T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2280

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1277

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIRTAR‹H‹

YazarlarYrd.Doç.Dr. Savafl HARMANKAYA (Ünite 1)Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU (Ünite 2-6)

Doç.Dr. Hakan S‹VAS (Ünite 7, 8)

EditörProf.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Gülcan Ergün

GrafikerAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

ISBN 978-975-06-0954-1

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri................ 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100.000-12000)................................ 4ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)............................. 5YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200) ......................................... 6Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)............................... 9Hassuna Dönemi (MÖ 5750-5250)............................................................... 11Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)................................................................ 11BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K ............................................................... 12Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800) .................................................................... 12Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) ..................................................... 15Özet ............................................................................................................... 17Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 18Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 19Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 19

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler .................... 20G‹R‹fi .............................................................................................................. 21Sümer Ülkesi ................................................................................................ 21URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹...................................................... 24Uruk Dönemi (MÖ 4000-3100) .................................................................... 24Çiviyaz›s›n›n Geliflimi .................................................................................... 25SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹......................................... 27UYGARLIK ..................................................................................................... 29Devlet Yönetimi ............................................................................................ 29Mitoloji ve Din............................................................................................... 29Sanat............................................................................................................... 30Özet................................................................................................................ 32Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 33Okuma Parças› .............................................................................................. 34Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 34S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 35Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 35

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer ‹liflkileri...................................................................................... 20

G‹R‹fi .............................................................................................................. 37Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü .............................................................. 37AKKAD ‹MPARATORLU⁄U .......................................................................... 39Kurucu Kral Sargon....................................................................................... 39Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin .................................................................... 40III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)................................................. 42Siyasal Geliflmeler ......................................................................................... 43UYGARLIK ..................................................................................................... 43

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

Akkad Devlet Anlay›fl›................................................................................... 43Sanat............................................................................................................... 44III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›............................................................... 45‹nfla Faaliyetleri.............................................................................................. 46Özet................................................................................................................ 47Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 48Okuma Parças› .............................................................................................. 49Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 49S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 50Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 50

MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya.......................................... 52G‹R‹fi ............................................................................................................. 53Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› ............................................... 53Amurrular....................................................................................................... 54Hurriler........................................................................................................... 54Kent Devletleri .............................................................................................. 55ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI................................................. 56Eski Assur Krall›¤› ......................................................................................... 56Eski Babil Krall›¤›.......................................................................................... 57M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER.............................................................. 59Mitanni Devleti .............................................................................................. 59Kassitler.......................................................................................................... 61ORTA ASSUR KRALLI⁄I................................................................................ 62UYGARLIK ..................................................................................................... 64Ticaret ............................................................................................................ 64Tarihleme....................................................................................................... 65Devlet Yönetimi ve Kanunlar....................................................................... 65Özet ............................................................................................................... 68Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 71S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 71Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 71

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih..................... 72G‹R‹fi .............................................................................................................. 73YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I................................................................................. 74Krall›ktan ‹mparatorlu¤a ............................................................................... 79Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl› ......................................................... 82YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I ................................................................................. 82Özet................................................................................................................ 84Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85Okuma Parças› .............................................................................................. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 86S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 87

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› ................................. . 88G‹R‹fi: KAYNAKLAR...................................................................................... 89Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ 89Kral Y›ll›klar› (Annallar)................................................................................ 90Limmu listeleri ............................................................................................... 90Arflivler ........................................................................................................... 90Arkeolojik Veriler .......................................................................................... 91DEVLET YÖNET‹M‹ ...................................................................................... 91Eyaletler ......................................................................................................... 92Ordu............................................................................................................... 93KENTLEfiME VE SANAT................................................................................ 94Sanat............................................................................................................... 96Din ................................................................................................................. 99Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k ............................ 100Özet ............................................................................................................... 102Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 104Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 105S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 105Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 105

Eski M›s›r Tarihi ....................................................................... 106G‹R‹fi .............................................................................................................. 107Co¤rafi Koflullar............................................................................................. 107Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r.................................................................. 110ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650).................. 110ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134) .................................. 111B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) ...................................................... 113ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640).............................. 114‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) ........................................................ 115YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070) ................................ 116ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712) ...................................................... 120GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332) ...................................... 122Özet................................................................................................................ 124Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 125Okuma Parças› .............................................................................................. 126Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 126S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 127Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127

Eski M›s›r Uygarl›¤›......................................................... ......... 128G‹R‹fi: KAYNAKLAR...................................................................................... 129Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ 129DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ 131Ekonomi......................................................................................................... 132Ev Yaflam› ...................................................................................................... 133Din ................................................................................................................ 133Ölü Gömme Gelenekleri .............................................................................. 135Mumyalama ................................................................................................... 136

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT........................................................................... 137Bilim............................................................................................................... 137Mimari ............................................................................................................ 138Güzel Sanatlar .............................................................................................. 143Özet................................................................................................................ 145Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 146Okuma Parças› .............................................................................................. 147Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 148S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 148Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 149

‹ ç indek i lervi

ÖnsözF›rat ve Dicle nehirlerinin hayat verdi¤i co¤rafyan›n ad› olan Mezopotamya,

Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan geliflmifl kül-

türel birikimi de ifade etmektedir. ‹nsan›n uygarlaflma süreci içindeki en temel

ad›mlar Mezopotamya’da at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n evcillefltiril-

mesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi

önemli geliflmeler Kuzey Mezopotamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r.

Kentleflme, uluslararas› ticaret, devletin ortaya ç›k›fl› ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi

etkileri günümüze kadar ulaflan ad›mlar ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördün-

cü biny›lda at›lm›flt›r. Mezopotamya’da ortaya ç›kan yenilikler Eskiça¤’da Anado-

lu, ‹ran ve Akdeniz dünyas› baflta olmak üzere çevresindeki bütün toplumlar› et-

kilemifl ve geliflmelerine katk›da bulunmufltur.

M›s›r ise Nil Nehri vadisinde do¤mufl ve geliflmifl bir uygarl›¤› ifade etmekte-

dir. Burada MÖ dördüncü biny›ldan itibaren yönetim biçimi, din, mimari ve ölü

gömme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat çekicidir. Çevresi çöl-

lerle çevrili bir vadide bulunan M›s›r, kapal› bir uygarl›k görünümündedir. Nil’in

Akdeniz’e ulaflt›¤› delta bölgesi uygarl›¤›n d›fl dünya ile adeta tek ba¤lant›s›n›

oluflturmaktayd›.

Mezopotamya ve M›s›r’›n uzun tarihini ana hatlar›yla ele alan elinizdeki kitap,

sekiz üniteden oluflmaktad›r. ‹lk ünitede insan›n ilk tafl aletleri yapmaya bafllad›¤›

dönemden yaz›n›n ortaya ç›k›fl›na kadar geçen tarih öncesi dönem anlat›lmakta-

d›r. Daha sonra s›ras›yla Sümer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarl›klar ile bu böl-

geye göç ederek Mezopotamyal› olan di¤er toplumlar›n tarihi ele al›nmaktad›r.

Son iki ünite M›s›r tarihi ve uygarl›¤›na ayr›lm›flt›r. Ünitelerin seçiminde tarihe yön

veren siyasal geliflmeler yan›nda yönetim biçimi, din, mimari ve sanat gibi konu-

lar da de¤erlendirilmifltir.

Baflar› dileklerimle…

Prof. Dr. Kemalettin Köro¤lu

Editör

‹ ç indek i ler vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana kadar geçirdi¤i bafllang›ç evrelerihakk›nda de¤erlendirme yapabilecek,Tarih öncesinin mimarisi, ölü gömme gelenekleri, çanak çömle¤i, günlük efl-yalar› ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klayabilecek,Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökenini, kentleflme ve ilk devletlerinkurulufl sürecini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Neolitik (Yenitafl Ça¤›)• Halaf Kültürü

• Hassuna - Samarra Kültürleri• Obeyd Kültürü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Eski Mezopotamya veM›s›r Tarihi

• G‹R‹fi• ESK‹TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K • ORTATAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K • YEN‹TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K• BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K

Mezopotamya’n›nTarih (Yaz›) ÖncesiDönemleri

1ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

G‹R‹fi‹ki nehir aras›ndaki ülke anlam›na gelen Mezopotamya terimi, F›rat ve Dicle nehir-leri ile bu nehirlerin kollar› aras›ndaki bölgeyi kapsayan co¤rafya için kullan›lmakta-d›r. Bu terim Eski Yunanca’daki orta anlam›ndaki “mesos” ve ›rmak manas›na gelen“potamos” kelimesinden türetilmifltir. Kuzey s›n›r› yaklafl›k olarak Anadolu’da Gü-neydo¤u Toros Da¤lar›, do¤u s›n›r› ‹ran’daki Zagros Da¤lar›, bat› s›n›r› yaklafl›k Ama-nos Da¤lar›, güney s›n›r› ise F›rat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber döküldü¤üBasra Körfezi’dir. Mezopotamya kuzeyde da¤l›k bölge ve da¤ eteklerinde step orta-m›, ortada ovalar, güneyi ve bat›s› çöllerden meydana gelmifltir.

Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s› genel özellikleri bak›m›ndan, Yukar›/Kuzey, Or-ta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya olarak üçe ayr›lmaktad›r. Yukar› Mezopotamya si-yasi harita aç›s›ndan Türkiye’nin Güneydo¤u Anadolu Bölgesi, Kuzey Suriye, KuzeyIrak, Afla¤› Mezopotamya da Güney Irak ve k›smen Güneybat› ‹ran bölgesidir.

Mezopotamya’n›n kuzeyi, Zagros Da¤lar›, Güneydo¤u Toroslar ve Amanoslar tara-f›ndan çizilen yar›m daire biçimindeki hat nedeniyle “Bereketli Hilal” olarak adland›r›-l›r. Bölgenin en büyük akarsuyu F›rat’t›r. Karasu ve Murat çaylar›n›n oluflturdu¤u F›ratNehri Toros Da¤lar›n›n kuzeyinden kar sular› ile beslenerek güneye do¤ru Gaziantepve fianl›urfa platolar›n› ay›r›p Türkiye-Suriye s›n›r›n› aflarak Suriye’ye ulafl›r. Burada Ba-l›k/ Balih Nehri ve do¤uda Habur Çay› ile birleflir. Bu yan kollarla daha güçlenen F›ratNehri Mezopotamya düzlüklerini geçerek fiattülarap’da Dicle ile birleflir.

