Evolucija Elektronskog Ucenja E-Learning 2.0

7/31/2019 Evolucija Elektronskog Ucenja E-Learning 2.0

1/17

Mr. Duan Kljaki

EVOLUCIJA ELEKTRONSKOG UENJA: E-learning 2.0

Rezime . Elektronsko uenje, e-learning, poelo se upotrebljavati prije nekih desetak godina. U tom periodu elektronsko uenje prolo je svoju prvu razvojnu fazu odradikalne ideje do prvih iskustava u primjeni u visokom obrazovanju, a zatim i uosnovnim i srednjim kolama, u nastavljanju kolovanja i doivotnom uenju.Poeci primjene koincidirali su sa promjenama koje je doivio Web, od Weba zaitanje (Web 1.0) do Weba zaitanje i pisanje (Web 2.0).Tradicionalni pristup uenju, e-learning, podrazumijevao je upotrebu virtuelnogokruenja uenja, tzv. VLE (Virtuel Learning Environment ), jednog skupog softvera,ija je namjena da uspostavi strukturu oko kurseva, plana rada i testiranja. To je pristup vie usmjeren prema potrebama institucije, nego prema individualnomueniku. U meuvremenu, razvoj Weba donio je mnoge nove alatke i servise - kao tosu blog, wiki, podcast i drugi socijalni softveri kao podrku kreiranju adhok zajednica uenja.Savremene socio-kulturoloke teorije uenja naglaavaju da razliiti socijalni ikulturni faktori moraju biti uzeti u obzir pri objanjavanju uenja. U tom konceptuuenici su aktivni uesnici koji razmjenjuju ideje, rjeavaju otvorene probleme,koriste razliite izvore informacije i zajedno kreiraju novo znanje. Taj pristup prikupljanja malih djelia sadraja, labavo povezanih u adhok formiranimzajednicama uenja nazvan je e-learning 2.0. U ovomlanku prikazana je evolucijaelektronskog uenja, od poetka primjene do njenog evolutivnog razvoja u verziju e-learning 2.0.

Kljune rijei: elektronsko uenje, online uenje, e-learning, Web 2.0, e-learning 2.0

I UVOD

Uenje olakano i poboljano upotrebom proizvoda informacione i komunikacionetehnologije od CD-ROM-a ... do Interneta - poelo se upotrebljavati irom svijeta,sa manjim ili veim intenzitetom. Elektronsko u enje- e-learning - ve po svomnazivu u originalu na engleskom jeziku, postalo je svuda prisutni brend, zatitniznak za inovativni pristup uenju nove generacije uenika. Njegov podskup,online

u enje, danas je u fokusu panje, kako zbog rastu

e primjene na svim nivoimaobrazovanja, tako i zbog brojnih analiza pozitivnih i negativnih aspekata ovog uenja.

Drugi podskup elektronskog uenja, mobilno uenje m-learning ima velike potencijale, ali je jo uvijek u fazi pripreme.

E-learning danas obino ima formu online kurseva. Element kursa je - objekt uenja(learning object ). Sastavljanjem ili organiziranjem objekata uenje dobija se sadrajkursa. Standardima je utvr en koncept objekata u rigorozne forme i utvr ena procedura kako se ovi djelii sadraja sastavljaju i organizuju u kurseve i pakete zaisporuku na Internet.

Dominantna tehnologija koja se danas primjenjuje za organizaciju i isporuku onlinekurseva je sistem za menadment uenja (learning management system, LMS).Ovaj

1


2/17

softver postao je neizbjeni dio okruenja uenja (learning environment, LE ).Kompanije kao to su WebCT i Blackboard instalirale su proizvode na hiljadamauniverziteta i koleda. Desetine hiljada instruktora i studenata koristi ove LMSsisteme. Sistem LMS preuzima sadraj uenja i organizuje ga na standardan nain,kao kurs izdijeljen na module ili lekcije, podran nekim kvizom i testovima. Namnogim univerzitetima i koledima sistem LMS integrisan je sa postojeiminformacionim sistemom studenata.

Postojei sadraji uenja organizovani su po tradicionalnom modelu uenja na daljinui isporuuju se ili kompletno online (preko Interneta), ili u kombinaciji satradicionalnim seminarima, grupama studenata voenih instruktorom. Kursevi suusklaeni sa propisanim nastavnim planom i programom i vremenom planiranim zanjihovu realizaciju.

E-learning, kao svaka inovacija, prolazi kroz svoju prvu fazu razvoja i prihvaena je soduevljenjem od edukatora mlae generacije, ali i suoena sa oponentimakonzervativnog tipa. Njegov razvoj posebno je trasiran u Sjedinjenim AmerikimDravama i Evropi, a u posljednje vrijeme i u Australiji, Novom Zelandu i Kanadi.

II POECI UENJA E-LEARNING

Poetak i razvoj elektronskog uenja, e-learning, u SAD pripada univerzitetima. Kakose to odvijalo u prvim danima prikazao je Chris Curran u studiji Strategies for E-Learning in Universities (http://repositories.cdlib.org). Akademici su meu prvimaupotrijebili elektronsku potu i World Wide Web prvenstveno za podrku njihovim

istraivanjima, pristup informaciji i komuniciranje sa kolegama, a kasnije i kaodopunu u poduavanju studenata. Kao posljedica, mnoge od strategija koje se danaskoriste na tradicionalnim univerzitetima potiu od prvih, obino skromnih pilot projekata i inicijativa pojedinih nastavnika. Mnoge od ovih prvih primjena ukljuivalesu neto vie od izrade skripata i drugih nastavnih materijala dostupnih online, nekinastavnici ili su dalje, upotrebivi online tehnologiju za komuniciranje sa svojimstudentima, za pristup spoljnim resursima, te gdje su se interesi i mogunosti podudarali i za razvoj i nastavu kurseva baziranih na Webu.

Mnogi od ovih prvih programa izraeni su od strane nastavnog kadra na fakultetimainformatike, gdje je jaka sinergija izmeu istraivanja i nastave, i dostupnainfrastruktura za razvoj programa i njihovu isporuku na Internet. Sline sinergistikemogunosti (u istraivanju, nastavi) stimulirali su ukljuivanje pedagokih fakulteta,te odsjeka za nastavak studija. Kako je pristup eljenim institucijama postaoomoguen sa svakog mjesta, a iskustvo u korienju tehnologija raslo, online uenje proirilo se na programe drugih podru ja i institucija.

irenje pristupa mogu nostima obrazovanja

irenje pristupa obrazovanju, posebno vanrednom studiju i stranim studentima je ciljmnogih univerziteta. Pojedinci koji nisu imali mogunost da na vrijeme pohaajuuniverzitet, koji su zaposleni, koji stanuju daleko od odgovarajue obrazovneorganizacije, a ele stei optepriznati stepen strune spreme, koji se dokolovavaju u

2
http://repositories.cdlib.org/http://repositories.cdlib.org/


3/17

slobodno vrijeme, ili ele upisati postdiplomski studij zainteresovani su za ovajoblik online uenja.

