Титул 3 - ksu.kz · го Совета Республики Казахстан, согласно ст. 4 Закона РК от 24 марта 1998 г. № 213-i «О норматив-

ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТ IН IҢ

ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ

КАРАГАНДИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

ISSN 0142-0843

ҚҰҚЫҚ сериясы

№ 3(67)/2012 Серия ПРАВО

Шілде–тамыз–қыркүйек

1996 жылдан бастап шығады Жылына 4 рет шығады

Июль–август–сентябрь Издается с 1996 года Выходит 4 раза в год

Собственник РГП на ПХВ Карагандинский государственный университет имени Е.А.Букетова

Бас редакторы — Главный редактор

Е.К.КУБЕЕВ, академик МАН ВШ, д-р юрид. наук, профессор

Зам. главного редактора Х.Б.Омаров, д-р техн. наук Ответственный секретарь Г.Ю.Аманбаева, д-р филол. наук

Серияның редакция алқасы — Редакционная коллегия серии С.К.Амандыкова, редактор д-р. юрид. наук; Г.С.Стародубцев, д-р юрид. наук (Россия); Маркус Августо Малиска, д-р юрид. наук (Бразилия); Хавьер Диас Риворио, д-р юрид. наук (Испания); Кристиан Цомплак, д-р юрид. наук (Польша); К.З.Алимов, д-р юрид. наук (Узбекистан); М.А.Сарсембаев, д-р юрид. наук; О.К.Копабаев, д-р юрид. наук; И.Ш.Борчашвили, д-р юрид. наук; К.А.Жиренчин, д-р юрид. наук; Б.М.Нургалиев, д-р юрид. наук; К.А.Бакишев, д-р юрид. наук; Г.З.Кожахметов, д-р юрид. наук; Б.Р.Сембекова, ответственный секретарь канд. юрид. наук

Адрес редакции: 100028, г. Караганда, ул. Университетская, 28

Тел.: 77-03-69 (внутр. 1026); факс: (7212) 77-03-84. E-mail: [email protected]. Сайт: http://www.ksu.kz

Редакторы Ж.Т.Нұрмұханова Редактор И.Д.Рожнова

Техн. редакторы Д.Н.Муртазина

Издательство Карагандинского государственного университета

им. Е.А.Букетова 100012, г. Караганда,

ул. Гоголя, 38, тел.: (7212) 51-38-20

e-mail: [email protected]

Басуға 26.09.2012 ж. қол қойылды. Пiшiмi 6084 1/8. Офсеттік қағазы. Көлемi 10,25 б.т.

Таралымы 300 дана. Бағасы келiсiм бойынша.

Тапсырыс № 821.

Подписано в печать 26.09.2012 г. Формат 6084 1/8. Бумага офсетная.

Объем 10,25 п.л. Тираж 300 экз. Цена договорная. Заказ № 821.

Отпечатано в типографии

издательства КарГУ им. Е.А.Букетова

© Карагандинский государственный университет, 2012 Зарегистрирован Министерством культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан.

Регистрационное свидетельство № 1131–Ж от 10.03.2000 г.

2 Вестник Карагандинского университета

МА ЗМ ҰНЫ С О Д Е РЖ АНИ Е

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

КОНСТИТУЦИОННОЕ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

Амандықова С.К. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қау-лыларындағы адам жəне азаматтардың құқық-тары мен бостандықтары конституциялық тұ-жырымдамасының дамуы ................................. 3

Амандыкова С.К. Развитие конституционной концепции прав и свобод человека и гражда-нина в нормативных постановлениях Консти-туционного Совета Республики Казахстан ....... 3

Елеусизова И.К. Өнеркəсіптік меншік объек-тілерінің құқықтық реттелуінің шетел тəжі-рибесі .................................................................. 8

Елеусизова И.К. Зарубежный опыт правовой охраны объектов промышленной собствен-ности ..................................................................... 8

Сабыров А.С. Каспий теңізінің құқықтық мəр-тебесі жəне Қазақстан Республикасы ............... 16

Сабыров А.С. Республика Казахстан и правовой статус Каспийского моря ................... 16

Смирнова Е.С. Еуразия аумағындағы азамат-тық институт пен адам құқықтарын қорғау: та-рихи жəне тəжірибелік мəселелер ..................... 23

Смирнова Е.С. Институт гражданства и защи-та прав человека в Евразийском регионе: воп-росы истории и практики.................................... 23

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ

ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ

ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

Қожахметов Ғ.З. Саяси тұтқындардың еңбе-гін пайдаланудың мемлекеттік-құқықтық ме-ханизмі сталиндік экономиканың құрамдас бөлігі ретінде....................................................... 30

Кожахметов Г.З. Государственно-правовой механизм использования труда политических заключенных как составная часть сталинской экономики ............................................................ 30

Турлаев А.В., Шакирова А.Б. Қазақстан Респуб-ликасында азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы............................................................ 34

Турлаев А.В., Шакирова А.Б. Становление и развитие гражданского общества в Республи-ке Казахстан ......................................................... 34

ƏКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ

АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВО

Василевич С.Г. Кішігірім талан-таражыға салған үшін əкімшілік жауапкершілік .............. 42

Василевич С.Г. Административная ответствен-ность за мелкое хищение .................................... 42

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ УГОЛОВНОЕ ПРАВО

Ниетуллаев Н.Н. Заңсыз табыстарды заңдастыру жəне Қазақстандағы «көлеңкелі» экономика ............................................................ 50

Ниетуллаев Н.Н. Легализация незаконных до-ходов и «теневая» экономика Казахстана ......... 50

Өзбеков Д.О. Ұйымдасқан топпен жасалатын қылмыстарды саралаудың кейбір мəселелері .. 58

Узбеков Д.О. Некоторые проблемы квалифи-кации преступлений, совершенных организо-ванной группой.................................................... 58

ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ЖƏНЕ КРИМИНАЛИСТИКА

ПРОКУРОРСКИЙ НАДЗОР И КРИМИНАЛИСТИКА

Василевич Г.А. Құқықшығармашылық пен прокурорлық қадағалаудың сапасы ................... 64

Василевич Г.А. Качество нормотворчества и прокурорский надзор .......................................... 64

Сембекова Б.Р. Заңсыз кірістерді заңдастыруға байланысты қылмыстарды тергеудің консти-туциялық негізі ................................................... 69

Сембекова Б.Р. Конституционные основы рас-следования преступлений, связанных с лега-лизацией незаконных доходов ........................... 69

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ

ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

Абыласимов М.Н. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құқықшығарма-шылық нысандары.............................................. 75

Абыласимов М.Н. Формы правотворчества Конституционного Совета Республики Казах-стан ....................................................................... 75

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР………. 82 СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ................................ 82

Серия «Право». № 3(67)/2012 3

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КОНСТИТУЦИОННОЕ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

УДК 342.5 (574)

С.К.Амандыкова

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова (E-mail: [email protected])

Развитие конституционной концепции прав и свобод человека и гражданина в нормативных постановлениях

Конституционного Совета Республики Казахстан

В статье показано, что практически каждое нормативное постановление Конституционного Совета Республики направлено на охрану конкретных прав и свобод человека и гражданина. В своих реше-ниях Конституционный Совет ориентирует развитие правовой системы, правотворчество и правопри-менительную практику в направлении соответствия их современному пониманию прав и свобод чело-века, закрепленных в основополагающих международных актах. Автором проанализированы норма-тивные постановления Конституционного Совета, в которых затрагиваются вопросы реализации прав и свобод человека и гражданина Республики Казахстан; выявлены основные пути развития конститу-ционной доктрины прав и свобод человека в Казахстане.

Ключевые слова: конституционное право, Конституционный Совет РК, нормативные постановления, конституционная концепция, защита прав и свобод человека и гражданина.

Конституционный Совет РК является органом официального толкования Конституции РК, со-

гласно пп. 4 п.1 ст.72 Конституции РК [1]. Одним из важных средств обеспечения верховенства де-мократических принципов является официальное толкование норм Конституции, которое осуществ-ляется Конституционным Советом путем принятия нормативных постановлений. Нормативные по-становления в соответствии со ст.4 Конституции РК являются составной частью действующего права Республики Казахстан и основываются только на Конституции Республики Казахстан, все иные нор-мативные правовые акты не могут им противоречить. Нормативные постановления Конституционно-го Совета Республики Казахстан, согласно ст. 4 Закона РК от 24 марта 1998 г. № 213-I «О норматив-ных правовых актах», находятся вне иерархии нормативных правовых актов [2]. За период деятель-ности Конституционного Совета принято значительное количество актов официального толкования Конституции РК, которые существенно влияют на дальнейшее формирование конституционной кон-цепции прав и свобод человека и гражданина в Казахстане.

В основе казахстанской концепции конституционных прав и свобод, закрепленных Конституцией 1995 г., лежат общечеловеческие ценности, к которым долго шло цивилизованное общество. Многие положения Всеобщей декларации прав человека, принятой Генеральной ассамблеей ООН от 10 де-кабря 1948 г. [3], нашли отражение в современной Конституции РК.

Необходимо отметить, что естественно-правовая концепция прав и свобод нашла свое всеобъем-лющее выражение в Конституциях РК. Согласно данной концепции человек является источником своих естественных прав и свобод, которые признаются абсолютными и неотчуждаемыми в соответ-ствии со ст. 12 Конституции РК 1995 г. [1]. Важно иметь в виду, что права и свободы человека, неза-висимо от гражданской принадлежности, признаются государством Казахстан, гарантируются и за-щищаются им. В то же время права и свободы человека не тождественны с правами гражданина, хотя они взаимосвязаны, но полностью не совпадают. Права и свободы человека и гражданина представ-ляют собой фундаментальную категорию Конституции РК, призванной утвердить человека как выс-



шую ценность казахстанского общества. Обеспечение гражданских прав и свобод является одним из принципов формирующегося казахстанского конституционализма.

Конституционная доктрина Казахстана закрепила положение о естественном происхождении прав индивида и в ст. 12 п. 2 провозгласила, что права и свободы человека принадлежат каждому от рождения, признаются абсолютными и неотчуждаемыми.

Конституционный Совет трижды давал официальное толкование данной статьи: 28 октября 1996 г., 1 декабря 2003 г., 18 апреля 2007 г. Согласно п.1 ст.12 Конституции в Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы в соответствии с Конституцией. Это означает, что перечень прав и свобод человека гарантируется государством в пределах, установленных нормами Конституции Рес-публики и соответствующих ей иных нормативных правовых актов. Конституционный Совет в своем нормативном постановлении «Об официальном толковании п.1 ст.4 и п.2 ст.12 Конституции Респуб-лики Казахстан» от 28 октября 1996 г., проводя толкование норм Конституции, прежде всего раскры-вает понятие признания конституционных прав и свобод абсолютными. По мнению Конституционно-го Совета, признание указанных прав и свобод человека абсолютными означает их распространение на каждого человека, находящегося на территории Республики Казахстан, независимо от его принад-лежности к гражданству. Раскрывая категорию неотчуждаемости прав и свобод человека и гражда-нина, Конституционный Совет полагает, что неотчуждаемость прав и свобод означает, что установ-ленных Конституцией прав и свобод человек не может быть лишен никем, в том числе и государст-вом, кроме случаев, предусмотренных Конституцией и принятыми на ее основе законами. Фундамен-тальные права и свободы человека, согласно п.2 ст.12 Конституции Республики Казахстан, опреде-ляют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов [4]. Под правами и свободами человека, о которых идет речь в п.2 ст.12 Конституции Республики Казахстан, следует считать признанные и гарантированные государством права и свободы человека в соответствии с Конституцией.

В то же время осуществление прав и свобод человека и гражданина имеет ограничительные рамки, которые выражаются в следующем:

1) оно не должно нарушать права и свободы других лиц; 2) оно не должно посягать на конституционный строй; 3) оно не должно посягать на общественную нравственность. Конституционный Совет однозначно в своем итоговом решении определил, что права и свободы

человека могут быть ограничены государством в установленном законом порядке в случаях, преду-смотренных Конституцией (п.5 ст.12 и п.п. 1, 2 ст. 39). При этом, в соответствии с п.3 ст.39 Консти-туции, не допускается ни в какой форме ограничение прав и свобод граждан по политическим моти-вам, а также ни в каких случаях не подлежат ограничению права и свободы, предусмотренные ст.ст.10, 11, 13, 15, п.1 ст.16, ст.ст.17, 19, 22, п.2 ст.26 Конституции [4].

Одной из новелл современной Конституции является установление о том, что права и свободы человека определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов. Это означает, что при издании законов Республики Казахстан государство должно исходить из конститу-ционных прав и свобод индивида, из интересов человека и гражданина. Данная статья Конституции впервые реально воплощает в жизнь казахстанского общества принципы конституционализма, в ча-стности принцип приоритета личности перед государством [1]. Давая официальное толкование поло-жению п.2 ст.12 о том, что права и свободы человека определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов, Конституционный Совет определяет, что права и свободы че-ловека, провозглашенные Конституцией, являются основополагающими при разработке и принятии законов и иных нормативных правовых актов, устанавливающих условия и порядок осуществления этих прав и свобод. Законы, устанавливающие права и свободы человека, за исключением перечис-ленных в п.3 ст.39 Конституции, могут быть изменены в установленном порядке законодательным органом, исходя из реальных социально-экономических возможностей государства [4].

В Конституции 1995 г. впервые установлен в качестве субъекта конституционных прав и свобод не гражданин, т.е. лицо, официально принадлежащее к данному государству и, соответственно, поль-зующееся его покровительством, а каждый человек, независимо от его гражданской принадлежности. Признание Конституцией РК прав человека означает признание конституционной доктриной Казах-стана естественных прав, носящих неотъемлемый характер. Права человека являются исходными, они присущи всем людям от рождения, независимо от того, являются они гражданами государства,

Развитие конституционной концепции…

Серия «Право». № 3(67)/2012 5

в котором живут, или нет, а права гражданина включают в себя те права, которые закрепляются за лицом только в силу его принадлежности к государству (гражданство).

Таким образом, в современном праве различаются два понятия — «права человека» и «права гражданина». Под первыми, первоначально возникшими, понимаются права и свободы, присущие всем людям, независимо от их гражданства, вытекающие из естественного права. Под вторыми — права и свободы, предоставляемые позитивным правом государства своим гражданам.

Термин «права человека» употребляется всегда в международном праве, а термин «права граж-данина» — в конституционном и другом внутригосударственном праве. Термин «права человека» употребляется и в конституционном праве Республики Казахстан, поскольку он предоставляет права и свободы не только своим гражданам, но и, в значительной мере, негражданам, находящимся на территории государства. Права человека, исходящие из естественного, надгосударственного права, не исключают их позитивного оформления в конституционном и другом законодательном материале; таким способом сглаживается определенная противоречивость двух названных групп прав и свобод, имеющих различное происхождение.

Конституционный Совет, толкуя норму п.3 ст.12 Конституции Республики Казахстан «гражда-нин Республики в силу самого своего гражданства имеет права и несет обязанности», полагает, что конституционно-правовой статус гражданина Республики Казахстан предполагает обладание на ос-нове равенства полным объемом прав, свобод и обязанностей, установленных для него Конституцией, законами и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан. В то же время Конститу-ционный Совет в постановлении № 12 от 1 декабря 2003 г. «Об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан», раскрывая нормы п.4 ст.12 Конституции Республики Казах-стан: «иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, закона-ми и международными договорами», определяет, что для иностранцев и лиц без гражданства преду-смотрен иной, ограниченный конституционно-правовой статус. Таким образом, ограниченный кон-ституционно-правовой статус означает, что на иностранцев не распространяются права и свободы, предусмотренные ст.33, п.2 ст.41, п.4 ст.51, п.3 ст.79, п.3 ст.86 Конституции Республики Казахстан. Иностранными гражданами не подлежат осуществлению также и другие права и свободы, которыми они не могут пользоваться в силу требований Конституции, законов и иных нормативных правовых актов, а также в случаях, предусмотренных международными договорами Республики Казахстан [5].

В Конституции РК нашло отражение не только право на жизнь, но и проистекающее из него право на признание его правосубъектности. Конституционно закреплено право каждого защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, включая необходимую оборо-ну. Статья 2 Международного пакта о гражданских и политических правах 1966 г. указывает на не-обходимость обеспечения правовой защиты для любого лица, требующего такой защиты [6]. Пункты 2 и 3 ст. 13 Конституции реализуют в конституционном законодательстве республики указанную выше статью Международного пакта о гражданских и политических правах.

Так, п.2 ст.13 Конституции предоставляет каждому право на судебную защиту своих прав и сво-бод. Решения и действия (или бездействие) органов государственной власти, органов местного само-управления, общественных объединений и должностных лиц также могут быть обжалованы в суде. Каждый вправе в соответствии с международными договорами Республики Казахстан обращаться в межгосударственные органы по защите прав и свобод человека, если исчерпаны все имеющиеся внутригосударственные средства правовой защиты. Вместе с тем п.1 ст.13 Конституции установлено право каждого защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами.

Согласно постановлению Конституционного Совета Республики Казахстан от 29 марта 1999 г. № 7/2 «Об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Кон-ституции Республики Казахстан» норма п.2 ст.13 Конституции Республики Казахстан «Каждый име-ет право на судебную защиту своих прав и свобод» означает право любого человека и гражданина обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом [7]. Норма п.2 ст.13 Конституции — право каждого на судебную защиту является также конституционной гарантией прав и свобод чело-века и гражданина и поэтому, согласно п.3 ст.39 Конституции, не может быть ограничено ни в каких случаях.

Пункт 3 ст. 13 гарантирует право на получение квалифицированной юридической помощи. За-кон РК «Об адвокатской деятельности» от 5 декабря 1997 г. [8] в качестве основной задачи возлагает



на адвокатуру содействие реализации гарантированного государством и закрепленного Конституцией РК права человека на судебную защиту своих прав, свобод и получение квалифицированной юриди-ческой помощи. Статья 6 Закона «Об адвокатской деятельности» предусматривает случаи оказания юридической помощи бесплатно: доверители по их просьбе освобождаются от оплаты, а юридиче-ская помощь оказывается адвокатами за счет средств адвокатской конторы либо коллегии адвокатов.

Одним из важнейших принципов конституционализма является равенство. Казахстанская док-трина конституционализма конституирует этот принцип в ст. 14 Конституции. Конституция РК, утверждает: «Все равны перед законом и судом». В ныне действующей Конституции в таком виде нашла отражение ст.7 Всеобщей декларации прав человека, где утверждалось, что «все равны перед законом и имеют право, без всякого различия, на равную защиту закона». Равенство всех перед зако-ном означает одинаковое юридическое положение граждан (и неграждан) перед законом, т.е. совпа-дение всего комплекса прав и обязанностей у всех лиц. Содержание равенства предполагает отсутст-вие неузаконенных привилегий и запрет дискриминации по любым основаниям.

Конституционный Совет однозначен в понимании п.1 ст.14 Конституции Республики Казахстан: «Все равны перед законом и судом», которым устанавливается равенство прав и обязанностей лично-сти, равная защита государством этих прав и равная ответственность каждого перед законом. В соот-ветствии с постановлением Конституционного Совета Республики Казахстан от 29 марта 1999 года № 7/2 «Об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Кон-ституции Республики Казахстан» равенство перед законом означает, что именно в законах определя-ются конкретные условия и обстоятельства, позволяющие реализовать права и свободы человека и гражданина [9].

Пункт 2 ст. 14 конституционно закрепляет охрану личности от какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, отношения к религии, убеждений, места жительства и т.д.

В постановлении от 10 марта 1999 г. № 2/2 «Об официальном толковании пунктов 1 и 2 статьи 14, пункта 2 статьи 24, подпункта 5 пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан» Консти-туционный Совет Республики Казахстан, раскрывая содержание нормы ст.14 Конституции Республи-ки Казахстан, устанавливает, что все равны перед законом и судом (п.1), никто не может подвергать-ся какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущест-венного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жи-тельства или по любым иным обстоятельствам (п.2) [10].

Конституция правового государства обеспечивает юридическое, т.е. формальное, равенство ме-жду людьми. Смысл формального равенства состоит в предоставлении всем равных стартовых воз-можностей, реализация которых зависит от таланта, разума и предприимчивости каждого человека. Закон не может без риска уничтожения свободы человека регулировать эти человеческие качества. Попытка привести их к «средней» величине неминуемо ведет к торможению общественной активно-сти людей, утрате энергии самых сильных и общественно полезных личностей. Столь же важно ра-венство людей перед судом. Здесь не имеет значения правовой статус человека — все, т.е. каждый человек, как граждане, так и неграждане, а также иностранцы предстают перед судом в равном стату-се, получая одинаковую защиту своих законных прав и неся одинаковую меру ответственности.

Конституционализм усложняет принятие и выполнение государственных решений не в качестве самоцели, а с тем, чтобы люди жили свободно или, по крайней мере, были свободными от государст-венного произвола. Конституция, соответствующая требованиям конституционализма, отличается от простых основных законов, определяющих государственную структуру, тем, что она стремится обеспечить именно свободу. Право на свободу есть не что иное, как сама свобода, т.е. возможность совершать любые правомерные действия. В этом праве заложено ограничение для свободы других лю-дей, и особенно должностных лиц, обладающих возможностью применения принуждения к людям.

Практически каждое нормативное постановление Конституционного Совета Республики на-правлено на охрану конкретных прав и свобод человека и гражданина. В своих решениях Конститу-ционный Совет ориентирует развитие правовой системы, правотворчество и правоприменительную практику в направлении соответствия их современному пониманию прав и свобод человека, закреп-ленных в основополагающих международных актах [11].

Развитие конституционной концепции…

Серия «Право». № 3(67)/2012 7

В целом же надо отметить, что новый подход к проблемам прав человека и свободы, заложен-ный в последней Конституции РК, основан на признании общегуманистических ценностей, в том числе на идее уважения прав человека, его правовой защищенности, автономии личности, существо-вания сферы, свободной от вмешательства государства, от произвола должностных лиц.

References

1 Constitution the Republic of Kazakhstan, accepted on a republican referendum 30.08.1995 y. with changes and additions from October 7, 1998 and on May 21, 2007 // www.akorda.kz/ru/official_documents/the_constitution/the_constitution

2 Law of the Republic of Kazakhstan from March 24, 1998 of № 213-I «About regulatory legal acts» // adilet.minjust.kz/rus/search/docs/va=%D0%97%D0%90%D0%9A&page=8

3 Universal declaration of human rights. It is accepted and proclaimed the resolution 217Ç (111) of General Assembly of the United Nations from December 10, 1948 / It is published by the Program of development of the United Nations within a joint initia-tive with RK Ministry of Foreign Affairs. — Almaty, 2002.

4 Resolution of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan from October 28, 1996 of № 6/2 «About official in-terpretation of point 1 of article 4 and point 2 of article 12 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan» http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/

5 Resolution of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan № 12 from December 1, 2003 «About official inter-pretation of articles 10 and 12 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan» http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/

6 Международный Covenant on Civil and Political rights. Accepted by the resolution 2200Ç (XXI) of General Assembly of the United Nations from December 16, 1966 / It is published by the Program of development of the United Nations within a joint initiative with RK Ministry of Foreign Affairs. — Almaty, 2002.

7 Resolution of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan from March 29, 1999 of № 7/2 «About official inter-pretation of point 2 of article 13, point 1 of article 14, point 2 of article 76 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan». http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/

8 Закон the Republic of Kazakhstan «About lawyer activity» from December 5, 1997 with changes and additions from 3.06.2003 // Sheets of Parliament of the Republic of Kazakhstan. 1997. — № 24. — Art. 338; 2003. — № 11. — Art. 65.

9 Resolution of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan from March 29, 1999 of № 7/2 «About official inter-pretation of point 2 of article 13, point 1 of article 14, point 2 of article 76 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan». http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/

10 Resolution of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan from March 10, 1999 of № 2/2 «About official inter-pretation of points 1 and 2 of article 14, point 2 of article 24, subparagraph 5) point 3 of article 77 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan». http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/

11 Rogov I.I. Role of the Constitutional Council in realization of principles of the democratic state in the Republic of Kazakhstan // www.constcouncil.kz/rus/vyst/? cid=0& rid=693

С.К.Амандықова

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларындағы адам жəне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары

конституциялық тұжырымдамасының дамуы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің əрбір нормативтік қаулылары адам жəне азаматтардың нақты құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған. Конституциялық Кеңес шешімдерін халықаралық актілерде бекітілген негізгі құжаттарды басшылыққа ала отырып, адам құқығы мен бостандығын қазіргі деңгейде түсінудің негізгі бағыттарын дамытып, елдегі құқықтық жүйенің дамуы мен құқық шығармашылық пен құқық қолдану тəжірибесіне сүйене отырып, шығарады. Автор өз мақаласында Қазақстан Республикасы адам жəне азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын реттеу сұрақтарын қарастырып, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларына талдау жасады. Сондай-ақ Қазақстандағы адам құқығы мен бостандығының конституциялық доктринасының дамуының негізгі жолдарын ашып көрсетті.



S.K.Amandykova

Development of the concept of constitutional rights and freedoms of man in statutory provisions of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan

Almost every regulatory decision of the Constitutional Council is directed to the protection of specific rights and freedoms of man and citizen. In its decisions the Constitutional Council directs the development of the legal system, law making and enforcement of compliance with the direction of their current understanding of human rights and freedoms enshrined in core international acts. Author analyzes the regulatory decisions of the Constitutional Council, which address the rights and freedoms of man and citizen of the Republic of Kazakhstan. The author identifies the main path of development of constitutional doctrine of human rights and freedoms in Kazakhstan.

ƏОЖ 351.824

И.К.Елеусизова

«Қазақстан Республикасының Заң шығару институты» ММ, Астана (E-mail: [email protected])

Өнеркəсіптік меншік объектілерінің құқықтық реттелуінің шетел тəжірибесі

Мақалада автормен өнеркəсіптік меншік объектілерінің құқықтық реттелуінің шетел тəжірибесі барынша жан-жақты қарастырылды. Өнертабыс, пайдалы модель, өнеркəсіптік үлгі сияқты өнеркəсіптік меншік объектілерін азаматтық айналымға енгізу тəртібін қамтитын əлемдегі өндірісі мен өнеркəсібі жағынан жетекші орындарды иеленетін мемлекеттердің ұлттық заңнамаларына салыстырмалы талдау жүргізілді. Алынған нəтижелер негізінде Қазақстан Республикасының осы саладағы заң актілерін жетілдіру жолдары ұсынылған.

Кілтті сөздер: халықаралық құқық, халықаралық реттеу, өнеркəсіптік меншік нысандары, ұлттық заңнама, ҚР құқық қолдану əрекеті.

Қазақстан Республикасының қысқа мерзім аралығында ғана əрекет еткен өнеркəсіптік меншік

объектілерінің құқықтық реттелуін жетілдіру үшін оған осы салада жүз жылдан астам тəжірибесі бар кейбір шет елдердің патенттік жүйесін қарастыру өте маңызды болып табылады.

Əлемде өнеркəсіптік меншік объектілерін қорғаудың үш жүйесін атауға болады. Олардың біріншісі — өнертабыс пен өнеркəсіптік үлгіге берілетін патент жəне қысқа мерзімге берілетін пайдалы модельге патент (қысқа мерзімді патенттер) жүйесі. Бұл жүйе Франция, Нидерланды, Ирландия, Бельгия, Словения мемлекеттері үшін тəн [1].

Екінші қорғау жүйесі бойынша пайдалы модельге өнертабыстық деңгейі бойынша төмендетілген талаптар сипатты үш өлшемді техникалық шешімге қорғау көрсетілді. Мəселен, ол Греция, Испания, Португалия, Италия, Финляндия мемлекеттерінде қабылданған.

Үшінші қорғау жүйе негізінде кез келген техникалық шешімдерге патенттік қорғау көрсетілген жəне пайдалы модель ретінде өнертабыстық деңгейі төмендетілген өнертабыс объектілері танылған. Осындай ереже Германия, Дания, Австрия мемлекеттерінде орын алған [2].

Əрбір елде өнеркəсіптік меншік объектілері қамтылған ұлттық заңнама əрекет етеді. Əлемнің əрбір мемлекетінде «өнеркəсіптік меншік объектілері» ұғымы ұлттық құқық анықтамасына сəйкес əр түрлі түсіндіріледі.