Mezopotamya’n›n ikinci büyük nehri olan Dicle ise Güneydo¤u Toroslar›n ortakesiminde iki kaynaktan do¤ar. Diyarbak›r’dan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Bo-tan çaylar› ile birleflir. Raman Da¤›’n›n güney ete¤indeki dar bo¤azlar› geçerek s›n›r›-m›z d›fl›na ç›kar. Kuzey Irak’ta Küçük Zap, Büyük Zap, Adhem ve Diyala sular› ilebeslenir. Güney Mezopotamya’da F›rat Nehri ile birleflip Basra Körfezi’ne dökülür.

Mezopotamya’n›n do¤u s›n›r›n› teflkil eden Zagros Da¤lar› üç silsile fleklinde ku-zey-güney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ‹ran Platosu aras›ndaki s›n›r› çi-zer. Baz› co¤rafyac›lar Toroslarda oldu¤u gibi do¤uda da¤lar›n aras›ndaki ovalar veplatolar›, geçitleri de Mezopotamya uzant›s› olarak yorumlamaktad›r.

Kuzey Mezopotamya’n›n Suriye Ovas› haricindeki Toros, Hakkâri, Abdülaziz,Sincar da¤ eteklerindeki eflik k›sm› k›fl›n ya¤›fll› ancak yüksekli¤i yüzünden sert ikli-me sahiptir. Afla¤› Mezopotamya ise yaz›n kurak ve çok s›cakt›r. S›cakl›k yaz aylar›n-da 40-50 dereceyi bulmaktad›r. K›fllar ise so¤uk geçer.

Mezopotamya’n›n Tarih(Yaz›) Öncesi Dönemleri

Mezopotamya’n›n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar›, ilk kez saptand›¤› yerinad›yla an›lan kültür isimleri alt›nda incelenir. Günümüze ulaflan eski yerleflme yer-lerinde saptanan kal›nt›lar›n tarihlenmelerinde buluntular›n teknik özellikleri, bafl-ka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim sürecinin izleri gibi k›staslar yan›n-da C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yöntemlerden de yararlan›l›r. Alt bafl-l›klar halinde tarihleri de verilerek s›ralanan dönem isimleri tamamen ham maddeyap›m tekniklerine göre ayr›lm›flt›r. Birçok kültür tarihçisi pek çok nedenle bu s›-n›fland›rmaya karfl› ç›km›fllarsa da terim ve tan›mlamalar Türkiye’deki Orta E¤itimkurumlar›nda kullan›lmaya devam etmektedir. Afla¤›da sunulan Halaf, Hassuna,Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihöncesi kültür isimleri herhangi yaz›l› bir kaynak-tan de¤il, ilk defa bulundu¤u höyük (tafl, kerpiç, hayvan kemi¤i, kül gibi kullan›mö¤elerinin y›k›lan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esin-lenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tüm dünya kültür tarihçileri tara-f›ndan kabul görmüfltür.

ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100000-12000)Kültür tarihçileri insanl›k tarihinin çok uzun süren bu dönemini Alt, Orta ve Üst ol-mak üzere üçe bölmektedir. Günümüze kadar gerçekleflen araflt›rmalarla insan›nAfrika’da ortaya ç›kt›¤› kesinleflmifltir. Homo Erectus ad› verilen eski atam›z›n bu-radan da¤›l›p yaklafl›k 1500000 y›l önce dünyan›n de¤iflik yerlerinde farkl› ortam-larda yaflad›¤› saptanm›flt›r. ‹nsan›n kültürel evrimi içinde bu insan türünün ger-çeklefltirdi¤i ilkler çok önemlidir. Mezopotamya’n›n bat›s›ndan Güney Asya’ya ora-dan Uzakdo¤u’ya hatta Avustralya k›tas›na kadar yay›ld›¤› bilinen ve olas›l›kla be-

4 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Resim 1.1

Mezopotamya’n›ntarihöncesine aityerleflmelerigösteren harita(Köro¤lu 2010).

lirgin bir dili olan bu insanlar›n bilinçli avc›l›k yapt›¤›, atefli kontrollü kullanmay›ö¤rendi¤i, ilk standart tafl aletleri üretti¤i anlafl›lmaktad›r. Afrika’dan Asya’ya geçifl-lerinde o zamanlar olas›l›kla yaflan›lmas› zor olan Orta Mezopotamya yerine dahabat› kesimi, k›y› bölgesini tercih ettikleri Filistin’deki Ubeidia buluntu yerinde elegeçen ikili yüzey (el baltas›) endüstri örnekleriyle belgelenmektedir.

Uzun y›llar el baltas› olarak tan›mlanan, ço¤unlukla kaba ve armut biçimindeolan aletler kaz›mak, kesmek, k›ymak, vurmak gibi ifllerde kullan›l›yordu. Ayn› tipendüstrilere Kuzey Mezopotamya’da Ad›yaman, Gaziantep, fianl›urfa, Batman veKuzey Suriye’de rastlan›lmaktad›r. Homo Erectus insanlar›n›n ma¤ara, kaya s›¤›na-¤›, a¤aç kovu¤u, çad›r ve kulübe tipindeki bar›naklarda yaflad›klar›, fundal›klar› tu-tuflturmak suretiyle hayvan sürülerini ürküttükleri, yanan veya yaralanan hayvan-lar› büyük tafllarla öldürdükleri, çakmaktafl›ndan yapt›klar› sat›r gibi aletlerle bun-lar› parçalay›p yedikleri anlafl›lmaktad›r. Atefl yakmay› da bilen bu tür insanlar›ngeçici kamp yerleri de yüzey araflt›rmalar› sonucunda saptanm›flt›r. ‹çlerinde Ad›-yaman’daki fiehremuz S›rt› kamp yeri kaz›larla incelenmifltir. Özellikle Türkiye Ga-ziantep düzlüklerinde, Il›su Baraj› göl alan›nda, Kuzey Suriye’de yine bu dönem-deki insan taraf›ndan ifllevi bitti¤i için at›lm›fl veya unutulmufl çok say›da iki yüzey-li (el baltas›) alet günümüzde gerçekleflen yüzey araflt›rmalar›nda ele geçmifltir.

Günümüzden 220000 y›l önce olas›l›kla Homo Erectus’dan geliflen yeni bir in-san türü Homo Neanderthal insan› ortaya ç›kar. Bu tür, teknolojik olarak gelifl-mifl tafl aletler yapmay› baflarm›flt›r. Neanderthaller ölülerini ilk gömen insanlard›r.Ölü gömme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dünya inan›fl›n›n varl›¤› Mezo-potamya’da Kuzey Irak-fianidar Ma¤ara’s›ndaki önemli (?) bir kiflinin özellikle flifa-l› ot ve çiçeklerle beraber törenle gömülmesi ile belgelenmifltir. Günlük yaflant› t›p-k› Homo Erectuslar›n yaflant›s› gibi toplay›c›l›k ve avc›l›¤›n oldu¤u karma ekono-mi fleklindedir.

Yaklafl›k 120000 - 110000 y›llar›nda günümüz insan›n›n atas› olan Homo Sapi-ens insan› tarih sahnesine ç›kar. Bu tarihlerde Neanderthal türü de yaflamaya de-vam etmifltir. Hatta iki türün uzun bir süre en az 60000 y›l beraber yaflad›¤›, sonraNeanderthallerin tümüyle yok oldu¤u kabul edilmektedir. Klasik s›n›flamada budönem ÜstEski Tafl Ça¤› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dönem insanlar› Kuzey Me-zopotamya’da tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlar›nmevsime ba¤l› göç yollar›yla ilgili akarsu vadilerinde yaflam›fllard›r. Ma¤ara, kayas›¤›na¤› d›fl›nda aç›k havada a¤aç dallar› ve postlarla yapt›klar› çad›r tipinde basitbar›naklarda oturmufllard›r. Çok bilinçli yo¤un avc›l›k ve toplay›c›l›kla yaflamlar›n›devam ettirdikleri anlafl›lmaktad›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden (do¤al cam) usta-ca yapt›klar› dilgi türü aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikil-mesi için kullan›lm›flt›r. Sapienslerin dinsel düflünce sistemi d›fl›nda sanat ile ilgi-lendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar› abart›larak yap›lan ve kültür tarihçileri ta-raf›ndan “Venüs”ad› verilen kad›n heykelcikleri (ana tanr›ça) hem bolluk hem deüreme ile ilgili olmal›d›r. Homo Sapiensler de ölülerini gömmüfllerdir.

ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)Yaklafl›k olarak MÖ 12000 y›llar›nda Son Buzul Ça¤›’n›n sona ermesi ile Mezopo-tamya’daki iklimin yumuflad›¤› tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun artt›¤› veilk defa köpe¤in evcillefltirildi¤i saptanm›flt›r. ‹klimin de¤iflmesi ile besin kaynakla-r› da de¤iflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, keçi gibi da¤›n›k yaflayan hayvan-lar›n ço¤almas› ile avlanman›n daha zorlaflt›¤› yorumlanmaktad›r. Çilek, f›nd›k gi-bi çeflitli yemifller ile yenebilecek kökler toplanmaya devam etmifltir.

51. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

Homo Erectus, HomoNeanderthal, HomoSapiens: ‹nsan›n ortayaç›k›fl sürecinden itibarenbiyolojik ve kültürelgeliflimini gösterenaflamalar için kullan›lanterimler. Homo sapiens,“ak›ll› insan”anlam›na gelir.

Zagros Da¤lar›n›n bat› yamaçlar›, Kuzey Mezopotamya’n›n Türkiye s›n›rlar›içindeki da¤l›k bölgesi ve Akdeniz k›y›lar›nda yaflayan, ekonomileri hâlâ yo¤unbesin toplay›c›l›¤›na dayanan Homo Sapiens türü insanlar›n kulland›¤› alet tipleribir önceki dönemin aletlerinden genelde farks›zd›r. Olas›l›kla hayvan çeflitlerininfarkl›laflmas›ndan dolay› av sistemi de¤iflmifl ve mikrolit ad› verilen minik tafl alet-ler ortaya ç›km›flt›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden üretilmifl geometrik biçimde olanbu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap üzerine insan difli gibi yan yana sapla-narak bileflik alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Olas›l›kla ok ve yay kullan›m› daha ge-liflmifltir. Bu insanlar olas›l›kla büyük topluluk halinde yaflamaktayd›lar. Bu dö-nemde, Kuzeybat› Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini ya-pan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür. Rusya steplerinden gelmifl ola-bilecek bu kültürün en iyi tan›mland›¤› yer fianidar Ma¤aras›’d›r.

YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200)‹nsan›n do¤aya hâkimiyetinin bafllad›¤›, avc›l›k-toplay›c›l›¤a dayanan geçim eko-nomisinden besin üretimine geçiflin oldu¤u bu dönem, dünyada baflta G. Childeolmak üzere pek çok kültür tarihçisi taraf›ndan ‘devrim’ olarak kabul edilmektedir.Ayn› süreçte toplumun sosyal yap›s›ndaki farkl›laflma da devam etmifltir. Büyükolas›l›kla tar›m›n yayg›nlaflmas›yla tah›llar da biyolojik bir de¤ifliklik geçirmifl vedo¤ada yaban›l olan özellikleri farkl›laflm›flt›r. Böylece daha verimli ve daha daya-n›kl› türler ortaya ç›km›flt›r.

Neolitik Dönem Kuzey Mezopotamya’da çanak çömleksiz ve çanak çömlekliolmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Bu ayr›lmada sanki çanak çömlek ya-p›m› önemli bir ayraç olarak gözükse de esas ayr›m toplum yaflam›nda meydanagelen büyük de¤iflimlerdir. Killi topra¤›n bitki art›¤› ve su ile kar›flt›r›l›p flekillendi-rilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dönemden çok daha önceleri bilinmekte-dir. Yeni Tafl (Neolitik) tan›m› sadece tafl yap›m gelene¤inde yontma tafl›n yan›n-da sürtme tafl tekni¤i ile yap›lan aletlerin ço¤ald›¤› bir dönem olarak tan›mlana-maz. Bu dönemin bafllang›c›nda Orta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya’ya olas›l›klaçevresel flartlar›n zorlu¤u yüzünden henüz tam yerleflilmedi¤i anlafl›lmaktad›r.

Neolitik teriminin kullan›m› 1866 y›l›nda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinç-li ekip biçmenin esas›n› oluflturan yaban›l tah›llar›n Yeni Tafl Ça¤› ile birlikte evrimgeçirdi¤ini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yak›ndo¤u’da tar›m ve hayvanc›-l›¤›n ‘vaha’ olarak tan›mlanabilecek sulak, verimli ancak küçük yörelerde, insan,bitki ve hayvanlar›n›n beraberce yaflamak zorunda kalmas›ndan do¤du¤unu iddiaetmifltir. Günümüzden 12500 - 11500 y›l öncesi iklimin çok kötü oldu¤u bilinmek-tedir. Yak›ndo¤u’da yaflayan gruplar belki su kaynaklar›n›n var oldu¤u yerlerdeyapt›klar› gözlemler sonucunda hayvanlar› evcillefltirip bitkileri ziraata alm›fllard›r.G. Childe’de ilk evcillefltirme ve ziraat›n F›rat, Dicle ve Nil gibi büyük ›rmaklar›nkenarlar›ndaki taflk›nlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda oldu¤unuileri sürmüfltür. J.H. Breasted bu fikre karfl› ç›karak Zagros Da¤lar›’ndan TorosDa¤lar›, Akdeniz ve M›s›r’a kadar yar›may biçiminde bir bölgeyi kapsad›¤› için ‘Ve-rimli Hilal’ ad› verilen bölgede bu olay›n bafllad›¤›n› kabul etmifltir. Bu konuda enönemli çal›flma ise R.J. Braidwood’un baflkanl›¤›nda çeflitli bilim dallar›ndan olu-flan ekibin yürüttü¤ü araflt›rmad›r. Irak’ta Jarmo, Türkiye’de Çayönü kaz›lar› ve di-¤er araflt›rmalar sonucunda Verimli Hilal bölgesinin hemen kuzeyinde ‘do¤al ya-flam bölgesi’ ad› verilen alanda ilk kültüre alma ve evcillefltirmenin oldu¤u öne sü-rülmüfltür. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yaban›l bitkilerin do¤ada bulu-nabilecekleri ortamda evcillefltirilebilece¤ine dayanan bu kuram günümüzde degeçerlili¤ini korumaktad›r.

6 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Yeni Tafl veya tarih kitaplar›nda Cilal› Tafl Devri (Neolitik) olarak geçen bu süre-cin ilk evresi olan Çanak Çömleksiz Neolitik (MÖ 10000-6000) Ürdün- Jeriho’da ya-p›lan arkeolojik kaz›lar sonucunda kendi içinde bir dizi geliflmeyi aç›klamak amac›y-la alt evrelere ayr›lm›flt›r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllang›ç evresinde(MÖ 10000 - 8500) Kuzey/Yukar› Mezopotamya’da Filistin/Natuf kültüründen farkl›olarak göreceli daha büyük yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dalörgülü veya tafl temelli y›¤ma kerpiç duvarl› (kerpiç çamurunun duvar fleklinde y›-¤›lmas›) oval veya yuvarlak planl› yap›lardan oluflmaktad›r. Mekânlar›n içinde ocakve ifllik yerleri, mekân d›fl›nda avlu ve meydanlar›n varl›¤› Türkiye’de Hallan Çemi,Çayönü, Körtik Tepe, Demirköy gibi yerleflme yerlerinde saptanm›flt›r.

‹lk defa bu dönemde tap›nak gibi büyük iflgücü gerektiren an›tsal özel yap›larinfla edilmifl, uzman bir zanaatkâr s›n›f› ortaya ç›km›fl, uzak bölgeler aras›ndaki ti-caret yap›lmaya bafllanm›flt›r. Son zamanlarda kaz›lan Göbekli Tepe’de ise çaplar›10 ile 30 metre aras›nda de¤iflen boyutlarda, tafl duvarl›, yuvarlak veya oval biçim-li tap›naklar bulunmufltur. Tap›na¤›n içinde ortada hem çat› lentolar›na direk vazi-fesi gören hem de menhir ya da tanr› sureti (put) olan 10 ton a¤›rl›¤›nda, uzunlu-¤u 3-5 metre aras›nda de¤iflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktad›r. Bu merke-zi dikilitafllar›n etraf›nda tafl sekiler aras›nda duvara yap›fl›k on iki adet daha küçükboyutlu dikilitafl s›ral›d›r. Kaz› baflkan› flimdilik bu tafllar› menhir olarak tan›mla-maktad›r. Dikilitafllar›n üst yatay bölümü bafl›, dikey bölümü gövdeyi temsil et-mektedir. Baz›lar›nda yan yüzeye kol, ön yüzeye parmaklar›n ifllenmesi bunlar›nstilize insan tasviri oldu¤unu kesinlefltirmektedir. Üzerinde bir giysi varm›fl gibi çiz-giler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Baz›lar›nda H biçimli semboller baz›lar›ndabelki günefl ve ay› temsil eden iflaretler bulunmaktad›r. Dikilitafllar›n Sumer ve Yu-nan dinlerindeki tanr› ailesine ait heykellerin flimdilik ilk örnekleri oldu¤u düflünü-lebilir. Tap›na¤›n merkezindeki ‘T’ bafll› iki tanr› suretinin belki gök tanr› ile günefltanr›ças›n› betimledi¤i önerilebilir. Henüz yaz› keflfedilmedi¤i için bu konuda ke-sin yorum yap›lamamaktad›r. Kesin olan çok büyük bir iflgücü gerektiren bu yap›-lar›n seçkin ve uzman insanlar taraf›ndan infla edildi¤i ya da ettirildi¤idir. Henüzmaden keflfedilmedi¤i için zanaatkârlar Göbekli Tepe’nin oldu¤u kayal›kta, sahipolduklar› yass› tafl balta ve keskilerin yard›m›yla tek parça halinde ç›kard›klar› bü-yük tafllar› önce düzgün yüzeyli hale getirmifllerdi. ‹kinci aflamada stellerin üzeri-ne y›lan, yaban domuzu, tilki, yaban efle¤i, turna, yabani bo¤a, gazel, koç, akrepve örümcek gibi figürleri kabartma olarak ifllemifllerdir.

‹nsan biçiminde ifllenen figürlerin tanr› olabilece¤i anlafl›lmaktad›r. Figürlerintümünün erkek olmas› da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanr›n›n a¤›rl›¤› oldu¤uanlafl›lmaktad›r. Tap›na¤›n içine duvarlara korkutucu hayvan figürleri de konula-rak rahiplerin burada gerçeklefltirdikleri dinsel törenlerin avc› ve toplay›c› toplumüzerinde daha etkileyici olmas› sa¤lanm›flt›r.

Bir tap›nak yap›s› ömrünü tamamlad›¤›nda, nedenini bilemedi¤imiz bir sebep-ten dolay› d›flar›dan getirilen toprakla doldurularak gömülmekteydi. Olas›l›kla ra-hip görevi de üstlenen seçkinler, yeniden dikilitafllar haz›rlay›p ayn› alana ayn›planda ancak daha küçük boyutta yeni bir tap›nak infla etmekteydiler. Bu yüzdengün ›fl›¤›na ç›kan tap›nak kal›nt›lar› iç içe geçmifl daireler fleklindedir. ‹lk tap›na¤›noldu¤u yerde yeni bir tap›nak yapacak yer kalmad›¤›nda baflka tarafa geçilmifltir.Bu gömülüp yeniden yapma süreci y›llarca sürmüfltür. Göbekli Tepe’de yirmininüzerinde tap›nak oldu¤u saptanm›flt›r. Yine ilginç hususlardan biri baz› tap›naklar-da özellikle merkezdeki iki dikilitafl›n bafl k›s›mlar›n›n zaman›nda bilinçli olarakk›r›lmas›d›r.

71. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

Göbekli Tepe’de henüz ayd›nlat›lmayan hususlardan biri tap›nak alan›n›n d›-fl›nda sivil mimari yani ruhban s›n›f ve halk›n yaflad›¤› yap›lar›n olup olmamas›d›r.Göbekli Tepe’deki tap›naklardaki ‘T’ bafll› dikilitafllara fianl›urfa yöresinde NevaliÇori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanm›fl-t›r. Bu kültürü yaratan uzman topluluklar›n kuzeyden Rusya’dan geldikleri iddiaedilmektedir.

Neolitik Ça¤’›n bafllar›nda yaflayan köy topluluklar› ölülerini, içinde yaflad›k-lar› kulübe tipi yap›lar›n taban› alt›na açt›klar› çukura, “cenin”pozisyonunda bü-zülmüfl olarak gömmekteydiler. Bir anlamda atalar› ile ayn› mekânda yaflmayadevam ediyorlard›.

Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n ikinci evresi, MÖ 8500 - 7000 y›llar›na ta-rihlenir. Bu süreçte tar›m modeline henüz tam bir geçifl yoktur. Bu döneme ait yer-leflmelerde baflta domuz olmak üzere az say›da keçi, koyun, s›¤›r gibi yabani hay-vanlar›n evcillefltirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hangi hayvan›n ilk olarak evcillefltirildi¤ikesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamya’da yerleflik dü-zen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi içinde merkezi sistemle yönetilmektedir.Yap›lar›n da¤›l›m› belirgin bir plan çerçevesinde merkezi sistemin önerisi ile inflaedilmektedir. Köylerde baz› yap›lar›n hatta bazen tüm köyün ifllevi bittikten sonratap›naklar gibi bilinçli gömülmeleri bu dönemde de devam etmektedir. Köyün tü-mü gömülünce yap› sahibi aileler ayn› yere eski duvarlar›n› temel gibi kullan›p ev-lerini yeniden infla ederek köyü yeniden kurmufllard›r.

Neolitik Dönem’in bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tap›naklar dörtgenhale dönüflmüfltür. Hemen hemen tüm yerleflmelerde sivil mimarinin yan› s›raözel yap›lar/kült yap›lar›n›n oluflu yayg›n bir inanç sistemi oldu¤unu göster-mektedir. ‹nan›lmaz boyutta tap›nak yap›lar›n›n ve tanr› heykellerinin yap›lma-s›ndan dinsel ö¤elerin tüm toplumu yönlendirdi¤i ve etkin bir ruhban s›n›f›n›nvarl›¤› anlafl›lmaktad›r.

Gömüt gelenekleriyle ilgili oldukça ilginç uygulamalar saptanm›flt›r. Gömütle-rin yerleflim içine yap›ld›¤›n› belirtmifltik. Baz› durumlarda iskeletin ilk gömüldü¤üyerden baflka yere tafl›nd›¤› belgelenmifltir. Baz› bireylerin bafllar›n›n kesilip törenve flölenlerde bir flekilde kullan›ld›¤› tahmin edilmektedir. Olas›l›kla çok önemli bi-reylerin kafataslar›n›n kille kaplan›p gerçek bafl biçimine getirilme denemelerininyap›ld›¤› (etlendirilmesi) görülür. Ayr›ca kutsal stel ve küçük tanr› figürleri (idol)bu dönemin çeflitli ritüel ö¤eleri olarak karfl›m›za ç›kar.

Diyarbak›r/ Çayönü yerleflmesinde bu döneme ait, baflka yerleflmelerde sapta-namayan ilginç bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bafllang›çta tap›nak olarak infla edildi-¤i anlafl›lan dörtgen yap› daha sonra köyde yaflayan yaklafl›k dört yüz elli kiflininbedenlerinin sakland›¤› bir yer haline dönüflmüfltür. Önce çürütülüp daha sonrada¤›lm›fl vücut kemikleri yap› içindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar› ise ya-p›daki raflara konmufltur. Yap›n›n di¤er taraf›nda ise duvar dibinde oturma sekile-ri ortada ise özenle parlat›lm›fl pembe renkte büyük yass› tafl levha bulunmufltur.Tafl levhan›n çatlaklar›nda insan ve hayvan kan kal›nt›lar›n›n oluflu bu tafl›n bura-ya ne amaçla yerlefltirildi¤i konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ç›ka-rak toplumda bir birey öldü¤ünde cesedinin belki bu yass› tafl›n üzerine yat›r›ld›-¤›, bafl›n›n kesilerek gövdeden ayr›ld›¤› veya olas›l›kla köyün d›fl›nda vahfli hay-vanlar›n ulaflamayaca¤› bir yerde k›smen çürütüldükten sonra kafatas›n›n dahasonra yap›lacak törenlere kat›lmas› için yap›n›n içindeki rafa yerlefltirildi¤i yorum-lanmaktad›r. Köyün içinde çok say›da basit toprak mezar da ortaya ç›kar›lm›flt›r.

8 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas›l yap›ld›¤› hâlâ tar-t›flma konusu olan ilginç yap›lar vard›r. Bunlardan biri kireç + k›rm›z› taflc›k kar›-fl›m› (terrazzo) tabana sahip tap›nak yap›s›d›r. Yap›n›n taban›nda, günümüzdekihavuzlar›n taban›ndaki gibi beyaz renkli tafllarla yap›lan çizgili bir döfleme vard›r.Bunlar›n yap›m›nda olas›l›kla önce k›rm›z› renkte taban harc›, çizgi oluflmas› içindüzgün bir a¤aç yard›m›yla uzun boflluk b›rak›larak dökülmüfl sonra bu boflluklarbeyaz tafl taflç›k ve kireç harçla doldurulmufltur. Son aflamada tüm taban parlat›l-m›flt›r. Yine Çayönü’nde altta ifllik ve k›fl›n bar›nma yeri olarak kullan›lan mahzen-lerin oldu¤u iki katl› yap›lar›n keflfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ya-flayan insanlar›n inflaat aç›s›ndan ne kadar geliflmifl oldu¤unun bir göstergesidir.Baflka yerlerde de benzer yap›lar›n varl›¤› ticaret ile teknolojik bilgilerin tüm co¤-rafyaya nas›l yay›ld›¤›n› da belgelemektedir.

Binalar›n özenli iflçili¤i, özellikle tap›nak tabanlar›n›n kireç tafl›n›n önce yak›l›psonra söndürülmesi ile oluflturulan kireç ve kum kar›fl›m› harç tabakas› (çimento-laflm›fl kireç taban) ile kaplanmas› bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymak-tad›r. Bu döneme ait günlük yaflamda kullan›lan aletler aras›nda ince kenarl› d›fl›çizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, çeflitli tipte yontma tafltan ok uçlar›, ke-mik aletler say›labilir. Mezarlara cesetlerin yan›na arma¤an olarak konan boncuk-lar›n bireyin özel tak›s› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n en son evresinde (MÖ 7000 - 6000) bir ön-ceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biçimi devam eder. Ancak bilinmeyenbir nedenle bu evrenin sonunda bu kültür çökmüfltür. Yaklafl›k bin y›l süren bü-yük kar›fl›kl›klar›n yaflad›¤› bu evrede genelde büyük yerleflmelerin terk edildi¤i iz-lenmektedir. Olas›l›kla nüfusun de¤iflmesi ve belki iklimdeki farkl›laflma, avlana-cak hayvan say›s›n›n ve yaban›l tah›llar›n azalmas› büyük yerleflmelerin boflalt›lma-s›na, insanlar›n küçük topluluklar halinde daha göçer flartlarda yaflamas›na sebepolmufltur. Bu kar›fl›k dönemle ilgili bilgiler s›n›rl›d›r.

Mezopotamya’da köy yaflam›n›n bafllang›c›yla, yaz›l› belgelerin ortaya ç›k›fl›aras›ndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay› gösteren ad-lar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, üretim teknolojisi ve moda olan çanakçömlek tipleri gibi ortak kültürel unsurlar› tan›mlayan adlarla an›l›r. Bu kültürlergenellikle ilk belirlendikleri yerin ad›n› alm›fllard›r. Afla¤›da de¤inece¤imiz üzere,Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl böl-gelerde, farkl› zaman dilimlerinde kabul gören kültürel unsurlar› simgeler.

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)Hassuna, Kuzey Irak’ta Musul yak›n›nda, Dicle Nehri üzerinde kurulmufl bir yerle-flim birimidir. Son araflt›rmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem)genel anlamda Kuzey Mezopotamya’da Çanak Çömlekli Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllan-g›c› veya Erken Yeni Tafl Ça¤› olarak kabul edilir. Bu dönemde kültürel anlamdabölgesel farkl›l›klar fazla gözükmez. Bölgede hayatlar› hayvanc›l›k ve tar›m ekono-misine dayanan köy topluluklar› yayg›nd›r. Bölgede Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’in bafllang›c›nda bir önceki dönem yer-leflme ve yap› düzeni devam etmektedir. Ancak eski dönemdeki merkezi ve güçlüinanç sistemi bu dönemde görülmez. Kült yap›lar› da bulunmamaktad›r. Yerleflme-lerde g›da depolamaya yönelik birimler fazlad›r. Yerleflme yerleri aras›nda bu dö-nemi temsil eden mimari Hassuna Höyü¤ü’nde, Yar›m Tepe ve Telul Eth-Thalatlatadl› merkezlerde belirgindir.

91. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

Bu dönem yerleflmelerinde çad›r ve kulübe tipi yap›lardan oluflan kamp izlerisaptanm›flt›r. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de küçük birkaç odadan oluflandikdörtgen yap›lar infla edilmifltir. Duvar yap›m›nda s›k›flt›r›lm›fl çamur topaklar› kul-lan›lmaktayd›. Ambar olarak yap›ld›¤› düflünülen iki metrekareden küçük odalar ›z-gara fleklindedir. Baz› evlere damdan girildi¤ini gösteren merdiven izleri belirlenmifl-tir. Yap›lar›n içinde yemek piflirmek ve ›s›nmak için yap›lm›fl ocak ve f›r›nlar vard›r.

Bu dönemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sotto’da küçük çocuklar çömlekiçinde evlerin tabanlar› alt›na gömülmüfltür. Yar›m Tepe’de cesetler dikdörtgen veyuvarlak yap›lara yerlefltirilerek saklanm›flt›r.

Çanak çömle¤in Kuzey Mezopotamya’da ne zaman ve nerede ortaya ç›kt›¤› tart›-fl›lmakta bu konuda çeflitli modellemeler yap›lmaktad›r. ‹lk çanaklar belli bir mer-kezde yap›l›p bu bilgi de¤ifl tokufl yöntemi ile tüm bölgeye mi yay›lm›flt›r? Yoksafarkl› bölgelerde mi geliflmifltir? Çanak çömlek kullan›m›n›n geliflmifl tar›mla birliktebafllad›¤› kesindir. Tar›m bu çanak çömlek üretim teknolojisini do¤urmufltur. Kil kapyap›m›ndan önce genelde kille s›vanm›fl sepetlerin, deriden yap›lm›fl nesnelerin, al-ç› ve tafl kaplar›n kullan›ld›¤› bilinir. Tar›m ürünlerin artmas› ile bu tür kaplar ihtiya-c› karfl›lamam›fl ve bu yüzden kilden kap yap›m› bafllam›fl olmal›d›r. Gerçekten ilkyap›lan kil kaplar yemek piflirmeden çok depolamaya yöneliktir. Hassuna ve Yar›mTepe’de ele geçen büyük ve kaba çömlekler buna örnek gösterebilir.