Pristup stepenima obrazovanja na univerzitetu varira od jednog do drugoguniverziteta. Jedan univerzitet u Velikoj Britaniji sa vie od 20 000 studenata, situiranu provincijskom gradu, obezbijedio je iroko podru je kurseva za studente ukampusu. Institucija ima dobru reputaciju za ponudu inovativnih kurseva i dugoiskustvo u radu. Univerzitet nudi e-learning kao regularni, alternativni oblik nastave i puno je investirao u razvoj potrebne infrastrukture (hardvera, softvera,administrativnog sistema i nastavnog osoblja).

Inicijativa, razvoj programa i nastava za e-learning u ovoj instituciji su integralni dioredovnog rada univerziteta. Fakulteti univerziteta ohrabreni su da daju inicijativu za e-learning programe, u skladu sa procedurom usaglaenom na centralnom odboruuniverziteta. Prijedlozi, zajedno sa odgovarajuom procjenom potrebnih materijalnihsredstava, podnose se centralnom odboru na odobrenje. Fakultet kome je prijedlogodobren potrauje zajam iz sredstava prihoda.

Kurseve razrauje postojei nastavni kadar, a obino se baziraju na postojeimkursevima koji se odravaju u kampusu (pa ne treba dodatna akreditacija). Programi jednom izraeni, postaju standardni dio nastavnog plana i programa studija nauniverzitetu, na raspolaganju studentima u kampusu i van kampusa. Kurseve obinovode postojei nastavnici. Mali broj spoljnih saradnika angauje se, uglavnom, zastudente van kampusa.

Ovaj primjer daje interesantnu ilustraciju dobro strukturiranog, akademskiintegrisanog, irom univerziteta pristupanog elektronskog uenja.

Uticaj elektronskog uenja na irenje pristupa je pozitivan. Meutim, efekt jednakosti pristupa je problematian. Disperzija raspoloivih tehnologija je takva da univerzalni pristup putem e-learninga ostaje teko uhvatljiv.

Obim ponu enih programa

Do 2001/2002. godine oko stotinu institucija bilo je ukljueno u isporuku ovakvih programa, koji su nudili preko 300 certificiranih programa za oko 400 000 upisanihstudenata (20% svih upisanih na online kurseve za kredit). U jesen 2002. godinenekih 11% amerikih studenata na visokokolskim institucijama uzeli su bar jedanonline kurs, a 33% njih imali su sve kurseve online (Curran, 2004).

U jednom novijem istraivanju na 1000 koleda i univerziteta u SjedinjenimAmerikim Dravama (Sloan-C, 2005) objavljeni su slijedei podaci o stanju onlineobrazovanja:

Broj studenata upisanih na online kurseve povean je sa 1,98 miliona u 2003.godini, na 2,35 miliona u 2004. godini

65% univerziteta koji nude postdiplomski studij u uionici, takoe nude ionline kurseve

63% koleda i univerziteta koji nude studij u uionici, takoe nude i online

kurseve

3


4/17

44% institucija koje nude postdiplomski studij - Masters, takoe nude ionline programe

U ovom istraivakom projektu prihvaeno je da su online programi oni kojiisporuuju online 80% ili vie svojih sadraja.

Podaci iz Evrope su oskudni. Centar za struno osposobljavanje i usavravanjezemalja-lanica Evropske unije CEDEFOP objavio je 2002. godine rezultate prve primjene elektronskog uenja u strunom osposobljavanje i usavravanju u Evropskojuniji E-learning and training in Europe( http://cedefop.gr ). Podaci su dobijeni od800 organizacija ukljuenih u struno osposobljavanje irom Evrope i to javni i privatni sektor, koledi i univerziteti, te radne organizacije koje se bave strunimosposobljavanjem svojih radnika. Meu njima je bilo 15% organizacija sa 1000 i viezaposlenih, te skoro 50% organizacija i institucija sa manje od 50 zaposlenih.Prema postavljenim pitanjima obraeni su njihovi odgovori.Koliko je rasprostranjeno elektronsko uenje meu organizacijama ukljuenim uosposobljanje za rad?

Skoro 20% organizacija uopte ne koristi e-learning u aktivnostimaosposobljavanja

Oko 60% organizacija su i korisnici i isporuioci programa za e-learningKako se osposobljavanje isporuuje?

U veini zemalja EU vie od 50% vremena utroenog na osposobljavanje zarad odrava se u uionici

Znaajan procent vremena za osposobljavanje ukljuuje i e-learning - u veinizemalja EU vie od 25%, ali varira (60% u vedskoj, do 15% u Belgiji iLuksemburgu)

Koliko je e-learning supstitut za osposobljavanje u uionici? Vea upotreba elektronskog uenja ide uporedo sa reduciranim korienjemuionice

Kakva je upotreba elektronskog uenja u pojedinim podru jima? Najvea je u podru ju IKT - 43% vremena za osposobljavanje U tehnikom podru ju 35% U stranim jezicima 30% U ostalim podru jima 25-30%

Koliko veliko je trite za e-learning? Snabdjevai/isporuioci sadraja i materijala za osposobljavanje procjenjuju

da treina njihovog prihoda potie od e-learninga (2001. godine)

Poboljanje kvaliteta nastave

Poboljanje kvaliteta nastave i uenja kroz upotrebu nove tehnologije je primarni ciljuniverziteta. Uobiajen je pristup da se e-learning upotrijebi kao dopunatradicionalnoj nastavi, kao dodatna komponenta (opcija) procesu nastave i uenja. U programima ove vrste fokus je na nastavu redovnih kurseva za redovne studente ukampusu koji vode optepriznatom stepenu strune spreme i diplomi univerziteta.Programi ove vrste tipino su integrisani dio standardnog nastavnog plana i programa,u kojem je uenje e-learning upotrijebljeno kao dopunska pedagogija za studente ukampusu (tj. uionici).