Əлемнің көптеген елдерінде өнеркəсіптік меншік объектілерін қорғаудың мəні бірдей жəне тəжірибелік қолдану үшін жарамды, сондай-ақ нысан, құрылым мен олардың жиынтығына қатысты шешімдерге қорғау құжаттарын беруді қамтиды. Сонымен қатар өнеркəсіптік меншік объектілері ретінде қорғалмайтын объектілер тізімі де беріледі. Мəселен, Грецияда — жануарлар мен өсімдіктер түрлері, Гватемалада əдіс, заттар мен металлургиялық материалдар қорғалмайды. Өнеркəсіптік меншік объектілерін қорғау жүйесінің дамуымен оның шеңберінің кеңею тенденциясы байқалуда. Германияда үш өлшемді нысаны жоқ бұйымдардан шектеу алынып тасталған, Малайзияда тəсілдер

Өнеркəсіптік меншік объектілерінің…

Серия «Право». № 3(67)/2012 9

де, Австралияда ЭЕМ бағдарламалары да өнеркəсіптік меншік объектілеріне жатқызылған. Қытай Халық Республикасы заңнамасы бойынша өнеркəсіптік меншік объектілері ретінде «нысанға, құрылымға қатысты, тəжірибеде осы екі элементтің үлесімі кезінде пайдалануға жарамды жаңа техникалық шешім» болуы мүмкін. Өнеркəсіптік меншік объектілері ретінде қорғалатын объектілер санын кеңейту нəтижесінде Германия, Қытай Халық Республикасы секілді елдер Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі өнеркəсіптік тоқырауды жеңіп, өндіріс саласын дамытқан.

Мəселен, Германия мен Қытай Халық Республикасында XX ғасырда өнеркəсіптік меншіктің жаңа объектісін — пайдалы модельді азаматтық айналымға енгізу арқылы ел экономикасын елеулі деңгейге көтерген.

Германияда пайдалы модель өнеркəсіптік меншік объектісі ретінде 1981 жылы енгізілген. Ол ретінде өнертабыстық шығармашылықтың жаңа, əрі талапқа сай деңгейін иеленбейтін техникалық шешімдер танылған. Оның азаматтық айналымдағы ерекшеліктері 1986 жылы қабылданған пайдалы модельдерді құқықтық реттеуге арналған арнайы заңда бекітілген. Германияда пайдалы модель ретінде құрылғы мен заттар айқындалған. Аталған заң бойынша пайдалы модель ретінде «жаңа нысанмен, элементтердің орналасуымен немесе сызбалармен ерекшеленетін, өнертабыстық қадамға негізделген жəне қолдануға жарамды өндіріс құралдары, тұтыну заттары немесе олардың бөліктері» қорғалады. Пайдалы модель өзара байланысты бірнеше элементтерден де құралу мүмкіндігі қарастырылған [3].

Қытай Халық Республикасында пайдалы модель 1985 жылдың 1 сəуірінде күшіне енген арнайы заң бойынша қорғала бастаған жəне оған нысанға, құрылғыға не тəжірибеде қолдануға жарамды деп танылған өнімдерге қатысты жаңа техникалық шешімдер жатқызылған. Бұл заң бойынша пайдалы модель ретінде мемлекет заңдарына немесе қоғамдық моральға қайшы келетін не жария мүддеге зиян келтіретін өнертабыстық жетістіктер, ғылыми жаңалықтар, интеллектуалдық қызмет ережелері мен əдістері, емдеу əдістері, жануарлар тегі мен өсімдік сорттары, ядролық өнімдерді пайдалану арқылы алынған заттар қорғалмаған [4].

Пайдалы модель жетістіктері əсіресе Қытай Халық Республикасында жақсы бағаланған. Онда пайдалы модель жетістіктері техникалық жаңалықты қорғаудың жоғары нысаны болып табылған. Патенттік заң қабылданғаннан кейінгі 18 жыл ішінде бұл елде аталмыш объектілерге 261813 патент берілген [5].

Германия мен Қытай Халық Республикасының оңтайлы тəжірибесін бірқатар əлем мемлекеттері қолданған. Осылай Жапонияның 1998 жылғы заңы бойынша табиғат заңын пайдалану арқылы техникалық идеяны жүзеге асыру нəтижесі деп ұғынылатын құрылғы пайдалы модель ретінде қорғалған жəне солардың ішінде қоғам тəртібіне, ізгілікке немесе қоғам мүддесіне қайшы келетін техникалық шешімдер қорғалмаған [6].

Италияның 1987 жылғы 20 наурыздағы «Пайдалы модельдер туралы» заңы бойынша «патент машинаға немесе олардың бөліктеріне, жабдықтарға, құралдарға не күнделікті тұтыну заттарына айтарлықтай тиімділігін немесе қолдану, пайдалану жеңілдігін қамтамасыз ететін жаңа модельге алынуы мүмкін. Сондай-ақ жаңа объект элементтердің елеулі нысандарында, орналасуында, комбинацияларында көрініс табуы қажет» [7].

Ресей Федерациясының 2006 жылғы 18 желтоқсандағы Азаматтық кодексі бойынша пайдалы модельге құрылғысына байланысты жаңа техникалық шешімдер жатқызылған жəне бұйымның сыртқы түріне ғана қатысты жəне эстетикалық қажеттілікті қанағаттандыруына бағытталған шешімдер мен интегралды микросызба топологиялары қорғалмайды [8].

Өнеркəсіптік меншік объектілерінің құқықтық қорғалуы үшін заңнамамен бекітілген патентке қабілеттілігі талаптарына сай болуы тиіс. Патентке қабілеттілігі талаптары туралы ақпаратты талдау қазіргі таңда көптеген елдерде өнеркəсіптік меншік объектілері үшін патент қабілеттігінің үш критерийі бар екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді: жаңа, өнертабыстық қызмет (өнеркəсіптік қадам, пайдалылық, өнертабыстық деңгей) жəне өнеркəсіпте қолдануға жарамды болуы.

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне қолданылатын жаңа болу критерийі салыстырмалы əлемдік жаңа болу түрінде (Германия, Жапония, Австрия, Венгрия, Болгария, Испания, Қытай Халық Республикасы, Вьетнам, Тайвань) жəне абсолюттік əлемдік жаңа болу түрінде (Дания, Чехия, Финляндия, Польша, Италия, Югославия, Мексика, Турция) айқындалады. Кейбір елдерде өнеркəсіптік меншік объектілеріне жаңа болуы жергілікті деңгейде болуымен сипатталады (Біріккен Араб Эмираттары) [9].



Техникалық шешімді жаңа деп есептеу үшін əрбір елдің ұлттық заңнамаларында жеңілдіктер қарастырылған. Мəселен, Германия заңнамасы бойынша шешімнің жаңа екендігін анықтау кезінде өтінім берілген күннен алты айға дейін өтінім берушінің немесе оның құқық иеленушісінің əзірлеуіне негізделген сипаттамалары не пайдаланулары ескерілмейді. Жапонияда жəне Қытай Халық Республикасында өтінім берілген күнге дейін алты ай ішінде өнеркəсіптік меншік объектілері өмірге енгізуге байланысты өткізілген сараптамалар қорытындылары, өнеркəсіптік меншік объектілері авторының не өтінім берушінің еркінен тыс орын алған ашулар, автордың не өтінім берушінің ел аумағында үкіметтің не мемлекеттің не олардың келісімімен өткізілетін көрмелерде өнеркəсіптік меншік объектілерінің көрсетулер оның жаңа болуын анықтауға кедергі келтірмейтіндігі бекітілген. Аталған жағдай Ресей Федерациясында орын алған. Əрине, заңнама бұл мəн-жайлардың дəлелденуін талап етеді.

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне қойылатын «өнеркəсіптік деңгей» өнертабысқа жəне өнеркəсіптік үлгіге қатысты қолданылған жəне маман үшiн техника деңгейi туралы мəлiметтерден айқын кездеспеуімен шектелген.

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне қойылатын «өнеркəсіптік қадам» пайдалы модельге ғана қатысты. Пайдалы модельдің «өнеркəсіптік қадам» белгісінің мазмұны заңнамалық түрде ашылмаған, бірақ бұл əкімшілік жəне сот тəжірибесінде өнертабысқа жəне пайдалы модельге қолданылатын өнертабыстық деңгей айырмашылықтары негізінде көрсетілген. Бұл белгі алғашқы рет Германия заңнамасында көрсетілген жəне өнертабысқа қойылатын өнертабыстық деңгейден анағұрлым төмен техникалық деңгей жөніндегі мəлімет ретінде айқындалған. Германия заңнамасы бойынша өнертабыстық қадам болып автордың шығармашылық қызмет нəтижесі маманның орташа мүмкіндіктерінен жоғары болу талабы табылады. Жапонияда оның орнына айқын еместік критерийі қолданылады жəне ол техника саласындағы маманның қабілеттілігінен жоғары болуы талап етіледі. Қытай Халық Республикасында пайдалы модельдің шығармашылық сипаты шешімнің елеулі белгілері мен жетістіктерінің болуы, ал өнертабыстың шығармашылық сипаты шешімнің маңызды белгілері мен мəнді жетістіктерінің болуы арқылы айқындалады [10].

Сонымен, өнертабыс үшін шешімнің шығармашылық көрінісін сипаттайтын белгі айырмашылығы нормативтік-құқықтық актілерде де тек терминологиялық көрініс тапқан, ал пайдалы модель үшін қойылатын бұл белгіге шешім сəйкестігінің нақты бағасы Патенттік ведомствоның немесе сот тəжірибесіне негізделген.

Өнеркəсіпте қолдануға жарамды болу туралы талап «өнеркəсіптік меншік объектісі құрамының өнеркəсіптің кез келген саласында, соның ішінде ауыл шаруашылығында бірнеше рет пайдалану мүмкіндігі болған жағдайында» қанағаттандырылады. Өнеркəсіпте қолдануға жарамды болу белгісінің мазмұнын ашудың осындай нысаны Патенттер институтынан алынған жəне Еуропалық патенттік конвенцияға негізделіп, көптеген елдерде енгізілген (Германия, Австралия, Венгрия жəне т.б.). Бірақ бірқатар елдерде өнеркəсіпте қолдануға жарамдылық терминологиясының өзіндік ерекшеліктері бар жəне пайдалылық сөзімен сəйкестендірілген. Германияда бұл критерий оның өндірістің өнеркəсіптік саласында техникалық құрал ретінде қолдану мүмкіндігі, яғни оның орындалуы мен жұмысқа қабілеттілігі арқылы айқындалған. Қытай Халық Республикасының Патенттік заңы өнертабыс немесе пайдалы модель дайындалуын немесе пайдаланылуын жəне тиімді нəтижелер беру мүмкіндігін білдіретін «тəжірибелі пайдалану» критерийін бекіткен (22-б.). Жекеленген елдерде өнеркəсіпте қолдануға жарамды болу талабының өзіндік ерекшелігіне қарамастан, пайдалы жəне коммерциялық пайдалану арқылы тікелей немесе жанама нысанда айқындалуы өнеркəсіптік меншік объектілері үшін міндетті болып табылады, себебі қысқа мерзімде ол қорғауды иеленуге мүмкіндік беруі тиіс.

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне қорғау құжатын беру оның мемлекеттік тіркелуі арқылы танылуын білдіреді. Өнеркəсіптік меншік объектілерін тіркеудің əлемде үш түрлі нысаны бөлінген. Олардың біріншісі ретінде əлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде Венгрияда, Финляндияда, Австрияда, Чехияда, Жапонияда өнеркəсіптік меншік объектілерді ерікті түрде тіркеу танылады.

Екіншісіне үшінші тұлғаны тартып, сараптама жүргізу арқылы тіркеуді атауға болады жəне үшіншісіне белгілі бір патентке қабілеттілігі критерийіне қатысты шешімге толық зерттеу сараптамасын жүргізу негізінде тіркеуді жүзеге асыру жатады.

Үшінші тұлғаны тартып, сараптама жүргізу арқылы тіркеу кезінде қарсылық білдіру үшін берілетін мерзім ерекшелігі орын алуы мүмкін. Мəселен, Қытайда патент пайдалы модельге өтінім беру күнінен бастап алты ай ішінде жүргізілетін өтінімді жариялаған күнінен бастап үш айлық


Серия «Право». № 3(67)/2012 11

мерзімнің аяқталғанынан кейін беріледі. Италияда өтінім берілгеннен кейін 18 айдан немесе патент берілуді тездетуге ниет білдірген жағдайда кейін 90 күннен соң жарияланады. Қарсылық түскен жағдайда сараптама олардың есебімен жүргізіледі.

Бірқатар елдерде қорғау қабілеттілік талабына өтінім объектісінің сəйкестігін зерттеу қорғау құжатын берудің міндетті талабы болып табылады. Бұл құқық қорғау сенімділігін көтереді, бірақ қысқа мерзім ішінде қорғауды жояды жəне өнертабыс үшін орын алған патенттік құқықты рəсімдеу процедурасын қайталайды. Осындай тəртіп Польшада, Болгарияда, Бразилияда орын алған.

Шетелдердің ұлттық заңнамасы материалдық-құқықтық жəне процессуалдық-құқықтық қатынастарда ерекшелене отырып, мемлекеттің өнеркəсіптік меншік объектілеріне берген қорғау сипаттамасына байланысты ортақ жəне міндетті ережені қамтиды. Өтінім беруші өнеркəсіптік меншікті тіркеу үшін берілетін өтінімді ереже бойынша рəсімдеуге, онда аталған техника саласындағы маманның осы өнертабысты жүзеге асыруы үшін толық, қажетті, жеткілікті мəліметтерді қамтуға жəне өтінімді уəкілетті мемлекеттік органға беруге міндетті. Өтінімде өнертабыстың толық айқындалуына жəне оның əрекет етуші талаптарға сəйкес рəсімделуінің өзін қорғауға алуға құқық беріледі. Бірақ осы рəсімделудің қорғалу шешімі заңнамалық тəртіпте белгіленген патентке қабілеттілігі белгілеріне сай болған кезде ғана тиімді болады.

Өнеркəсіптік меншік объектілерін тіркеу үшін белгілі құжаттар жиынтығын қамтитын өтінім беріледі [11].

Өнеркəсіптік меншік объектілерінің мəнін ашатын құжаттарға қойылатын талап əлем елдерінде ұқсас. Олардың көпшілігінде «Бір өтінім — бір өнертабыс» қағидасы бекітілген. Мəселен, Германияның осы саладағы заңнамасы бойынша өнеркəсіптік меншік объектілеріне берілетін өтінімінде бір өнертабыс сипатталуы талап етіледі. Финляндияның патенттік заңнамасының 9-бабына сəйкес «бір өтінімінде екі не одан да көп өнертабысқа берілуі мүмкін еместігі айтылған».

Аталған талап өнеркəсіптік меншік объектілерін тіркеуді жою жəне оған айрықша құқықты бұзу туралы істер бойынша үдерісті жүргізуді жеңілдетеді. Сонымен қатар көптеген елдерде өтінімге бірнеше өнертабысты енгізу мүмкіндігі сақталған (біртұтастық сақтау талабы кезінде). Италияның Патенттік заңның 1989 жылғы редакциясы бойынша бір өтінім негізінде бір идеяға, соның ішінде шешімдер нұсқауларына сəйкес бірнеше өнеркəсіптік меншік объектілерін тіркеуге рұқсат етілген, бірақ өнеркəсіптік меншік объектілер біртұтастығының талабы сақталып, бір өтінімде сипатталған шешімдердің нұсқауларына қорғау алу мүмкіндігі берілген.

Əлемде өнеркəсіптік меншік объектілерінің ішінде тиімділігі бойынша пайдалы модель иеленеді. Өтінім беруші үшін пайдалы модель түрінде жаңалықтарға қорғау иеленуінің тиімділігіне оны тіркеу мен қорғау құжатын күшінде ұстау құнының төмендігі жатады. Шетелдегі пайдалы модельді құқықтық қорғау құны мен өнертабысты патенттеу құнының арақатынасындағы заңдылықты бақылау өнертабысты патенттеу шығындарының пайдалы модельге құқықты қорғау құжатын иелену құнынан бірнеше есе жоғары екендігін айқындайды. Мысал ретінде Чехияны келтіруге болады. 1993 жылдың қазан айында пайдалы модельге патентті заң күшінде ұстаудың сомалық бажы бірінші төрт жылда өнертабысқа төленетін тиісті баждан 20 есе төмен көлемді құраған. Бірақ Австралия мен Германияда осы баждар 1,2–1,3 есе, Қытай мен Бразилияда 2,7–3,5 есе төмен болумен ерекшеленген [12].

Пайдалы модельді қорғау орын алған елдер заңдарында өтінім берушінің Патент ведомствосына өнертабысқа берген өтінім күнінен бастап оған берілген өтінімді пайдалы модельге берілген өтінім ретінде қайта əзірлеу құқығы бекітілген. Бұл құқық пайдалы модельдің əрекет ету мерзімі ішінде жəне сараптама шешімінен тəуелсіз жүзеге асырылады. Аталған құқықты іске асыру сараптама нəтижесінің жағымсыз шешім шығарумен аяқталған кезінде маңызды. Сонымен бірге пайдалы модельге берілген өтінім бойынша шешім шығарылған немесе ұлттық заңнамада белгіленген мерзім ішінде оны өнертабысқа өтінім ретінде қайта рəсімдеуге рұқсат етілген.

Өнертабысты пайдаланудың маңыздылығы — пайдалы модельге берілген өтінімді өнертабыс өтінімі деп қайта əзірлеуге құқық беруінде. Өтінімді қайта əзірлеу талабы өзіндік айырмашылықтарымен ерекшеленеді, себебі бұл ұлттық заңдармен регламенттелген. Бұл мəселені шешудің екі бағытын бөлуге болады:

а) өтінімдерді қайта əзірлеу тиісті шешім қабылданғаннан кейін жаңа өтінімге қойылатын талаптарға сəйкес рəсімделіп, бірінші өтінім негізінде жүзеге асырылады;

ə) өтінім берушіге бір уақытта өнертабыс пен пайдалы модельге екі өтінім беруге рұқсат етіледі жəне бұл жағдайда пайдалы модельге берілген өтінім өнертабысқа берілген өтінімнен бас тарту



туралы шешім қабылданғанға дейін қозғаусыз тұрады (соның ішінде өнертабысқа берілген өтінім бойынша сараптаманың жағымсыз шешімі шығарылған жағдайда).

Кейбір елдер заңнамасында өтінім берушіге бір уақытта екі өтінім беру мүмкіндігі бекітілген: өнертабыс пен пайдалы модельге өтінім беруді рəсімдеу екінші нұсқа бойынша жие жүзеге асырылады. 1987 жылға дейін Германияда бұрынғы əрекет еткен заңнама бойынша екі өтінімді бір уақытта беру мүмкіндігі берілген. Осындай қайта əзірлеу үрдісі Италияда, Австрияда жəне басқа елдерде сақталған.

Жапонияда өнертабысқа берілетін өтінімді пайдалы модельге берілетін өтінімге ғана емес, сонымен қатар өнеркəсіптік үлгіге берілетін өтінімді пайдалы модельге берілетін өтінімге қайта əзірлеу жəне, керісінше, орын алуы заңнамалық бекітілген. Италия мен Түркияда өнеркəсіптік үлгіге берілетін өтінім бойынша екі патент алуға болады: егер өнеркəсіптік үлгі бір уақытта бұйымның жаңа эстетикалық көзқарасымен қатар, оның пайдалылығын көрсетеді. Германияда ел ішінде жəне басқа елдерде өнеркəсіптік үлгіге жəне пайдалы модельге өтінімдерді ғана емес, сондай-ақ патенттерді де қайта əзірлеуге болады. Қайта əзірлеу өндірісінің аралас сипаттамасы орын алған елдер де бар: бір уақытта өнертабыс пен пайдалы модельге өтінім беруге рұқсат етілумен қатар өтінімді қайта əзірлеу де сақталған (Италия, Австрия).

Бір уақытта екі өтінімді қатар беру пайдалы модельге қосымша қайта əзірлеу функциясын иелендіріп, пайдалы модель түріндегі шешімге қысқа мерзім ішінде қорғауға жəне патентке өтінім беру арқылы пайдалы модельге құқықты іске асыруға қол жеткізуге жəрдемдеседі.

Сонымен, пайдалы модельге берілетін өтінім бойынша тиісті шешім қабылданғаннан кейін, басымдылық күнін сақтай отырып, өнертабысқа немесе өнеркəсіптік үлгіге берілетін өтінім ретінде қайта рəсімделу жəне бір уақытта өнертабыс пен пайдалы модельге екі өтінім беруге рұқсат етілу əлем елдерінің заңнамаларында бекітілген. Бір уақытта екі өтінімді қатар беру қайта əзірлеу үшін пайдалы модельге қосымша функция иелендірумен қатар, қысқа мерзім ішінде қорғауды иелену үшін жəне Патенттік ведомствода патентке өтінімді қарастыру кезеңінде пайдалы модельге құқықты іске асыру үшін жүргізілуі мүмкін.

Патенттік ведомствоға берілген өтінімге ресми сараптама жүргізу кез келген тəртіппен өнеркəсіптік меншік объектісіне қорғау құжатын берудің міндетті талабы болып табылады.

Ресми сараптама мерзімі əдетте ұзақ емес. Көптеген жағдайларда ресми сараптама нақты мерзіммен шектелмейді жəне өтінім берушіге алғашқы берілген өтінім материалдарын түзетуге жəне нақтылауға мүмкіндік береді.

Қазіргі техниканың қарқынды даму кезеңінде патенттік қорғауды күшейту қажеттілігі өнертабысты патенттеу кезінде кейінге қалдырылған сараптаманы қолдану уақыты мен тəжірибесіне негізделген.

Бірақ бірнеше қорғау құжатын иелену патенттік құқықты асыра пайдалануға рұқсат берілмеуін регламенттеуді талап етеді. 1992 жылдың 4 қыркүйегінде Қытай Халық Республикасының Патенттік заңына енгізілген өзгерістерге сəйкес патенттерді қайта беруге тыйым салынған жəне өнертабыстық жетістікке бір ғана патент берілуі мүмкін. 1994 жылғы Жапонияның Патентік заңының жаңа редакциясына сəйкес пайдалы модельге жəне өнертабысқа өтінімдер бірдей құрылғыларға қатысты бір күнде берілген жəне екеуі де тіркелген жағдайда олар жарамсыз деп танылатындығы тікелей белгіленген.

Бір өнертабысқа бірнеше қорғау құжатын иелену мəселесі түрлі шешілетіндігін байқауға болады: Қытайда бір өнертабысқа екі өтінім беруге тыйым салынады; Жапонияда заң патент иесіне екі патенттің бірін күшінде сақтау үшін таңдау жасауын талап етеді. Тайваньда қазіргі кезде бір тұлғаға бір өнертабысқа екі патент иеленуге рұқсат етілген.

Шетелде, соның ішінде Германияда пайдалы модельге берілетін патентті өнертабысқа берілетін өтінім ретінде қайта əзірлеу үшін ғана пайдаланбайды, сонымен қатар ол құқықтық мəртебесі бойынша өнертабысқа берілетін өтінімге теңестірілгендіктен, ішкі басымдылықты (Австрия, Германия, Жапония), конвенциялық басымдылықты тек пайдалы модельге өтінім беруді сұрау үшін ғана емес, сондай-ақ ол өнертабыс пен өнеркəсіптік үлгіге өтінім беруді де сұрауға негіз ретінде қарастырылады; пайдалы модель мен өнертабысқа берілетін өтінім негізінде көптеген басымдылық сұралуы мүмкін; пайдалы модельге біртұтастықтың бұзылуы арқылы берілген өтінім негізінде пайдалы модельге де, өнертабысқа да бөлінген өтінім үшін басымдылық сұрауға болады.

Шетелдегі пайдалы модель институтының дамуын талдау кезінде пайдалы модель институтының көптеген жағымды белгілерін сақтаған институттарға көңіл бөлмеу мүмкін емес


Серия «Право». № 3(67)/2012 13

(қорғауды тез алу, баждың төмендігі, патент үшін қорғаудың екінші деңгейі ретінде пайдалану мүмкіндігі), бірақ олар өзіндік ерекшеліктерімен айқындалады.

1979 жылдан бастап Австралияда кіші патент деп аталатын, яғни əдеттегіден де қысқа мерзімге берілетін құжаттарға өтінім беру мүмкін бола бастады. Кіші патенттің əрекет ету мерзімі патент иеленушісінің өтініші бойынша бес жылға дейін ұзартылуы мүмкін, сонымен кіші патент əрекетінің шектеулі мерзімі өтінім берілген күннен бастап алты жылды құрайды. Ұзақ уақыт бойы осындай өтінім үшін өнертабыстық деңгейі талап етілмеген, бірақ 1996 жылғы 15 наурызда Австралия Парламентіне кіші патенттерді қорғау жүйесін қайта қарау туралы жоба ұсынылды. Ол жоба бойынша техника деңгейіне белгілі үлес қосатын барлық объект түрлерін қорғау ұсынылған.

Қысқа мерзім ішінде қорғауды енгізу қажеттілігіне байланысты «пайдалы модель» ұғымының өзі де өзгерістерге ұшырай бастады. Мəселен, 1990-жылдардан бастап Германияда пайдалы модель ретінде химиялық заттарға, тамақ жəне фармацевтикалық өнімдерге қорғау көрсетілген, 1992 жылғы Данияның Пайдалы модельдерді қорғау туралы Заңы дəрі-дəрмек, тамақ өнімдеріне қатысты шешімдерді қорғауды бекіткен. Бразилияда пайдалы модель ретінде кескіш бұйымдар, скульптуралар, ғимараттар, ыдыстар, суреттер, тігілген заттар, таза эстетикалық үлгілер қорғалады. Грецияда — жануар мен өсімдік түрлері; Гватемалада — əдістер, заттар, металлургиялық материалдар [13].

Бірқатар елдерде өнеркəсіптік меншік объектілеріне патент абсолютті əлемдік жаңа жəне өнеркəсіпте қолдануға жарамды болу критерийлеріне жауап беретін құрылғылардың шешімдеріне беріледі (Түркияның «Патенттік құқықтарды қорғау туралы» 1995 жылғы 7 қарашадағы заң күші бар № 551 Декреті). Өнеркəсіптік меншік объектілерінің өтініміне сараптама үшінші тұлғаның қатысуы арқылы жүргізіледі, ресми жəне мəні бойынша сараптама аяқталғаннан кейін өтінім жарияланады жəне жарияланған сəттен бастап үш айлық мерзімде қарсылық білдіруге мүмкіндік беріледі. Қарсылық болмаған немесе олардың негізсіз болған жағдайында өнеркəсіптік меншік объектілеріне патент беру туралы шешім қабылданады. Түркияның Патенттік ведомствосы өтінім берушінің немесе құқық иеленушісінің сұранысы бойынша патенттік іздеу жүргізеді жəне оны сұраған тұлғаға есепті жолдайды.

Сонымен қатар Түркияда патентке берілген барлық өтінімдер бойынша (патентке қабілеттілігі критерийлері — абсолюттік əлемдік жаңа, өнертабыстық деңгейі, өнеркəсіпте қолдануға жарамды болуы). Патенттік ведомство іздеу жүргізеді, олардың нəтижесі есепте келтіріледі, кейін өтінімді есеппен бірге жариялайды. Егер өтінім берушінің қалауымен мəні бойынша сараптама жүргізу туралы өтініш білдірілсе, онда оның оң нəтижесі бойынша оның өнертабысқа патент алу құқығы туындайды. Бірақ, егер мəні бойынша сараптама талап етілмесе, шешімге жеті жылға патент алуға болады. Егер белгіленген мерзім ішінде əрекет етуі қысқартылған патент иесінен сараптама жүргізу туралы өтініш түспесе, өтінім берілген күннен бастап жеті жыл өткен соң қорғау құжаты əрекетін тоқтатады.

Жоғарыда баяндалғандарды ескере отырып, əрекет ету мерзімі қысқартылған патент институтының құқықтық базасын қалыптастыруда ауқымды уақытты талап ететіндігін айтуға болады.

Сонымен, өнеркəсіптік меншік объектілерін мемлекеттік тіркелудің шетелдік тəжірибесі уəкілетті органға өтінім беруді, уəкілетті органмен ресми жəне мəні бойынша сараптама жүргізілуді жəне оның шешімі жағымды болған жағдайда патент нысанындағы қорғау құжатын беруді, сондай-ақ өтінім құжаттарының жарияланымын қамтиды.

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне айрықша құқық иеленушінің патенттелген объектіні қолдануына ғана емес, оны пайдалануына тыйым сала алатындығын білдіреді. Өнеркəсіптік меншік объектісіне айрықша құқықтың əрекет ету шегі формаларда баяндалған талаптар уақытымен, аумағымен жəне мазмұнымен анықталады жəне оларды түсіндіру үшін сипаттамалар мен сызбалар қажет етіледі (Германия, Австрия, Италия, Жапония жəне т.б.).

Өнеркəсіптік меншік объектілеріне айрықша құқық мазмұны Германияның патенттік жүйесіне негізделген барлық үшінші тұлғалар үшін тыйым салынған белгілі əрекеттерді нақтылау үлгісінде (Дания, Қытай) немесе патент иеленуші уəкілеттілігіне қатысты əрекеттер тізімін бекіту арқылы ашылады. Əдетте, айрықша құқықты қамтитын əрекеттерге объектінің мəні болып табылатын бұйымды белгілі мақсатта дайындауға жəне сатуға, айналымға енгізуге, сақтауға не импортқа ұсынуды білдіреді. Бірақ кейбір елдердің патенттік заңдары патент иеленушінің айрықша құқықтары — меншік уəкілеттігіне негізделеді. Мысалы, Жапонияда өнеркəсіптік меншік объектілері үшін Патенттік заңының 2-бабында «өнертабысты пайдалану келесі əрекеттерді білдіреді: өнертабысқа



сəйкес өндіру, қолдану, басқа тұлғаға беру, жалға беру, басқа тұлғаға беруге не жалға беруге ұсыну, сонымен қатар өнімдер əкелу» қарастырылған [14].