Kuzey Mezopotamya’n›n tarihöncesi toplumlar› sepet yapmay› çok iyi bilmektey-diler. Sepet ancak y›l›n belli zamanlar›nda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman har-canarak üretilebilmekteydi. Buna karfl›l›k kil kaplar›n yap›m›, her yerde su, kil ve sa-man oldu¤u için maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve çevresinde toplu-mun geliflimine paralel olarak önce sepet, sonra piflirilmeden kullan›lan kil kap, enson da f›r›nlanarak tamamen piflirilen kaplar kullan›lm›flt›r. Bu flekilde bir ilerleme-nin normal bir teknolojik geliflim oldu¤u kabul edilmektedir. Genel olarak sepet da-ha hafif oldu¤u için göçerler, çanak çömlek ise yerleflik topluluklar taraf›ndan tercihedilmekteydi.

Proto-Hassuna Dönemi’nin çanak çömlekleri, kilin su ve samanla kar›flt›r›lmas›y-la elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. ‹lk yap›lan örnekler yayvan ve derin kâ-seler, yuvarlak ya da oval çanaklar, k›sa silindir boyunlu, yuvarlak gövdeli kabakaplard›r. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflme-lerinde daha sonraki Hassuna kültürünün yay›ld›¤› bölgede yayg›n olan ekmek pi-flirme kaplar› da yap›lmaktayd›. Kâselerin baz›lar› geometrik baz›lar› hayvan motif-leri ile süslenmifltir.

Bu dönemde günlük yaflamda çok önemli rol oynayan yontma tafl alet endüstri-si üretim aç›s›ndan düflük kalitededir. Buna karfl›l›k tafl kap, ok ucu gibi nesnelerinüretimi devam ettirilmiflse de eski örnekler kadar özenli de¤ildir.

Bu dönemde tar›m yayg›nlaflm›flt›r. Ürünlerin bereketli olup olmamas› tama-m›yla ya¤mura ba¤l›d›r. Yerleflmelerde birçok bu¤day türünün tar›ma al›nd›¤› bel-gelenmifltir. Bunlar aras›nda tek s›ral› emmer, k›z›l, ekmeklik ve kapl›ca bu¤day›say›labilir. Ayr›ca alt› s›ral› arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biçilmekteydi. Ev-lerin içinde ve çevresinde bulunan kemik kal›nt›lar›ndan evcil s›¤›r, koyun ve ke-çi yedikleri anlafl›lmaktad›r. Büyükbafl hayvanlar›n etiyle birlikte post ve sütündende yararlanmaktayd›lar. Avc›l›¤›n daha az oldu¤u saptanm›flt›r. Umm Dabaghiyahhöyü¤ünün bu döneme tarihlenen küçük köyünde yaflayanlar tar›m›n yan› s›raavc›l›¤› da devam ettirmekteydiler. Avlad›klar› hayvanlar aras›nda yabani eflek veceylan baflta gelmekteydi. Olas›l›kla bu hayvanlar›n derilerinden faydalan›p ayak-kab› ve giysi yapmaktayd›lar.

10 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Hassuna Dönemi ( MÖ 5750-5250)Mezopotamya’da Hassuna ve Samarra kültürleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassunakültürünün görüldü¤ü yerlerde Samarra kültürüne ait çanak çömlek örnekleri debulunmaktad›r. Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki ‹lk Neolitik Ça¤’›nbafllang›c›ndad›r. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu kül-türün merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. HassunaKültürü erken ve geç olmak kayd›yla iki evreli olarak tan›mlanmaktad›r.

Bu dönemde duvar yap›m›nda kerpiç kullan›lmaya bafllam›flt›r. Evler bir avluetraf›nda yer alan çok say›da odadan oluflur. Duvarlara s›va yap›ld›¤› belirlenmifl-tir. Duvarlarda tafl temel Güneydo¤u Anadolu’da Mezraa-Teleilat ve Akarçay Tepeyerleflmelerinde görülmektedir. Yap› içlerinde de¤iflik tipte f›r›n ve ocaklar yer al-maktad›r. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz› birimlerin taban› tafl döflelidir. Avlu-larda ve mekânlar›n içinde silo ve büyük depolama çömlekleri bulunmufltur. Budönem, yukarda anlat›lan mimari özellikleri ile köy yaflam›ndan kasaba yaflam›nageçifli göstermektedir. Hassuna Dönemi’nde de bir önceki dönem gibi bebek veçocuklar, bir çömlek içinde daha çok yerleflim alan›nda gömülmektedir.

Hassuna kültürü, bu dönemde yayg›n olarak kullan›lan belli form ve bezeme-ye sahip çanak çömlek türleri ile tan›n›r. Genel olarak iki grup alt›nda s›n›fland›r›-labilecek çanak çömlek üretilmifltir. Birinci gruptakiler olas›l›kta mutfakta kullan-mak üzere yap›lan kaba, kahverengi, gri veya k›rm›z› renkte olan çanak çömlek-lerdir. ‹kinci grup ise daha özenli bir biçimde flekillendirilmifltir. Bunlar k›rm›z› bo-ya astarl›, çizi ya da boya bezemelidir. En çok omurgal› kâseler ile boyunlu çöm-lekler yap›lm›flt›r. Hassuna çanak çömle¤inin çizi bezemeli gelene¤i bat›ya do¤rugittikçe azal›r. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kulla-n›ld›¤› iddia edilen kaplar›n her çeflidi bulunmaktad›r.

Hassuna Dönemi yerleflmelerinde çok say›da piflmifl topraktan sapan tanesi, yünveya keten iplik elde etmek için kullan›lan a¤›rflak, mühür, tafl boncuk, kemik i¤ne,kemik spatül ve kemik biz gibi günlük yaflamda farkl› amaçlar için üretilmifl aletlerbulunmufltur. Sürtme tafl endüstrisinde en ilginç bulgular bu¤day ö¤ütmek için kul-lan›lan havanelleri ve yass› tafl baltalard›r. Yontma tafl alet endüstrisinde orak-b›çak-lar say›ca di¤erlerinden fazlad›r. Buluntular›n ço¤u anlafl›laca¤› üzere tar›mla ilgilidir.Bu dönemde tar›m ve hayvanc›l›k toplumlar›n esas geçim kayna¤› hüviyetini kazan-m›flt›r. Arpa, bu¤day çeflitleri ana g›da maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Ko-yun, keçi ve s›¤›r ve domuz beslenmektedir. Nüfusun ve dolay›s›yla köylerin say›s›artm›flt›r. Kent hüviyetini tafl›yabilecek yerleflmeler yoktur. Tap›nak olabilecek büyükve özel yap› bulunmad›¤› gibi dinsel inan›fllar hakk›ndaki bilgilerimiz azd›r.

Hassuna Dönemi’nde do¤ada bulunan ham bak›rdan dövülerek tak› gibi çeflitlinesneler yapm›fllard›r. Ergitilmifl bak›r›n en eski örne¤i de bu dönemde ortaya ç›kar.

Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)Samarra Kültürü, Hassuna kültürünün geliflti¤i bölgenin daha güneyinde, Orta Me-zopotamya’da Zagros Da¤lar›n›n otlaklarla kapl› eteklerinde ortaya ç›km›flt›r. Ken-dine özgü boyal› bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yer-leflmelerinden en ünlüleri Tel’ül Savvan, Co¤a Mami ve Samarra’d›r.

Samarra Dönemi basit de olsa Mezopotamya’da sulama kanallar›n›n aç›ld›¤› ilkdönemdir. Coga Mami’de saptanan kanallar bu döneme tarihlenmektedir. Bitki ka-l›nt›lar› aras›nda evcillefltirilmifl tah›llar d›fl›nda iri keten tohumlar›n›n bulunuflugerçekte düzgün sulama yap›ld›¤›n›n belirtisidir. Ne yaz›k ki bu toplumlardan ke-ten ve yünlü kumafl örnekleri günümüze gelememifltir. Ya¤mura dayanan kuru ta-

111. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

r›m yerine kanallar aç›lmas›yla gelifltirilen sulu tar›m yerleflmelerindeki nüfusun at-mas›na neden olmufltur.

Bu dönemdeki dörtgen planl› yap›larda yaklafl›k 60 cm boyutunda kaliteli ker-piç kullan›lmaya bafllar. Konutlar›n içine ve d›fl›na duvar ortalar›na ve köflelere ko-nan payandalar daha sonraki kültürlerdeki tap›nak mimarisinin öncüsü olarak de-¤erlendirilir. Tel’ül Savvan’da on befl odal› büyük yap›lar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r.Etraf› hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi küçük köy yerleflmeleri bu-lunmaktad›r. Samarra Dönemi’nde de bu¤daya ek olarak mercimek ve bakla yetifl-tirilmekte, koyun, keçi ve domuz beslenmektedir.

Samarra çömlekçi ustalar› koyu kahverengi boya ile güzel desenlerle süslenmiflve iyi piflirilmifl kaplar üretmifllerdir. Ayr›ca su mermerinden oyularak yap›lm›fl kap-lar ve kad›n heykelcikleri de bu dönem sanatkârlar›n›n ustal›klar›n› göstermektedir.

Mezopotamya’da tarihöncesi dönemde birçok kültür ad› geçmektedir. Bu kültürlerin isimlen-dirilmesi çanak çömlek yap›m ve süslenmeleri rol oynam›flt›r. Bu do¤ru bir yaklafl›m m›d›r?

BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K Anadolu’da Kalkolitik Dönem bafll›¤› alt›nda incelenen geliflmeler, Mezopotam-ya’da Halaf ve Obeyd bafll›klar› alt›nda incelenir.

Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800)Halaf kültürü, do¤uda Zagros Da¤lar›, bat›da F›rat Nehri, kuzeyde Toros Da¤lar›taraf›ndan çevrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Türkiye’nin Güneydo¤u Ana-dolu Bölgesi’nde yayg›nd›. En belirgin özelli¤i günlük yaflamda boya ve çizi beze-meli ola¤anüstü güzel çanak çömleklerdir. Bu kültür, ilk defa 1911 y›l›nda s›n›r›-m›za çok yak›n konumdaki Halaf Höyü¤ü’nde gerçekleflen kaz›larda saptand›¤›için Halaf kültürü ad› verilmifltir.