4
http://cedefop.gr/http://cedefop.gr/


5/17

Jedan od starijh univerziteta u Zapadnoj Evropi moe biti interesantna ilustracijarazvoja i integrisanja e-learninga u nastavu u kampusu. Konkretni univerzitet, izloen promjenama, preivio je mnoge transformacije u toku pet stoljea od njegovogosnivanja. I danas je vodei evropski univerzitet, sa vie od 25 000 studenata imeunarodnom reputacijom za istraivanje prirodnih i drutvenih nauka.

Poetak nastave bazirane na tehnologiji na ovom univerzitetu je poeo formiranjemradnog tima za istraivanje novih oblika nastave sa posebnim osvrtom na potencijalnove tehnologije i naglaskom na uenje. Program za podrku istraivanju i inovacijinastave bazirane na raunaru ponuen je svim profesorima toga univerziteta. Data jeinicijativa za podrku inovativnoj nastavi i dogovorena platforma o izradi kurseva idrugog nastavnog materijala. Ocijenjeno je potrebnim da se primijeni bogatija pedagogija,vrsto zasnovana na principima efektivnog nastavnog plana, razvijenogna konceptu da studenti najbolje ue kad rade kao nezavisni kritiki istraivai uokviru svoje discipline.

Univerzitet sada orijentie svoj nastavni plan i program po konceptu samostalnovoeni studij u kojem student ui da stie znanje samostalno, da ga razvija i primjenjuje. Slinu strategiju, razvijenu u posebnom centru za tehnologiju uenja, primjenjuje jo jedan od starijih univerziteta u Evropi (osnovan krajem 16. stoljea) satekuim upisom od nekih 12 000 studenata.

Iako je uenje e-learningesto upotrijebljeno kao dopuna tradicionalnoj nastavi ukampusu, na nekim univerzitetima je uenje e-learning prihvaeno kao primarna pedagogija obino u tandemu sa tradicionalnom nastavom. Hibridne strategije ovevrste postale su uobiajene. Naprimjer, Tehniki fakultet u Virdiniji sa 1 500studenata ponudio je u jesen 2002. godine u isto vrijeme i online kurseve itradicionalne kurseve. Usto, mnogi univerziteti su prihvatili mijeanu blended strategiju, zamjenjujui jedan dio tradicionalne nastave online kursevima. Naprimjer,Univerzitet Centralna Florida nudi oko 100 kurseva koji se realiziraju pola vremena uuionici, pola vremena online. Razlozi zato univerziteti nude neke kurseve onlinemogu biti razliiti, od elje da omogue studentima iri izbor strategija za uenje, do potrebe da se smanji pritisak na nastavni prostor.

Izgradnja kolaborativne mree

Cilj stvaranja mree je razvoj i razmjena online programa kojima odreeni

univerziteti dopunjavaju uenje u u

ionici, i da se iza

e u susret studentima (ukampusu i online). Vie od 200 kurseva obezbjeuje se online za nekih 6000

studenata (2001. godina). U ovoj mrei autonomnih institucija kurseve obezbjeujuuprave univerziteta i koleda koji nude programe. Svaka institucija-lanica odgovorna je i zadrava vlasnitvo za svoje kurseve i ima punu kontrolu nad kursevima kojenudi online, kroz mreu; odluuje o cijeni upotrebe kursa i odgovorna je za podrkustudentima u njihovom uenju.

Efektivnost upotrebe e-learninga

Koliko je efektivno upotrijebiti e-learning za poboljanje kvaliteta nastave? U pogledu

kvaliteta nastave postoji zabrinutost od razbijanja nastavnog procesa posebnodozvoljavanjem ekspertu za sadraje da pripremi materijale koje postepeno isporuuje

5


6/17

instruktor/voditelj, efektivno spreavajui postojeu kritinu interakciju izmeustudenata i nastavnika.

Istina, otvoreni univerziteti efektivno rade u paraleli sa tradicionalnim obrazovanjem,zadovoljavajui potrebe preteno odraslih polaznika koji posjeduju karakteristikezrelosti i motivaciju potrebnu za uspjeh za ovaj alternativni vid nastave. Postojeaiskustva pokazuju da je dobro projektovana online nastava efektivna, da nije formanieg nivoa.

Reduciranje cijene visokog obrazovanja

Veina prvih programa bili su eksperimentalni, ili pilot studije,esto potpomognutesa strane, pa je razmatranje trokova bilo sekundarno u odnosu na izazov razvoja iisporuku inovativnih programa.

Oekivanje dae nastava bazirana na tehnologiji reducirati trokove obrazovanja nijenova. U proteklih desetak godina mnogi otvoreni univerziteti provodili su empirijskestudije za procjenu cijene obrazovanja po studentu u odnosu na konvencionalneuniverzitete. Ima razloga da se oekuju potencijalne utede na fizikoj infrastrukturi uodnosu na tradicionalnu nastavu, ali uporeivanje trokova odravanja dalo je pomijeane rezultate.

U nekim sluajevima strategije elektronskog uenja imaju manje direktan, aliznaajan uticaj na trokove visokog obrazovanja. Nacionalna kooperativna mrea uFinskoj FVU povezuje 21 univerzitet u Finskoj. Cilj FVU je da unaprijedi saradnjusvih univerziteta u zemlji u pogledu korienja novih informacionih i komunikacionihtehnologija, ukljuujui mogunost online nastave. Ciljna populacija FVU mree je170 000 studenata finskih univerziteta, posebno onih koji ele da studiraju kredit-kurseve koje nemaju na svom univerzitetu. Olakati virtuelnu meuuniverzitetskumobilnost studentima je znaajan strategijski zadatak Sporazumom izmeuuniverziteta dozvoljeno je studentima da studiraju i stiu kredite za kurseve poloenena bilo kojem finskom univerzitetu. Na portalu FVU istiu se informacije o onlinekursevima i olakicama koje imaju studenti, pristup online biblioteci, savjetiizraivaa programa i isporuilaca (o odgovarajuoj platformi za podrkuelektronskom uenju) i pristup srodnim istraivakim mreama.

Elektronsko uenje znatno se proirilo u posljednjoj dekadi i postalo znaajan oblik

nastave u visokom obrazovanju. Iako jo nije ispunilo oekivanja koja su predvi

alinjegovi zastupnici, ono ima potencijal da postane znaajan i uticajan oblik nastave u

visokom obrazovanju.

III E-LEARNING U PROGRAMIMA I PROJEKTIMA EVROPSKE UNIJE

Krajem 2003. godine Evropski parlament i Savjet donijeli su odluku o prihvatanjuviegodinjeg programa (2004-2006) za efektivnu integraciju informacionih ikomunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja uEvropi - eLearning programi. (U dokumentima Evropske unije, umjesto e-learning,

elektronsko uenje oznaava se: eLearning!)