Құқық иелерінің айрықша құқықтарына міндетті түрде патентті басқа адамға қайта беру, оны лицензиялау, мұра бойынша қалдыру жəне патенттің мəнінен туындайтын басқа да құқықтар жатады. Сонымен қатар заңдарда алдын ала пайдалану құқығы (Қытай, Австралия) жəне күштеп лицензия беру де бекітілген.

Мəжбүрлеп лицензиясын беру негіздері жəне мəжбүрлеп лицензиялаудың жүзеге асырылуы шетелдерде өзіндік белгілермен ерекшеленеді, бірақ көптеген елдер заңдарында келесі жалпы белгілерді айқындауға болады:

а) күштеп берілетін лицензия қорғау құжаты берілген күннен бастап белгілі бір кезең ішінде өнеркəсіптік меншік объектілерін пайдаланбаған жағдайда беріледі;

б) күштеп берілетін лицензия тəуелді объектілерге қатысты орын алады; в) мемлекеттік органдар қоғам мүддесі үшін төтенше жағдай кезінде күштеп берілетін

лицензияны жəне т.б. талап етуге құқылы. Олардың кейбір елдер заңдарында бекітілуін қарастырып көрейік. Мəселен, Қытайда күштеп

берілетін лицензия жалпы сипатта бекітілген. Қытай Халық Республикасының Патенттік заңының 51-бабына сəйкес, егер өнеркəсіптік меншік объектіні пайдалануға мүмкіндігі бар ұйым патент иеленушіге оның патентінің талаптары бойынша объектіні пайдалануға рұқсат етуге өтініш білдірсе жəне бұл əрекеттері нəтижесіз болса, Патенттік ведомство патентті пайдалануға күштеп берілетін лицензиясын беруі мүмкін. Лицензия патент берілген күннен бастап үш жыл өткеннен кейін беріледі. Күштеп лицензия беру туралы өтініш беруші ұйым патент иеленушінің онымен лицензиялық келісім жасасуға келіспейтіндігін жəне лицензиаттың патентті пайдалануға дайындығын растауы қажет.

Жапонияда күштеп лицензия беру өнертабыстың үш жыл бойы пайдаланылмаған жағдайында орын алуы мүмкін. Италияда күштеп берілетін лицензия тек патент иеленуші немесе оның құқық иеленушісі өнеркəсіптік меншік объектісін оған патент берілген күннен бастап үш жыл немесе өтінім берілген күннен бастап төрт жыл ішінде пайдаланбаса жəне пайдалы модельді пайдаланбау ел қажеттілігіне сəйкес келмесе орын алған. Күштеп лицензия беру туралы өтініш Патенттік ведомствоға жолданады, жəне сол арқылы уəкілетті орган əрекет ету мерзіміне, пайдалану режиміне жəне басқа да лицензиялау талаптарына қатысты шешім шығарады.

Заңнаманы жүйелендіру негізінен патент беруге қатысты қатынастарды реттеуге байланысты. Бірақ патенттің қорғау əрекетіне қатысты патенттік заңнама ережелері əрбір елде өзіндік ерекшеліктерін сақтаған. Құқық иеленушінің құқығын бұзғаны үшін белгілейтін жауапкершілік нысандары, əдетте ұлттық Патенттік заңнамада мазмұндалған. Бірақ олардың көлемі салыстырмалы ауқымды емес жəне тəжірибеде патент иесінің құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары патенттік құқық нормалары негізінде емес, көбіне ұлттық құқықтың басқа салаларымен реттеледі.

Құқық иеленушінің құқықтарын бұзғаны үшін көзделетін жауапкершілік жекеленген белгілер бойынша азаматтық, əкімшілік жəне қылмыстық болып бөлінеді. Біз тек азаматтық жауапкершілікті ғана қарастырамыз.

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік аясында құқық бұзушы патент иеленуші алдында жауапкершілікті көтереді жəне құқық бұзушының мүліктік жағдайына ықпал ететін ақшалай жəне басқа да санкцияларға тартылады.

Германияның, Жапонияның жəне əлем континенттерінің, басқа да елдердің азаматтық құқығы құқық бұзушының əрекеттері арқылы келтірілген зиян үшін жауапкершілік қағидасын іске асырады («басты деликт» қағидасы). Бұл елдерде патентке құқықты бұзу нəтижесінде шартсыз зиян келтірілгені үшін азаматтық құқықтық жауапкершілік тудыратын деликтің жеке жағдайы қарастырылады.

Патентке құқықты бұзғаны үшін жауапкершіліктің аса маңызды түрі — бұл келтірілген шығынды толық өтеу. Əдетте оның өтеміне құқық бұзушының əрекеті нəтижесінде патент иеленушісінің шеккен зияны мен айрықша құқықтың заңды пайдалануы кезінде алынуы мүмкін табысы кіреді [15].

Заңнамада бекітілген патент иеленушінің құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершіліктің қажетті негіздері ретінде:

а) құқыққа қарсы əрекетті жасау, яғни айрықша құқықты бұзу ретінде саналатын нақты əрекет; ə) зиян келтіру; б) əрекет пен зиян арасындағы себепті-тергеулік байланысы; в) құқық бұзушының кінəлі болуы жатады.


Серия «Право». № 3(67)/2012 15

90-шы жылдары қабылданған жаңа заңнама (Австрия, Германия, Қытай Халық Республикасы, Жапония жəне т.б.), жоғарыда көрсетілгендей, өнеркəсіптік меншік объектісіне құқықты тікелей бұзуды құрайтын əрекеттердің шектеулі тізімін белгілеуге ұмтылған. Осындай əрекеттерге: заңсыз дайындау, елге əкелу, сату немесе басқа нысанда азаматтық айналымға енгізу, сатуға ұсыну (азаматтық айналымға енгізу), өнеркəсіптік қолдану (пайдалану, өндірістік тұтыну жəне т.б.), кейінгі сату немесе пайдалану мақсатында сақтау жатқызылған.

Өнеркəсіптік меншік объектілерін қорғау саласындағы қазіргі заңнама өтініш берушіге, патент иеленушіге немесе кез келген мүдделі тұлғаға Патенттік ведомство алдында өтініш берілген объектінің патентке қабілеттілігін бағалау кезінде ескерілетін патенттік іздеуді жүргізу туралы өтініш беруге құқық беретін нормаларды қамтиды. Іздеу жүргізуді регламенттейтін нормалар көптеген елдер заңдарында пайда болған, ал Жапонияда іздеу жүргізудің 6 жылдық мерзімі белгіленген. Патенттік іздеу мазмұнын регламенттеу мəліметтердің релевантті қайнар көздері тізімін ғана емес, сонымен қатар объектінің патентке қабілетілігі белгілерін бағалауды да қамтиды.

Іздеу — өнертабысты патенттеу кезінде де пайдалы, бірақ жаңа техникалық шешімге қорғау алудың тиімді жолын таңдауға мүмкіндік беретін құрал ретінде ғана.

Қайта жүргізілетін сараптама өнертабысқа берілген өтінім мен пайдалы модельге берілген өтінім бойынша сараптаманың шығарған шешімінің дұрыстығын жəне өнертабысқа патентті немесе пайдалы модельге тіркеуді жою өндірісі шеңберінде патентке қабілеттілікті бағалауға мүмкіндік береді, бірақ іздеу ретінде тиімді қорғауды таңдауға мүмкіндік бермейді, соның ішінде қайта жүргізілетін сараптама əдетте қатаң регламенттелген жəне тіпті шешімнің патентке қабілетілігіне қатысты сараптамалық қорытындыны қамтитын іздеуден артық уақытты алады.

Сонымен, қоғамның барлық қызмет ету салаларында көрініс табатын жəне ел экономикасын бəсекеге қабілеттілігін арттыратын техникалық шешімдерді қамтитын объектілер ғылыми-техникалық прогресс жолымен жүрудің бірден-бір алғышарты. Шетелдерде құрылымдық белгісі бар, жаңа, əрі шығармашылық сипатпен ерекшеленетін, сондай-ақ пайдалану мүмкіндігін жəне тəжірибелі маңызды нəтижелерді беретін өнеркəсіптік меншік объектілерін қорғау кез келген ел үшін маңызды. Бұл объектілердің əрқайсысы өз алдына ерекше орынды иеленеді жəне өнеркəсіптік меншік объектілерінің деңгейін көтеру міндеттерін бірдей атқарады. Өнертабыс өнеркəсіптік меншік объектілерінің ішінде азаматтық айналымға алғашқы енгізілген объект жəне əлем елдерінің барлығында қорғауды иеленген. Пайдалы модель Германияның 1891 жылғы Пайдалы модель туралы арнайы Заңымен қорғау енгізілген жəне өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарын, олардың құрамдас бөліктерін конструкциялық орындауды білдіретін объект. Қазіргі кезде оларды құқықтық қорғау институты ретінде əлем елдерінің басым бөлігінде енгізілген (қорғау енгізілмеген елдерге АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Швеция жатады).

Өз кезегінде өнеркəсіптік үлгі бұйымның сыртқы конструкциялық жəне көркемдік сипатын білдіретін əлемнің көптеген елдерінде қорғалатын өнеркəсіптік меншік объектісінің ерекше объектісі болып табылады.

References

1 The advantages of utility models in Europe // Patent case. Digest of Russian and foreign press. — 1998. — № 6. — Р. 7–11 // N.Finkel, Starobogatova V.A. New trends in the legal protection of utility models // Patents and licenses. — 1996. — № 6. — P. 17, 18.

2 Sixty years of inventions in the USSR. — Moscow, 1979. — P. 8. 3 Ionans V.A. About desirable changes in provisions on inventions and technical improvements / Soviet State and Law. —

1956. — № 6. — P. 32, 33. 4 Eremenko V. Comment to the laws of China: Patents and Trademarks // Intellectual property. — 1995. — № 1, 2. — P. 60. 5 China: The proposal to change the system of utility models ekpertizy // Patent case. Digest of Russian and foreign press. —

1999. — № 5. — P. 35–36. 6 Finkel N.K. Legal protection for utility models. — Moscow: NGO «Search», 1992. — P. 48. 7 Italian law on utility models. — Moscow: Institute of Fire Prevention, 1995. — P. 23. 8 Commentary to Part IV of the Civil Code of the Russian Federation / Ed. A.L.Makovskogo; vstup.st. V.F.Yakovleva; issled.,

Chastn. prava Center. — Moscow: Status, 2008. — P. 715. 9 Krawiec L.G. Protection of Utility Models: Status and Prospects // Patent case. Digest of Russian and foreign press. — 1998.

— № 9, 10. — P. 40–43. 10 Polyakov V.P. New in the Patent Protection of China — digest «Patent Business». — 1995. — № 2. — P. 18, 19.



11 Doan Nguyen Chi. The legal protection of utility models in the SRV and some foreign countries (Russia, Germany, Japan and China): Thesis. Candidate. Juridical. Sciences: 12.00.03. — Moscow: Russian Institute of Intellectual Property, 1999. — P. 54.

12 By the law of utility models // digest «Patent Law». — 1994. — № 1. — P. 24–26. 13 Bogatyh E.A. Levchenko V.I. Patent law of the capitalist and developing countries. — Moscow: Law Literature, 1978. — P. 25. 14 Karpukhina S.I. Protection of intellectual property and patenting. — Moscow: Mezhdunar. otnosheniya, 2004. — P. 60. 15 Mamiofa I.E. The basic principles of liability for patent infringement in the capitalist countries / Sat Responsibility for na-

rushenie patent in the capitalist countries. — Moscow: Institute of Fire Prevention, 1985. — P. 15.


Зарубежный опыт правовой охраны объектов промышленной собственности

В статье автором всесторонне рассмотрен зарубежный опыт по правовому регулированию объектов промышленной собственности. Проведен сравнительный анализ национальных законодательств, охватывающих порядок введения в гражданский оборот объектов промышленной собственности (изобретения, полезная модель, промышленный образец), стран с высокоразвитым промышленным производством. На основе проведенного анализа выработаны предложения по совершенствованию за-конодательных актов Республики Казахстан в данной сфере.

I.K.Eleusizov

Foreign experience of legal protection objects of the industrial property

In the article an author is most comprehensively examine foreign experience for the purpose the legal adjusting of objects of industrial propert. The comparative analysis of national zakonodatel'stv is in-process conducted, wrap-round the order of introduction to civil circulation of objects of industrial propert, as inventions, useful model, industrial prototype, are in countries which occupy leading places on industry and production in an international scene. And on the basis of the conducted analysis mine-out.

ƏОЖ 341.225(574)

Ə.С.Сабыров

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана (E-mail: [email protected])

Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі жəне Қазақстан Республикасы

Мақалада Каспий теңізінің қазіргі мəртебесін анықтауға талпыныс жасалған. Теңіз кеңістігінің режимін жəне құқықтық статусты қадағалайтын негізгі көпжақты мемлекетаралық келісімдер талқыға салынған. Автор қазіргі халықаралық теңіз құқығының принциптерін, аймақ аспектілерін жете зерттеп, жүйелеген. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының бұл мəселе жөніндегі көзқарасы талданып, бүгінгі күнде жағалау мемлекеттердің аталған мəселе бойынша ұстанымдары зерттелген.

Кілтті сөздер: халықаралық теңіз құқығы, Каспийдың құқықтық мəртебесі, құқықтық тəртіп, халықаралық келісімдер, ҚР заңнамасы.

1994 жылдың 19 шілдесінде Қазақстан Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі туралы Конвенция

жобасын ұсынды. Жоба Қазақстан Республикасы ресми биліктерінің Каспийдің болашақ мəртебесі туралы көзқарасын білдіреді. Жоба бойынша Каспий теңіз ретінде қарастырылып, 1982 жылдың 10 желтоқсанында қабылданған БҰҰ Конвенциясының негізгі нормативтерінің күші жүру керек. Жобада Каспий жағалауындағы елдердің мемлекеттік шекаралары көлемдік сулар бойынша, яғни жағалаудан 12 теңіздік мильмен бекітілуі қажет. Теңіз түбінің қалғаны ұлттық секторларға бөлінеді. Бөлінген бөліктер халықаралық теңіз құқығына сəйкес жағалау мемлекеттерінің ерекше экономикалық аймақтары болып табылады. Ал табиғи ресурстарды пайдалану, əсіресе ұлттық секторларда жатқан теңіз қойнауындағы байлықты қолдану жағалау мемлекеттерінің құқықтық

Каспий теңізінің құқықтық…

Серия «Право». № 3(67)/2012 17

құзыретіне бағынады. Осыған орай Қазақстан тарапы жағалау мемлекеттерінің табиғи ресурстарды пайдаланудағы мүдделерін қорғауға жəне экологиялық жүйені сақтауға шақырады [1]. 1996 жылдың наурызында Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары В.Гиззатов: «Қазақстан Каспийдің түбі мен байлығын жағалау мемлекеттері өзара бөлісу керек. Əркім өзіне тиісті бөлікті ұлттық егемендігін жүргізе отырып, минералдық ресурстарды іздеу жəне қолдануда ерекше құқыққа ие болуы тиіс. Осы мəселеде біз тек халықаралық құқықты ғана емес, Кеңес Одағы мен Иранның тəжірибесін назарға алдық. Олар өзара кеңеспей-ақ, теңіз мұнайын өз еріктерімен өндіре білген. Демек, біз Кеңес Одағы мен Иранның теңіз мұнайын пайдалану бойынша құқықтық негізге айналған қарапайым құқыққа сүйеніп отырмыз» [2].

Назарға алынатын тағы да бір жағдай бар. Каспий теңізі мемлекеттері арасында ынтымақтастықты үйлестіру мəселелері бойынша шынайы шаралар қабылдау мақсатында 1994 жылдың 28 шілдесінде Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің өкімімен Каспий теңізіне қатысты түрлі мəселелерді шешу, оған қоса теңіздің мəртебесін анықтау бойынша келіссөздерге қатысу үшін үкіметтік делегацияның жəне сарапшылар тобының бірінші құрамы бекітілді. Өкімнің «Каспий теңізі құқықтық мəртебесі бойынша нұсқаулар» атты № 2 қосымшасында Қазақстан делегациясына 1921 жылғы 26 ақпан, 1940 жылғы 25 наурыз КСРО мен Иран арасындағы келісімдер жаңа геополитикалық шындыққа жанаспайтынын негізге алу туралы тапсырма берілген. Делегация БҰҰ 1982 жылғы теңіз құқығы туралы Конвенциясының шарттары жүруін мақсат қою керек деген. Яғни БҰҰ Конвенциясы аймақтық сулар, ерекше экономикалық аймақтар, құрлықтық шельфтер, ашық теңізде еркін ұшу, балық аулау, қоршаған орта мен жағалауды қорғау мəселелерін реттейді. Өкім бойынша қазақстандық делегацияға Каспий теңізінің құқықтық мəртебесіне қоса, жағалау мемлекеттері арасында аймақтық ынтымақтастық туралы келісім-шарт бойынша келіссөздер жүргізу тапсырылған [3].

Тапсырманың мəні делегацияның келіссөздер кезінде Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі бойынша бірнеше басымдықтарды басшылыққа алуында жатыр. Басымдықтарға: ұлттық əлеуметтік-экономикалық даму мақсатында Каспий теңізі қазақстандық бөлігінің шикізаты мен басқа да ресурстарын тиімді өндіру жəне пайдалану үшін Қазақстанға халықаралық деңгейде танылған құқықтық негіздер мен шынайы мүмкіндіктер беру, жағалаудағы мемлекеттердің ынтымақтастық рухында экологиялық проблемаларды шешу, республикаға теңіз көлігі мен балық аулауды қамтамасыз ету болып табылады. Тапсырмада Каспий теңізі мемлекеттерімен келіссөздер барысында мемлекеттің егемендік теңдігін, Қазақстан Республикасының танылған құқығы мен мүдделерін құрметтеу, Каспий теңізінің мəртебесі мəселелерін қарастырғанда тараптардың ұстамдары мен ерекшеліктерін өзара тəуелділікпен қарау тапсырылған.

Қазақстанның ресми ұстанымын салыстырар болсақ, Əзербайжанның ұстанымынан жұмсақтау болып келеді. Екі мемлекеттің Каспий теңізінің құқықтық мəртебесін анықтауда ұстанымдарында ұқсастық көп болғанымен, Қазақстанның пікірі бейімділеу. 1996 жылдың қыркүйегінде екі мемлекет Каспий теңізінің мəртебесін анықтау, суы мен түбінде ынтымақтастық құру принциптері туралы Ортақ баяндама жобасына өзара келісіп, президенттердің қол қоюына ұсынылды [4]. Баяндамада екі тарап теңіздің ұлттық секторларындағы минералдық жəне биологиялық ресурстарды пайдалану жұмыстарын жүргізу құқықтарын өзара жəне басқа жағалау мемлекеттерінің құқығын мойындайтынын білдірді. Бүгін Астана мен Баку өздерінің көмірсутегі ресурстарын іздеу жəне өндіруді еркін жүргізіп жатыр. Екі мемлекет те Каспий теңізінің шельфіндегі мұнай жəне газ қорын өндіру халықаралық келісім-шарттар жасау бойынша нақты шаралар қабылдауды жалғастырып келеді.

Мұнда 1995 жылы Қазақстанның өкілі В.Гиззатовтың ресми мемлекеттік ұстанымды білдіре отырып: «Қазақстан Республикасы Каспийге теңіз құқығын қолдану барлық жағалау мемлекеттерінің балық аулау жəне кеме қатынасы құқықтарын қамтамасыз етуде ыңғайлы шешім болып табылады. Біздің пікірімізше жəне халықаралық құқық нормаларына сəйкес, Каспий теңізі жағалау мемлекеттерінің егемендігіне тиесілі зоналарға (аймақтық зоналарға) бөлінуі қажет. Жағалау мемлекеттері Каспий теңізінің суында, теңіз түбінде жəне астында биологиялық жəне минералдық табиғи ресурстарды іздеуге, өңдеуге, сақтауға жəне пайдалануға егемендік құқыққа ие болу қажет», — деп ескертті.

Осы орайда БҰҰ Конвенциясының «тұйық жəне жартылай тұйық теңіздер» туралы IX тарауын қарастырған дұрыс. 122-бапта «тұйық жəне жартылай тұйық теңіздерге» шығанақ, бассейн немесе екі немесе одан көп мемлекеттермен қоршалған жəне басқа теңіздермен немесе мұхиттармен тар өткел



арқылы байланысы бар немесе көпшілік бөлігі екі немесе бірнеше жағалау мемлекеттерінің аймақтық сулары мен ерекше экономикалық зоналары болып табылатын теңіздер жатады деп жазылған. 122-баптан мынаны түсінуге болады. Тұйық немесе жартылай тұйық теңізді анықтауда екі критерий қолданылады. Бірінші критерий географиялық негіз болса, екіншісі құқықтық болып табылады. Яғни екінші критерий келешекте үлкен маңызға ие болады. Өйткені құқықтық критерий бойынша теңізде аймақтық сулар мен ерекше экономикалық зоналарды анықтау мəселелері көтеріледі. Қазақстан өзінің ұстанымын қорғауда екі критерий да құқықтық тіреу ретінде табатынын айтып өткен жөн [5; 421].

Көбінесе ұғымдар кең мағынаға ие болғандықтан, су объектілерін жабық теңізге жатқызуда практикалық тұрғыдан көптеген қиыншылықтар туындайды. Сонымен қатар қазіргі халықаралық теңіз құқығында белгілі бір су объектісін тұйық немесе жартылай тұйық теңізге жалпыға тəн анықтама, барша мойындаған қағида жоқ. Конвенцияны құрған мамандар құқықтық классификацияға жəне орағытуға көбірек мүмкіндік беруді ойлаған болуы мүмкін. Тұйық жəне жартылай тұйық теңіздер ретінде құқықтық мəртебесін даму тарихы бар теңіздерге Қара жəне Жерорта теңіздерін жатқызуға болады. Осы теңіздердің реттеуде мемлекеттердің түрлі қауіпсіздік, экономикалық жəне тағы басқа да салалардағы мүдделерін ескере отырып, сонымен қатар теңіз байланысы мен балық аулау шараларын есеп ала отырып жасасқан халықаралық келісімдер негіз болып келген. Су объектілерін тұйық немесе жартылай тұйық теңізге жатқызу жағалау мемлекеттері қатарына жатпайтын елдердің əскери кемелерінің жүзуіне толық тыйым салады. Балық аулау жəне теңіз жануарлары кəсіпшілігі мəселелері екі тараптық немесе көп тараптық келісім-шарттар арқылы шешіледі.

1982 жылғы Конвенцияның 123-бабында тұйық немесе жартылай тұйық теңіздердің суымен шайылатын жері бар мемлекет тікелей немесе аймақтық ұйымдар арқылы басқа мүдделі мемлекетті немесе халықаралық ұйымды ынтымақтастыққа шақыруына болады [5]. Яғни Каспий жағалауындағы мемлекеттер саяси тұрғыдан қарамастан, шетелдік мұнай компанияларын ортақ шаруашылық құруға шақыруға болады. Иран мен Ресей Каспий теңізіне шетелдік шаруашылық субъектілерінің кіруін тосқауылдауға тырысады. БҰҰ Конвенциясының 123-бабында жағалау мемлекеттеріне ғылыми-зерттеу жұмыстары мен бағдарламаларын, теңіз ортасын қорғау, тірі ресурстарды игеру туралы іс-əрекеттерді үйлестіруге шақырады. Бұл нормалардың барлығы тұйық жəне жартылай тұйық теңіздердің мəселелері жағалау мемлекеттердің аймақтық деңгейде өзара шешіліп отырғанын дəлелдейді. 1982 жылғы БҰҰ Конвенциясы қабылданғанға дейін теңіз құқығы халықаралық заңгерлері mare clausum (тұйық теңіз) теориясын қалыптастырды [6]. Бұл теория бойынша тұйық теңіздер жағалау мемлекеттерінің егемендігіне кіріп, оларға транзит жолы ретінде қызмет етеді. Жағалау мемлекеттері өзара келісім-шартқа қол қоюы мүмкін, мұндай келісім болмаған жағдайда жағалау мемлекеттері аймақтық сулары шеңберінде өз егемендіктерін жүргізеді. Тұйық теңіздер доктринасы бойынша шекаралар орта сызықтан сызылып, ал теңіздің бөлінбеген орталық бөлігіне ашық теңіз құқығы жүреді.

Ресейдің көрнекті халықаралық құқықтанушысы Ф.Мартенстің Каспийді су жиынтығы емес, теңіз, нақты айтқанда, жабық теңізге жатқызғаны назар аудартқызады. Өзінің «Өркениетті халықтардың қазіргі заман халықаралық құқығы» атты еңбегінде Каспий теңізін «жабық» деп санайды, əрі бұл теңіз екі бірдей мемлекеттің жерлерін шайып отырса да орыс-парсы емес, орыс теңізі деп санау керек дейді [7]. Оның халықаралық саясат пен құқықтың дамуын болжай алмағанына қарамағанда, Каспийді «жабық теңіздер» қатарына кіргізіп отыр.

Ал кеңестік халықаралық құқықтанушылар Каспийді «жабық (тұйық) теңіз» ретінде қарастырған. Бірақ олар Каспийге кеңестік-ирандық теңіз деп қарап, əділетті түрде Иранның іс-əрекеттері кейбір балық шаруашылығымен шектелетінін, сауда, əскери жəне балық аулау флотының жоқ екенін мойындаған. Мұнда айта кететін нəрсе кеңестік құқық əдебиеті ғана емес, қазіргі заман ресей құқықшыларының, яғни Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейінгі дəуір құқықтанушыларының еңбектерінде де Каспий жабық теңіз ретінде қарастырылады. Оған дəлел ретінде 2004 жылы К.Бекяшевтың редакциясымен жарық көрген «Халықаралық жалпы құқық» оқулығын келтіруге болады. Кітаптың «Жабық жəне жартылай жабық теңіздердің (тұйық жəне жартылай тұйық) халықаралық құқық жүйелері» атты бөлімінде мысал ретінде Қара, Балтық жəне Каспий теңіздері келтірілген [8]. Шетелдік əдебиетте «жабық» жəне «тұйық» теңіз деген ұғымдары айрықша қаралмай, олар «тұйық теңіз» «жабық теңіз» ұғымының сəл өзгертілген жалғасы ретінде қарастыралады. Бұрын «жабық» теңіз оған теңіз жолдарының жабық екенін білдіретін болса, ал қазір «жабық», немесе «тұйық», теңіз 1982 жылғы БҰҰ Конвенциясының 122, 123-баптары бойынша бекітіледі [9].


Серия «Право». № 3(67)/2012 19

Құқық əдебиеттерінде «тұйық теңіз» жəне «жабық теңіз» ұғымдары тең-ауыспалы əрі бір санатта жиі қолданылады. «Жабық теңіз» ұғымы жағалау мемлекеттерінің қауіпсіздігі үшін тыс мемлекеттердің əскери-теңіз кемелерінің кіруіне шектеу немесе толық жабылуынан шығып отыр. Өзінің диссертациялық зерттеуін А.Сəлімгерей «тұйық теңіздер» халықаралық құқықтық ұғымын қарастыра отырып, былай дейді: «Халықаралық құқық ғылымында жабық теңіз кеңістігін иелену құқығын беретін «тұйық теңіз» ұғымы емес, жабық теңіз ұғымын білдіретін mare clausum жазудан аулақ болу керек». Бұл жайында 1934 жылы ағылшын заңгері Джон Сельден өзінің «Mare clausum» атты еңбегінде айтқан. Яғни «жабық теңіз» теориясы белгілі бір теңіздің географиялық ерекшеліктері мен оның оңашалануынан алынып, жағалау мемлекеттерінің ұлттық құқықтық құзыретін бірінші орынға қоймай, жабық теңізді барлық мемлекеттердің туларының астында сауда кемелерінің жүзу еркіндігін сақтай отырып жағалау мемлекеттерінің қауіпсіздігін сақтауда бірінші орынға қойып отыр. Каспийге «тұйық теңіз» мəртебесі берілгеніне дəлел ретінде өткен ғасырдың 50-жылдары Иран заңнамасын келтіруге болады. 1955 жылғы 19 шілдеде қабылданған «Континенттік шельф» туралы заңның 2-бабында «жабық теңіздерге қатысты халықаралық құқық Каспий теңізіне жүреді» делінген [10].

Ресейдің халықаралық құқықтанушыларының бірі Ю.Федеровтың пікірі қызықтырады. Ол Каспий жағалауы мемлекеттерінің Каспий мəртебесін БҰҰ Конвенциясы бойынша «тұйық теңіз» ретінде қарастырғаны дұрыс деп қарайды. Бұл кеме жүзуі еркіндігін қамтамасыз ете отырып, қайшылықтарды баршаға танылған БҰҰ теңіз құқығы Конвенциясымен шешуді белгілейді.