Halaf Dönemi’nde moda olan günlük kullan›m eflyalar›, Güneydo¤u Anadoluve Kuzey Irak d›fl›nda bat›da Çukurova ve Amik Ovas›’na, kuzeydo¤uda Van Gö-lü çevresine, do¤uda Kuzeybat› ‹ran’a kadar ulaflm›flt›r. Halaf kültür ürünlerinin bukadar genifl alana yay›lmas› ancak yayg›n bir ticaret ile mümkündü. Kültürün kö-keni konusunda pek çok teori ortaya at›lm›flt›r. Son y›llarda Kuzey Suriye’de TellSabi Abyad Höyü¤ü’nde gerçekleflen arkeolojik kaz›lar, söz konusu kültürün Has-suna-Samarra gibi Çanak Çömlekli Neolitik dönem toplumlar›n›n etkisiyle ortayaç›kt›¤›n› göstermektedir. Bunun en iyi örne¤i Samarra ad› verilen boya bezemelikap örneklerinin Halaf kültürünün bafllang›c›nda da görülmesidir.

Halaf Dönemi’nde, ovalarda yaklafl›k 2 ile 12 hektar aras›nda de¤iflen boyuttabir büyük yerleflme ve çevresinde 1 - 2 hektar geniflli¤inde küçük uydu yerleflme-

12 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Resim 1.2

Samarra Dönemiev tipleri

Kaynak:Braidwood1995:176.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

ler kurulmufltu. Büyük yerleflmeler, etraf› tahkimat duvar› ile çevrili, tar›m›n ve ti-caretin yayg›n oldu¤u yönetim merkezidir. Küçük olanlar ise hayvanc›l›k ve sütürünlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u günümüzdeki çiftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Bü-yük yerleflmelerde de¤irmen tafllar›, ezgi tafllar›, orak b›çaklar› gibi tah›l üretimininyap›ld›¤›n› gösteren aletler vard›r. Küçük yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kal›n-t›lar› daha yüksek oranda ele geçmifltir. Temel geçim kayna¤› hayvanc›l›k olan buyerleflmelerde avc›l›k da önemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal de¤ifl tokuflu ya-p›larak günlük hayat›n devam ettirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Yerleflim alanlar› genellik-le su kaynaklar›na yak›nd›r. Halaf kültürünü en iyi flekilde tan›tan Musul yak›nla-r›ndaki Tell Arpaciya höyü¤üdür. Bu dönemde bak›r›n kullan›m› daha önceki dö-nemlere göre yayg›nlaflm›flt›r.

Halaf Dönemi’nde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirindenayr›lan, yuvarlak ve dörtgen yap›lar infla etmifllerdir. Halaf mi-marisinin belirleyici ö¤elerinden biri olan yuvarlak yap›lar ar-keoloji yaz›n›na “Tholos”ad› ile girmifltir. Tholos, dikdörtgenplanl› girifli ve yuvarlak planl› ana odas› olan yap› tipidir. Hemyuvarlak yap›lar hem de dörtgen yap›lar tafl temelli, y›¤ma du-varl› ve s›val›d›r. Tabanlar› kil s›va ile düzletilmifltir. Çok say›dayuvarlak yap›da duvarlar›n içe do¤ru daralt›larak yükseltildi¤isaptand›¤›ndan üst örtünün kubbe biçiminde oldu¤u düflünül-mektedir. Çaplar› 4 ile 10 metre aras›nda olan yuvarlak yap›la-r›n daha çok depolama mekânlar› oldu¤u iddia edilmektedir.Baz› bilim adamlar› Yar›m Tepe’de ortaya ç›kan dik duvarl›lar-dan dolay› bu tip yap›lar›n üstünün ahflap, kam›fl ve sazla düzdam fleklinde kapat›lm›fl olabilece¤ini de önermektedirler. Yer-leflmelerde özellikle ev, depolama veya ah›r olarak kullan›landörtgen planl› yap›lar daha çok Halaf Dönemi’nin sonlar›ndayayg›nlaflm›flt›r.

Mekân içlerinde ocaklar yer almaktad›r. Yap›lar aras›ndakiboflluklarda ekmek ve çanak çömlek piflirim f›r›nlar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Çap› 1 ile2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biçimli kubbeli f›r›nlar iki katl› infla edil-mifltir. Alt kat›nda atefl yak›lmakta, üst kat›na ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi.Çok odal› ve payandal› yap›lar azd›r. Halaf toplumunun tap›nak gibi dinsel yap›la-r› saptanamam›flt›r.

Ölüler, yerleflim içinde, yap› taban› alt›na aç›lan basit toprak mezara, büzülmüflpozisyonda (cenin pozisyonu) gömülmekteydi. Yar›mtepe ve Tell Arpaciya yerlefl-melerindeki kaz›larda kafataslar›n›n ayr› gömüldü¤ü saptanm›flsa da bu bir gele-nek de¤ildir. Yukar› Mezopotamya’da Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesindeyaklafl›k 3 metre çap›nda bir çukura ölülerin kafataslar› beden kemiklerinin ayr› b›-rak›ld›¤› saptanm›flt›r. Bu kült çukuruna ölülerin yerlefltirilmesi, ayn› yerde bulu-nan bir kap üzerine boya ile yap›lm›fl bir resimde tasvir edilmifltir. Tümü buluna-mayan bu resimde, üzerine kufllar konmufl bafls›z bedenler yerde yatmaktad›r.Yanlar›nda kolunu yukar› kald›rm›fl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir.

Halaf kültürünün özgün ürünü boya bezemeli kaplar, olas›l›kla mutfakta kulla-n›lmak için de¤il prestij ürünü olarak üretilmifltir. Birçok yerleflmede ele geçen bir-birinin benzeri olan kaplar, tek elden üretilmifl ve de¤ifl tokufl yöntemi ile genifl birbölgeye da¤›lm›fl olabileceklerini düflündürmektedir.

131. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

Resim 1.3

Halaf Dönemi’neait yap› tiplerindenbirinintamamlanmabiçimleri

Kaynak:Lloyd 1978; Res.36).

Erken Halaf Dönemi’nde üretilen kap biçimleri s›n›rl›d›r. Çanak çömle¤in üzerinefarkl› renk ve ton sa¤lamak amac›yla bilinçli olarak yo¤unlu¤u azalt›lan k›rm›z› veyasiyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yayg›n olan motifler aras›nda bo¤a, koyunbafl›, yaban efle¤i, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; y›lan veakrep gibi sürüngenler; flematik bitki ve a¤açlar, dans eden insanlar say›labilir. Ayr›cadikey veya yatay gösterilmifl düz ve dalgal› zikzak çizgiler, noktalarla oluflturulan da-ireler, içi taranm›fl eflkenar dörtgenlerle panolar haz›rlanm›flt›r. fiematik bo¤a bafllar›nagöre geometrik motifler say›ca daha fazlad›r. Halaf Dönemi çömlekçi ustalar› bu kap-lar› geliflmifl kubbeli f›r›nlarda f›r›nlamakta yani piflirmekteydiler.

Halaf Dönemi’nin ortalar›nda ise çok renkli bezeme görülmektedir. Kaplar›n f›r›n-lanmalar›n›n daha iyi kalitede oldu¤u gözlenir. Tanr› simgesi olan stilize bo¤a bafl› fi-gürü çok kullan›lm›fl, do¤a betimlemeleri ortadan kalkm›flt›r. Süslemede krem astarüzerine yine k›rm›z› ve siyah›n çeflitli tonlar›nda boya kullan›ld›¤› görülmektedir. Ençok kullan›lan motifler günefl, nokta, e¤ri çizgilerden oluflan geometrik bezeklerdir.Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, üçgenlerin birlefltirilmesi ileoluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplar›n tüm yüzeyine çizilmifltir.

Halaf Dönemi’nin geç evresinde çömlekçi ustalar›, kaplar›n yüzeyine yapt›klar›renk cümbüflü izlenimi veren uygulamalarla çanak çömlek üretimini oldukça ileri dü-zeye tafl›m›flt›r. Kaplar üzerine hem boya ile hem de kaz›ma yöntemiyle bezemeler ya-p›lmaktayd›. Ayr›ca beyaz boya da kullan›lmaya bafllam›flt›r. Çanak çömlek piflirme f›-r›nlar› bu evrede çok geliflmifltir. Malta hac› ve bal›k pulu biçiminde bezemenin çokkullan›ld›¤› tabak formunda kaplar ortaya ç›km›flt›r. Kâse ve çömlekler de kullan›lmak-tad›r. Kaplar›n iç yüzeyleri etraf› doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde varolan do¤al yaflam sahneleri bütünüyle ortadan kalkm›fl hatta bo¤a bafllar› bir düz ikie¤ri çizgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur.

Halaf Dönemi’nde toplum günlük yaflamda b›çak, kalem ve kaz›y›c› gibi aletleriyapmak için çakmaktafl› ve obsidiyeni (do¤al cam) kullanm›flt›r. Obsidiyen Do¤u Ana-dolu’daki yataklardan elde edilmifltir. Baz› yerleflmeler obsidiyeni ham madde olaraksa¤lam›flt›r. Bir tür statü göstergesi olan tafl kaplar›n da kullan›ld›¤› görülür. Kumtafl›,kireçtafl›, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde düz ya da yuvarlak dipli de-rin veya s›¤ kâse biçimde kaplar üretmifllerdir. Tafl kap yap›m› uzun bir u¤rafl gerek-tirmektedir. Bu dönemde hayvan kemikleri de daha önceki kültürlerde olu¤u gibi aletyap›m›nda malzeme olmufltur. Halaf Dönemi’nde çeflitli tafllardan yap›lan, kaz›ma be-zemeli mühürlerin kullan›m› artm›flt›r.

‹nanç sistemiyle ilgili olabilecek en yayg›n buluntular, idol olarak da adland›r›lanküçük heykellerdir. Kad›n biçimindeki bu heykelcikler “ana tanr›ça”olarak nitelendiril-

14 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Resim 1.4

Halaf Dönemi’neait bir kap parças›üzerinde hayvanbezemeleri.

mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar› bitiflik, kollar› iri ve abart›l› gö¤üsleri üzerinde bir-lefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr› tasviri yoktur. ‹dollerin ço¤u boya ile ya-p›lm›fl haç ve çizgilerle süslenmifltir. Çanaklar›n üzerine resmedilmifl bo¤a bafl› ve koç-bafl› figürleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organ›d›r.

Halaf Dönemi yerleflmelerinde tar›m›n yayg›n oldu¤unu gösteren birçok alet bu-lunmufltur. En çok ele geçen tah›llar›n biçilmesinde kullan›lm›fl oraklard›r. Y›lda orta-lama 250 - 400 mm ya¤›fl alan Halaf kültür bölgesi kuru tar›m için oldukça müsaittir.Bu dönemde emmer bu¤day›, iki s›ral› arpa, einkorn bu¤day›, nohut, mercimek, ba-dem ve f›st›k yetifltirildi¤i saptanm›flt›r. Ayr›ca dokumada kullan›lmak ve tohumundanya¤ ç›karmak için keten ekilmekteydi.