6


7/17

U objanjenju, navedeni su razlozi za donoenje eLearning programa(http://europa.eu).Puni razvoj potencijala Interneta za poboljanje pristupa obrazovanju iosposobljavanju, za poboljanje kvaliteta uenja, je klju za izgraivanje evropskogdrutva znanja. Sposobnost za upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija postaje nova forma pismenosti digitalna pismenost. Bez nje, graani ne mogu u potpunosti participirati u drutvu, ni ovladati znanjima i vjetinama neophodnim za21. stoljee.

Politika Evropske unije za IKT u obrazovanju i osposobljavanju

Zakljuci Lisabonskog savjeta oznaili su vododjelnicu za evropsku saradnju uoblasti obrazovanja i osposobljavanja. Oni suvrsto postavili obrazovanje iosposobljavanje na vrh zadataka Evropske unije, oni pozivaju za prilagoavanjesistema obrazovanja i osposobljavanja drutvu znanja i posebno, pozivaju zaefektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija. Naredni sastancisavjeta u tokholmu 2001. godine i Barceloni 2002. godine dalje su razradililisabonske zakljuke i potvrdili znaaj pojaane i efektivne upotrebe IKT za evropskodrutvo znanja.

Akcioni planovi eEuropa 2002 i eEuropa2005 odobreni od ovih savjeta identificirajue-learning kao vrhunski prioritet, i utvr uju ambiciozne zadatke za infrastrukturu,opremu i osnovne vjetine koji prethode zahtjevima za njihovu integraciju. Inicijativadalje razvija ove zadatke sa obrazovnog stanovita, naglaavajui potrebu zainovativnim pedagokim pristupima i za ambiciozne zadatke u pogledu kvalitetauenja i lakog pristupa e-learning resursima i servisima.. Ona takoe naglaava potrebu uklanjanja strukturalnih smetnji za inovacije, kao to su organizacione i pravne barijere, te naina na koji se vrednuju i certificiraju znanje i kompetencije.

Savjet ministara podrao je inicijativu za elektronsko uenje i znaaj IKT zaobrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji za e-learning od 13. jula 2001. godine,ohrabrujui zemlje-lanice da nastave svoje napore za efektivnu integraciju IKT usistemima obrazovanja i osposobljavanja, kao jedan znaajan dio prilagoavanjasistema obrazovanja i osposobljavanja.

Izazovi i mogu nosti

Moderniziranje sistema obrazovanja i osposobljavanja poseban je izazov zainstitucije visokog obrazovanja, kole i uenje uz rad.

Visoko obrazovanje

Univerziteti i institucije visokog obrazovanja su kljuni akteri u proizvodnji idiseminaciji znanja, u unapreivanju drutvenog, pedagokog i tehnolokogistraivanja, u osposobljavanju nastavnika i instruktora, i u stalnom strunomusavravanju, to je deviza drutva znanja. Oni upotrebljavaju e-learning kao izvor dodatne vrijednosti za svoje studente i za omoguavanje u kampusu i van kampusa,virtuelno, fleksibilno uenje na resursima baziranim na Webu.

7
http://europa.eu/http://europa.eu/


8/17

Pilot eksperimenti na polju elektronskog uenja daju dobre mogunosti da se osmisliorganizacija univerziteta, nastavni planovi i programi ili evropska strategija, da seocijeni uticaj IKT na interakciju izmeu nastavnika i studenata, da se otvoreuniverziteti novom auditoriju i zahtjevima stalnog strunog usavravanja idoivotnog uenja.

Evropska zajednica univerziteta koja okuplja vie od 500 univerziteta raspolaesvojom mreom za uenje na daljinu (http://www.odl-liaison.org).

kole

U kolama je vea panja posveena proizvodima i servisima elektronskog uenja i pedagokom kontekstu njihove upotrebe. Nakon pitanja konektivnosti i infrastrukture,sada je na redu sadraj, osposobljavanje nastavnika i organizacione implikacije,ukljuujui nove interakcije kole sa drutvenom zajednicom.

U pogledu osposobljavanja nastavnika i kolskog menadmenta, postoji tendencija dase manje fokusira komponenta elektronske isporuke kursa (e-), a vie komponentauenja. (e-learning ), Uspjena upotreba novog sadraja i servisa u velikoj mjeri zavisiod kvaliteta nastave i doprinosa nastavnika. Gdje je obezbijeena naprednija nastava,tu nastavnici nalaze podrku za neposredniju saradnju, za pripremu obrazovnihsadraja, za vrednovanje svog poduavanja i za upotrebu tehnologije kao alatke za poboljanje pristupa uenju i nastavi.

Vrijedno je pomenuti da je formirana mrea evropskih kola Schoolnet, EUN(http://schoolnet.eun.org) za saradnju izmeu evropskih ministarstava obrazovanja oaspektima IKT u obrazovanju. Portal EUN sadri linkove na portale ministarstavaobrazovanja i e-learning resurse koje su sastavili nastavnici.

Stanje i upotreba infrastrukture IKT u kolama Evropske unije (EU)

Upotreba IKT u obrazovanju i osposobljavanju je prioritet u mnogim evropskimdravama tokom protekle dekade, ali nije zabiljeen oekivani napredak. Mali procenat kola u nekim dravama ugradio je IKT u programe obrazovanja idemonstrirao visoki nivo efektivne i adekvatne upotrebe IKT za podrku itransformaciju nastave i uenja u velikom broju nastavnih predmeta. Veina kola uveini drava, meutim, u ranoj su fazi prihvatanja IKT.

O trendovima, inovacijama i stanju IKT u kolama Evropske unije 2006. godinenedavno je objavljen pregled na Internetu (Balanskat & Blamire, 2007).

Raunari i Internet stigli su u evropske kole i iroko se koriste u uionicama. Krenula je i upotreba brzog pristupa Internetu broadbanda.Najvie su na tom polju uradilenordijske zemlje, Holandija, Estonija i Malta, gdje oko 90% kola ima brzu broadband konekciju na Internet. Prosjeno, za 25 zemalja Evropske unije, 70% kola(od 282 512 kola) ima brzu konekciju. U nekim dravama, kao to su Gr ka, Poljska,Kipar i Litvanija, taj procenat je ispod 35%.