Халықаралық құқықта теңіз құқығы сияқты «көл құқығы» деген біртұтас жүйе қалыптаспаған. Халықаралық құқықта «шекаралық көл» деген дербес институт болмауы оның теориялық-доктриналық əлсіздігін ғана емес, əрбір көлдің ерекшеліктерін ескере отырып, қабылданатын нормативтік қағидалар жүйесін анықтауды қиынға соғатынын білдіреді. Ал ол іс жүзінде балық аулау, кеме қатынасы жəне басқа да су бассейні аймағына қатысты мемлекеттің іс-əрекетін реттейтін сəйкестендірілген ережелерді келістіру мүмкіндігін екіталай қылады. Теңізді «шекаралық көл» деп мойындаған жағдайда Каспий теңізіне қатысты басқа да қиындықтар туындауы мүмкін, себебі Ресей мен Иран сияқты анағұрлым қуатты мемлекеттер ортақ ережелер мен келісімдердің жоқ болуына байланысты, қандай да бір іс-əрекет түрлерін анықтау мен нормативті бекітуде өз мүдделеріне сəйкес келетін позициялар мен нормаларды қолдайтын болады.

Қазақстан жағалық мемлекеттермен бірқатар келісімдердің қатысушысы болып табылады. Мəселен, 10 маусым 1997 жылы Қазақстан Республикасы Əзербайжан Республикасымен Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі туралы көпжақты Конвенция бекітілгенге дейін теңіздегі орта сызықтағы өздерінің ұлттық секторына тиесілі шекараларды ұстану мен өзара іс-əрекеттің түрлі салаларында ынтымақтастықты жандандыру туралы ұстанымдарын мəлімдейтін ынтымақтастықты одан əрі дамыту мен күшейту жөніндегі Декларацияға қол қойды [11]. Сонымен қатар Декларацияда келешекте өзінің мұнайын Каспий теңізі арқылы Əзербайжан мен Еуропаға тасымалдау жөніндегі қазақстандық тараптың ниеті бекітілді. 29 қараша 2001 жылы Қазақстан мен Əзербайжан екі мемлекет арасындағы Каспий теңіз түбі шекараларын бөлу туралы Келісімге қол қойып, аталмыш Келісім қазақстандық тараппен 2 шілде 2003 жылы ратификацияланды [12]. Осы Келісімге сəйкес тараптар Каспий теңіз түбі шекарасы мен ресурстарын, жағалау сызықтары мен аралдардағы бастапқы нүктеден тең қашықтату негізінде есептелетін, орта сызық бойынша бөледі. Қарама-қарсы орналасқан жəне іргелес жағалаулары бар мемлекеттер арасында су кеңістіктерін белгілеуде қолданылатын орта сызыққа осы мемлекеттердің теңіз жағалауларындағы тиісті ең жақын нүктесінен осы сызықтың тең қашықтықта орналасқан нүктелері бар сызық деген анықтама беруге болады. Каспий теңіз түбін бөлудегі орта сызықты өткізудің жоғарыда аталған тəсілін қолданған жағдайда, алдында көрсетілгендей, Қазақстан үлесіне — 29,6 %, Əзербайжанға — 19,5 %, Иранға — 13,8 %, Ресейге — 18,7 %, Түрікменстанға 18,4 % келеді [13]. Өз кезегінде, түрлендірілген орта сызық құрамына жағалаулардан бірдей қашықтықта емес жəне аралдар есебі, геологиялық құрылым, геологиялық шығындар мен басқа да ерекше жағдайлар негізінде анықталатын аймақтар кіреді.

Осы Келісімнің 3-бабына сəйкес, орта сызық бойынша перспективті құрылымдар мен кен орындары өткен жағдайда оларды зерттеу мен өңдеу сұрақтары жеке екіжақты келісімдер негізінде қарастырылатын болады. Өзінің ұлттық су түбіндегі секторлары шекарасында қос тарап «Каспий теңіз түбі мен жер асты байлықтарын зерттеу, өңдеу мен басқару, Каспий теңіз түбімен суасты шоғырсымдары мен құбырларды төсеу құқығын» жүзеге асырады [12]. Осыған орай атап кетерлік жай, келісімнің кіріспесінде Қазақстан мен Əзербайжан арасындағы биологиялық ресурстар мен Каспийді кеме қатынасы мақсатында пайдалануда Каспий теңіз түбі шекарасын анықтау



таралмайтыны туралы бап бекітілген. Келісімнің 3-бабына сəйкес, қос тарап өздерінің ұлттық секторлары шегінде жасанды аралдар, бөгеттер, эстакадалар, платформалар мен басқа да инженерлік құрылыс, сонымен қатар теңіз түбіндегі өзге де шаруашылық-экономикалық заңды əрекеттерді іске асыруда егеменді құқығын жүзеге асырады.

1998 жылғы Қазақстан мен Ресей арасындағы келісім де ерекше мағынаға ие [14]. Қазақстан Республикасы 14 қараша 2002 жылы, Мəскеуде 6 шілде 1998 жылы қол қойылған, Ресей Федерациясымен жерасты байлықтарын қолдану егеменді құқығын жүзеге асыру мақсатында Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің теңіз түбін анықтау туралы Келісімін ратификациялады. Осы келісімнің кіріспесінен бастап бүгінгі Каспийдің құқықтық режимінің заманауи талаптарға сай болмауы мен Каспий маңы мемлекеттері арасындағы құқықтық қатынастарды толық реттемеуі туралы айтылады. Атап өтетін жай, келісімнің кіріспе бөлігінде келешекте Каспий теңізінің мəртебесін анықтауда сол акваторияда кедендік, шекаралық жəне санитарлық бақылау аймақтарын, сонымен қоса балық шаруашылығы аймақтары мен ортақ пайдалану аймақтарын орналастыру мүмкіндігін қарастыру туралы қос тараптың ниеттері бекітілген. Аталмыш Келісімде биологиялық ресурстарды пайдаланумен байланысты шаруашылық қызметтер қамтылмаған. Келісімнің 1-бабына сəйкес, Каспийдің солтүстік бөлігінің теңіз түбі мен жерасты байлықтары Қазақстан мен Ресей арасында екіжақты келісімдер мен əділдік қағидасы негізінде модификацияланған орта сызық бойынша бөлінеді. Су үсті, кеме қатынасы еркіндігін, алдын ала келісілген балық шаруашылығы ережелері мен теңіз экологиясын қорғау ережелерін сақтаған жағдайда, ортақ қолдануда қалады. Осы құжаттың 2-бабында Каспийдің солтүстік бөлігінің теңіз түбі мен жерасты ресурстарын зерттеу, өңдеу мен басқарудағы егемен құқықтарды тараптар бөлгіш сызыққа дейін өздеріне тиесілі теңіз түбі бөлігінде жүзеге асыратындығы туралы баяндалады.

Əзербайжанның халықаралық құқық саласындағы заңгері Р.Мамедовтың əділ пікірінше, 6 шілде 1998 жылғы Қазақстан мен Ресей арасындағы келісімде алғаш рет қолдау тапқан шекараның модификацияланған орта сызығы «халықаралық құқықтың өзіндік новелласы» болып табылады [15]. Қазақстан мен Ресей арасындағы Каспийдің модификацияланған орта сызығы жағалау сызықтары бастапқы нүктеден тең қашық негізінде есептелетін жəне құрамына түрлендірілген орта сызық құрамына жағалаулардан бірдей қашықтықта емес жəне аралдар есебі, геологиялық құрылым, геологиялық шығындар мен басқа да ерекше жағдайлар негізінде анықталатын аймақтар бойымен өтеді. Көп жағдайларда мамандар орта сызықты, сызықтың ең жақын нүктесінен, сектор ені мен теңіз аумағы өлшенуге тиісті, барлық нүктелері тең қашықтықта орналасатын, тең қорғау сызығы деп атайды. Ресей тарабының суасты құбыры мен шоғырсымдарын төсеу мен пайдалану сұрағын қабыл алмауына байланысты, Келісімде арнайы бап келесідей мағынада — аталмыш қызмет түрлері кеме қатынасы мен ұшу сұрақтарын қоса қарастыра отырып, Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі туралы Конвенцияның соңғы нұсқасына қол қойылғаннан кейін, өзінің құқықтың реттелуін жағалық мемлекеттер арасында жеке екіжақты жəне көпжақты келісімдерде табатынын баяндайды. Атап өтерлік жай, Қазақстан мен Əзербайжан арасындағы келісімге қарағанда, Қазақстан мен Ресей арасындағы келісімге сəйкес, егер модификациланған орта сызық перспективті құрылымдар мен кен орындарынан өткен жағдайда, тараптар оны зерттеу мен өңдеу жұмыстарымен бірігіп айналысатын болады.

9 қазан 2000 жылы Астанада Қазақстан мен Ресей Каспий теңізіндегі ынтымақтастық жөніндегі Декларацияға қол қойып, 26 ақпан 1921 жылғы жəне 25 наурыз 1940 жылғы келісімдерде көрсетілген кеме қатынасының еркіндігі, балық шаруашылығы еркіндігі мен Каспий маңы елдеріне тиесілі емес теңіз кемелерінің қатынасына тыйым салу сұрақтарының күшінде қалатынын баяндайды. Тараптар осы Декларацияда ымыра келісімге негізделген іргелес жəне қарама-қарсы орналасқан мемлекеттер арасындағы теңіз түбі шекарасын модификацияланған орта сызық бойынша бөлу тəсілі Каспийдің құқықтық мəртебесін анықтаудағы келіссөздер процесінде оң үлесін қосатынын атап көрсетеді. Осыған қарамастан, теңіз су кеңістігінің ортақ қолдануда болуымен қатар кеме қатынасы еркіндігі, қоршаған ортаны қорғау мен балық шаруашылығының бекітілген ережелері өз күшінде болады.

14 мамыр 2003 жылы Алматыда Қазақстан, Əзербайжан мен Ресей арасында Каспий теңіз түбі іргелес аумақтарын бөлу сызығының түйісу нүктесі туралы үшжақты Келісімге қол қойылды. Қазақстан бұл Келісімді 4 желтоқсан 2003 жылы ратификациялады. Жалпы 2 баптан тұратын бұл Келісімде тараптар, бұған дейін тараптардың жеке өзара жасалған келісімдерін ескере отырып, Каспий теңіз түбі іргелес аумақтарын бөлу сызығының түйісу нүктесін бекітеді.


Серия «Право». № 3(67)/2012 21

Барлық бес Каспий маңы мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің орынбасарларынан тұратын Арнайы жұмыс тобы Каспий теңізінің құқықтық мəртебесін анықтаудағы көпжақты келіссөз механизмі болып табылады. Бұл жұмыс тобы Каспий маңы мемлекеттердің Сыртқы істер министрлері Кеңесінің шешіміне сəйкес 1996 жылы Ашхабадта құрылды [16]. Жұмыс тобының басты мақсаты — осы мемлекеттердің Каспийдегі негізгі іс-əрекеттерін реттейтін бесжақты келісімді талқылау жəне құрастыру. Осы себепті жұмыс тобы кеме қатынасы, балық шаруашылығы, Каспийдің табиғи ортасын қорғау жəне ең күрделісі Каспий теңіз түбі мен су қабатын ұлттық секторларға бөлу сияқты көптеген сұрақтарды қарастырады. Осылайша Каспий маңы мемлекеттері арасында Каспий теңізінің мəртебесіне тиісті позициясы мен келешегіне қатысты келіспеушіліктер орын алуда. Бұл құқықтық проблеманы шешудегі мемлекеттердің негізгі үш позициясын атап өтуге болады: Каспийге шекаралық көл статусын беру; 1982 жылғы Теңіз құқығы бойынша Конвенцияның мазмұнына сəйкес Каспий «тұйық теңіз» ретінде; теңіз жəне оның қорына ортақ иелік ету (кондоминиум режимі). Көпжақты келіссөз механизмі болып табылатын арнайы жұмыс тобы өз қызметіндегі объективті қиындықтар мен жағалаудағы мемлекеттер позициясының қарамақайшылығына қарамастан, өз жұмысын жалғастыруда. Кеме қатынасы мен балық шаруашылығының құқықтық режимі сияқты бірталай сұрақтар бүгінгі күні келісілгенімен, Каспий теңізінің қоры, теңіз түбі, су қабаты мен əуе кеңістігіне қатысты Каспий маңы мемлекеттерінің ұлттық юрисдикциясын анықтаудың басқа да маңызды аспектілері күн тəртібінде талқылануда. Кеңестік жəне Иран арасындағы келісім тəжірибесінің талдауы көрсеткендей, Каспий теңізін пайдалану режимінің негіздері қаланғанымен, оның халықаралық-құқықтық статусы соңына дейін рəсімделмеген болатын. Осыған орай, Кеңестік жəне Иран арасындағы келісім тəжірибесімен шектеле отырып, жаңа келісімдерге қол қоюдың қажеттілігін жоққа шығаратындардың мəлімдемесі күдік тудырады. Иран зерттеушілерінің пікірінше де, Каспийдің теңіз ретінде анықталуы географиялық тұрғыдан да орынды болып табылады. Себебі оның алып жатқан аумағы əлемдегі көлемі бойынша екінші орынға ие ұқсас бассейн Жоғары көлінің аумағынан 5 есе асады жəне Парсы мен Оман шығанақтарының қоса алып жатқан аймағын алып жатады [17]. 1981 жылы шыққан Энциклопедиялық сөздіктегі «теңіз» ұғымы — «ол құрлықпен немесе суасты бедері үстірттерімен оқшауланған жəне мұхиттың ашық бөлігінен гидрологиялық жəне метеорологиялық режиммен ерекшеленетін Əлемдік мұхиттың бөлігі» деп беріледі. Бұл анықтама өз кезегінде Каспийдің геологиялық сипаттамаларына толық сəйкес келеді [18].

Объективті жағдайлар бойынша КСРО-ның əрекет етуінің тоқтауы мен жаңа Каспий маңы тəуелсіз мемлекеттердің құрылуын есепке алмауы бір бөлек, сонымен қоса Кеңестік жəне Иран арасындағы келісімдерді жандандыру жəне оларды жағалық мемлекеттердің пікірі мен мүдделерін ескерусіз автоматты түрде қолдану аталмыш аймақтағы келешектегі ұзақ мерзімді тұрақтылықтың орнауына əкелмейтініне орай, 1921 жəне 1940-жылдардағы шарттардың бүгінгі күнгі саяси, экономикалық жəне құқықтық мəселелерге сай келмейтіні ресей ғылымының өкілдеріне де айқын болуда.

Каспий теңізінің мəртебесі туралы Конвенцияны анықтау, келісу жəне одан да кейін жеке екіжақты немесе көпжақты келісімдер негізінде өзінің географиялық орналасуына байланысты қолайсыз жағдайдағы жағалық мемлекеттердің, əділдіктің ex aequo et bono қағидасына сəйкес, Қара жəне Балтық теңіздеріне шығу құқығына ие болуы қажет. Себебі бүгінгі күні əрекет етуші каналды-өзендік жүйелер Каспий теңізінің Балтық теңізімен (Волга өзені — Марьин каналы жүйесі) жəне Қара теңізбен (Волга өзені — Волго-Дон каналы — Азов теңізі жүйесі) кеме қатынасы жолдарын жалғастыруға мүмкіндік тудырады.

Осыған дейін Қазақстан негізгі келісімнің, яғни көпжақты Каспийдің құқықтық мəртебесі туралы Конвенцияның, заңды күшіне енуінен кейін салалық келісімдерді құрудың жақтасы болып келсе, қазір экологиялық жүйенің біршама нашарлауы жəне келіссөздер процесінің созылуы жағдайында қазақстандық тарап жедел шешімді талап ететін жекелей сұрақтар бойынша арнайы келісімдер құруды қолдауы Қазақстан ұстанымының икемділігін байқатады.

Қазақстан өкілдерінің пікірінше, теңіздегі тіршілік əрекетінің аса маңызды аспектілерін реттеу, ең алдымен, қоршаған ортаның экологиялық балансын сақтау мақсатындағы Каспийдің құқықтық мəртебесі туралы бесжақты келісімге қол қойғанға дейін, түрлі ұстанымдардың келісілуі кезең-кезеңімен орындалуы керек. Сонымен қатар мемлекеттік тəуелсіздігін орнатқан Каспий маңы мемлекеттерінің де көзқарастары ескерілуін талап ететін жаңа геосаяси жағдайды ескере отырып, Кеңестік жəне Иран арасындағы 1921 жəне 1940-жылдардағы келісімдердің кейбір баптарының қолданылуы мүмкін болып табылады.



Айтылғанды түйіндей отырып, əр жағалық мемлекет теңіз бен оның ресурстарына егемен құқықтарға ие деген қорытындыға келуге болады. Мемлекеттің құрлықтық территориясы қандай да бір мемлекеттің іргелес орналасқан су кеңістіктеріне құқық көлемін анықтаудағы негіз жəне басты фактор болып табылатынын білдіретін халықаралық теңіз құқығының кең тараған land dominates the sea қағидасы Каспий теңізімен шекаралас мемлекеттермен қолданылуы мүмкін жəне толық көлемде қолданылуы тиіс.

References

1 Kasenov U. The Caspian Sea: legal status, oil and international security (Kaspiyskoe more: pravovoy status, neft i mezhdu-narodnaya bezopasnost) // Business week. — 1997. — August, 29.

2 Gizzatov V.K. Legal status of the Caspian Sea and the issues related to the pipelines. (Pravovoy status Kaspiskogo moray b voprosi sviazannie s trubapravodami) // Policy. — 1999. — № 4. — P. 39.

3 Order of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan «On the issue of the Caspian sea» from August, 28, 1994 (Raspo-riajenie Premier ministra Respubliki Kazakhstan «Po probleme Kaspiskogo morya» ot 28 iulya 1994 goda) Legal system reference «Lawyer». Local version. ITS: InfoTech&Service. August, 19. 2010.

4 Abishev A.E. The Caspian Sea: oil and policy. Second edition. — Astana: Free Society, 2004. — 380 p. (Kaspi: neft i politika. Vtoroe izdanie. — Astana: «KI Svobodnoe obshestvo», 2004. — 380 р.)

5 Current international law. Vol. two (Deistvuiushee mejdunarodnoe pravo. Tom vtoroy) Compilers are Kolosov U.V. and Krivchikova E.S. — Moscow: Publ. House of the Moscow independent institute of international law, 1997. — 832 p.

6 Salimgerey A.A. Legal status of the Caspian Sea (problems of theory and practice). (Pravovoy status Kaspiskogo morya (problemi teori i praktiki)). — Almaty: KazUHL, 2003. — 208 p.

7 Martens F.F. Modern international law of civilized nations. (Sovremennoe mejdunarodnoe pravo civilizovannikh narodov). — Vol. 1. — St. Petersburg: LAGOON, 1998. — P. 250.

8 Public international law. (Mejdunarodnoe publichnoe pravo) / Edit. by K.A.Bekyasheva. — Moscow: Avenue, 2004. — Р. 619. 9 Sarsenbayev B. The position of Kazakhstan in regard to the legal status of the Caspian Sea and the perspective of economic

development of the Caspian Sea region. (Pozitsya Kazakhstana v otnoshenii pravovovo statusa Kaspia i perspektiv ekonomicheskogo razvitya Kaspiskogo regiona) // Environment and stable development. — 2003. — № 2. — P. 14.

10 Brazhnikov M. The Caspian Sea «Northern alliance». (Kaspiskii «Severnyi alians») // Continent. — 2002. — October, 15. — P. 9. 11 Declaration between the Republic of Kazakhstan and Azerbaijan on the future development and deepening the cooperation

from June 10, 1997 (Deklaratsya mejdu Respublikoy Kazakhstan i Azerbajanskoi Respublikoi o dalneishem razvitii i uglublenii sotrudnichestva ot 10 iunya 1997 goda). Legal system reference «Lawyer». Local version. ITS: InfoTech&Service. August, 19. — 2010.

12 Law of the Republic of Kazakhstan «On ratification of the Agreement between the Republic of Kazakhstan and Azerbaijan about the delimitation of the seabed of the Caspian Sea between the Republic of Kazakhstan and Azerbaijan and the protocol to the Agreement between the Republic of Kazakhstan and Azerbaijan about the delimitation of the seabed of the Caspian Sea between the Republic of Kazakhstan and Azerbaijan». (Zakon Respubliki Kazakhstan «O ratifikacii Soglashenia mejdu Respublikoi Kazakhstan i Azerbaijanskoi Respublikoi o razgranichenii dna Kaspiskogo morya mejdu Respublikoi Kazakhstan i Azerbaijanskoi Respublikoi i Prtokola k Soglasheniu mejdu Respublikoi Kazakhstan i Azerbaijanskoi Respublikoi o razgranichenii dna Kaspiskogo morya mejdu Respublikoi Kazakhstan i Azerbaijanskoi Respubliko») from July 2, 2003. Legal system reference «Lawyer» Local version. 2010. ITS: InfoTech&Service. August, 19.

13 Syroejkin K. The role of Kazakhstan in the Caspian Sea region. (Rol Kazakhstana v Kaspiskom regione) // Policy. — 2001. — June. — P. 68.

14 Agreement between the Republic of Kazakhstan and the Russian Federation on the delimitation of the seabed of northern part of the Caspian Sea to implement sovereign rights for subsoil use (Soglashenie mejdu Respublikoi Kazakhstan i Rossiiskoi Federaciei o razgranichenii dna severnoi chasti Kaspiskogo morya v celiakh osushestvlenia suverennikh prav na nedropolzovanie) from July 6, 1998. Legal system reference «Lawyer» Local version. 2010. ITS: InfoTech&Service. August, 19.

15 Mamedov R. International-legal delimitation of the Caspian Sea (Mejdunarodno-pravovaia delimitatsya Kaspiyskogo morya) // International law. — 2001. — Vol. 14. — № 5. — P. 48.

16 Gromyko A. The new «Big game» (Novaya «Velikaya igra») // Newspaper. — 1998. — August, 20. 17 Saffari M. Phenomenon of Islamic democracy (Fenomen islamskoi demokratii) // Continent. — 2003. — February, 12–25. — P. 15. 18 Soviet encyclopaedic dictionary (Sovetskiy entsiklopedicheskii slovar). Chairman of the scientific-editorial board

A.M.Prokhorov. — Moscow: Soviet encyclopedia publishing house, 1981. — 842 p.


Серия «Право». № 3(67)/2012 23

А.С.Сабыров

Республика Казахстан и правовой статус Каспийского моря

В данной работе автором рассмотрено современное положение дел в определении статуса Каспийско-го моря. Проанализированы основные межгосударственные соглашения, регулирующие правовой ста-тус и режим морских пространств. Детально изучены и классифицированы принципы современного международного морского права. Исследованы региональные аспекты морского права. Приведены по-зиции Казахстана и прибрежных государств по данному вопросу.

A.S.Sabyrov

The Republic of Kazakhstan and the legal status of the Caspian sea

The article deals with the present status of the Caspian sea. The author analyses in detail the basic issues and multilateral intergovernmental agreements that regulate the activities on the sea and the adjacent areas. The classification of major principles is offered for the readers. Possible future perspectives of development in this area are offered for the readers. Applicable regional aspects of the Law of the sea are mentioned in the work. The article touches on the issues of the Caspian sea status. Some agreements in that field are consid-ered in more detail. The positions of littoral countries is scrutinized as well.

УДК 67.404.4

Е.С.Смирнова

Институт современного права и экономики, Москва, Россия (E-mail: [email protected])

Институт гражданства и защита прав человека в Евразийском регионе: вопросы истории и практики

В статье описана значимость правового регулирования института гражданства в государствах Содру-жества Независимых Государств. Прослежена история заключения с середины 90-х годов ХХ века между Российской Федерацией и Казахстаном, Киргизией, Таджикистаном, Туркменистаном и Арме-нией соглашений, которые определяли статус человека-гражданина, проживающего в одном из ука-занных государств. Отмечено значение этих соглашений, действующих и в настоящее время и спо-собствующих защите прав человека, установлению прочных межгосударственных отношений, осно-ванных на доверии и законности, гарантом которых служит «человеческий капитал». Цель статьи — показать важность соблюдения принципа мирного сосуществования между государствами, сотрудни-чества и соблюдения норм международного права, основанных на положениях Устава ООН и руково-дящих документах СНГ.

Ключевые слова: институт гражданства, защита прав человека, история развития, межгосударственное регулирование, Содружество Независимых Государств.

Правовая политика — это научно обоснованная, последовательная и системная деятельность го-

сударственных и муниципальных органов по созданию эффективного механизма правового регули-рования, по цивилизованному использованию юридических средств в достижении таких целей, как наиболее полное обеспечение прав и свобод человека и гражданина, укрепление дисциплины, закон-ности и правопорядка, формирование правовой государственности и высокого уровня правовой куль-туры и жизни общества и личности [1]. Применительно к институту гражданства именно политиче-ский аспект является определяющим, так как, будучи связано с суверенитетом, право на гражданство является тем комплексом, который позволяет человеку реализовывать свои возможности в полном объеме. В историческом аспекте требуется длительное время для имплементации норм международ-ного права в национальное законодательство.



Для России, как и для многих других стран Содружества, в 90-е годы ХХ в. начинается период активного вхождения в русло международно-правовых отношений [2]. Этот период можно назвать революционным для национальной правовой системы по степени воздействия на нее всего комплекса международных норм — от европейских до многосторонних на уровне СНГ и двусторонних белорус-ско-российских. Очевидный успех и международная популярность европейской модели интеграции сказались на появлении, частично на практике, а больше в теории, набора институтов СНГ, который в определенной степени действительно напоминает то, что имеет место в ЕС [3].

Устав Содружества Независимых Государств в качестве одной из основных целей СНГ указыва-ет «обеспечение прав и основных свобод человека в соответствии с общепризнанными принципами и нормами международного права и документами СБСЕ» (ст.2). Среди целей Содружества указывают-ся такие, как содействие гражданам государств-членов в свободном общении, контактах и передви-жении, взаимная правовая помощь и сотрудничество (ст.2). Принципиальным является то, что обес-печение прав и основных свобод человека отнесено к сферам совместной деятельности государств-членов (ст.4).

Рекомендованные Межпарламентской Ассамблеей стран СНГ 1992 г. договорные соглашения были реализованы заключением между Россией и Туркменистаном Соглашения об урегулировании вопросов двойного гражданства 23 декабря 1993 г. [4]. Документ отличается краткостью изложения и емкостью содержания, регулируя процедуру приобретения второго гражданства. При определении объема прав и свобод граждан предпочтение отдается стране проживания.

В отношении военной службы необходимо отметить следование нормам названного соглашения Европейской конвенции о сокращении случаев многогражданства и о воинской обязанности в случаях многогражданства 1963 г. Предусмотрено выполнение воинской службы в стране проживания на момент призыва (ст.5). Лица, прошедшие воинскую службу в одной из сторон, освобождаются от выполнения ее в другой [5].

Договор между Российской Федерацией и Республикой Таджикистан об урегулировании вопро-сов двойного гражданства, заключенный 7 сентября 1995 г. [6], позволяет гражданам каждой из сто-рон приобрести (не утрачивая имеющегося гражданства), гражданство другой стороны (ст. 1). Зако-ном, регулирующим условия и порядок приобретения гражданства другой стороны, является закон о гражданстве приобретаемой стороны, при наличии свободного волеизъявления (ст. 2). В договоре отмечается необходимость осуществления для лиц, имеющих двойное гражданство, прав и обязанно-стей стороны постоянного проживания (ст. 3). Прохождение воинской службы по контракту преду-смотрено в вооруженных силах любой выбранной стороны (п.п.«в», п.3 ст.3). Процессуальная сторо-на выхода из гражданства осуществляется в соответствии с законом той страны, гражданство которой утрачивается (ст. 5). Бипатриды имеют право защиты обеих сторон (ст. 6).

Двойное гражданство, как решающий фактор в предоставлении особых прав иностранцам–гражданам Содружества, не имеет столь обширной проблемы в их провозглашении, насколько слож-на и кропотлива работа по имплементации в законодательную практику норм международных дого-воров и соглашений, заключенных между странами Содружества на двух- и многосторонней основе.

Следует отметить одну из уникальных в международной практике тенденцию, имевшую место среди стран СНГ в 90-е годы ХХ в., — заключение ряда договоров и соглашений о правовом положе-нии граждан своего государства, проживающих на постоянной основе в другой стране Содружества. Среди них: Договор между Российской Федерацией и Туркменистаном о сотрудничестве в целях обеспечения прав российского меньшинства в Туркменистане и туркменского — в России от 18 мая 1995 г. [7]; Договор между Российской Федерацией и Туркменистаном о правовом статусе граждан Российской Федерации, постоянно проживающих на территории Туркменистана, и граждан Туркме-нистана, проживающих на территории Российской Федерации, от 18 мая 1995 г., а также Соглашение между Россией и Таджикистаном о регулировании процессов переселения и защите прав переселен-цев от 10 октября 1992 г. [8]. Соглашение запрещает прямое или косвенное принуждение к переселе-нию, осуществление переселения возможно только на основе свободного волеизъявления (ст. 1). Имущественные, финансовые и другие гарантии переселенцам закрепляются в ст.ст. 7, 8, 10, 11. Рег-ламентация переселенческой квоты предоставляется каждой из сторон самостоятельно. В Договоре о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи между Российской Федерацией и Республикой Казах-стан, подписанном 28 марта 1994 г., также содержится ряд гарантий лицам другой стороны.