Evcil olarak koyun, keçi, domuz ve büyükbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s›-¤›r›n tarla sürülmesinde kullan›lmaya baflland›¤› iddia edilmektedir. Bu kullan›m›nçok önemli oldu¤una iflaret eden baz› bilim adamlar› kaplar üzerindeki bo¤a bafl› be-zemesinin bu kadar çok olmas›n› buna ba¤lamaktad›r. Beslenmede tah›l üretimi vehayvanc›l›k kadar olmasa da avc›l›k önemi bir yere sahipti. En çok avlanan hayvan-lar k›z›l geyik, kaplumba¤a, kufl ve bal›kt›r. Leopar, ay› ve k›z›l tilki gibi hayvanlar daavlanm›fllard›r.

Çok say›da a¤›rflak ve kaplar üzerindeki motifler dokumac›¤›n önemli yer tuttu¤u-nu göstermektedir. Olas›l›kla yün ve keten dokumac›l›¤› yap›l›yordu. Halaf Döne-mi’nde de kam›fl ve sazdan has›r ve sepet yap›ld›¤› belgelenmifltir.

Mezopotamya’daki dinsel ö¤eler nas›l do¤mufl, nas›l geliflmifltir? Tart›fl›n›z.

Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü devam ederken GüneyMezopotamya’n›n verimli topraklar›nda yeni bir kültürün do¤-du¤u görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleflmesi olarakbilinen Ur Höyü¤ü’nün yak›n›nda Tel El Ubaid adl› höyüktekiaraflt›rmada rastlanm›fl ve bu höyü¤ün ad› verilmifltir. Obeydkültürünü, kuzey ve do¤udaki da¤lardan güneye gelen, kanal-lar açarak kuru tar›mdan sulu tar›ma geçen topluluklar›n olufl-turdu¤u san›lmaktad›r. Obeyd kültürü bütün ayr›nt›lar›yla Eridukentinde ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca Hac› Muhammed, Te’l ulSavvan ve Tell Aveyli gibi birçok höyükte bu döneme ait yerlefl-melerin kal›nt›s› incelenmifltir.

Eridu kentinde Obeyd Dönemi’nin ikinci evresinde tap›nak-lar infla edilmifltir. Sulu tar›m olanaklar›yla geliflen yerleflmelerdeortaya ç›kan refah seviyesi yüksek toplumun yaflam biçimini ta-n›mlayan Obeyd, üçüncü evrede kuzeye do¤ru yay›lmaya bafl-lam›flt›r. Dördüncü evrede kültür tüm Mezopotamya’ya yay›l-m›flt›r. Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da, Do¤u Akdeniz’de hat-ta Çukurova’da çok say›da yerleflme yerinde Geç Obeyd kültü-rünün etkileri belgelenmifltir.

Bu dönemin yaflam biçimi hemen hemen tümüyle ziraat ve hayvanc›l›¤a dayan-maktad›r. Güney Mezopotamya’da sulama kanallar› vas›tas›yla tar›m gelifltirilmifl, eldeedilen ürün art›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya a¤aç, maden tafl gibi hammadde kay-naklar›ndan yoksundur. Bu yüzden Obeyd kasabalar›nda yaflayan seçkinler kurdukla-r› ticaret kolonileri ile ihtiyaçlar› olan hammaddeleri çok uzak bölgelerden temin et-mekteydiler.

151. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Resim 1.5

Obeyd Dönemikaplar› üzerindekibezemelerdenörnekler

Kaynak:Lloyd 1978: Res.33- 12).

Organize iflleri yöneten, ticaret ve tar›m› yönlendiren yönetici s›n›f, büyük tap›nak-lar› infla ederek etkinli¤ini art›rm›flt›r. En iyi örnekler Mezopotamya’da Eridu, Uruk, Te-pe Gawra ve Malatya/Arslantepe’de ortaya ç›kar›lm›flt›r. Genelde dörtgen olarak inflaedilen tap›na¤›n merkez odas›nda sunak ve podyum bulunmaktad›r. Ortadaki podyu-mun kurban masas› ifllevi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kanatlardaki küçük odalar tap›na¤asunulan arma¤anlar›n depolanma ve rahiplerin yaflam alanlar›d›r.

Tepe Gawra’da yan yana üç tap›na¤›n varl›¤› tanr› ailesine iflaret etmektedir. Ku-zeydeki tap›nakta çok say›da mühür bask›l› kil (bulla) ele geçmifltir. Hububat doldu-rulan kaplar›n a¤›zlar›, bir bezle örtülmüfl ve ip dolanarak ba¤lanm›flt›r. ‹pin iki ucu birçamur topak içine s›k›flt›r›lm›fl, topa¤›n üzerine de mühür bas›lm›flt›r. Bulla olarak ad-land›r›lan bu mühür bask›s›, ürünlerin belli merkezden gelen emirlerle depolan›p son-ra da¤›t›ld›¤›n› göstermektedir.

Bu dönemde Basra Körfezi çevresinde yaflayanlar, sazdan yap›lm›fl evlerde otur-makta, bal›kç›l›k ve has›r yap›m›yla geçinmekteydiler. Orta Mezopotamya’daki TellMadhhur’da Khait Kas›m ve Abade, Kuzey Mezopotamya’da Malatya/ De¤irmentepegibi yerleflmelerde çok say›da odadan oluflan kerpiç ev temelleri ortaya ç›km›flt›r. Or-tadaki büyük salondan yan mekânlara küçük kap›larla geçilmektedir. Obeyd Dönemiyap›lar›n›n büyük bölümü çift kanatl›, ortada salonlu ve iki katl› infla edilmekteydi.

Obeyd toplumlar›nda yerleflme içine gömü yap›lma gelene¤i devam etmifltir. Erifl-kin ölülerin yerleflme d›fl›na oluflturulmaya bafllayan mezarl›klara gömüldü¤ü saptan-m›flt›r. Eridu’da kenarlar› kerpiçle çevrelenmifl, üstü de kerpiçle kapat›lm›fl sand›k bi-çiminde çok say›da mezar bulunmufltur. Bu erken mezarl›¤›n yaklafl›k bin kadar me-zardan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r. Ancak bunlardan iki yüz adedi kaz›larla incelenebilmifl-tir. Ölüler bükülmüfl/büzülmüfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz› du-rumlarda iki kiflinin ayn› mezara kondu¤u ortaya ç›kar›lm›flt›r. Obeyd toplumlar›n›nöteki dünyaya inand›klar› cesedin yan›na konan arma¤anlardan anlafl›lmaktad›r. Ge-nellikle mezara hediye olarak tak›lar konulmufltur. Ayr›ca tabak, çanak, çömlek gibiçeflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olas›l›kla bu kaplar›n içinde g›da ve içecek-ler de bulunuyordu. Mezarlara çok nadir de olsa piflmifl topraktan küçük heykelcik-ler de konmufltur.

Mezopotamya’daki ölü gömme adetleri nas›l geliflim göstermifltir? Mezarl›k fikri ilk ne zamanortaya ç›km›flt›r?

Çanak çömlek yap›m›nda ortaya ç›kan yeniliklerden biri yavafl dönen el çark›n›nkullan›lmaya bafllamas›d›r. Bu yöntemle çömlek üreticileri daha fazla say›da üretimyapma imkân›na kavuflmufllard›r. Seri üretim, standart ve bezemesiz kaplar›n yayg›n-laflmas›na neden olmufltur. Elde çanak çömlek yap›m› da devam etmifltir. Obeyd Dö-nemi’ne özgü olan ve üzerinde kare, zikzak, baklava, daire ve üçgen gibi motifler bu-lunan kaplar bu kültürün s›n›rlar›n› aflarak çevre kültür bölgelerine ulaflm›flt›r.

16 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

Bir kuzey tap›na¤›

Resim 6.1

Obeyd tap›nakplanlar›

Kaynak: Braidwood1995:212).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

3

171. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana ka-

dar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri hakk›nda

de¤erlendirme yapma

Toros ve Zagros da¤lar›ndan gelen kar ve ya¤-mur sular› ile beslenen F›rat ve Dicle Nehirle-ri’nin oluflturdu¤u bereketli topraklar yaln›z tari-hi ça¤larda de¤il tarihöncesi dönemlerde de çe-flitli kültürlere befliklik etmifltir. ‹nsan›n do¤ayahâkimiyeti artt›kça toplumlar›n geliflimi h›zlan-maya ve daha önce yaflanmayan bölgelerde ya-flanmaya bafllad›. ‹nsan›n iki buçuk milyon y›löncesine kadar giden geçmifli, genel olarak yap-t›¤› alet, gelifltirdi¤i maden veya üretim sürecinitan›mlayan isimler alt›nda incelenir. Paleolitik enuzun süreçtir. ‹nsan›n Afrika’da ortaya ç›k›fl› vedünyaya da¤›lma sürecini kapsar. Mezolitik, Ku-zey Yar›mküre’de iklim de¤iflimiyle insan›n yafla-m›na yans›yan yenilikleri tan›mlar. Neolitik isetarihöncesinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤›, k›r›l-ma noktalar›ndan biridir. Tar›m, hayvanc›l›k vekerpiçten ev yap›m› bu dönemde bafllam›fl ve gü-nümüze kadar ulaflan köylü yaflam biçiminin te-melleri at›lm›flt›r. Kalkolitik bu sürecin devam›n-da ileri tar›m toplumlar›n›n yaflad›¤›, baz› maden-lerin gündelik yaflama girdi¤i dönemi tan›mlar.

Tarih öncesinin yap› düzeni, mimari, ölü göm-

me gelenekleri, çanak çömlek, küçük buluntular

ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klama

‹nsan, ortaya ç›k›fl›ndan itibaren uzun süre üre-tim yapmam›fl, do¤ada bulduklar›yla beslenmifl,ma¤ara ve kaya s›¤›naklar›nda bar›nm›flt›r. Ku-zey Mezopotamya’y› oluflturan Zagroslar ve To-roslar›n güney etekleri ile Do¤u Akdeniz k›y›la-r›nda ilk defa üretim aflamas› bafllam›flt›r. Günü-müzden yaklafl›k olarak on bin y›l kadar öncebafllayan süreçte köyler kurulmufl, birçok bitkiekilip biçilmeye bafllam›fl, domuz, koyun, keçive s›¤›r evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyaçlar do¤rul-tusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir.Ölüler yerleflik düzene geçildi¤i dönemde dahaçok evlerin tabanlar›n›n alt›na gömülmüfltür.Kentlerin geliflmeye bafllamas›yla mezarl›k fikrioluflmufltur.

Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökeni,

kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini

tart›flma

‹nsan›n uygarlaflma sürecindeki en önemli afla-malardan biri yerleflik yaflama geçifli, ikincisi isemaden ça¤lar›n›n bafllang›c›d›r. Kentleflme, yaz›-n›n gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya ç›-kan birçok yenilikle tan›d›¤›m›z dönemin alt ya-p›s› Obeyd döneminde oluflmufltur. Susuz tar›myap›lamayacak kadar kurak olan Güney Mezo-potamya’ya, Basra ve çevresine yerleflen toplum-lar, kereste, tafl ve madenin olmad›¤› bu bölgedeuygarl›¤a önemli katk›lar yapacak geliflmelereöncü oldular. Organize olarak yapt›klar› sulamakanallar› tar›m› verimli hale getirmifl, uluslar ara-s› ticaret de günlük yaflamda ihtiyaç duyduklar›hammaddeleri elde etmelerini sa¤lam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

18 Eski Mezopotamya ve M›s › r Tar ih i

1. Uzun y›llar Halaf Dönemi ile özdeflleflen yap› biçimiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kare mekânl› yap›larb. Dörtgen planl› yap›larc. Çok odal› yap›lard. Girifl eklentisi dörtgen biçimli olan yuvarlak ya-

p›lare. ‹ki katl› yap›lar

2. Yuvarlak planl› an›tsal tap›naklar Yukar› Mezopo-tamya’da ilk defa ne zaman görülür?

a. Samarra Dönemi’ndeb. Obeyd Dönemi’ndec. Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’da d. Eski Tafl Dönemi’nde e. Epipaleolitik Ça¤’da

3. Obeyd Dönemi’nin klasik ev plan› nas›ld›r?a. Tek odal› b. Çift odal›, tek katl› c. Çift kanatl›, ortada salonlu, iki katl› d. Birbirine yap›fl›k çok odal› e. Üç katl› an›tsal planl›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Çanak Çömleksiz Neolitik(Yenitafl) Ça¤’daki inanç sistemiyle ilgili de¤ildir?

a. Bu evrede inanç yoktub. Yuvarlak tap›naklarc. T biçimli dikili tafllard. Heykellere. Yabani hayvan bezemeleri

5. K›rm›z› taflç›k ve kireç kar›fl›ml› (terrazzo) tabanl› tap›-nak afla¤›daki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur?

a. Tell Hassunab. Tepe Asiabc. Körtik Teped. Çayönüe. Tell Halaf

6. Mezopotamya’n›n tarih öncesi yerleflmelerinden an›t-sal tap›naklar›n ve 3-5 metre yüksekli¤inde dikilitaflla-r›n oldu¤u yerleflme afla¤›dakilerden hangisindedir?

a. Demirköyb. Umm Dabagiyehc. Hac› Muhammedd. Arslantepee. Göbekli Tepe

7. Mezopotamya’da ilk defa basit de olsa sulama kanal-lar› yaparak tarlalar›n bilinçli sulanmas›n› sa¤layankültür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hassuna öncesib. Samarrac. Natufd. Halafe. Hassuna

8. Eski Tafl (Paleolitik) Ça¤›’nda Mezopotamya’n›n han-gi yöresinde insanlara ait yontma tafl aletlere yo¤un ola-rak rastlanm›flt›r?

a. Kuzey Mezopotamya’da Güneydo¤u Anadoluve Kuzey Suriye

b. Suriye Çölüc. Orta Mezopotamyad. Güney Mezopotamya’n›n batakl›k alanlar›e. Güneydo¤u Mezopotamya

9. Olas›l›kla ekmek piflirmeye yarayan yayvan geniflkap tipi hangi dönemde yap›lmaya bafllam›flt›r?

a. Halafb. Obeydc. Hassunad. Samarrae. Zarzi

10. Hangi kültürde iyi piflirilmifl topraktan çok sert orakve sap delikli balta yap›lm›flt›r?

a. Samarrab. Obeydc. Halafd. Proto-Hassunae. Hassuna

Kendimizi S›nayal›m

191. Ünite - Mezopotamya’n›n Tar ih (Yaz › ) Öncesi Dönemler i

1. d Yan›t›n›z yanl›flsa Halaf Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-leyiniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa Samarra Dönemi bölümünüinceleyiniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›flsa Paleolitik Ça¤ bölümünü in-celeyiniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›flsa Hassuna Dönemi bölümünüinceleyiniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in-celeyiniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Mezopotamya’da yap›lan arkeolojik kaz›larda, kaz› bo-yutu ne olursa olsun en çok elde edilen çanak çömlekk›r›klar›d›r. Günlük yaflamda ihtiyaç duyulan kaplar›nparçalar› zaman içinde yerleflmenin çevresine da¤›l-makta ve günümüze ulaflmaktad›r. Bu kaplar›n üretimteknolojisi, üzerlerindeki bezemeler ve biçimleri, s›ra-s›yla dönemi, toplumun kültürel kimli¤i ve kullan›mamac› gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllang›-c›nda Karbon 14 gibi laboratuar yöntemleriyle tarihle-me yap›lmamaktayd›. Bu nedenle bir yerleflme yerindetoplanan çanak çömlek parçalar›, benzer örneklerle kar-fl›laflt›r›lmakta ve bir gelene¤in yay›l›m alan›n› belirle-meye çal›flmaktad›r. Yeni bir çanak çömlek türü bulun-du¤unda tan›mlamak için nerede bulunmuflsa o yerinad› verilmektedir. Bir kültür yaln›zca çanak çömlek özel-liklerine bakarak de¤erlendirilmez. Kültürün saptanabi-len bütün ö¤eleri de dikkate al›n›r.

S›ra Sizde 2

Mezopotamya’da dinsel ö¤eler MÖ 9700’lerde ÇanakÇömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ortaya ç›kmaktad›r. Budönemde olas›l›kla biri baba tanr› olmak üzere iki bü-

yük tanr›l› inanç sistemi oldu¤u Güneydo¤uAnadolu’da-Nevali Çori, Göbeklitepe Çayönü gibi yer-lerde saptanmaktad›r. Tanr›lar› temsil eden dikilitafllarabazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri ge-çen yerlerden Göbeklitepe’de dikilitafllar tap›na¤›n için-dedir. Çayönü’nde ikisi bir tap›na¤›n içinde, yaklafl›kon adet dikilitafl ise s›ra halinde meydana dizilmifltir.Daha sonraki dönemlerde ise tap›naklar›n içindeki tan-r› suretleri olas›l›kla ahflaptan yap›lm›flt›r. Tanr› fikrininortaya nas›l ç›kt›¤› ise bilinmemektedir.

S›ra Sizde 3

Mezopotamya’da büzülerek (cenin) duruma getirilencesetler genelde basit toprak mezara yan›na arma¤anb›rak›larak gömülmüfltür. Çanak Çömleksiz NeolitikÇa¤’da bireyin cesedi yaflad›¤› yap›n›n içine taban alt›-na gömülürken ça¤›n sonundan itibaren yerleflim d›fl›mezarl›klara gömülmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dö-nemlerde yeni do¤mufl, bebek ve çocuk cesetlerininyerleflim içine gömülmesine devam etmifltir. Yerleflimd›fl› mezarl›k fikrinin geliflmifl bir örne¤i, Güney Mezo-potamya’da Eridu’da saptanm›flt›r. Mezarl›k Obeyd Dö-nemi’ne tarihlenmifltir.

Yararlan›lan KaynaklarArsebük, G. (1990). ‹nsan ve Evrim, Ankara.Braidwood, R.J. (1995). Tarih Öncesi ‹nsan, ‹stanbul.Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia

From the Old Stone Age to the Persian Conqu-

est, London.Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u

(Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Mellaart, J. (1998). Yak›ndo¤u’nun En Eski Uygarl›k-

lar›, ‹stanbul. Özdo¤an, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Türkiye’de

Neolitik Dönem Yeni Kaz›lar, Yeni Bulgular, ‹s-tanbul.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lk uluslararas› ticaretin hangi gerekçeler ve koflullarda bafllad›¤›n› tart›flabi-lecek,Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum hayat›na giren yenilikleri tan›m-layabilecek,Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilecek,Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kentleflme• Ziggurat

• Devlet• Çivi yaz›s›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

Eski Mezopotamyave M›s›r Tarihi

• G‹R‹fi• URUK DÖNEM‹ VE YAZININ

GEL‹fi‹M‹ • SÜMER HANEDANLARI VE KENT

DEVLETLER‹• UYGARLIK

Yaz›l› (Tarihi)Sürecin Bafllang›c›ve Sümerler

2ESK‹ MEZEPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

G‹R‹fi

Sümer Ülkesi Mezopotamya, genel olarak F›rat ve Dicle nehirlerinin aras›nda kalan alan›n ad›olarak kullan›lmaktad›r. Antik yazarlar›n iki nehir aras›n› tan›mlamak için Grekçemesos (orta) ve potamos (›rmak) sözcüklerinden türettikleri bu isim, zaman içeri-sinde bu bölgede oluflan uygarl›klar› ve bunlar›n yay›l›m alan›n› tan›mlamak içinkullan›lmaya bafllanm›flt›r. Mezopotamya bir co¤rafi terim olmakla birlikte, buradageliflen Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan gelifl-mifl kültürel birikimi de ifade etmektedir.

Yaz›l› (Tarihi) SürecinBafllang›c› ve Sümerler

fiekil 2.1

Mezopotamyave çevresi

Kaynak:Köro¤lu 2010

Günümüzde Mezopotamya denince do¤uda Zagros Da¤lar›, kuzeyde Güney-do¤u Toroslar, bat›da Amanos Da¤lar› ve Suriye çölü, güneyde de Basra Körfeziile çevrelenen alan akla gelmektedir. ‹nsano¤lunun uygarlaflma süreci içindeki entemel ad›mlar bu genifl s›n›rlar içinde at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›nevcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, içinde steller ve hey-keller bulunan an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi önemli geliflmeler, Kuzey Mezopo-tamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r. Verimli Hilal’in kuzey uç kesiminioluflturan bu bölgenin öne ç›kmas›nda, susuz tar›m yap›labilecek kadar ya¤mur al-mas› önemli bir etkendir.

Kentleflme, uluslararas› ticaret, toplumda sosyal s›n›flar›n oluflmas›, devletin