Prosjean broj uenika koji koriste jedan raunar u 25 drava Evropske unije (EU25) je devet. Za 63 839 555 uenika u EU to iznosi 7,2 miliona raunara. U Danskoj,

8
http://www.odl-liaison.org/http://schoolnet.eun.org/http://schoolnet.eun.org/http://www.odl-liaison.org/


9/17

Holandiji, Engleskoj i Luksemburgu izmeu etiri i pet uenika koristi jedan raunar. Na drugom kraju, 17 uenika se slui jednim raunarom - u Latviji, Litvaniji,Poljskoj, Portugaliji i Gr koj.

U posljednjih 12 mjeseci 74% nastavnika EU (od 4 475 301 nastavnika) koristili suIKT u uionici. Od ovog prosjeka odstupaju Latvija sa 35% i Gr ka sa 36%nastavnika, u poreenju sa 95% nastavnika u Danskoj i 96% u Engleskoj.

Nastavnici EU u velikom broju (90%) upotrebljavaju IKT za pripremu svojihasova..Meutim, nastavnici upotrebljavaju IKT za podrku postojeoj pedagogiji. IKT senajvie koristi kad se uklapa u tradicionalnu praksu. Upadljiva manjina (20%) smatrada IKT nema vrijednost u njihovom nastavnom predmetu.

Iz pregleda se moe konstatovati da se kole EU nalaze na samom poetku tranzicije unovu obrazovnu paradigmu. Neke drave, kao Norveka, Finska, Engleska, Holandijavode i djeluju primjerom.

U enje uz rad

Na radnom mjestu poklonjena je panja obrazovanju i osposobljavanju u datomtrenutku, tj. u radnom okruenju. U kontekstu u kojem treba usavriti radne vjetine ikompetencije zbog brzih promjena na tritu rada i biznisa, elektronsko uenje sedokazalo da je veoma popularno kao efikasno rjeenje. Glavni korisnici u IKT sektorusada zadovoljavaju 60% svojih potreba u osposobljavanju za rad uenjem e-learning.Ovaj oblik osposobljavanja ima prednost u radnim organizacijama koje ne mogu podnijeti trokove i gubitak vremena za osposobljavanje u uionici. Potrebni su daljinapori da male organizacije shvate, planiraju i upotrebljavaju e-learning u skladu sasvojim zahtjevima i potrebama.

E-learning nudi posebne prednosti kad treba informaciju i sadraje kursa odratisavremenim, s obzirom na brze promjene u biznisu, okruenju i regulativi.

Potreba za specifi nom akcijom

Iz prethodnog pregleda proizlazi da se treba suoiti sa izazovima koje predstavlja e-learning. Predloen je program finansijske podrke za zadatke na poboljanjukvaliteta i pristupa evropskim sistemima obrazovanja i osposobljavanja kroz

efektivnu integraciju novih tehnologija (e-learning), podravajui i kompletiraju

iakcije zemalja-lanica na ovom polju. U kontekstu otrih budetskih restrikcija, mora

se dati prioritet programu eLearning.

Program eLearning (2004-2006)

Za modernizaciju evropskih sistema obrazovanja i osposobljavanja usvojen je program eLearning. To je program za efektivnu integraciju informacionih ikomunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja uEvropi (2004-2006). Program eLearning imaetiri pravca akcija:

1. Unapreivanja digitalne pismenosti

9


10/17

Ovime se ohrabriti usvajanje novih vjetina i znanja koja su potrebna svima zalino i profesionalno usavravanje i za aktivnu participaciju u informatikomdrutvu. One takoe omoguiti doprinos IKT uenju, posebno za one koji, zboggeografske lokacije, socio-ekonomske situacije ili specifinih potreba, nemaju lak pristup tradicionalnom obrazovanju i osposbljavanju.

2. Evropski virtuelni kampusiOvdje je prioritet dodavanje virtuelne dimenzije evropskoj kooperaciji u visokomobrazovanju za ohrabrivanje razvoja novih organizacionih modela za evropskeuniverzitete (virtuelni kampusi) i za evropsku razmjenu (virtuelna mobilnost).Ovaj akcioni pravace nadograditi postojei okvir kooperacije (npr. programErasmus, Bolonja proces), dajui mu komponentu e-learning (ECTS, evropskiMaster, osiguranje kvaliteta, mobilnost).

3. e-partner-kole u Evropi i usavravanje nastavnikaOvdje je zadatak da se pojaa i razvija umreavanje kola. Svi mladi Evropljani, utoku srednje kole treba da imaju mogunost da uestvuju, zajedno sa svojimnastavnicima, u nekom obrazovnom projektu sa svojom partner-kolom iz drugihevropskih zemalja. Ovim iskustvom moe se pojaati evropska dimenzijaobrazovanja i svijest mladih ljudi o evropskom modelu viejezikog imultikulturnog drutva. Zajednice u uenju baziranom na Internetue doprinijeti poboljanju dijaloga meu razliitim kulturama i uzajamnom razumijevanju(http://www.etwinning.net).Radom izmeu partner-kola takoe e se pomoi profesionalno usavravanjenastavnika i instruktora u vjetinama i pedagokoj i kolaborativnoj upotrebi IKT.

4. Aktivnosti na unapreivanju e-learninga u EvropiPraenjem realizacije programa eLearning, cilj ove aktivnosti je unapreivanje e-learninga u Evropi, prezentiranje najbolje prakse i servisa iz pojedinih drava-lanica Evropske unije. Posebna panja bie posveena diseminaciji rezultata projekta eLearning i drugih relevantnih informacija, davanju podrke evropskojmrei kola i univerziteta, pregledima, studijama i dogaajima povezanim sa projektom eLearning (posebno, sa projektima SOCRATES i LEONARDO).