В Меморандуме об основных принципах решения вопросов, связанных с гражданством и право-вым статусом граждан Российской Федерации, постоянно проживающих на территории Казахстана, и

Институт гражданства и защита…

Серия «Право». № 3(67)/2012 25

граждан Казахстана, постоянно проживающих на территории России, от 28 марта 1994 г. [9] в список прав, предоставляемых населению двух республик, входят возможность проходить службу по кон-тракту в вооруженных силах названных государств, широкие права в пользовании и распоряжении собственностью и т.д. Названное положение перекликается с рекомендацией Европейской конвенции о гражданстве 1997 г., но появление таких норм должно повлечь более детальное урегулирование во-проса путем заключения специальных договоров.

Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Казахстан об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами России, прибывающими для постоянного проживания в Рес-публику Казахстан, и гражданами Республики Казахстан, прибывающими для постоянного прожива-ния в Российскую Федерацию, подписанное 20 января 1995 г. [10], содержит подробную процессу-альную регламентацию приобретения и выхода из гражданства одной из сторон, что является пози-тивной новацией при заключении подобного рода договоров и соглашений (ст.2). Предоставляется право лицам, не определившимся с гражданством до времени заключения Соглашения, избрать граж-данство в течение года со дня вступления его в силу (ст.3). Можно сделать вывод о том, что в данном соглашении содержится также право оптации.

13 июня 1996 г. в Москве был подписан Договор между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о правовом статусе граждан Российской Федерации, постоянно проживающих на террито-рии Республики Казахстан, и граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на террито-рии России [11], в соответствии с которым предполагается регулировать порядок прохождения воин-ской службы лиц, постоянно проживающих в одном из государств (ст. 8). Между тем представляет сложность имплементация этого положения в национальное законодательство [12].

В Договоре о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи между Российской Федерацией и Кир-гизской Республикой, подписанном 10 июня 1992 г. [13], предусматривается широкое сотрудничество двух стран в различных экономических и социальных сферах с целью достижения благоприятных жиз-ненных условий для граждан обоих государств. Договор послужил основанием для подписания 28 мар-та 1996 г. Соглашения между Российской Федерацией и Киргизской Республикой об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами Российской Федерации, прибывающими для постоян-ного проживания в Киргизскую Республику, и гражданами Киргизской Республики, прибывающими для постоянного проживания в Российскую Федерацию, или выхода из прежнего гражданства.

Интерес представляет также Соглашение между Правительством Российской Федерации и Пра-вительством Киргизской Республики «О регулировании процессов переселения и прав переселенцев от 16 ноября 1996 года», рассматривающее проблему граждан под углом зрения миграционного про-цесса. Права и защита гарантируются всем лицам, желающим изменить место жительства. Соглаше-ние направлено на предоставление широких прав каждому человеку, желающему переселиться в Рос-сию или Киргизию.

Договор между Российской Федерацией и Киргизской Республикой о правовом статусе граждан Российской Федерации, постоянно проживающих на территории Киргизской Республики, и граждан Киргизской Республики, постоянно проживающих на территории Российской Федерации, подписан-ный 19 марта 1997 г. [14], также направлен на решение проблем населения двух стран.

Договор между Российской Федерацией и Республикой Беларусь о равных правах граждан от 25 декабря 1998 г. подчеркивает политическую основу Союзного государства, предоставляя гражда-нам России и Беларуси равные права избирать и быть избранными в выборные органы Союза (ст.1). Статья 2 провозглашает равные права на участие в хозяйственной деятельности на территории догова-ривающихся сторон. Декларируются равные гражданские права и свободы, а также доступность и равные права граждан в получении образования, включая высшее и послевузовское образование (ст.ст.3,4). К сожалению, остались нереализованными положения ст. 9 Договора, где предполагалось, что стороны приведут в течение 1999 г. действующее законодательство в соответствие в настоящим Договором [15].

Свободе передвижения посвящено Соглашение о безвизовом передвижении граждан государств СНГ по территории его участников 1992 г. (не подписаны Туркменистаном и Украиной), а также Со-глашение между правительствами Республики Беларусь, Республики Казахстан, Киргизской Респуб-лики, Российской Федерации и Республики Таджикистан о взаимных безвизовых поездках граждан от 20 ноября 2000 г. [16].

Ряд многосторонних соглашений в рамках СНГ свидетельствует о необходимости без излишних сложностей решать проблемы трудовых взаимоотношений иммигрантов на территории Содружества.



Так, в Договоре между Россией, Беларусью, Казахстаном и Киргизией об углублении интеграции в экономической и гуманитарной областях 1996 г. в качестве одной из основных целей указано «обеспечение устойчивого демократического развития государств» (ст.2) [17]. В то же время, как от-мечает профессор И.И.Лукашук, в этой важной области странам СНГ еще предстоит долгий и совсем не легкий путь [18]. Соглашение между правительствами Республики Беларусь, Республики Казах-стан, Киргизской Республики и Российской Федерации о взаимном признании и эквивалентности до-кументов об образовании, ученых степенях и званиях от 24 ноября 1998 г., а также Соглашение о принципах признания и нострификации документов об ученых степенях, сопоставимости ученых степеней (участвуют Азербайджан, Беларусь, Казахстан, Киргизия, Молдова, Россия, Туркменистан, Узбекистан, Украина) [19] направлены на унификацию образовательных стандартов на территории Содружества.

На закрепление гарантий медицинского обслуживания населения Содружества направлены ряд международных соглашений, к которым можно отнести Соглашение о взаимном предоставлении гражданам Республики Беларусь, Республики Казахстан, Киргизской Республики и Российской Фе-дерации равных прав в получении скорой и неотложной медицинской помощи от 24 ноября 1998 г. [20]; Соглашение между Правительством РФ и Кабинетом министров Украины о медицинском стра-ховании граждан Российской Федерации, временно находящихся в Украине, и граждан Украины, временно находящихся в Российской Федерации, от 28 октября 1999 г. [21]; Соглашение об органи-зации санаторно-курортного лечения и организованного отдыха военнослужащих и членов их семей, гражданского персонала пограничных войск государств–участников СНГ [22]; Соглашение о сана-торно–курортном лечении и организованном отдыхе военнослужащих и членов их семей государств–участников СНГ от 4 июня 1999 г. Эти соглашения составляют тот массив международных норм и стандартов Содружества, который нуждается в дальнейшей имплементации в национальное законо-дательство.

Пенсионное обеспечение граждан стран–участниц Содружества является предметом заключе-ния ряда международных договоров. Среди них следует указать Соглашение о порядке пенсионно-го обеспечения и государственного страхования сотрудников органов внутренних дел государств–участников СНГ, подписанное 24 марта 1993 г. В его преамбуле стороны ссылаются на Соглашение о гарантиях прав граждан государств–участников СНГ в области пенсионного обеспечения от 13 марта 1992 г.[23]; Соглашение между правительством Российской Федерации и правительством Республики Казахстан о гарантиях пенсионных прав жителей г. Байконур Республики Казахстан от 18 июня 2000 г. [24].

По мнению ученых, право СНГ может потерять свою организующую и упорядочивающую силу из-за нарастания взаимоисключающих норм и коллизий. Необходимо использовать любую возмож-ность для укрепления Содружества, придания многосторонним актам СНГ преимущественной силы, особенно в отношениях, связанных с правами человека [25]. Ученые считают, что следует урегулиро-вать систему взаимного обмена правовой информацией СНГ. За весь период существования Содру-жества его субъектами подписано более 350 договоров и соглашений по различным вопросам со-трудничества, основная их часть на практике выполняется недостаточно [26]. В настоящее время круг прав и свобод населения в ряде государств СНГ сужен по сравнению с тем, каким он был в СССР. Вместе с тем в нормах Пакта о гражданских и политических правах подчеркивается: «Никакое огра-ничение или умаление каких то бы ни было основных прав человека, признаваемых или существую-щих… в государстве, в силу закона не допускается» (ст.5).

Проблемы развития «единого российско-белорусского гражданства», провозглашенного Уста-вом Союза Беларуси и России (гл. IV), нашли свое подтверждение в Договоре о Союзе Беларуси и России от 2 апреля 1997 г. Калькированные по стандартам Европейского Союза, предоставляющие субсидиарное гражданство населению двух стран права не имеют развития по ряду причин, среди которых нереальность создания на сегодняшний день всех перечисленных надстроечных структур, предусмотренных уставными документами [27]. Между тем такие права граждан единого союзного государства, как право на свободу проживания (п.«а» ст.18), избрание в органы местного самоуправ-ления, право участия в выборах в Парламент союзного государства ждут своей реализации.

Устав СНГ в качестве одного из принципов Содружества определил «верховенство междуна-родного права в межгосударственных отношениях» (ст.3). Что же касается верховенства междуна-родного права в области национального законодательства, то не все страны СНГ оказались готовыми его принять. Верховенство норм международного права закреплено в конституциях Армении (ст.6),


Серия «Право». № 3(67)/2012 27

Беларуси (ст.8), Казахстана (ч.3, ст.4), России (ч.4, ст.15), Молдовы (ч.2, ст.4), Таджикистана (ст.10). В конституциях других стран Содружества нормы международного права, как правило, являются «составной и непосредственно действующей частью законодательства (ч.3, ст.12 Конституции Кир-гизии). Такая норма отсутствует в Конституции Туркмении. Вместе с тем, по мнению Н.А.Михалевой, имеющаяся имплементация норм международного права в национальное законода-тельство стран СНГ выражает прогрессивные тенденции в праве [28].

Анализ ряда соглашений между странами Содружества, касающийся правового положения гра-ждан одного государства, проживающего на территории другого государства Содружества, позволяет сделать вывод о том, что здесь имеет место предоставление специального правового режима, кото-рый устанавливается международным договором.

Рассматривая проблему соотношения международного и национального права применительно к СНГ, следует отметить, что в рамках СНГ складывается своего рода общее право, обладающее чер-тами как международного, так и надгосударственного права [29]. Однако, рассматривая практиче-скую сторону вопроса, следует указать на серьезные противоречия, возникающие в процессе соотно-шения принимаемых на уровне СНГ актов (уставных документов, соглашений, модельных законов и т.д.), что усложняет их интеграцию в национальные правовые системы, затрудняет реализацию про-цедуры устранения возникающих коллизий и, как следствие, не позволяет констатировать их консти-туционную приоритетность для государств–членов СНГ.

По мнению И.Н.Глебова, последствия суверенизации придали хронический характер попыткам подчинить национальному праву все проявления международного права. Особенно это ощущается в военной сфере [26]. Несмотря на ряд международных договоров и соглашений как в рамках СНГ, так и двусторонних, вопрос службы иностранных граждан в вооруженных силах стран СНГ в на-стоящее время не решен. Вместе с тем Договор между Российской Федерацией и Республикой Тад-жикистан об урегулировании вопросов двойного гражданства от 7 сентября 1995 г. предусматривает, что лицо, состоящее в гражданстве обеих сторон, может проходить военную службу по контракту в вооруженных силах любой выбранной им стороны (ст.3, п.4, пп.«в»). Эта норма, по сути противоре-чащая Конституции России, представляется невыполнимой, так как не может быть инкорпорирована в «Закон о правовом положении иностранных граждан в РФ» без соответствующих изменений в рос-сийской и таджикской национальных правовых системах. Указанное положение обязывает внести соответствующие изменения в Конституции двух государств. Вместе с тем, согласно положению Фе-дерального закона «О международных договорах Российской Федерации», если международный до-говор содержит правила, требующие изменения отдельных положений Конституции РФ, решение о согласии на его обязательность для РФ возможно в форме федерального закона только после внесе-ния соответствующих поправок в Конституцию России или пересмотра ее положений в установлен-ном порядке [30]. Таким образом, можно констатировать наличие коллизии международной и нацио-нальной правовых норм. О.И.Тиунов рекомендует в таком случае толковать их в духе сближения, не допуская выводов, влекущих внешнеполитические осложнения [31]. Государство не может предоста-вить иностранцам какие-либо права или возложить на них какие-либо обязанности, которые бы пред-ставляли собой вторжение в сферу суверенных прав государства [32].

Проблема гармонизации и унификации правовых систем является общей для всех государств Содружества. Межпарламентская Ассамблея в 1992 г. приняла «Постановление об Основных направ-лениях сближения национальных законодательств государств–участников Содружества», где указан широкий круг областей, в которых необходимо сближение законодательств. Предполагается разви-вать такие направления сотрудничества, как основные условия перемещения рабочей силы и гаран-тии трудовых и социальных прав работников. Законодательная работа в рамках этого направления неизбежно должна опираться на многие международно-правовые акты, включая Международные пакты о правах человека 1966 г. [33]. Приходится с сожалением констатировать, что социальным ре-гулированием, которое сегодня на повестке дня Европейского Союза, институты СНГ, по существу, не занимаются.

В высказываниях российских ученых содержится критический отзыв не только по поводу из-лишней формализованности и большого количества договоров и соглашений стран Содружества. Отмечаются недостатки в деятельности руководства государств–участников Содружества. Существо-вание СНГ используется президентами этих стран в качестве должного средства поддержания их вла-сти на национальном уровне [34]. В результате появилось понятие «дифференцированная интегра-ция», развиваются те сферы сотрудничества (политика, экономика, разоружение, образование, окру-



жающая среда, миграция), которые политические лидеры считают для себя наиболее важными, не ставя пред собой цели более тесного сотрудничества.

Сегодня нередко задается вопрос: а есть ли будущее у СНГ? Некоторые ученые констатируют, что СНГ свою историческую роль сыграло, да и то не в полной мере. Однако история и география подталкивают нас к интеграции [35], тем более в современную эпоху, когда по всему миру формиру-ются региональные союзы государств, эффективно отстаивающие свои интересы в глобализирую-щемся мире. СНГ может и должно существовать и развиваться, но нужна новая концепция его разви-тия [36].

Интеграция не должна ограничиваться экономическими и таможенными соглашениями [37]. В ее основе лежит солидарность, действительно общее и обоснованное уважение к достижениям культуры. Ее цель — создать стройные связи, определенные положениями компетентных организа-ций и установленные институционно государствами, участвующими в интеграции. Поэтому правовая интеграция может и должна стать предметом изучения как дисциплина, связанная с международным и конституционным правом [38]. Главная же цель интеграции Содружества — создание достойного уровня жизни для людей, проживающих в его странах.

Важно восстановить в государственном правосознании не только России, но и всего Содружест-ва идею верховенства международного права в том истинно демократическом понимании, как она закреплена в конституциях большинства стран мира. Пока идут процессы становления конституцио-нализма, разрабатываются законы о международных договорах, идея примата международного права не должна быть упущена государствами СНГ, иначе не будет надежды на прекращение конфликтов и противоречий между ними в ближайшем будущем. В связи с отмеченным представляются особенно актуальными слова русского профессора Е.Спекторского: «Хорошая конституция — это все равно, что хорошие пути сообщения» [39]. Несмотря на тернистость этого пути, особенно в рамках такого регионального объединения, как СНГ, нужно учитывать законотворческую возможность для импле-ментации норм международных договоренностей в национальные правовые системы государств с целью защиты прав населения Содружества.

References

1 Malko A.V., Shundikov K.V. Legal policy of modern Russia: purposes and means // State and right. — 2001. — № 7. — P. 15–20. 2 Ziyadullayev N. Of the CIS in global economy // World economy and the international relations. — 2005. — № 4. — P. 29–41. 3 Strezhneva M.V. Of EU and CIS: Comparative analysis of institutes. — Moscow: Moscow public scientific fund, 1999. —

P. 223. 4 Bulletin of international treaties (Dalee-BMD). — 1995. — № 3. — P. 71–75. 5 Nationality and Military Obligations in cases of Multiple Nationality / With annex / Done at Strasburg, оn 5 May 1963. — Vol.

634. — P. 222–238. 6 Russian newspaper. — 1995. — On September 9. 7 BMD. — 1997. — № 11. — P. 57. 8 BMD. — 1997. — № 4. — P. 58. 9 BMD. — 1995. — № 1. — P. 32.

10 BMD. — 1997. — № 10. — P. 73. 11 BMD. — 1995. — № 2. — P. 68. 12 Smirnova E.S. Legal cooperation of Russia with CIS Countries in interaction with prospects of problems of naturalization //

National security. — 2011. — № 4 (15). — P. 80–90. 13 BMD. — 1992. — № 8. — P. 65. 14 BMD. — 1997. — № 4. — P. 67. 15 Russia and CIS countries. Collection of documents. 1991–2004 yy. — Ч. 2. — St.-Petersburg, 2006. — P. 256. 16 BMD. — № 10. — 2001. — P. 80. 17 BMD. — 1977. — № 8. — P. 3. 18 Lukashuk I.I. Constitutions of the states and international law. — Moscow: Scince — 1998. — P. 266. 19 BMD. — № 7. — 2000. — P. 24. 20 BMD. — № 7. — 2002. — P. 80; Collection of the Legislation of the Russian Federation. — № 24 from June 17, 2002. 21 BMD. — № 4. — 2000. — P. 63. 22 BMD. — № 7. — 2000. — P. 36. 23 BMJ. — № 1. — 2000. — P. 32. 24 BMD. — № 11. — 2000. — P. 50.


Серия «Право». № 3(67)/2012 29

25 Glebov I.N. Pravos of national security. — Moscow: Science, 1998. — P. 166. 26 Vozzhenkov A.V., Glebov I.N., Zolotarev V.A. Basic conceptual provisions of national security of Russia in the XXI century.

— Moscow: Science, 2000. — P. 171. 27 Smirnova E.S. Nationality of the union of Belarus and Russia and European integration experience // Messenger of the Con-

stitutional Court of Republic of Belarus. — Minsk, 1999. — № 4. — P. 46–52. 28 New constitutions of CIS and Baltic countries. Collection dokumentov / Sost. Dmitriev Yu.A., Mikhaleva N.A. — Moscow,

Science — 1997. — P. 245. 29 Zagorski A. Traditional interests of safety of Russia in the Caucasus and in Central Asia // Safety of Russia. XXI century. —

Moscow: Science, 2000. — P. 152. 30 Avakyan S.A. Constitutions of Russia: nature, evolution, present. 2nd edition. — Moscow: Statute, 2000. — P. 207. 31 Tiunov O.I. Implementatsiya of norms of international law in the Russian Federation and practice of KS Russian Federation //

Materials of conference of bodies of the constitutional control of the countries of young democracy. — Minsk, 2001. — P. 121–123. 32 Korsik K.M. Features of a legal status of foreign citizens in the Russian Federation. — Moscow: Legal literature, 1998. — P. 29. 33 Tiunov O.I. Implementatsiya of norms of international law in the Russian Federation and practice of KS Russian Federation //

Materials of conference of bodies of the constitutional control of the countries of young democracy. — Minsk, 2001. — P. 121–123. 34 Strezhnevs M.V. of EU and CIS: comparative analysis of institutes. — Moscow: Algorithm, 1999. — P. 217. 35 Moiseyev E.G. Decade of Commonwealth. — Moscow: Science, 2001. — 167 p. 36 Commonwealth in search of strategy // The Russian Federation today. — 2002. — № 11. — P. 27–35. 37 Medvedev D.A. For prosperity of all it is necessary to consider interests of everyone // The Expert. — 2006. — July 24. 38 De Hanish D.M. Bases and nature of legal. 39 Spektorsky E. What is constitution? — Moscow, 1917. — P. 177.


Еуразия аумағындағы азаматтық институт пен адам құқықтарын қорғау: тарихи жəне тəжірибелік мəселелер

Мақалада Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) мүше-елдердегі азаматтылық институтын құқықтық реттеу маңыздылығы баяндалған. ХХ ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде Ресей Федерациясы, Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан, Түрікменстан жəне Армения арасында осы мемлекеттердің бірінде тұратын адам азаматтың құқықтық мəртебесін анықтаған келісім-шарттарға қол қойылған болатын. Қазіргі кезде де қолданыста жүрген осы шарттар адам құқықтарының қорғалуына, «адами капитал» кепілі болатын сенім мен заңдылыққа негізделген берік мемлекетаралық қатынастардың орнатылуына ықпал етеді. Мақала мемлекеттердің бейбіт өмір сүруі қағидатының сақталуының, БҰҰ Жарғысы мен ТМД-ның жетекші құжаттарына негізделген халықаралық құқық нормаларының сақталуы мен ынтымақтастықтың маңыздылығын айқындауды мақсат тұтады.

E.S.Smirnova

Institute of nationality and protection of human rights in Euroasian region: history and practice questions

The present article describes the importance of legal regulation of institute of nationality in the states of the Commonwealth of Independent States. In the mid-nineties of the XX century between the Russian Federation and Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan and Armenia agreements which defined the status of the person citizen living in one of the specified states were signed. Value of these agreements is great. Oper-ating and now, they promote protection of human rights, establishment of the strong interstate relations based on trust and legality as which guarantor «the human capital» serves. Article has for an object to show impor-tance of observance of a principle of peaceful co-existence between the states, cooperation and observance of norms of the international law based on provisions of the Charter of the United Nations and leading docu-ments of the CIS.


МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

УДК 340.15:94(574)081

Г.З.Кожахметов


Государственно-правовой механизм использования труда политических заключенных как составная часть сталинской экономики

В статье исследован государственно-правовой механизм, созданный сталинской диктатурой для по-давления своих политических противников. Показана организация специальных правоохранительных органов и карательных учреждений для содержания политических заключенных и использования их труда на крупнейших стройках народного хозяйства СССР. Рассмотрено усиление репрессивной роли уголовного права в период сталинской диктатуры. На основе фактических данных определен вклад труда политических заключенных в экономику страны и в выполнение пятилетних планов.

Ключевые слова: история государства и права, государственно-правовой механизм, Сталинская дикта-тура, политические репрессии, роль политических заключенных, народное хозяйство СССР.

С утверждением сталинской диктатуры на территории СССР и ее национальных окраинах стали

реализовываться экономические программы пятилетних планов, основанных на создании тяжелой промышленности, массовой коллективизации сельского хозяйства, а также осуществлении карди-нальных реформ в области социальной и культурной жизни советского общества. Главным направле-нием государства диктатуры пролетариата являлось создание мощной экономики и военно-промышленного комплекса для борьбы с мировым капитализмом.

В условиях политической блокады СССР мировым сообществом экономические реформы могли осуществляться только за счет внутренних резервов страны, где одна из главных ее составляющих — масштабное использование труда политических заключенных. Значительную роль в обеспечении этих процессов должны были сыграть правоохранительные органы Союза ССР и автономных рес-публик. По замыслам Центрального Комитета партии они должны были представлять безотказный механизм, обеспечивающий бесплатной рабочей силой все гигантские стройки пролетарского госу-дарства.

Такие органы стали формироваться уже в начале революции. Так, например, во второй половине 1918 г. ВЧК (Всероссийская Чрезвычайная Комиссия) РСФСР не только вела борьбу с контрреволю-ционерами, но и отслеживала политическую ситуацию на местах, вела наблюдение за «неблагона-дежными» лицами. ВЧК была призвана информировать правительство об отношении населения к тем или иным мероприятиям государства в области экономической и политической жизни общества, со-общать сведения о деятельности местных органов власти и управления по исполнению декретов, по-становлений партии и правительства и т.д.

Председатель Казахской Чрезвычайной Комиссии Данилевский в оперативной сводке за август 1921 г. сообщал о продовольственной ситуации, сложившейся в Казахской автономии: «…настроение населения на почве голода неудовлетворительное. Отношение к Советской власти в связи с продо-вольственным кризисом враждебное. Отношение к коммунистам ненавистное. Крестьянство на-пряжено и прислушивается к мнению различных контрреволюционных элементов» [1, л.126].

Государственно-правовой механизм…

Серия «Право». № 3(67)/2012 31

Кроме этого, в национальных окраинах уполномоченному ВЧК предоставлялись копии протоко-лов заседаний и проекты Декретов и Постановлений не только КазЦИК — Казахского Центрального Исполнительного Комитета, но и всех Народных комиссариатов.

В период сталинского режима органы ВЧК–ОГПУ (Объединенное государственное политиче-ское управление) собирали информацию обо всех партийных и государственных деятелях. В услови-ях тоталитаризма накопленный компрометирующий материал мог быть использован для устранения любого из них.

Как и любое карательное учреждение, ВЧК имела особые войска, которые первоначально со-стояли из одного батальона с примерной численностью в 750 человек, в конце июля 1918 г. особые войска ВЧК насчитывали 35 батальонов. Набор в особые войска осуществлялся специальной комис-сией, в состав которой входили руководители ВЧК, медицинские работники и т.д. Обязательным тре-бованием, предъявляемым к новобранцу, было его классовое происхождение. Во внимание обяза-тельно принималось политическое мировоззрение кандидата на службу, его отношение к Советской власти [2; 106, 107].

На IX Всероссийском съезде Советов, проходившем 28 декабря 1921 г., в связи с окончанием гражданской войны было принято решение о реорганизации ВЧК, функции которого были переданы ГПУ — Главному политическому управлению [2; 199]. Причем ГПУ, как и ВЧК, наделялось внесу-дебными полномочиями.

ГПУ становится самостоятельным ведомством, которое могло применять высшую меру наказа-ния. По внутренней структуре и принципам деятельности было оно сходно с ВЧК. Это ведомство также подчинялось Совнаркому РСФСР, а после образования СССР — Совнаркому СССР.

15 ноября 1923 г. ВЦИК СССР принял Положение «Об объединенном государственном полити-ческом управлении Союза Советских Социалистических Республик», в соответствии с которым пред-седатель ОГПУ и его заместитель назначались Президиумом ВЦИК СССР. В союзных и автономных республиках ОГПУ осуществляло свои функции с помощью уполномоченных представителей. Соз-давались особые войска ОГПУ, коллегия при ОГПУ, которые наряду с борьбой с уголовными пре-ступлениями решали вопросы государственной безопасности [2; 200].

Правовую поддержку всем политическим мероприятиям осуществляло и правительство Казах-ской АССР через Постановления, а также различные инструкции Наркоматов и ведомств. Например, Наркомат юстиции Казахской АССР 8 февраля 1930 г. дал указание судам, в котором говорилось, что в связи с массовым убоем скота, мешающим мероприятиям по коллективизации, следует привлекать виновных лиц к уголовной ответственности по ст.ст.79–1 и 16–79–1 УК РСФСР. Также предписыва-лось в случае необходимости согласно ст.58–10 УК РСФСР привлекать к уголовной ответственности как «врагов народа» баев, кулаков и подкулачников [3; 277]. К последней категории могли быть отне-сены любые сельские жители, имевшие даже небольшое количество скота или другое имущество.

Зачастую судебные и правоохранительные органы подвергались суровой критике со стороны партийного руководства и местных советских учреждений за либеральное отношение к кулачеству и байству и к другим эксплуататорским элементам.

В период массовых репрессий правоохранительным и судебным учреждениям вменялось в обя-занность проводить показательные судебные процессы как в центре, так и на местах. Обязательным являлось активное участие в этих процессах трудящихся заводов, фабрик, угольных шахт и т.д.

Судебные процессы были призваны направить недовольство народа, вызванное сталинскими экономическими реформами, на мнимых «врагов народа», что позволяло правящему режиму одно-временно с решением экономических реформ устранять своих политических противников.

Нагнетание атмосферы подозрительности и страха в стране становилось нормой повседневной жизни Республики Советов. Поскольку система права в рассматриваемый период была призвана нормативно обеспечить реализацию партийных программ, то особая роль в ней отводилась уголов-ному праву. Развитие уголовного права в это время отмечено тенденцией к его ужесточению.

Усиление репрессивных функций уголовного права было обусловлено политическими взглядами руководителя страны И.В.Сталина, который считал, что с дальнейшим строительством социализма будет усиливаться классовая борьба и вместе с ней сопротивление эксплуататорских классов и, соот-ветственно, уголовное право должно будет играть роль орудия по подавлению этого сопротивления.

Так, например, во время проведения коллективизации в 1930–1932 гг. ЦИК и СНК СССР приня-ли ряд специальных постановлений, карающих лиц, сопротивляющихся колхозному строительству. Аналогичные законы были приняты ЦИК и СНК КазАССР в этом же году.



Следует иметь в виду, что в тот период в Казахстане уже действовал УК РСФСР, принятый в 1926 г. и введенный в действие 1 января 1927 г. Наряду с ним действовало Положение «О преступ-лениях государственных (контрреволюционных и особо опасных для СССР преступлениях против порядка управления)» [4; 169], в котором определялось понятие контрреволюционного преступления и содержались уголовно-правовые нормы, направленные на охрану социалистического государства от посягательства враждебных элементов.