SOCRATES (2000-2006)

SOCRATES je akcioni program Evropske unije u podru ju obrazovanja u koji je

ukljueno oko 30 evropskih zemalja. Njegov glavni zadatak je da kreira Evropuznanja, omoguivi bolji odgovor na glavne izazove ovog novog stoljea: da

unaprijedi doivotno uenje, da ohrabri pristup obrazovanju svima i da pomogneljudima sticanje javno priznatih kvalifikacija i vjetina. SOCRATES obuhvataosam pravaca djelovanja (potprojekata): Comenius (kole), Erasmus (visokoobrazovanje), Grundtvig (obrazovanje odraslih), Lingua (evropski jezici), Minerva(informaciona i komunikaciona tehnologija u obrazovanju), Praenje & Inoviranje(obrazovni sistemi i politike), Zdruene akcije (s drugim programima EU),Dopunske mjere.Program Erasmus poeo je prije dvadeset godina (1987. godine) sa zadatkom da pobolja kvalitet i pojaa evropsku dimenziju visokog obrazovanja ohrabrivanjem

transnacionalne saradnje meu univerzitetima, podsticanjem evropske mobilnosti i poboljanjem transparentnosti i punog akademskog priznanja studija i

10
http://www.etwinning.net/http://www.etwinning.net/


11/17

kvalifikacija u okviru Evropske unije. Upotrebi IKT dat je veliki znaaj u programu Erasmus radi unapreivanja mobilnosti u evropskom visokomobrazovanju. Institucije visokog obrazovanja ohrabrene su da upotrijebe IKT idaju joj prioritet u sadrajima evropske politike.Program Minerva poeo je 2000. godine sa zadatkom da unaprijedi projektetransnacionalne saradnje u podru ju upotrebe informacione i komunikacionetehnologije u obrazovanju: Da unapreuje i ocjenjuje upotrebu IKT u obrazovanju Da uspostavi dogovor (proizvoaa, korisnika i lidera sistema obrazovanja i

osposobljavanja) na nivou Evropske unije o ovim pitanjima i formulie novu politiku i strategije za upotrebu IKT u obrazovanju

Da podrava implementaciju IKT u skladu sa prioritetima postavljeniminicijativama eEurope i eLearning (umreavanje centara za resurse, institucijaza obrazovanje nastavnika, umreavanje sektora obrazovanja sa drugimsektorima (drutvene, istraivake, kulturne asocijacije i dr.).

LEONARDO (2000-2006)

Program Leonardo da Vini je evropski program za struno obrazovanje iosposobljavanje. Lansiran je 1995. godine na inicijativu partnera iz drutvenog iekonomskog sektora Evrope. Program je dio veeg programa za doivotno uenje i projektovan je da izgrauje obuenu radnu snagu irom Evrope. Ima zadatak da poboljava vjetine i kompetencije posebno mladih ljudi u osposobljavanju za rad,kao i osposobljavanje uz rad i praksu, da pobolja kvalitet i pristup strunomobrazovanju i doivotnom usavravanju vjetina i kompetencija. Aktivnosti usmjerenena inovacije kroz e-learning ukljuuju tri podru ja:

Pilot projekte, namijenjene razvoju upotrebe IKT u aktivnostima stru

nogosposobljavanja, te proizvodima za podrku razvoju transnacionalnih mrea

strunog osposobljavanja kroz upotrebu IKT (multimedijski proizvodi,vebsajtovi, prenosne mree i dr.)

Tematske projekte akcije, usmjerene na inovacije u pogledu pedagokihmetoda i organizacije, povezanih sa upotrebom IKT

Zdruene akcije, sa programima lokalne zajednice.

IV EVOLUCIJA WEBA: WEB 2.0

World Wide Web kao platforma i resurs za elektronsko uenje, u posljednjih 4-5godina doivio je velike promjene koje su uslovile da se Web na sadanjem nivourazvijenosti oznaava kao Web 2.0 . Njegove su osnovne karakteristike: Web je postao platforma koja dozvoljava korisnicima upotrebu aplikacija i

servisa u potpunosti preko pretraivakih maina. Ovi servisi nisu bili ranije bazirani na Webu (Web 1.0)

Podaci na Webu sada su pod kontrolom korisnika. Oni njima manipuliu, oniih modifiraju, razmjenjuju slobodno i lako

Razne eme online participacije Bogata interaktivna, korisniku prilagoena suelja Neki aspekti socijalnog i mrenog povezivanja

11


12/17

Primjeri novih online servisa su brojni: Wikipedija, online enciklopedija, bazirana na dosad nepoznatim principima,

da sadraj moe dodavati, brisati i ureivati bilo koji korisnik Weba.Wikipedija je ve meu prvih 100 vebsajtova, a mnogi prognoziraju daeuskoro biti i meu top10. Ovo je duboka promjena u dinamici kreiranjasadraja.

Sajtovi kao Del.icio.us, MySpace, Flickr, iTunes i YouTube prvi su primjerikoncepta kolaborativne kategorizacije sajtova, slika, muzike i videaupotrebom slobodno izabranih kljunih rijei, esto nazivanih tagovi.

Kao mnogi znaajni koncepti, Web 2.0 nemavrstu granicu, nije jasno ni definisan.Po nekim autorima to je socijalizacija Weba. U irem smislu, sve navedenetehnologije mogle bi se klasificirati kao socijalni softver. One se mogu posmatrati kao podravajui sloj za rastuu koliinu servisa koji se pojavljuju ba sada na Webu,trasirajui put za Web 2.0.

Ali, nije sve u tehnologijama. Svjesni smo da je tu i korisnik, koji pripada Net-generaciji (rastao sa Internetom), ili -digital native(roen u doba digitalneinformacije). On je sposoban da kr i put ka novim tehnolokim granicama. Korisnicimogu kreirati, ureivati, publicirati, razmjenjivati svaku vrstu sadraja saradnjom preko Interneta na drutveni nain, tj. dajui svojim akcijama drutveni karakter.

Navedimo samo dobro poznate serviseije prihvatanje raste po dvocifrenoj stopi. Tusu razni servisi za bloging kao Blogger (www.blogger.com), ili WordPress(www.wordpress.com); korisnici mogu razmjenjivati svoje slike u programu Flickr (www.flickr.com); oni se mogu ukljuiti u socijalne mree kao to su Orkut

(www.orkut.com), Linked-In (www.linked-In.net) i dr., mogu publicirati svoje videosekvence preko OurMedia (www.ourmedia.org) ili emitovati svoj podcast, muziku preko stanice Odeo (odeo.com).

V NOVA VERZIJA ELEKTRONSKOG UENJA: E-LEARNING 2.0

Elektronsko uenje u okruenju koje prua Web 2.0 poprima izraene promjene, atrend tih promjena kroz koje prolazi e-learning neki autori ve su oznaili novimimenom: e-learning 2.0. Sami termin oznaava novu fazu uenja. Sadraj publikovan od izdavaa, organizovan i strukturiran u kurseve i konzumiran od

studenata okree se na glavu. Sada sadraj kursa slui vie za upotrebu (a manje zaitanje) da se od njega dobije sadraj za uenje proizveden od samih studenata. Aako ima strukture, to vie nije knjiga ili prirunik, nego podsjea na konverzaciju. E-learning poinje da lii na alatku bloginga. Ona predstavlja jednu taku, ilivorite naWebu, konektovanu sa drugimvoritima i servisima za kreiranje sadraja kojekoriste drugi studenti.

Proces konektovanja izmeu ova dvavorita istog znaaja je e-learning 2.0, metaforakoju je opisao Stephen Downes (http://www.downes.ca). Paradigma pomaka kojioznaava e-learning 2.0:

Uenici kreiraju sadraj, sarauju sa vrnjacima kroz mehanizme kao to su blog, wiki, usmjerene diskusije i druga sredstva

12
http://www.blogger.com/http://www.wordpress.com/http://www.flickr.com/http://www.orkut.com/http://www.linked-in.net/http://www.ourmedia.org/http://www.odeo.com/http://www.downes.ca/http://www.downes.ca/http://www.odeo.com/http://www.ourmedia.org/http://www.linked-in.net/http://www.orkut.com/http://www.flickr.com/http://www.wordpress.com/http://www.blogger.com/


13/17

Uenje je centrirano na uenika, koji ima prednost korienja mnogih resursaza sadraje okupljene u naueno iskustvo

Nastavnici (ako ih ima) i uenici (studenti) su kolege u drutveno umreenomokruenju

Naueno iskustvo je proizvod saradnje, istraivanja i menadmenta znanja Mi se transformiemo od radne zajednice ka drutvenom umreavanju Najzad, pojavljuje se pomak od tradicionalnih aplikacija i sistema koji

plasirajuobjekte u enja sa prethodno utvr enom arhitekturom uenja(tradicionalni kursevi), - ka jednom otvorenom okruenju uenja koje sesastoji od interoperabilnih labavo spojenih platformi i alatki za podrkusocijalnim interakcijama meu vrnjacima.

Postoje i kritiari termina e-learning 2.0, prije svega zbog nejasne definicije toguenja. Drugi se zalau za isputanje slova e jer se njime istie nain isporuke programa, a trebalo bi da teite naziva ostane na uenju.

Potencijali u enja e-learning 2.0

Eksplozivni potencijal uenja e-learning 2.0 naglaen je od mnogih autora. ProjektEvropske komisije HELIOS u segmentu E-learning za inovacije navodi kao potencijale ovog uenja slijedee:

Neograniene mogunosti kreiranja, ureivanja, publiciranja, razmjene,komentiranja sadraja drutvenom kolaboracijom na Internetu

Dramatino manji napor za sastavljanje rjeenja za e-learning baziranih natehnologijama i alatkama Web 2,0

Trend ka nastavnom planu i programu centriranom na studenta i otklon od

hijerarhijskog naina uenja Uvrtavanje paradigme konektivizma, u kojem uenje postaje kreiranje

mree.

Gdje se paradigma uenja e-learning 2.0 primjenjuje sada?Premainjenikom stanju, izgleda da se e-learning 2.0 vie spominje u raspravamanego u praksi. Provizorno se moe konstatovati da u vezi sa e-learning 2.0 nedostaje jedna strukturalna filozofija i pedagoki modeli (HELIOS, 2007).

Nedoumice

Prisustvo i potencijal kojim raspolae e-learning 2.0 nametnuo je brigu obrazovnojzajednici, i izazove, od kojih su neki:

Dometi nisu jasni, a svi se ne slau da je u pitanju radikalna promjena. Neki posmatrai smatraju da e-learning 2.0 ne treba vidjeti kao supstituciju za e-learning 1.0 nego kao njegovu dopunu

Uprkos proklamaciji za pedagoku revoluciju, jo uvijek je malo istraivanja oevaluaciji elektronskog uenja, pa tako i iskustva sa e-learning 2.0. Naprotiv,osjea se strah ili inercija formalnog obrazovanja da u nastavne planove i programe ugradi rad sa e-learning 2.0, takoe zboginjenice da je e-learning2.0 za Net-generaciju (ilidigital native), te da nije u potpunosti shvaen od

nastavnika i instruktora

13


14/17

Kao i u sluaju bilo kojeg neformalnog uenja, certifikacija i priznavanjekompetencija steenih kroz e-learning 2.0 jo uvijek je otvoreno pitanje

Motivacioni aspekti i stilovi uenja novih uenika identificiranih u literaturikao digital natives (Prensky, 2001), ili Net-generacija (Oblinger, 2003) nisu jo adekvatno uzeti u razmatranje

Nisu svi uenici digital natives, a ni svi roeni u doba digitalne informacijenisu samostalni uenici.injenica da su uenici spremni da se prilagode, ili daue da se brzo prilagode uenju e-learning 2.0 ne moe se uzeti zdravo zagotovo, niti se moe ignorisati potreba za kritikim i mrenim vjetinama dase ovlada uenjem e-learning 2.0

Kljuni stavovi koje treba razmotriti su kredibilitet socijalno generiranogznanja i rizik od manipulacije i ubjeivanja lidera mlade generacije: e-learning2.0 ima ozbiljne probleme u sferi naune validacije samostalno kreiranog iupravljanog uenja. tavie, visok je rizik da nastavni plan i programcentriran na studenta, podran uenjem e-learning 2.0 vodi u jednualternativu, ali jo uvijek hijerarhijski nain uenja, u kojoj mali broj lideranove generacije upravlja procesima online socijalizacije i uenja.

Na kraju, nije manje znaajno da tradicionalno uenje ne moe (i nee) nestatisa scene. Ako je tano da su online socijalno povezivanje i socijalni alativeoma upotrebljivi za sticanje kritikih i mrenih vjetina, i ako je tano da seuenje sve vie deava umreavanjem, mi ne moemo negirati potrebu zatradicionalnim modelima uenja da se postignu odreeni ciljevi ili specifine potrebe. Budunost nije u tradicionalnom uenju, niti samo u elektronskomuenju, ve u njihovoj kombinaciji, prilagoenoj razliitim potrebama,okolnostima i uenicima (HELIOS, 2007).

ta sad? Kako dalje?

Postoje neki pozitivni znaci da je elektronsko uenje u 2007. godini ponovo na listi prioriteta evropske politike u obrazovanju. Na Konferenciji evropskih ministaraobrazovanja odranoj u Hajdelbergu (marta, 2007) ministri su naglasili potrebu da serazmotre mogunosti upotrebe e-learninga za unapreivanje doivotnog uenja, potvr ujui timeinjenicu da je e-learning ponovo u fokusu panje evropske politike.Ovi pozitivni znaci se ogledaju u praksi da se uenje e-learning postepeno razvija poevropskim teritorijama (dravama), ali razliitim brzinama i sa razliitim izazovima.Razliite brzine, prioriteti i izazovi iskazuju nacionalne strategije u odnosu nainovacije u uenju. Stoga, ne moe se izvui jedan zakljuak o trendovima i brzini e-learninga u Evropi: oni se razlikuju po kontekstu uenja (tzv. e-learning teritorije), te po geografskom, politikom i socio-kulturolokom kontekstu.