Позднее, 7 августа 1932 г., вышел Закон «Об охране имущества государственных учреждений, предприятий, колхозов и кооперации и укреплении общественной социалистической собственности» [4; 340]. В пояснительной записке к этому закону отмечалось, что «общественная собственность (го-сударственная, колхозная, кооперативная) является основой советского строя, она священна и непри-косновенна, и люди, покушающиеся на общественную собственность, должны быть рассматриваемы как враги народа» [5; 34]. Введение таких жестких правовых норм было обусловлено стремлением руководства партии и страны сохранить насильно насаждаемый колхозный строй.

Особое значение для окончательной ликвидации рыночных отношений и свободы торговли име-ли изданный 22 августа 1932 г. Закон «О борьбе со спекуляцией» и принятое на его основе Постанов-ление ВЦИК и СНК РСФСР от 10 ноября 1932 г. В них спекуляция была определена как скупка и пе-репродажа частными лицами в целях наживы продуктов сельского хозяйства и предметов массового потребления. В Постановлении предлагалось применять к спекулянтам меру наказания в виде лише-ния свободы сроком не ниже 5 лет, с полной или частичной конфискацией имущества [4; 341].

По данным казахстанских ученых, в соответствии с Законом от 7 августа 1932 г. только за пер-вый год его действия в республике были осуждены 33345 человек [6; 41].

Государственный произвол получил дальнейшее распространение в Постановлении ЦИК СССР от 8 июня 1934 г. «О дополнении Положения о преступлениях государственных (контрреволюцион-ных и особо опасных для Союза ССР преступлениях против порядка управления) статьями об измене Родине», а также в Постановлении ЦИК СССР от 1 декабря 1934 г. «О порядке ведения дел о подго-товке и совершении террористических актов» и т.д. [7; 178].

Формирование уголовно-правовой нормативной базы, наличие специальных учреждений пре-доставили сталинскому руководству возможность не только расправляться с политическими против-никами, но и использовать их труд для поднятия экономики. Печальную известность приобрело одно их таких учреждений — УЛАГ ОГПУ (Управление лагерей Объединенного главного политического управления), образованное 7 апреля 1930 г. С 1934 г. данный орган стал называться ГУЛАГом НКВД — Главным управлением лагерей.

Наиболее крупными лагерями на территории Казахстана были Карлаг и Степлаг. Численность заключенных в этих лагерях увеличивалась по мере усиления репрессий в стране. Так, если количе-ство заключенных Карлага на 1 января 1935 г. составляло 25127 человек, то на 1 января 1949 г. — 65673 человека [8; 59]. Степлаг — Джезказганский лагерь — был меньших размеров и имел в рас-сматриваемый период контингент заключенных в составе 25000 человек [9; 104].

По Ж.Б.Абылхожину, каждый лагерь имел свой профиль деятельности. Например, Карлаг, явля-ясь сельскохозяйственным лагерем НКВД, имел 106 животноводческих ферм, 7 огородных и 10 па-хотных участков. По отчету 1940 г. в лагере содержалось свыше 17,7 тыс. голов крупного рогатого скота, 193,2 тыс. овец, 5,8 тыс. лошадей, 3,8 тыс. рабочих волов. Причем в лагере существовала своя производственная научная инфраструктура. В частности, имелась сельскохозяйственная станция, в которой работали лучшие ученые — специалисты-аграрии [10; 240, 241].

Поскольку речь шла о политических заключенных, то, естественно, преобладающим являлся грубый и тяжелый физический труд. Надо отметить, что механизация была возможна, поскольку в лагере было достаточно высокоинтеллектуальных ученых и специалистов, однако она умышленно не вводилась, потому что противоречила политическому предназначению лагерной системы.

Промышленная сеть Карлага представляла собой эффективное предприятие по переработке сельскохозяйственной продукции, куда входили 12 мельниц, 9 крупорушек, 13 маслозаводов, 2 сыро-варни, 9 брынзоварен, 11 пунктов засолки овощей и скотобойня. Кроме этого, в Акмолинском спец-отделении Карлага, существовали швейно-вышивальная фабрика, деревообрабатывающий цех. В Карлаге также работала каменноугольная шахта, выдававшая на гора 60 тыс. тонн угля в год, функционировало 10 кирпичных заводов с объемом продукции 2 млн кирпичей в год [10; 241].

Вместе с политзаключенными отбывали наказание и их семьи. Члены семей изменников Родины стали привлекаться к ответственности согласно дополнению к ст.58 «Измена Родины» от 20 июля

Государственно-правовой механизм…

Серия «Право». № 3(67)/2012 33

1934 г., в котором предусматривалась возможность ареста данной категории населения в связи с аре-стом главы семьи [11; 35]. Наиболее известным считается Акмолинское отделение Карлага, полу-чившее название Алжир — Акмолинский лагерь жен изменников Родины, который был основан при-казом НКВД СССР от 3 декабря 1937 г. [9; 61], Такое же спецотделение Карлага было создано в по-селке Спасск. На 1 января 1939 г. численность заключенных в этих спецлагерях составляла 6187 че-ловек [9; 61].

ГУЛАГ с его огромным количеством лагерей и миллионами заключенных являлся логическим оформлением сталинской диктатуры как в Казахстане, так и в целом в СССР.

В соответствии с Постановлением Политбюро ЦК ВКП (б) от 27 июня 1929 г. «Об использова-нии труда уголовно-заключенных» органам ОГПУ предписывалось расширять старые и создавать новые исправительно-трудовые учреждения в районе, где планировалось освоение природных бо-гатств или крупномасштабное строительство [10; 238].

Лагерная система в стране разрасталась синхронно планам пятилеток. В 1932 г. в стране насчи-тывалось 11 исправительных лагерей ГУЛАГа. На начало 1940 г. в его ведении находились уже 53 лагеря и так называемые лагеря строительства НКВД, создававшиеся специально для сооружения крупных объектов, 425 исправительно-трудовых колоний, из них 170 промышленных и 83 сельскохо-зяйственных. Численность заключенных ГУЛАГа в 1930 г. насчитывала 179 тысяч человек, к началу 1940 г. — уже 1668200 человек [10; 239].

В свое время Каныш Имантаевич Сатпаев отмечал, вспоминая условия строительства медепла-вильного завода, что передача строительства Жезказганского комбината подразделениям ГУЛАГа позволила за один 1940 г. выполнить объем работ, равный выполненному за все предыдущее время его строительства [12; 69].

О роли ГУЛАГа в экономике страны в 30-е годы можно судить по следующим данным: в 1936 г. капитальные работы НКВД планировались в размере 3,5 млрд рублей, а в 1941 г. — 7,6 млрд рублей, т.е. ГУЛАГ НКВД выполнял 13 % капитальных работ по всему народному хозяйству СССР [10; 242].

Из изложенного выше можно заключить, что при сталинской диктатуре праву, правоохрани-тельной и судебной системе вменялось в обязанность выполнять репрессивную функцию, поскольку они были вынуждены подавлять любое инакомыслие и неподчинение партийным решениям. Огром-ное количество лиц, осужденных по политическим мотивам, использовались в крупномасштабных строительствах заводов, фабрик, электростанций, являясь составной частью сталинской экономики.

Учитывая трагические страницы истории нашего государства, сегодня кардинальным изменени-ям подверглась не только экономическая система страны, но и правовая, правоохранительная и су-дебная системы. Приоритетными задачами в республике признаются личные права и свободы граж-дан, идет смягчение уголовно-правовой политики. В проводимой в суверенном Казахстане государ-ственно-правовой реформе четко обозначены принципы признания первичности и неотъемлемости прав и свобод человека, как высших ценностей, охраняемых законом.

References

1 AP RK. — F. 139. — Op. 1. — D. 15. 2 Portnov V.P. AREC 1917–1922. — Moscow: Juridical literature, 1987. — 208 p. 3 Sapargaliyev M.S. History of the People's Courts of Kazakhstan (1917–1965). — Alma-Ata: Kazakhstan, 1966. — 448 p. 4 History of State and Law of the Soviet Kazakhstan (1926 — 1937 yy.) / Under Ed. Zimanova S.Z., Binder M.A. — Alma-

Ata: Nauka, 1963. — Vol. 2. — 474 p. 5 Borchashvili I.Sh., Mukashev A.K. Crimes against property: Monographiya. — Astana: Institute of Law, 2009. — 568 p. 6 Shaimukhanova S.D. Political repression in Kazakhstan (30–40th — the beginning of the 50th). — Karaganda: KarSU, 2000.

— 180 p. 7 Syrykh V.M. History of State and Law in Russia. Soviet and modern periods. — Moscow: Lawyer, 2000. — 485 p. 8 Yeleukhanova S.V. History of Karlag: guarding, regime and detention conditions (1930–1956 yy.): Dis. ... Candidate of Sci-

ences in History: 07.00.02-National History (History of the Republic of Kazakhstan). — Karaganda, 2009. — 166 p. 9 Shaimukhanov D.A., Shaimukhanova S.D. — Karlag.–Karaganda, 1997. — 175 p.

10 Abylkhozhin Zh.B. Essays on the social-economic history of Kazakhstan of the XX century. — Almaty: University of «Turan», 1997. — 360 p.

11 Kukushkina A.R. Akmola camp of «traitors»’ wives: history and destiny. — Karaganda: Trade and Helen K., 2002. — 184 p. 12 Academician Satpayev K.I.: From letters and notes / Under ed. G.O.Batyrbekova. — Almaty: Atamura, 1998. — 160 p.



Ғ.З.Қожахметов

Саяси тұтқындардың еңбегін пайдаланудың мемлекеттік-құқықтық механизмі сталиндік экономиканың құрамдас бөлігі ретінде

Мақалада өзінің саяси қарсыластарын басу үшін құрылған сталиндік диктатураның мемлекеттік-құқықтық механизмі зерттелді. Саяси тұтқындарды ұстаудың жəне олардың еңбектерін КСРО-ның халық шаруашылығында пайдалану үшін құрылған құқық қорғау органдары мен жазалау мекемелерінің жұмысы көрсетілген. Сталиндік диктатура кезеңіндегі қылмыстық құқықтың репрессиялық рөлінің артқаны қарастырылып, деректік мəліметтер негізінде саяси тұтқындардың атқарған еңбектерінің ел экономикасына жəне бес жылдық жоспарды орындаудағы үлесі сарапталған.

G.Z.Kozhakhmetov

State-legal mechanism of usage of political prisoners labor, as part of the Stalinist economy

This article is investigated the state-legal mechanism established by Stalinist dictatorship to suppress their po-litical opponents. It shows the organization of special law enforcement and penal institutions for keeping po-litical prisoners and the use of their labor at major construction sites in the national economy of the USSR. It is considered the strengthening of the repressive role of criminal law in the period of Stalinist dictatorship. On the basis of the actual data it shows the contribution of the labor of political prisoners into the country econ-omy and the implementation of five-year plans.

ƏОЖ 342.72./.73

А.В.Турлаев, А.Б.Шакирова

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: [email protected])

Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы

Мақалада азаматтық қоғам қалыптасуының негізгі кезеңдері саяси-құқықтық ілімдер тарихы негізінде қарастырылды. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның қалыптасуының теориясы мен практикасының негізгі аспектілері анықталып, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің құрылымдық элементтеріне жалпы сипаттама берілді. Азаматтық қоғамның дамуы құқықтық қатынастар мен əлеуметтік байланыстағы маңызды өзгерістерден тəуелді екендігі көрсетілді.

Кілтті сөздер: саяси-құқықтық ілімдердің тарихы, азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам мен мемлекеттің қалыптасуының теориясы жəне практикасы, құқық қағидалары, қазақстандық қоғамның əлеуметтік-саяси дамуы.

1980-жылдардың аяғы мен 1990-жылдардың басында басталған экономикалық, əлеуметтiк жəне

саяси салалардағы түбегейлi реформалар түрлi əлеуметтiк топтардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау үшiн қоғамдық бiрлестiктердiң құрылуын ынталандырды.

Қазақстанда алғашқылардың бiрi болып экономиканың мемлекеттiк емес секторы қызметкерлерiнiң мүдделерiн бiлдiрген тəуелсiз кəсiподақтар пайда бола бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық жəне дiни бiрлестiктер, саяси партиялар белсендi түрде институцияланды. «Невада—Семей» қоғамдық қозғалысы азаматтық сана-сезiмнiң анағұрлым жарқын көрiнiсi болды, ол өз алдына ядролық полигондарды жабу мiндетiн қойды.

Елдегi азаматтық қоғам мен оның институттарын белгiлi бiр дəрежеде дамытуға мемлекеттiң осы процесс үшiн тиiстi саяси, құқықтық жəне өзге де жағдайлар жасау жөнiндегi қызметi жəрдем етедi.

1991 жылғы 27 маусымда «Қазақ КСР-iндегi қоғамдық бiрлестiктер туралы» Қазақ КСР-iнiң Заңы қабылданды. Нəтижесiнде елде «Қазақстанның халық конгресi», «Алаш» партиялары,

Қазақстан Республикасында азаматтық…

Серия «Право». № 3(67)/2012 35

Қазақстанның социал-демократиялық партиясы (ҚСДП), Қазақстанның социалистiк партиясы, Қазақстанның Республикалық партиясы, «Лад» республикалық славян қозғалысы жəне «Азат» Қазақстанның азаматтық қозғалысы, «Мемориал» қоғамдық-ағарту қоғамының филиалы, Алматы-Хельсинки тобы, «Бiрлiк» қозғалысы, «Əдiлет» тарихи-ағарту қоғамы, «Поколение» зейнеткерлер қозғалысы жəне басқалары пайда болды [1].

1990 жылдардың басында Əлеуметтiк қорғау коалициясы құрылды, оның аясына қоғамдық өткiр проблемаларды талқылау, оларды шоғырланған негiзде шешудiң тетiктерiн iздестiру жолымен еңсеру жөнiнде бiрлескен жұмыс үшiн 28 түрлi ұйымдар, партиялар, қозғалыстар бiрiктi.

1994 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президентi əлеуметтiк-экономикалық жəне еңбек қатынастары саласындағы Əлеуметтiк серiктестiк жөнiнде республикалық үшжақты комиссия құру туралы Қаулыға қол қойды, бұл сындарлы үшжақты қатынастарды дамытуға жəне əлеуметтiк серiктестiк жүйесiн құрудың бастауы болды.

Партиялар мен қозғалыстардың құрылуы мен жұмыс iстеуi жəне, тиiсiнше, елдiң партиялық жүйесiнiң одан əрi дамуы үшiн құқықтық өрiс құруға 1995 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы мен 1996 жылы Қазақстан Республикасының «Қоғамдық бiрлестiктер туралы» жəне «Саяси партиялар туралы» Заңдарының қабылдануы ықпал еттi. Бұдан басқа, Қазақстан халықтары Ассамблеясына бiрiккен ұлттық мəдени орталықтар белсендi дами бастады. Этносаралық келiсiм елде реформалар жүргiзудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн iргетасқа айналды.

1990 жылдың аяғы азаматтық институттар қызметiнiң кəсiбиленуiмен ерекшелендi, мұның өзi олардың қоғамдық проблемалардың, қажеттiлiктер мен мұқтаждықтардың түрлi ауқымын шешу жөнiндегi жұмысының тиiмдiлiгiн көтеруге мүмкiндiк бердi.

Бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) баспа кəсiпорындарының мемлекет иелiгiнен шығу, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының мемлекеттiк қаржыландыру мен дотациялау жүйесiнен мемлекеттiк ақпараттық саясатты жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырысқа көшу процесiне байланысты масс-медиа нарығында сапалық өзгерiстер болды.

1998 жылғы 7 қазанда ел Парламентiнiң Қазақстан Республикасының Конституциясына елдiң сайлау жүйесiне партиялық тiзiмдер бойынша сайлау енгiзудi көздейтiн өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуi партиялық құрылыс процестерiн жеделдеттi. Сөйтiп, 1998 жылғы желтоқсаннан бастап 1999 жылғы тамызды қоса алғанда, Қазақстанның азаматтық партиясы (ҚАП), Қазақстанның Республикалық халықтық партиясы (ҚРХП), «Азамат» демократиялық партиясы, Қазақстанның аграрлық партиясы (ҚАП), «Отан» республикалық саяси партиясы, Қазақстан əйелдерiнiң демократиялық партиясы, «Руханият» партиясы, «Алаш» Қазақстанның ұлттық партиясы құрылды. Парламентте партиялық фракциялар пайда болды.

1999 жылы iс жүзiнде барлық өңiрлерде «Yкіметтік емес ұйымдар ақпарат орталықтары» ашылды, олардың басты мiндетi өңiрлiк үкiметтiк емес ұйымдармен өзара iс-қимыл жасау, оларға консультативтiк көмек, ақпараттық жəне əдiстемелiк қолдау көрсету болды.

2000 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң («Epкін де еңселi əрi қауiпсiз қоғамға» атты Қазақстан халқына Жолдауында халықтың түрлi топтарының мүдделерiн iске асырудағы рөлi күннен күнге артып келе жатқан үкiметтiк емес ұйымдарды дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде Үкiметке алғашқы тапсырмалар берiлдi.

2000 жылы мемлекеттiк билiк органдарымен (бұдан əрi — билiк) өзара iс-қимыл тетiктерiн жасау үшiн күш-жiгерiн шоғырландыратын Қазақстанның Үкiметтiк емес ұйымдарының (YEҰ) конфедерациясы құрылды.

2000 жылғы желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасындағы əлеуметтiк əрiптестiк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы атқарушы билiк органдарының өкiлдерi, жұмыс берушiлер мен жұмыскерлердiң бiрлестiктерi арасындағы мүдделердiң келiсiлуiн қамтамасыз етудi мемлекеттiк саясат дəрежесiне көтердi.

2002 жылғы шiлдеде қабылданған жəне күшiне енген «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы елдiң партиялық жүйесiндегi одан арғы сапалық құрылымдық өзгерiстерге алып келдi.

2001 жылы «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2002 жылы Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдау тұжырымдамасы қабылданды.

2003 жылы ел Үкiметi Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдаудың 2003–2005 жылдарға арналған бағдарламасын бекiттi, соған сəйкес облыстық (қалалық) бағдарламалар əзiрлендi [2].



Сол жылдың өзiнде-ақ Əлемдiк жəне дəстүрлi дiндер лидерлерiнiң бiрiншi съезi өткiзiліп, оған көптеген көрнектi дiн қайраткерлерi, əр түрлi конфессиялардың өкiлдерi қатысты, «Бейбiтшілік пен келiсiмге» Декларациясы қабылданып, Бейбiтшiлiк пен тұрақтылық форумы құрылды.

2003 жылы Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ə.Назарбаевтың қатысуымен бiрiншi Азаматтық форум өткiзiлдi. Ол үкiметтiк емес сектордың саяси танылуын белгiледi жəне азаматтық қоғам институттары мен мемлекеттiк органдардың өзара iс-қимылының жүйелi тетiктерi қалыптасуының бастауы болды. 2005 жылы екiншi Азаматтық форум өткiзiлдi, ол елдiң қоғамдық өмiрiне қатысуға бизнес-қауымдастықтардың тартылуына ықпал еттi.

Орталық жəне жергiлiктi деңгейлерде «билiк—қоғам» серiктестiгiнiң ұзақ мерзiмдi тұрақты тетiктерiн жəне түрлi үндесу алаңқайларын құру жөнiндегi жұмыс белсендi жүргiзiле бастады. Қорытындысында, 2005 жылғы сəуiрде «Мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, ол билiк органдары мен YEҰ-ның өзара қатынастарының қағидалық жаңа жүйесiнiң құрылуына мүмкiндiк бердi.

2003–2005 жылдары бiрiн-бiрi алмастыра отырып, азаматтық қоғамды одан əрi Демократияландыру жəне дамыту жөнiнде ұсыныстар тұжырымдау жөнiндегi тұрақты жұмыс iстейтiн кеңес пен Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Демократия мен азаматтық қоғам мəселелерi жөнiндегi ұлттық комиссия жұмыс iстедi [3].

Екi құрылымның да жұмысы мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасында Қазақстанның саяси дамуының аса маңызды мəселелерi жөнiндегi жалпыұлттық үндесудi тереңдету жəне саяси жүйенi жетiлдiру мен елде демократиялық қайтақұруды жүргiзуге бағытталған шараларды бiрлесiп тұжырымдау үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк бердi.

2006 жылғы наурызда Қазақстан Республикасында демократиялық реформалар бағдарламасын əзiрлеу жəне нақтылау жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құрылды, оның жұмысына саяси партиялар мен қоғамдық бiрлестiктердiң өкiлдерi қатысады.

Барлық деңгейдегi əкiмдердiң халық алдында есеп беруiнiң шеңберiнде елде əкiмдерге қоғамдық сенiм комитеттерi (ƏҚСК) сияқты азаматтық бақылау нысаны дами бастағанын атап өтуге болады. Əкiмдерге қоғамдық сенiм комитеттерiнің жұмысының тəжiрибесi мемлекеттiк органдардың қызметiн азаматтық қоғам институттары бақылауының ықтимал өнiмдi модельдiк тетiгi ретiнде зерделеудi талап етедi [4].

Сөйтiп, өткен жылдары елде азаматтық қоғам институттары — саяси партиялар, коммерциялық емес (үкiметтiк емес) ұйымдар, кəсiподақтар, ұлттық-мəдени бiрлестiктер, мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдарының жəне тұтастай алғанда мемлекеттiк емес секторды бiлдiретiн басқа да институттар қалыптасып, қазiргi уақытта мейiлiнше тез дами бастады. Бүгiнгi күнi Қазақстанда 12 саяси партия, түрлi бағыттағы 5820 YЕҰ, 3340 қоғамдық қор, 1072 заңды тұлғалар қауымдастығы, 471 ұлттық-мəдени бiрлестiк, 40-тан астам конфессиялар мен деноминацияларды бiлдiретiн 3340 дiни бiрлестiк, түрлi меншiк нысанындағы 6646 бұқаралық ақпарат құралдары ресми тiркелiп, жұмыс iстеуде. Осы жəне басқа да азаматтық қоғам институттары елдi одан əрi демократияландырудың маңызды ресурсына айналды [5].

Сонымен бiрге қоғамда азаматтық қоғамның одан əрi өсуiне ғана емес, елдi əлемдiк жаһандану процесiне барған сайын тартып бара жатқан қыр көрсетулерге де байланысты бiрқатар маңызды мəселелер көрiнiс бере бастады. Олар тұтастай алғанда елдегi азаматтық қоғамды одан əрi үйлесiмдi дамытуды тежейдi, оның əр бөлiгi үшiн сипаттамалық ерекшелiктерi бар жəне өз шешiмiн талап етедi.

Мысалы, коммерциялық емес ұйымдардың (КЕҰ) мемлекеттiк органдармен тең құқылы азаматтық əрiптестiгi мəселелерi шешiмiн тапқан жоқ. Конкурстық рəсiмдердiң ашықтығын арттыру жəне бағдарламалар мен жобалардың қазiргi кезеңiнде қажеттiлiктердi айқындауда коммерциялық емес ұйымдардың қатысуы үшiн мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырысты iске асыру тетiгi жетiлдiрудi талап етедi. Өңiрлердегi, əсiресе ауылдық жерлердегi коммерциялық емес ұйымдар əркелкi дамуда. Тiркеу тəртiбi күрделенген жəне рұқсат беру сипатына ие, тiркеу алымының мөлшерi ұлғайтылған, азаматтардың заңды тұлға болып құрылмаған бейресми бiрлестiктерiнiң мəртебесi туралы мəселе реттелмеген. Бизнес-құрылымдар коммерциялық емес ұйымдардың əлеуметтiк маңызды бастамаларын қаржылық қолдауға нашар қатысуда [6].

Əлеуметтiк қажеттiлiкке қарамастан, елдегi партиялық құрылыс баяу қарқынмен жүруде, партиялардың ролi мен өкiлеттiгi шектеулi. Партиялардың көпшiлiгiнде қажеттi қаржылық жəне материалдық ресурстар, саяси партияларды тiркеу үшiн қол жинау мəселелерi жөнiнде нақты


Серия «Право». № 3(67)/2012 37

ережелер мен регламент жоқ. Партияларды қайта ұйымдастыру, бiрiктiру жəне қосу мəселелерi заңнамалық реттеудi қажет етедi. Саяси партиялардың сайлау комиссияларын құруға қатысу тетiгi жетiлдiрiлмеген.

Кəсiптiк одақтар мемлекеттiң əлеуметтiк-экономикалық саясатын əзiрлеу мен iске асыруға толық көлемде қатыспайды. Ұжымдық шарттар мен келiсiмдер əлi де болса еңбекшiлердiң құқықтарын қорғаудың пəрмендi тетiгiне айналған жоқ.

Отандық бұқаралық ақпарат құралдарының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң дамуы нормативтiк-құқықтық жəне экономикалық ынталандыру болмағандықтан, тежелiп отыр. Көптеген бұқаралық ақпарат құралдарының материалдық-техникалық базасы жеткiлiксiз жəне қаржылық қаражаты шектеулi, сондай-ақ мемлекеттiк ақпараттық саясат бағдарламалары шеңберiнде бюджет қаражатына қол жеткiзе алмайды. Бұқаралық ақпарат құралдарын аккредиттеу, мемлекеттiк органдардан ақпарат, өз хаттары мен өтiнiштерiне жауап алу кезiнде қиыншылық көруде. Журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдарының құқықтық қорғалу деңгейiнiң төмендiгi Қазақстандағы сөз бостандығының шектелуiне əкеледi.

Азаматтық қоғам жəне құқықтық мемлекет əрқайсысы салыстырмалы дербес жүйені құрайды. Құқықтық қатынаста олар жалпы жəне тұтас құқықтық жүйенің құрамдас бөліктері ретінде танылады. Құқықтық жүйе олардың өзара байланысы мен өзара əрекеттестігінің белгілі бір кезеңі қызметін де атқарады. Азаматтық қоғам жəне құқықтық мемлекеттің құқықтық жүйемен өзара қатынасы əр түрлі. Азаматтық қоғам — табиғи жəне жеке құқықты құқықтық реттеудің кеңістігі, объектісі, аймағы. Құқықтық мемлекетте позитивті жəне көпшілік құқығының басымдылығы танылады. Бұндай бөліністің шарттылығын да ескерген жөн. Азаматтық қоғам позитивті құқықты, мемлекетпен қабылданған заңдарды елемеуі мүмкін емес, өйткені заң шығару органдарына өздерінің өкілдерін жібереді, олар жеке құқық заңдарын да қабылдайды.

Азаматтық қоғам жəне құқықтық мемлекеттің өзара қатынасы белгілі бір дəрежеде көпшілік құқығы нормаларымен реттеледі. Олардың көмегімен мемлекет азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, азаматтық қоғамның көптеген институттарын қорғауды жүзеге асырады.

Азаматтық қоғамды одан əрi дамыту мынадай қағидаларға негiзделедi: адам мен азаматтың iргелi құқықтары мен бостандықтарын сақтау; эволюциялық жəне кезеңдiлiк; қоғамдық өмiр салаларында, ең алдымен экономикалық салада, əлемдiк дамудың жаһандық үрдiстерiн ескере отырып, қайта құрулармен бiрге бағдарланушылық;

заңның үстемділігi, барлығының бөле жармастан заң алдында теңдiгi; мемлекеттiң iстерiн басқаруға жəне басқа да қоғамдық пайдалы мiндеттердi шешуге Қазақстан Республикасының азаматтары мен олардың өкiлеттi өкiлдерiнiң қатысуы;

елдегi демократиялық процестерге азаматтардың қатысуы үшiн тең мүмкiндiктердi қамтамасыз ету;

азаматтарды демократиялық мəдениет мiнез-құлқына тарту; билiк пен қоғамның үндесу мен ынтымақтастық мəдениетiне бейiндiгi. Азаматтардың бiрлестiктерi мен олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң ешқайсысы да көпшiлiк

билiкпен өзара қатынастарда азаматтық бастаманың бүкiл секторының мүддесiн қорғай алмайды. Адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы халықаралық шарттар мен пактiлер шеңберiндегi халықаралық-құқықтық құралдарға сəйкес азаматтық қоғам институттарын жан-жақты дамыту əрi олардың мемлекетпен жəне бизнес-секторлармен тең құқылы серiктестiгi үшiн заңнамалық, əлеуметтiк-экономикалық жəне ұйымдастыру-əдiстемелiк базаны одан əрi жетiлдiру азаматтық қоғам дамуының негізгі нысандары болып табылады.

Азаматтық қоғамның басты тұжырымдарын негізге ала отырып, мемлекеттегі азаматтық қоғамның негiзгi міндеттерін айқындап көрсетуге болады:

адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтiк мемлекет құру;

үкiметтiк емес ұйымдар, бизнес-сектор жəне мемлекет арасында үйлесiмдi, тең құқылы əрi серiктестiк қатынастар жүйесiн құру;

YEҰ жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшiн экономикалық ынталандырулар əзiрлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту;



азаматтық қоғамның барлық институттарын дамыту үшiн қолайлы құқықтық база қалыптастыру;

өмiр сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткiзу, еңбек қатынастарын үйлестiру, халықтың бай жəне кедей жiктерi кiрiстерiнiң арасындағы айырмашылықты қысқарту [7].

Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006–2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы келесідей міндет мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді:

адам құқықтары мен демократиялық бостандықтарды сақтауды; азаматтық қоғам институттарын тұрақты дамыту үшiн қолайлы құқықтары мен бостандықтарын адамның қоғам алдындағы жауапкершілігiмен үйлестiрудi;

қоғамның мемлекеттiк билiк қызметiн тиiмдi бақылауын жүзеге асыруды. Билiк органдары мен азаматтық қоғам ұйымдары арасындағы серiктестiк принциптерi негiзiнде ынтымақтастық мəдениетiн қалыптастыруды;

əлеуметтiк қамсыздандырудың тиiмдi жүйесiн құруды; қоғам мен билiк мүдделерiн келiсiмi жүйесiн қалыптастыруды қамтамасыз ететiн азаматтық қоғам моделiн өмiрге енгiзудi көздейдi.

Қоғамда атқарылған шаралар нəтижесiнде елде демократиялық мемлекеттiң басты қағидасы — азаматтық қоғамның басты құндылығы ретiнде адам құқықтарын қамтамасыз ету жан-жақты iске асырылады. Кəсiпкерлiк, шағын жəне орта бизнес азаматтық қоғамның экономикалық негiзiн, ал ортаңғы сынып оның əлеуметтiк базасын құрайды.

Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам дамуының негiзгi тетiктерi мыналар болып табылады:

Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық шарттар мен актiлердi ескере отырып, ұлттық заңнаманы жетiлдiру жəне үйлестiру;

мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының ынтымақтастық құралдарын нығайту жəне мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырысты тиiмдi iске асыру үшiн қолайлы жағдайлар жасау;

халықтың жоғары саяси, құқықтық жəне азаматтық мəдениетi үшiн жағдайлар жасау; Қазақстан Республикасының Парламентiндегi жəне мəслихаттардағы саяси партиялардың өкiлдiктерiн кеңейту арқылы олардың ролiн күшейту, партиялық фракциялардың құқықтарын кеңейту;

адам құқықтарын қорғаудағы азаматтық қоғам институттарының ролiн арттыру; БАҚ қызметiн реттейтiн заңнаманы демократияландыру; дiни бiрлестiктер қызметiн реттейтiн заңнаманы халықаралық стандарттарға сəйкес жетiлдiру; еңбек қатынастарын жетiлдiру; əлеуметтiк саясатты жаңғырту; бизнестiң əлеуметтiк жауапкершілігiн арттыру; азаматтық қоғамның басқа институттарын дамыту; азаматтық қоғам институттарының халықаралық ынтымақтастығын дамыту [8]. Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын, оның iшiнде мəдениет, бiлiм

беру, экология, денсаулық сақтау, ақпарат, əлеуметтiк қамсыздандыру, экономика, гендерлiк теңдiк, тұрғын үй саясаты, жергiлiктi өзiн-өзi басқару саласындағы құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету бөлiгiнде қазақстандық заңнаманы жетiлдiру бойынша талдау жасап, жұмыс жүргiзу қарастырылған.

Ратификацияланған халықаралық шарттар мен пактiлердiң ережелерiн ұлттық заңнамаға бейімдеу жөнiндегi жұмысты жеделдету, сондай-ақ əлi ратификацияланбаған басқа халықаралық шарттар мен пактiлерге қосылу жөнiндегi жұмысты жалғастыру — азаматтық қоғамның басты бағыттарының бірі. Осы бағыт шеңберiнде заң шығарушылық жұмысына азаматтық қоғам институттарының өкiлдерi мен тəуелсiз сарапшылар тартылатын болады. Қазақстан Республикасының Парламентi Мəжілісінің жанындағы Қоғамдық сарапшылар палатасының жұмысын қолдау оны заң шығарушылық процесiнде азаматтық институттардың мүдделерiн есепке алудың бiрегей тетiгiне айналдыруға мүмкiндiк бередi.

Мемлекеттiк органдар мен азаматтық институттар ынтымақтастығын нығайту үшiн, мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы өзара iс-қимыл мəселелерін шешу жəне өзара iс-қимыл мен серiктестiк басымдықтарын айқындау жолдарын тұжырымдау үшiн жалпыұлттық тиiмдi


Серия «Право». № 3(67)/2012 39

үндесу алаңқайына айналуға тиiстi азаматтық форумдарды тұрақты негiзде өткiзу, заң шығарушылық жұмысы, мемлекеттiк, салалық (сектораралық) жəне өңiрлiк даму бағдарламаларын қалыптастыруға қатысу жөнiндегi қоғамдық кеңестер, консультативтiк-кеңесшi органдар, комиссиялар, жұмыс топтары түрiнде ынтымақтастықтың тұрақты қолданыстағы тетiктерiн орталық жəне өңiрлiк деңгейлерде дамыту, əлеуметтiк мəндi мəселелер бойынша қоғамдық тыңдаулар өткiзу тəжірибесін енгiзу, мемлекеттiк билiк органдарының қызметiн жəне олардың азаматтардың құқықтары мен мүдделерiн сақтауға, бюджет процесiнiң ашықтығы мен мөлдiрлiгiне байланысты қабылдайтын шешiмдерiн азаматтық бақылаудың өнiмдi тетiктерiн пысықтау жəне практикаға енгiзу, жұмыстың осы бағытының шеңберiнде тиiстi əдiстемелiк база құру, азаматтық қоғам институттарының даму бағдарламаларын iске асыру мониторингi мен олардың сектораралық ынтымақтастығын қамтамасыз ететiн ұлттық ақпараттық-талдамалық желi құруға жəне оны дамытуға жəрдемдесу, сондай-ақ қазiргi заманғы ақпараттық жəне телекоммуникациялық технологиялар енгiзу, азаматтық институттардың сектораралық өзара iс-қимылының неғұрлым перспективалы нысандары мен əдiстерiн жүйелi түрде зерделеу, анықтау, байқап көру жəне енгiзу, мемлекеттiк билiк пен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары үшiн азаматтық қоғам институттарымен өзара iс-қимылдың тиiмдi тетiктерiн қалыптастыру жөнiнде ұсынымдар тұжырымдау, азаматтық қоғам институттарымен жұмыс жəне қоғаммен байланыс үшiн елдiң мемлекеттiк жоғары оқу орындарына кадрлар даярлаудың арнайы курстарын енгiзу мəселесiн пысықтау, орталық жəне жергiлiктi мемлекеттiк органдарда қоғаммен байланыс жөнiндегi құрылымдық бөлiмшелер құру мəселесiн зерделеу, халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына сəйкес жұмыс берушiлер, қызметкерлер жəне билiк органдары арасындағы мүдделердi келiсудiң негiзгi тетiгi ретiнде еңбек қатынастары саласындағы тиiмдi əлеуметтiк серiктестiктi дамыту қажет.

Мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырысты тиiмдi iске асыру үшiн ұйымдық, саяси жəне құқықтық жағдайларды қамтамасыз етуге айрықша көңiл бөлу қажет, бұл мемлекеттiк органдар мен азаматтық институттардың өзара iс-қимылы мен ынтымақтастық жүйесiн дамытуға мүмкiндiк бередi.

Қағидалық тұрғыдан орталық жəне жергiлiктi атқарушы органдарға мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырыстың, ең алдымен əлеуметтiк блоктың тетiгiн тарату қажет. Мемлекеттiк əлеуметтiк тапсырысқа арналған бюджет шығыстарын кезең-кезеңiмен ұлғайту көзделген жөн.

Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясына сəйкес əрбiр адам өзiне Конституциямен кепiлдiк берiлген экономикалық, əлеуметтiк, азаматтық жəне саяси құқықтарды пайдалануға мүмкiндiгi болған жағдайларда ғана жеке тұлға мұратына қол жеткiзуге болады.Ол үшiн:

азаматтық қоғам институттарының жұмысы арқылы адамның құқықтық санасын қалыптастыру;

елде жұмыс iстеп тұрған жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесiн енгiзу жəне азаматтардың жалпыұлттық мəселелерді шешуге толыққанды қатысуын қамтамасыз ету;

қоғамда Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттiк рəмiздерге деген құрметтi қалыптастыру;

жалпы орта, кəсiптiк бастауыш жəне орта бiлiм беру ұйымдарында құқық негiздерiн оқыту практикасын жетiлдiру;

қазақстандық қоғамда адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде құқық қорғау үкіметтік емес ұйымдардың рөлiн көтеру;

құқықтық жүйенi одан əрi ырықтандыру; қылмыстық-атқару жүйесiн ізгiлендiруге, елде қоғамдық қорғау институтын дамытуды ынталандыруға бағытталған жобалар тұжырымдауға құқық қорғау үкіметтік емес ұйымдарын тарту;

халықтың əлеуметтiк əлжуаз жiктерiнiң құқықтарын қамтамасыз ету үшiн əлеуметтiк бағдарланған жобаларды жүйелi түрде енгiзу, мүгедектердiң, əйелдер мен жастардың құқықтарын қорғауға бағытталған əлеуметтiк мəндi жобалар тұжырымдауға үкіметтік емес ұйымдарды белсендi түрде тapту;

адам құқықтары жəне əрбiр адам мен тұтас қоғам үшiн олардың құндылығы саласында жалпыға танылған стандарттар туралы халықтың хабардар болуының жоғарғы деңгейiне қол жеткiзу жөнiнде тиiстi мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының бiрлескен ақпараттық жəне ағартушылық науқандарын iске асыру;



жанжалдарды соттан тыс шешу тетiктерiн, дауларды келiссөздер, аралық, келiстiру соттары, делдалдық институттары арқылы сотқа дейiн реттеу практикасын белсендi енгiзу;

гендерлiк теңдiктi дамыту жəне нығайту, қоғамдық санадағы əйелдер мен ерлер құқықтарына қатысты келеңсiз таптаурындарды еңсеруге жəрдемдесу қажет.

Билiк пен азаматтық қоғамның ортақ мiндетi əлеуметтiк мемлекет құру, елдiң экономикалық басып оза дамуын ынталандыру жəне азаматтардың əл-ауқатын арттыру мақсатында əлеуметтiк саясаттың тиiмділігiн арттыру болып табылады.

Азаматтардың Конституцияда кепiлдiк берiлген əлеуметтiк-экономикалық құқықтарын iске асыруды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк нормалар мен нормативтер белгiлеуге бейiмделген жəне сонымен бiр мезгiлде мемлекеттiң əлеуметтiк-экономикалық саясатын жүзеге асыру үшiн бағдарлық қызмет атқаратын өмiр сүру сапасының ұлттық стандартын əзiрлеу жəне тəжірибеге енгiзу қажет.

Ұлттық стандарт мынадай бөлiмдердi қамтуға тиiс: еңбекақы төлеу, зейнетақымен қамсыздандыру, əлеуметтiк сақтандыру жəне халыққа əлеуметтiк қызмет көрсету, медициналық қызмет көрсету стандарты, тұтыну себетi, бiлiм беру қызметтерiнiң стандарты, отбасын əлеуметтiк қолдау стандарттары, азаматтың жалпы жəне ақпараттық мəдениетiнiң стандарттары, экологиялық мəдениет стандарттары, халықты тұрғын үймен, коммуналдық жəне тұрмыстық қызметтермен қамтамасыз ету стандарттары.

Тəуелсiздiк жылдары жинақталған ресурстық əлеует, бюджет мүмкiндiктерi мен республиканың экономикасындағы оң үрдiстер базасында Қазақстанның өмiр сүру сапасының ұлттық стандартының барлық көрсеткiштерiн Тəуелсiз Мемлекеттер Достастығының барлық елдерi арасында неғұрлым жоғарғы етудiң жəне Қазақстан Республикасының əлемдегi бəсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiруiн қамтамасыз етуге толық мүмкiндiк бар.

Жүргiзiлiп жатқан əлеуметтiк саясат негiзiне субсидиарлық қағиданы енгiзудiң маңызы зор, бұл адам, отбасы, адамдар тобы, қоғамдық бiрлестiк мүдделерiнен шыға отырып, мəселені төменнен жоғарыға қарай шешудi бiлдiредi. Бұл үшiн əлеуметтiк көмек бағдарламаларын орындауға үкiметтiк емес ұйымдарды кеңiнен тарту үшiн жағдай жасау қажет, бұл өз кезегiнде жергiлiктi деңгейде əкiмшiлiк шығыстарды қысқартуға жəне мемлекеттiң əлеуметтiк саладағы жұмысының тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.

Сонымен қатар мəселелерді жергiлiктi деңгейде шешуге жəне елде волонтерлық институтты дамытуға қабiлеттi аумақтық үкіметтік емес ұйымдарды дамыту үшiн жағдай жасау қажет.

Бизнестiң əлеуметтiк жауапкершiлiгiн ынталандыру — əлеуметтiк мəндi жобаларды дамыту жəне қоса қаржыландыру, лайықты еңбекақыны уақытылы төлеу, еңбектi қорғауды жəне оның қауiпсiз жағдайларын қамтамасыз ету, жалдамалы қызметкерлердi əлеуметтiк қолдауды жүзеге асыру үшiн жағдай жасауға апаратын жол. Бұл қоғамда мейiрiмдiлiк, руханилық мəдениетiн қалыптастыруға, моральдық жəне адамгершiлiк құндылықтарын нығайтуға апаратын жол.

Кəсiпкерлер үшiн əлеуметтiк жауапкершiлiк арттыру мəселелерiнде олардың қызметi үшiн қолайлы, əлеуметтік қауiпсiз орта қалыптастыруға қатысу мiндетi дəлел болуға тиiс. Қоғамдағы əлеуметтiк-саяси тұрақтылық — бизнестiң табысты дамуының кепiлi.

References 1 Akhmetov A.S. The idea of juristic state: origins and prospects // Collection of scientific works. — Karaganda: KarSU Publ.,

2008. — P. 59. 2 Baimakhanov M.T. The problem of etatism. — Almaty: Gety Gargy, 2001. — 335 p. 3 Easton D.A. Framework for Political Analysis. — London, Sydney, Toronto, New Delhi; Tokyo, 1965. — 230 p. 4 Abisheva M. On the way to advanced social standards // Kazakhstan-Spektr. — 2006. — № 2. — P. 101. 5 The concept of civil society development in the Republic of Kazakhstan for 2006–2011 // Kazakhstan`s Pravda. — 2006. — July, 29. 6 Ayupova Z.K. The legal system and civil society in the Republic of Kazakhstan: the faces of communication and interaction //

Sayasat. — 2001. — № 10, 11. — P. 65. 7 Dyusenova M.M. Problems of formation of civil society in the Republic of Kazakhstan // Newsletter of ASU. — 2009. — № 1.

— P. 65. 8 Shomanov A.J. The potential of institutes for civil society in ensuring of social stability in Kazakhstan // Analytic Review. —

2010. — № 5. — P. 28.


Серия «Право». № 3(67)/2012 41


Становление и развитие гражданского общества в Республике Казахстан

В статье рассмотрены историко-теоретические основы гражданского общества в истории политиче-ских и правовых учений. Исследована структура гражданского общества, дана характеристика его структурных элементов, рассмотрены исторические аспекты теории и практики формирования право-вого государства и гражданского общества в Республике Казахстан. В статье определено, что развитие гражданского общества связано с существенным изменением социальных связей и правовых отноше-ний. Осуществлен обзор научных источников, посвященных принципам права в контексте социально-политического развития казахстанского общества.

A.V.Turlaiyev, A.B.Shakirova

Formation and development of civil society in the Republic of Kazakhstan

In given article, here were considered conceptional sources and basic formation steps of the civil society in the context of the political legal history. Then, was researched the structure of civil society. In this article were given he reference of structural elements of the civil society and were pointed aspects of the theory and practice of formation of the legal state in Republic of Kazakhstan. They are directly connected with essential changings of connections and structures of legal and state relations. The Civil society is formed where society has steadfast democratic, legal, political and cultural traditions. The survey of the scientific sources, dedicated of the stages of information and development of civil institutes in the context of the sociopolitical develop-ment of Kazakhstan society is achieved.


ƏКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВО

УДК 343.35(476)

С.Г.Василевич

Прокуратура города Минска, Белоруссия (E-mail: [email protected])

Административная ответственность за мелкое хищение

В статье рассмотрены вопросы, касающиеся административной ответственности за мелкое хищение. Проанализировано действующее административно-деликтное законодательство, проведено сравнение его с нормами Уголовного кодекса в части привлечения к ответственности за хищение. Автором отмечена необходимость пересмотра количественной характеристики мелкого хищения и в Уголов-ном кодексе предусмотреть наступление ответственности за хищение имущества граждан, стоимость которого составляет, например, пять и более базовых величин, а также уравнять подходы при совер-шении хищения имущества юридического лица и индивидуального предпринимателя. Соответствую-щие изменения должны быть внесены в КоАП.

Ключевые слова: административное право, административная ответственность, административно-деликтное законодательство, мелкое хищение, Административный кодекс Республики Беларусь.

В Кодексе об административных правонарушениях Республики Беларусь предусмотрена ответ-

ственность за совершение мелкого хищения в следующих формах: путем кражи, мошенничества, злоупотребления служебными полномочиями, присвоения или растраты, а равно покушения на такое хищение. Раскрытие указанных понятий имеет важное значение для квалификации деяния по ст.10.5 КоАП. Установление формы деяния имеет значение для отграничения от иных деяний, в том числе уголовно наказуемых (грабеж, разбой и др.).

Назрела необходимость с учетом инфляционных процессов пересмотреть количественную ха-рактеристику мелкого хищения. В частности, в Уголовном кодексе следовало бы предусмотреть на-ступление ответственности за хищение имущества граждан, стоимость которого составляет, напри-мер, пять и более базовых величин, а также уравнять подходы при совершении хищения имущества юридического лица и индивидуального предпринимателя. Соответствующие изменения должны быть внесены в КоАП.

В соответствии с ч.1 ст. 10.5 мелкое хищение имущества путем кражи, мошенничества, зло-употребления служебными полномочиями, присвоения или растраты, а равно покушение на такое хищение, влечет наложение штрафа в размере от десяти до тридцати базовых величин или админист-ративный арест. Согласно ч.2 указанной статьи те же деяния, совершенные повторно в течение одно-го года после наложения административного взыскания за такие же нарушения, влекут наложение штрафа в размере от тридцати до пятидесяти базовых величин или административный арест.

При этом в примечании к ст.10.5 КоАП оговорено, что под мелким хищением следует понимать хищение имущества юридического лица в сумме, не превышающей десятикратного размера базовой величины, установленного на день совершения деяния, за исключением хищения ордена, медали, на-грудного знака к почетному званию Республики Беларусь или СССР, а также хищение имущества физического лица в сумме, не превышающей двукратного размера базовой величины, установленного на день совершения деяния, за исключением хищения ордена, медали, нагрудного знака к почетному званию Республики Беларусь или СССР, либо хищение, совершенное группой лиц, либо путем кражи, совершенной из одежды или ручной клади, находившихся при нем, либо с проникновением в жилище.


Серия «Право». № 3(67)/2012 43

В соответствии с Законом Республики Беларусь от 18 мая 2004 г. «О государственных наградах Республики Беларусь» с последующими изменениями и дополнениями [1] в систему государствен-ных наград Республики Беларусь входят: звание «Герой Беларуси»; ордена Республики Беларусь; ме-дали Республики Беларусь; почетные звания Республики Беларусь. Государственные награды Рес-публики Беларусь представляют собой высшую форму поощрения граждан Республики Беларусь, иностранных граждан, лиц без гражданства в соответствии с настоящим Законом, признания их вкла-да в защиту и укрепление государства и демократического общества, единства народа, приумножение экономического, интеллектуального и духовного потенциала страны, а также заслуг в общественной, гуманитарной, благотворительной и иных видах деятельности перед государством и народом. Поэто-му законодательством, в том числе и уголовным, предусматривается ответственность за посягатель-ство на них.

Определение хищения, даваемого в Уголовном кодексе Республики Беларусь, приемлемо и для соответствующего административного правонарушения, с той лишь разницей, что оно является «мелким», т.е. речь идет о размере похищенного.

Под хищением понимается умышленное противоправное безвозмездное завладение чужим иму-ществом или правом на имущество с корыстной целью посредством совершения соответствующих деяний, запрещенных законом.

Таким образом, можно отметить характерные черты мелкого хищения: 1) направленность пося-гательства — чужое имущество; 2) имеет место безвозмездное им завладение (здесь следует иметь в виду отсутствие эквивалентного возмещения стоимости имущества); 3) завладение имуществом осуществляется в соответствующих формах — кража, мошенничество, злоупотребление служебными полномочиями, присвоение или растрата, а равно покушение на такое хищение. Грабеж (открытое похищение имущества), разбой (завладение имуществом с применением насилия, опасного для жиз-ни или здоровья потерпевшего, либо угрозой применения такого насилия), вымогательство, хищение путем использования компьютерной техники не подпадают под действие ст.10.5 КоАП, даже если размер похищенного будет составлять до двух или десяти базовых величин; 4) цель данного правона-рушения — корысть, при ее отсутствии деяние должно квалифицироваться по иным статьям КоАП, а возможно и УК. Например, незаконное изъятие имущества с целью его уничтожения может быть расценено как самоуправство; 5) важным критерием отнесения хищения к мелкому является стои-мость похищенного (не более двух и десяти базовых величин); количество похищенного, его вес, объем и т.п. значения не имеют для отграничения административного правонарушения (мелкое хи-щение) от преступления. Для хищения характерно причинение имущественного ущерба. Здесь не учитывается упущенная выгода (неполученные доходы).

Совет Министров Республики Беларусь 13 января 2003 г. принял Постановление № 22 «О разме-ре вреда, причиненного государственному имуществу» [2]. Постановлением установлено, что вред, причиненный государственному имуществу (включая денежные средства) в связи с утратой, повреж-дением (порчей), недостачей, с 1 апреля 2003 г. подлежит возмещению в размере, определенном за-конодательством, с увеличением его на последний официально опубликованный Национальным ста-тистическим комитетом индекс потребительских цен на день вынесения контролирующими орга-нами решения о его возмещении, за исключением денежных средств, увеличение размера процен-тов по которым определяется учетной ставкой Национального банка на день исполнения обязатель-ства, или его части.

Постановлением Правительства было поручено Министерству финансов совместно с Министер-ством экономики в 3-месячный срок разработать и утвердить порядок определения размера причи-ненного государственному имуществу (включая денежные средства) вреда в связи с утратой, повре-ждением (порчей), недостачей при проведении проверок (ревизий) финансово-хозяйственной дея-тельности государственных юридических лиц.

Министерство финансов Республики Беларусь и Министерство экономики Республики Бела-русь 24 марта 2003 г. Постановлением № 39/69 утвердили Инструкцию о порядке определения раз-мера причиненного государственному имуществу вреда в связи с утратой, повреждением (порчей), недостачей при проведении проверок (ревизий) финансово-хозяйственной деятельности государст-венных юридических лиц [3].

Согласно Инструкции вред, причиненный государственному имуществу, выражается в фактиче-ской стоимости похищенного, поврежденного (испорченного), недостающего, уничтоженного иму-щества (далее — утраченное имущество), либо в сумме, составляющей разницу между стоимостью



государственного имущества до и после его повреждения, либо в стоимости восстановления (ремон-та, необходимого комплектования и т.п.) поврежденной вещи в пределах возмещения реального вре-да, определяемого в соответствии с Инструкцией.

В случае незаконного пользования денежными средствами вследствие их неправомерного удер-жания, уклонения от их возврата, иной просрочки в их уплате либо неосновательного получения или сбережения вред подлежит возмещению в размере указанных денежных средств и процентов, начис-ленных на сумму этих средств.

Размер процентов определяется исходя из ставки рефинансирования Национального банка Рес-публики Беларусь и применяется с даты совершения вреда и по дату его обнаружения. Датой обна-ружения вреда считается дата составления акта проверки (ревизии).

В случае, если вред, причиненный организации незаконным пользованием ее денежными сред-ствами, частично возмещен лицом, его причинившим, проценты, начисленные на сумму этих средств, исчисляются исходя из ставки рефинансирования Национального банка Республики Беларусь, дейст-вовавшей на дату составления акта проверки (ревизии), в зависимости от количества дней, в течение которых лицо, причинившее вред, обязано было его возместить. Размер вреда определяется:

осуществляющими ведомственный контроль республиканскими органами государственного управления, иными государственными организациями, подчиненными Правительству Респуб-лики Беларусь, местными исполнительными и распорядительными органами, в ведении (под-чинении) которых находятся или в состав которых входят организации;

иными контролирующими органами, уполномоченными в соответствии с актами законода-тельства осуществлять проверки (ревизии) финансово-хозяйственной деятельности организа-ций;

государственными юридическими лицами, имуществу которых причинен вред. Размер вреда определяется при выявлении в ходе проверок (ревизий) следующих фактов: хищение, повреждение (порча), недостача, умышленное уничтожение и утрата государствен-ного имущества;

необоснованное временное использование денежных средств вследствие их неправомерного удержания, уклонение от возврата, иной просрочки в их уплате либо неосновательное их по-лучение или сбережение в установленные законодательством или договором сроки;

необеспечение взимания арендной платы за сданные организацией в аренду, в том числе без заключения договора аренды, земельные участки, водные объекты, природные ресурсы, общественные, административные, переоборудованные производственные здания, помещения и сооружения, оборудование, транспортные средства, а также производственные здания, со-оружения и помещения, находящиеся в государственной собственности;

неуплата организации арендаторами или иными пользователями коммунальных и других ви-дов услуг в случаях, если такая уплата предусмотрена договором аренды либо законодательством;

хищение, недостача, расходование с нарушением законодательства и излишняя выплата де-нежных средств (в том числе иностранной валюты);

хищение или недостача всех видов билетов, талонов, абонементов и других документов, пред-назначенных для расчетов за услуги;

хищение или иная недостача ценных бумаг; хищение, недостача, умышленное уничтожение или порча товарно-материальных ценностей, полученных государственным юридическим лицом в порядке иностранной безвозмездной по-мощи;

отчуждение государственного имущества ниже стоимости, определенной в соответствии с за-конодательством.

Согласно Инструкции определение размера причиненного государственному имуществу вреда осуществляется следующим образом:

1) если утраченное государственное имущество относится по установленной законодательством классификации к основным средствам:

по первоначальной (восстановительной) стоимости в соответствии с правилами переоценки стоимости основных средств на дату составления акта проверки (ревизии) о взыскании вреда, за вычетом фактически произведенных амортизационных отчислений по данному имуществу;


Серия «Право». № 3(67)/2012 45

в размере 10 % от первоначальной стоимости с учетом проведенных переоценок и корректи-ровки на коэффициент изменения стоимости на дату составления акта проверки (ревизии), но не ниже ликвидационной стоимости в случае 100 %-го начисления амортизационных отчислений;

2) если утраченное государственное имущество относится к сырью, материалам и другому ана-логичному имуществу (товарно-материальным ценностям):

по стоимости приобретенного организацией имущества, идентичного утраченному, на дату со-ставления акта проверки (ревизии);

при отсутствии у организации указанного имущества или если стоимость имущества, идентич-ного утраченному, меньше цен, сложившихся на товарном рынке Республики Беларусь, — исходя из сформированных иными продавцами цен на имущество, идентичное утраченному организацией, на дату составления акта проверки (ревизии), если иное не установлено законо-дательством;

при отсутствии перечисленного выше имущества — исходя из сформированных иными про-давцами цен на имущество, аналогичное утраченному организацией.

В этих случаях определение размера возмещения вреда осуществляется комиссией по инвента-ризации, образуемой организацией (далее — комиссия) в соответствии с законодательством.

Комиссия осуществляет определение идентичности или аналогичности имущества, выбор обос-нованного значения цены с использованием информации о ценах на имущество из средств массовой информации, прейскурантов, бюллетеней, каталогов, иных периодических и (или) официальных из-даний, а также с использованием сведений о стоимости производства аналогичных видов имущества от организаций-изготовителей (с учетом расходов по приобретению, доставке, монтажу и установке) и сведений об уровне цен, поступивших от юридических лиц и индивидуальных предпринимателей на аналогичное или идентичное имущество;

3) если утраченное государственное имущество относится к отдельным предметам — в составе средств в обороте, за вычетом потери стоимости в период эксплуатации в соответствии с законода-тельством на дату составления акта проверки (ревизии);

4) если утраченное государственное имущество относится к готовой продукции или товарам для продажи — по ценам, установленным организацией для продажи идентичного или аналогичного имущества, которое было утрачено (но не ниже себестоимости), товарам для продажи на дату состав-ления акта проверки (ревизии).

Размер возмещения вреда организацией, являющейся коммерческой, подлежит увеличению на сумму налогов, подлежащих уплате организацией при выбытии имущества вследствие утраты, хищения, повреждения (порчи), недостачи в порядке, установленном законодательством.

Определение размера вреда в виде ухудшения характеристики государственного имущества, в том числе в случае его разукомплектования, расходования с нарушением законодательства или по-вреждения, порчи, при которых по решению организации возможно восстановление характеристик имущества, осуществляется исходя из стоимости указанного восстановления (ремонта, необходимого комплектования и т.п.).