U Projektu HELIOS koji je podrala Evropska komisija, u odjeljku E-learning zainovaciju struni tim dao je viziju razvoja ovog uenja do 2010. godine, uznapomenu dae se promjene izvriti razliitim brzinama za razliite teritorije, tj.evropske drave.

Neke teritorije ve su napravile glavni pomak u upotrebi tehnologije, dok u drugim jo dominira prva generacija e-learninga,ista reprodukcija ustaljene nastavne

prakse.

14


15/17

U tabeli 1 prikazana je oekivana evolucija od e-Learning 2000 do inovativneverzije inovative e-Learning 2010

e-Learning 2000 i e-Learning 2010

Distribuira utvr eno znanje Generira novo znanjeJo je e-poduavanje U posjedu je uenikaMoe izolovati uenika Kreira zajednice uenjaIsporuuje se od jednog provajdera/institucije

Alatka je za podrku partnerstva

Ignorira uenikov kontekst i prethodnoznanje

Izgrauje se na uenikovom kontekstu i prethodnom znanju

Potiskuje uenikovu kreativnost Stimulie uenikovu kreativnost jaanjem spontane i zabavne dimenzijeuenja

Potiskuje ulogu nastavnika i instruktora Obogauje ulogu nastavnika i instruktoraFokusira se na tehnologiju i sadraj Fokusira se na kvalitet, procese i

kontekst uenjaSupstituie sjednice u uionici Ugraen je u organizacione i socijalne

procese transformacijePrivileguje one koji ve ue Zahvata i motivie one koji nisu uili

Tabela 1. Od e-Learning 2000 do inovativnog e-Learning 2010

Tabela je upotrebljiva utoliko to detektuje razlike u pravcu, i posebno u brzini promjena u razliitimteritorijama(evropskim dravama). Tipino, posmatrana brzina je vea u okruenju neformalnog uenja, jo uvijek relativno velika u okruenjuradnih organizacija, a relativno mala u institucijama obrazovanja i osposobljavanja.Provokativno, moemo se upitati: Jesu li teritorije velikih brzina one u kojima imamanje profesionalnih nastavnika i instruktora? Ili su to one u kojima obrazovna politika i formalni nastavni planovi i programi imaju malo da kau?.

Razmiljajui, trebalo bi se zapitati da li je velika brzina sama po sebi dobra, ili bi

trebalo ciljati na pravu brzinu. U duhu poznatih protivljenja obrazovnih institucija promjenama sistema obrazovanja, postoji i utvr ena evidencija da, kada politiarizahtijevaju veliku brzinu, to moe rezultirati kontraproduktivnom frustracijom igubljenjem konstruktivne energije. Ono to bi moglo determinisati pravu brzinu promjena je kontekst uenja, konkretnateritorija i obim cjelovitog procesa promjena u njoj.

VI ZAKLJU AK

Zakljuujui prikaz evolucije elektronskog uenja, njegovog stanja i upotrebe danas,

posluimo se konstatacijama iznesenim u studijskom projektu HELIOS. One nisu nioptimistike, ni pesimistike. Imaju kritiki pristup, sa dozom skepticizma:

15


16/17

Web 2.0 i e-Learning 2.0 imaju zaslugu to su korisnika/uenika pribliilicentru kreiranja sadraja i procesima uenja. Da li to znai slom tradicionalnihmodela uenja? HELIOS u to ne vjeruje.

Ne vjerujemo dae u budunosti blioj ili daljoj obrazovanje leati samo urukama uenika, iako mogunosti koje prua raspoloiva tehnologija isocijalni alati uveavaju pozitivno ulogu i participaciju uenika unjihovom procesu uenja.

Mi nismo oarani izvanrednim oekivanjima od korisnikovog kreiranjasadraja, jer je rizik od pucanja Drugog balona u podru ju e-learning visok.Uloga pouzdanosti kreiranog, razmijenjenog i sadraja iz mree, kao i pitanjenjegovog naunog kvaliteta, ostaju kljunim u odreivanju budunostielektronskog uenja (HELIOS, 2007).

Sadanju, mjestimino nejasnu i sumornu sliku elektronskog uenja, za 4-5 godinazamijenie nova, jasnija i svjetlija, u kojoje fokus biti na drugom podskupu ovoguenja mobilnom uenju (m-learning) - i prikazivanju njegovih visokih potencijala.Da li je to dovoljna osnova za jedan realni optimizam?

LITERATURA

Balanskat, A. & Blamire, R. (2007). ICT in Schools: Trend, Innovations and Issues in2006-2007. European Schoolnet, June 2007. Preuzeto 10. jula 2007, sa adresehttp://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdf Curran, C. (2004). Strategies for E-Learning in Universities. Preuzeto 11.juna 2007 saadrese:http://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04 European Commission (2003). eLearning Programme. Preuzeto 2. juna 2007, saadresehttp://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.html HELIOS (2007). E-learning for Innovation. Yearly Report 2007. Preuzeto 22.juna2007, sa adrese:http://education-observatories.net/helios MacManus, R. (2007). E-learning 2.0: All You Need To Know. Preuzeto 10. jula

2007, sa adrese:http://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.php Oblinger, D. (2003). Understanding The New Students. Preuzeto 1. jula 2007, saadresehttp://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdf Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. Preuzeto 1. jula 2007, saadresehttp://www.marcprensky.com Sloan-C (The Sloan Consortium) (2005). Growing by Degrees: Online Education inthe United States. Preuzeto 7. jula 2007, sa adrese:http://www.sloan-c.org

16
http://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdfhttp://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04http://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.htmlhttp://education-observatories.net/helioshttp://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.phphttp://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.phphttp://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdfhttp://www.marcprensky.com/http://www.sloan-c.org/http://www.sloan-c.org/http://www.marcprensky.com/http://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdfhttp://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.phphttp://www.readwriteweb.com/archives/e-learning_20_all_you_need_to_know.phphttp://education-observatories.net/helioshttp://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.htmlhttp://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04http://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdf


17/17

NAPOMENA. Ovaj tekst prvi put je objavljen uasopisu za teoriju i praksuodgoja i obrazovanja Naa kola (Sarajevo), broj 42 - LIII, 2007, str 3-19.

17

Documents

Evolucija Elektronskog Ucenja E-Learning 2.0