Особый порядок Инструкция предусматривает для определения размера ущерба в случае, если утраченное имущество было получено организацией в виде иностранной безвозмездной помощи.

Согласно Инструкции, при невзыскании, занижении, недовзыскании арендной платы за сданные организацией в аренду, в том числе без заключения договора аренды, земельные участки, водные объекты, природные ресурсы, общественные, административные, переоборудованные производст-венные здания, помещения и сооружения, производственные здания, помещения и сооружения, обо-рудование, транспортные средства, находящиеся в государственной собственности, размер вреда определяется в соответствии с суммой, установленной договором либо законодательством. При не-уплате организации арендаторами или иными пользователями коммунальных и других видов услуг размер вреда определяется исходя из тарифов, установленных законодательством на дату составле-ния акта проверки (ревизии). При хищении, недостаче, расходовании с нарушением законодательства или излишней выплате иностранной валюты сумма вреда рассчитывается в белорусских рублях по курсу Национального банка Республики Беларусь на дату составления акта проверки (ревизии). При хищении или недостаче всех видов билетов, талонов, абонементов и других документов, предназна-ченных для расчетов за услуги, размер вреда определяется исходя из номинальной стоимости, ука-занной на аналогичном документе, на день составления акта проверки (ревизии). При недостаче или хищении квитанций, выдаваемых нарушителю при взимании штрафа в соответствии со ст.10.3 Про-



цессуально-исполнительного кодекса Республики Беларусь об административных правонарушениях на месте совершения административного правонарушения, размер вреда определяется исходя из мак-симального размера штрафа, предусмотренного соответствующими статьями Кодекса Республики Беларусь об административных правонарушениях, на день составления акта проверки (ревизии). При хищении или иной недостаче ценных бумаг подлежит возмещению вред, размер которого определя-ется на дату составления акта проверки (ревизии).

При отчуждении государственного имущества ниже стоимости, определенной в соответствии с законодательством, размер вреда определяется как разница между стоимостью, определенной в со-ответствии с законодательством, и стоимостью, по которой имущество было реализовано.

При завышении стоимости фактически оплаченных строительно-монтажных и ремонтных работ вред определяется в размере выявленного завышения и процентов, начисленных на сумму выявлен-ного завышения. Размер процентов определяется исходя из ставки рефинансирования Национального банка Республики Беларусь и применяется с даты причинения вреда и по дату его обнаружения. Да-той обнаружения вреда считается дата составления акта проверки (ревизии).

Вред (за исключением денежных средств) подлежит возмещению в размере, определяемом на день вынесения решения о его возмещении, с увеличением (при возмещении в последующие пе-риоды) указанного размера на коэффициент инфляции последнего индекса потребительских цен, установленного уполномоченным органом Республики Беларусь на день вынесения указанного ре-шения (далее — коэффициент инфляции). Коэффициент инфляции рассчитывается за период (исчис-ляемый в месяцах), в течение которого лицо, причинившее вред, обязано было его возместить.

Днем вынесения решения о возмещении вреда следует считать день месяца, в котором был со-ставлен акт проверки (ревизии).

Законодательством может быть установлен особый порядок определения размера ущерба, в том числе в кратном исчислении, если он причинен хищением, умышленной порчей или утратой отдель-ных видов имущества и других ценностей, а также в тех случаях, когда фактический размер ущерба превышает его номинальный характер.

Предметом мелкого хищения может быть только движимое имущество, т.е. то, которое по своей природе поддается изъятию. В ст.130 ГК дано определение недвижимого и движимого имущества. К первому относятся земельные участки, участки недр, обособленные водные объекты и все, что прочно связано с землей, т.е. объекты, перемещение которых без несоразмерного ущерба их назначе-нию невозможно, в том числе леса, многолетние насаждения, здания, сооружения. К недвижимым вещам также приравниваются предприятие в целом как имущественный комплекс, подлежащие госу-дарственной регистрации воздушные и морские суда, суда внутреннего плавания, суда плавания «ре-ка-море», космические объекты. Законодательными актами к недвижимым вещам может быть отне-сено и иное имущество. Вещи, не относящиеся в недвижимым, включая деньги и ценные бумаги, признаются движимым имуществом. Регистрации прав на недвижимые вещи не требуется, кроме случаев, указанных в законе.

Имущество, хищение которого совершается, является для виновного лица «чужим», оно ему не принадлежит, он не имеет на него ни действительного, ни предполагаемого права собственности.

Объектом правонарушения (мелкого хищения) являются отношения, урегулированные законо-дательством, по поводу владения, пользования и распоряжения имуществом.

Предметом правонарушения в виде мелкого хищения является имущество, т.е. предметы мате-риального мира. Очное определение размера ущерба является важным условием определения вида юридической ответственности.

Объективную сторону правонарушения, т.е. его внешние признаки, составляют действия по не-законному безвозмездному завладению имуществом путем кражи, мошенничества, злоупотребления служебными полномочиями, присвоения или растраты, а равно покушения на такое хищение. Мелкое хищение как административное правонарушение и хищение как уголовно наказуемое деяние разгра-ничиваются по размеру похищенного, т.е. объективная сторона у каждого из этих правонарушений различается.

На квалификацию хищения как мелкого не влияет форма, в которой оно совершено (важно, что совершено действие, указанное в диспозиции ст.10.5 КоАП, — кража, мошенничество или иное). Од-нако установление, в какой форме совершено деяние, имеет значение для отграничения от иных дея-ний, причем, возможно, и уголовно наказуемых (грабеж, разбой и т.п.).


Серия «Право». № 3(67)/2012 47

Кражей, как известно, является тайное похищение имущества. Как отмечается в литературе при характеристике кражи как уголовно наказуемого деяния, «при определении тайного способа за-владения имуществом необходимо учитывать два критерия: объективный и субъективный. Тайный способ хищения может иметь место в четырех ситуациях. Во-первых завладение происходит в отсут-ствие потерпевшего или иных посторонних лиц. Во-вторых завладение имуществом происходит в присутствии перечисленных выше лиц, но незаметно для них, и эта особенность сознается винов-ным. В-третьих, завладение имуществом происходит в присутствии указанных лиц, понимающих противоправный характер действий, но виновный, добросовестно заблуждаясь, полагает, что дейст-вует незаметно для них. В-четвертых, завладение имуществом происходит в присутствии других лиц, не желающих препятствовать хищению или разоблачать виновного, и преступник понимает это. Сле-довательно, процесс похищения в подобной ситуации происходит как бы в отсутствие других посто-ронних лиц, способных разоблачить и противодействовать преступной деятельности, т.е. завладение имуществом осуществляется субъективно тайно» [4; 526]. Изложенная оценка приемлема и для ха-рактеристики мелкого хищения. По мнению некоторых авторов, в спорных случаях при определении того, является ли деяние кражей, т.е. тайным способом похищения имущества, решающее значение имеет субъективный критерий [5; 51].

В литературе обычно авторы высказывают единую точку зрения относительно того, что тайное похищение личных вещей (например, пальто, плащ, головной убор и т.п.), сданных во временное хранение юридическому лицу, следует квалифицировать как хищение имущества юридического лица [6; 23]. Решение вопроса о том, кому принадлежит имущество — юридическому или физиче-скому лицу имеет важное значение для правонарушителя: от этого может зависеть наступление уго-ловной или административной ответственности. На практике имеются случаи, когда лицо совершает хищение (обычно путем кражи) у индивидуального предпринимателя (например, из торгового па-вильона) в пределах десяти базовых величин. Даже если лицо полагает, что совершает хищение у юридического лица, деяние квалифицируется по нормам Уголовного кодекса, так как в ст.10.5 Ко-АП дифференциация проводится по двум субъектам — 1) юридическое лицо и 2) физическое лицо. Поэтому с учетом инфляционных процессов следует пересмотреть количественную характеристику мелкого хищения. В частности, следовало бы в Уголовном кодексе предусмотреть наступление от-ветственности за хищение имущества граждан, стоимость которого составляет, например, пять и бо-лее базовых величин, а также уравнять подходы при совершении хищения имущества юридического лица и индивидуального предпринимателя. Соответствующие изменения должны быть внесены в КоАП.

Мошенничество — это завладение имуществом либо приобретение права на имущество путем обмана или злоупотребления доверием.

Под обманом понимается искажение истины (активная форма) или умолчание об истине (пас-сивная форма обмана). Активный обман выражается в форме действия, пассивный — в форме без-действия [5; 60, 6; 23, 24].

Злоупотребление доверием выражается в использовании лицом оказанного ему доверия для за-владения имуществом. Доверять кому-то — значит рассчитывать на добросовестное выполнение кем-то взятых обязательств, правдивость исходящей от человека информации. Как отмечается в литера-туре, злоупотребление доверием тесно переплетается с обманом, по существу, является разновид-ностью обмана [5; 60; 6; 24]. С объективной стороны мелкое хищение путем злоупотребления слу-жебными полномочиями выражается в незаконном безвозмездном обращении виновным лицом иму-щества для личного потребления с использованием своих полномочий, предоставленных по службе. При этом такое имущество не находится во владении данного лица.

Совершение мелкого хищения возможно путем присвоения или растраты. Как отмечается в Большом толковом словаре русского языка, присвоить — значит сделать что-либо самовольно своей собственностью, растратить — значит израсходовать незаконно чужие деньги или имущество [7; 989, 1102]. Л.Д.Гаухман и М.В.Серов отмечают, что присвоение — это совершение виновных дей-ствий, обеспечивающих незаконное удержание у себя имущества, которое данному лицу не принад-лежит. Растратой считается противоправное отчуждение, расходование, потребление имущества пу-тем незаконного распоряжения или пользования взамен правомерного владения [5; 55]. Присвоение превращается в растрату, если имущество израсходовано виновным в личных целях (например, при-своенное имущество продано или передано с корыстной целью другому лицу [8; 83].



Как справедливо отмечает проф. А.Н.Крамник, для присвоения имущества характерно то, что осуществляется его завладение, обращение в свою собственность такого имущества, которое нахо-дится у виновного лица в правомерном владении, пользовании, распоряжении. Такое имущество мо-жет находиться у лица по договору, трудовому соглашению, накладной и т.п. В результате вверенное имущество продолжает находиться у лица, но уже в незаконном владении [6; 25]. По мнению В.А.Круглова, «присвоение заключается в удержании и обращении в свою собственность или собст-венность другого лица имущества, которое находится в правомерном владении». В данном случае говорится об имуществе, которое в силу должностных обязанностей, договорных отношений или специального поручения вверено какому-либо лицу для того, чтобы оно осуществляло в отношении этого имущества правомочия по распоряжению, управлению, доставке или хранению (кладовщик, продавец, экспедитор, кассир, агент по снабжению и т.д.) [9; 25]. Он также считает, что если лицо «временно позаимствовало» имущество без цели его присвоения, а для использования на время его полезных свойств, то такие действия следует квалифицировать как злоупотребление служебным по-ложением [9; 127].

Субъектом правонарушения является лицо, достигшее 14 лет. Характеризуя субъективную сто-рону деяния, можно утверждать, что при совершении мелкого хищения лицо действует умышленно (прямой умысел), пытаясь тайно похитить имущество и делает это с корыстной целью. Следует также иметь в виду, что для решения вопроса об административной ответственности надо выяснять, был ли умысел виновного направлен на совершение именно мелкого хищения.

Меры административной ответственности за нарушения права собственности играют важную роль в укреплении законности, защите прав физических и юридических лиц на свое имущество.

Вместе с тем административно–деликатное законодательство в данной сфере нуждается в даль-нейшем совершенствовании. Следует уделить значительное внимание профилактике правонаруше-ний в данной сфере, обратить особое внимание на категорию тех лиц, которые совершают мелкое хищение, причины, влекущие совершение этих правонарушений. Обычно это неработающие лица, злоупотребляющие спиртным, пристрастившиеся к наркотикам. Следовало бы предусмотреть, что при хищении имущества у индивидуальных предпринимателей это деяние квалифицируется как мел-кое хищение, если его стоимость не превышает, как и у юридических лиц, десяти базовых величин.

С учетом инфляционных процессов следует пересмотреть количественную характеристику мел-кого хищения. В частности, в Уголовном кодексе следовало бы предусмотреть наступление ответст-венности за хищение имущества граждан, стоимость которого составляет, например, пять и более базовых величин, а также уравнять подходы при совершении хищения имущества юридического лица и индивидуального предпринимателя. Соответствующие изменения должны быть внесены в КоАП.

References

1 National Register of the Republic of Belarus. 07.06.2004. — № 88, 2/1037. 2 National Register of the Republic of Belarus. 2003. № 7. 5/11791, 2004. № 188. 5/15189, 2009. № 1. 5/28798. 3 National Register of the Republic of Belarus. 2003. № 38. 8/9304, 2004. № 59. 8/10829, 2005. № 109. 8/12850, 2006.

№ 145. 8/14960, 2007. № 84. 8/16073 / 4 Commentary to the Criminal Code of the Republic of Belarus / Ed. A.V.Barkov. — Minsk: Theseus, 2003. — 1200 p. 5 Gaukhman L.D., Serova M.B. Responsibility for petty theft of state or public property / L.D.Gaukhman, M.V.Serova. —

Moscow: Profizdat, 1990. — 128 p. 6 Kramnik A. Administrative and tort law. P. 2. The special part. — Minsk: Publishing center BSU. In 2010. — 394 p. 7 Great Dictionary of the Russian language / Ed. S.A.Kuznetsova. — St. Petersburg: Norint, 2000. — 1536 p. 8 Criminal Law of the BSSR. Part of the special. Ed. IS Tiskevicius. — Minsk: Vysheyshaya shkola, 1978. — 384 p. 9 Kruglov V.A. Administrative and tort law / Kruglov V.A. — 3rd ed., Revised and enlarged. — Minsk: Amalhteia, 2010. — 396 p.


Серия «Право». № 3(67)/2012 49


Кішігірім талан-таражыға салған үшін əкімшілік жауапкершілік

Мақала авторы қолданыстағы əкімшілік-деликті заңнаманы талдап, талан-таражыға салған үшін жауапкершілікке тарту бойынша Қылмыстық кодекстің нормаларын қарастырды. Сонымен қатар кішігірім талан-таражға салудың сандық сипаттарын қайта қарастыру қажеттілігі, Қылмыстық кодексте азаматтардың мүлікті таран-таражыға салған үшін жауапкершіліктің басталуын жəне соған жаза ретіндегі айыптың құны бес не одан да көп шамалар құрайтынын, сондай-ақ заңды тұлғалар мен жеке кəсіпкерлердің мүліктерін талан-таражыға салған кезіндегі амалдарды теңестіру жайлы айтты. Əкімшілік құқықбұзушылық кодексіне тиісті өзгерістер енгізу керектігі туралы ұсыныс жасады.

S.G.Vasilevich

Administrative responsibility for petty theft

The article is devoted to problems of administrative responsibility for small plunder. Attention is paid to the administrative-delict legislation in comparison with criminal law. The article notes the need to review the quantitative characterization of small thefts, and the Criminal Code to provide for an offensive liability for theft of property of citizens, whose value is, for example, five or more basic units, as well as approachesto equalize in the commission of theft of property of legal persons and individual entrepreneurs. Appropriate changes should be made to the CAO.


ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ УГОЛОВНОЕ ПРАВО

УДК 343.37

Н.Н.Ниетуллаев


Легализация незаконных доходов и «теневая» экономика Казахстана

В статье дана характеристика социально-экономическим процессам начала и середины 90-х годов ХХ века, которые стали одним из основных факторов в ослаблении государственного контроля в сфере экономики, так как появилась возможность незаконного обогащения лиц, так или иначе имевших отношение к управлению производственными и промышленными объектами в Республике Казахстан. Вместе с тем рассмотрены вопросы становления законодательства Республики Казахстан о противо-действии легализации (отмыванию) денежных средств и иного имущества, приобретенного незакон-ным путем.

Ключевые слова: уголовное право, криминологические факторы, «теневая» экономика Казахстана, лега-лизация незаконных доходов, Закон РК по оказанию противодействия легализации незаконных доходов.

Одним из наиболее широко «разрекламированных» вызовов современного мирового сообщества

является «отмывание доходов, полученных преступным путем». К нему в последнее время, после из-вестных террористических актов в США и ряде стран Западной Европы, добавилось и финансиро-вание терроризма. Своеобразную «рекламу» этот феномен преступного мира получил и получает во многом благодаря усилиям средств массовой информации и публицистических изданий, в которых роль и влияние «отмывания денег и финансирования терроризма» преподносится как нечто, которое серьезно может угрожать устоям современного общества, его экономическим основам. Естественно, мы не можем отрицать негативную роль любых проявлений антиобщественной деятельности, в том числе стремление криминалитета легализовать свои преступно нажитые денежные средства и иные имущества. Однако здесь стоит отметить следующее.

Во-первых, несмотря на огромное количество научно-теоретических и научно-практических ис-следований в мире (в странах Запада в большей мере, нежели в России и Казахстане), до сих пор ни один исследователь не смог определить реальные критерии отрицательного влияния легализованных средств на нормальное течение экономических процессов любой страны, включая и высокоразвитые страны, такие как США, Великобритания, Франция и т.д., в то время как в начальном пути кримина-лизации этого преступления в научном кругу и официальных докладах (да и сейчас такое можно встретить) объяснялось именно тем, что такие средства могут привести к дисбалансировке экономи-ческих процессов вначале на уровне отдельно взятой страны, далее — на региональном, а потом и в мировом масштабе. Однако, как показывает опыт недавно пережитого (и переживаемого по сей день) мирового экономического кризиса, этот критерий, положенный в основу криминализации данного вида преступления, не может выдержать критики. В пользу этого говорит и опыт тех стран, Казах-стана в том числе, которые проводили те или иные меры по амнистированию незаконно приобретен-ного капитала, о чем будет сказано ниже.

Во-вторых, анализ усилий и мер межправительственных и международных организаций по про-тиводействию легализации доходов, полученных преступным путем, и финансированию терроризма показывает, насколько перекошены цели и задачи этих мер в сторону борьбы с последствиями обще-ственно опасных деяний.

Легализация незаконных доходов…

Серия «Право». № 3(67)/2012 51

В-третьих, все большее наращивание усилий в плане формирования различных межправительст-венных и иных международных организаций по борьбе с отмыванием денег приводит, соответствен-но, к увеличению расходов не только со стороны государств-участников таких мероприятий, но и субъектов предпринимательской деятельности (банкиров, финансистов, бухгалтеров, адвокатов и т.д., одним словом, участников финансового мониторинга), что не может не вызывать обоснованные критические высказывания налогоплательщиков (не будет преувеличением, если предположить, что в скором времени средства, выделяемые на борьбу с отмыванием денег, на порядок станут выше средств, выделяемых на борьбу с незаконным оборотом наркотических средств, оружия, незаконного предпринимательства).

Одним словом, приходится констатировать, что процесс противодействия легализации незакон-ных доходов, в том виде, как он протекает сейчас, весьма схож по форме с борьбой дон Кихота с «ветряными мельницами».

Однако мы не ставим целью отрицать необходимость ведения борьбы с легализацией (отмыва-нием) денег и иного имущества, приобретенного преступным (незаконным) путем. Все материальные и иные результаты преступной деятельности должны быть соответствующим образом либо конфи-скованы, либо определены законным путем. В то же время не стоит «демонизировать» легализацию незаконных доходов до степени «первопричины», выделяя на борьбу с ней больше сил и средств, не-жели «предикатным» преступлениям. Как нам кажется, стоит уделять больше внимания именно «первичным» (предикатным) видам преступлений, тогда и борьба с легализацией преступных дохо-дов будет более экономически привлекательной.

В литературе приводятся различные точки зрения о происхождении этого преступления в миро-вой практике, и практически большинство авторов сходятся во мнении, что первый случай такого «отмывания» денег имел место в просторах США усилиями небезызвестного Аль-Капоне. Естествен-но, что опыт и практику известного гангстера восприняли практически все без исключения крими-нальные воротилы прошлого, активно им пользуются и криминальные структуры настоящего време-ни. Весь вопрос на сегодня для правоохранительных органов и законодательных структур разных стран мира заключается только в том, как определить наиболее приемлемый и эффективный вариант противодействия превращению нелегитимных средств во вполне законные средства, кои исчисляют-ся десятками миллиардов долларов.

По утверждению М.Леви, отправной точкой разработки законодательных мер по выявлению этих фактов и противодействию отмыванию денег надо считать 1970 г., когда в США был принят за-кон о банковской тайне, несмотря на то, что в те времена самого термина «отмывание денег» в оби-ходе еще не существовало [1; 301]. Согласно этому закону все банки США обязывались предостав-лять отчет в казначейство обо всех финансовых операциях, которые осуществлялись в наличной форме и превышали сумму в 10 тысяч долларов США.

Как показывает опыт ведения борьбы с легализацией незаконных доходов в мировой практике, большинство стран переориентировали стратегию противодействия криминальным структурам с борьбы против предикатных преступлений на борьбу с их последствиями, коим и является, по сути, легализация денег и имущества, приобретенного незаконным (преступным) путем. Для этих целей в мировом масштабе организована и функционирует специальная структура, которая занимается вы-работкой мировых стандартов в сфере противодействия отмыванию преступных доходов и финанси-рованию терроризма (ПОД/ФТ), а также осуществляет оценки соответствия национальных систем ПОД/ФТ этим стандартам.

Как показывает исторический опыт, долгое время правительства большинства стран осуществ-ляли борьбу с легализацией преступных доходов в основном силами традиционных правоохрани-тельных органов. Однако, как правило, их территориальные подразделения получали информацию о финансовых нарушениях посредством определенной выборки, проводимой в ходе оперативно-розыскной деятельности.

Данный метод не позволял отследить все подозрительные финансовые операции и сделки. Серь-езной проблемой обеспечения законности в области финансов является создание такого контрольного механизма, который мог бы совмещать стремление государства к прозрачности бизнеса с вполне оправданным желанием последнего сохранить коммерческую и банковскую тайну, которая является гарантией его стабильности в условиях острой рыночной конкуренции. В результате многие страны с рыночной экономикой начали развивать структуры, основной задачей которых стала закрытая ана-литическая работа в области финансовой разведки, или мониторинг финансовых потоков, а главной



целью — противодействие отмыванию «грязных» денег и ориентирование правоохранительных ор-ганов на пресечение преступной экономической деятельности конкретных лиц. При этом «финансо-вую разведку» следует трактовать как сетевую информационную систему, способную проводить ши-рокий поиск, обработку и использование полученных данных в интересах общей безопасности страны. Она необходима для комплексного анализа все возрастающих денежных потоков, что осо-бенно важно при выявлении средств, на которые финансируется терроризм и другие виды общест-венно опасной деятельности.

После распада Союза ССР и ряда стран социалистического лагеря Восточной Европы в начале и середине 90-х годов ХХ в. во вновь образованных странах (республиках) стала актуальной задача сравнительного опыта практически во всех сферах жизнедеятельности общества. Это касалось как строительства инфраструктуры общества, так и правового развития, так как новым государствам тре-бовалась самостоятельная, отвечающая правовым реалиям современного международного сообщест-ва правовая система, которая вобрала бы в себя все те положительные достижения, что есть у стран с хорошо развитой правовой системой. Здесь налицо вполне обоснованное стремление молодых стран учесть опыт более развитых, избежать их ошибок и т.д. «Разрешение этих вопросов невозмож-но без фундаментальных исследований, что, в свою очередь, требует изменения научных приорите-тов, ориентированных на обращение к зарубежному опыту правового строительства, доказавшего свою эффективность и жизнеспособность, с целью возможного его заимствования» [2; 3]. С этих по-зиций на рубеже веков в странах СНГ стала проглядываться тенденция реформирования внутреннего законодательства на «западный манер», введение, принятие в законодательную практику «замор-ских» правовых институтов, которые иногда как таковые еще и не существовали в природе самого общества, т.е., мягко говоря, не было предмета регулирования и, соответственно, необходимости ус-тановления и принятия каких-либо законоположений. Иными словами, законодательная база «опере-жала» практическую сторону развития общественных отношений, что очень часто можно было на-блюдать на примере Казахстана.

Однако, как всегда и бывает в таких случаях, ошибок на том или ином этапе избежать не удава-лось. Наоборот, благодаря такому развитию на «опережение» законодательство Казахстана является своеобразным примером или «маяком», на который стараются ориентироваться законодатели ряда стран СНГ.

Говоря об ошибках, в первую очередь следует отметить то, что общественные отношения в структурном плане и по содержанию не были готовы применять те требования, которые предъявлял к ним очередной закон или законопроект, что потом выливалось в принятие большого количества законов и постановлений о внесении тех или иных дополнений и изменений.

Помимо этого, прежде чем принять тот или иной закон, государственные структуры недостаточ-но заботились о его обосновательной части, т.е. не проводились соответствующие криминологиче-ские, экономические, маркетинговые, социальные и иные исследовательские работы, и, как следст-вие, его положения не проецировались на будущее состояние общественных отношений. Иными сло-вами, большинство законов принималось для решения только насущных проблем и задач, без приня-тия во внимание, будут ли они актуальны через энное количество лет. Это наглядно показывает сла-бость зависимости и взаимообусловленности правовой науки, политико-правовой мысли и законо-творческой практики. Справедливости ради следует отметить, что такое положение вещей имело ме-сто не только в Казахстане.

Указанные обстоятельства равным образом относятся и к уголовно-правовой науке и законода-тельству Республики Казахстан.

В этом плане некоторый интерес представляет процесс накопления первоначального капитала на фоне общего хаоса, который имел место в начале и середине 90-х годов прошлого века, а также развитие законодательства об установлении уголовной ответственности за легализацию денежных средств и иного имущества, приобретенных незаконным путем.

При этом стоит отметить такой немаловажный фактор — легализуемые незаконные доходы имеют, как правило, разные источники происхождения. И здесь нельзя применить какой-либо общий знаменатель, утверждая, что только доходы, полученные по определенным видам преступлений или иных правонарушений, могут подлежать легализации и тем самым быть предметом исследования. Современное мировое (международное законодательство) в области противодействия отмыванию преступных доходов постепенно отошло от концепции, по которой преследованию подлежали только доходы, полученные от незаконного оборота наркотических средств и оружия.


Серия «Право». № 3(67)/2012 53

В связи с этим в условиях Казахстана, на наш взгляд, уместно уделить более пристальное вни-мание «теневой» экономике, благодаря которой незаконно наживаются если не миллионы, то сотни и десятки тысяч граждан по всему миру [3]. По данным научных исследований, объемы «теневой» эко-номики, не связанной ни с оборотом оружия и радиоактивных веществ, ни с оборотом наркотических средств и психотропных веществ, в несколько раз выше, что дает основания предполагать, что на се-годняшний день она представляет более серьезную угрозу нормальному течению экономических процессов. Отсюда можно сделать вывод о важности мер, предпринимаемых государственными ор-ганами по выявлению масштабов распространенности (пораженности) «теневой» экономики в той или иной сфере производства. Вместе с тем, на наш взгляд, уместно отличать саму «теневую» эконо-мику от незаконного оборота наркотических средств и продажи оружия, хотя многие исследователи относят последних в одну из сфер «теневой» экономики.

«Теневая» экономика в странах бывшего Советского Союза представляет собой особый фено-мен. Благодаря административно-командному методу управления экономическими процессами, а также существовавшему иному представлению о соотношении общественного и частного имущества, определенная часть населения испытывала некоторый недостаток в обладании материальными бла-гами. Это усугублялось и тем, что распределение этих самых материальных благ и преимуществ бы-ло подчинено неким общим планам развития.

Изучению феномена «теневой» экономики в Казахстане посвящено большое количество трудов, однако и по сей день она остается наиболее малоизученной проблемой. Не только в Казахстане, но и в большинстве стран мира признаки «теневой» экономики можно увидеть практически во всех сфе-рах жизнедеятельности общества. Однако на сегодняшний день приходится констатировать, что эко-номическая наука не выработала более или менее точного метода определения истинных параметров «теневой» экономики. Все исследователи приводят лишь приблизительные, и не всегда верные, ко-личественно-качественные показатели теневой стороны существующей экономики.

В целом, проанализировав имеющиеся экономические исследования вопросов определения «те-невой» экономики, можем констатировать, что она состоит из трех блоков:

1) неофициальная экономика. Сюда входят все легально разрешенные виды экономической дея-тельности, в рамках которых имеют место не учитываемые официальной статистикой производства услуг, товаров, сокрытие этой деятельности от налогообложения;

2) фиктивная экономика. Это приписки, хищения, спекулятивные сделки, взяточничество и вся-кого рода мошенничества, связанные с получением и передачей денег;

3) подпольная экономика. Под ней понимаются запрещенные законом виды экономической дея-тельности.

Объективной причиной стремительного роста «теневой» экономики в Республике Казахстан яв-ляется переход от бюрократической, командной системы управления (доставшейся нашей республике от СССР), к рыночной. Смена общественного строя сопровождается и сменой старой морали. При этом «теневая» экономика должна базироваться и развиваться из конкретных источников.

Б.Н.Даримбетов и М.У.Спанов в ходе своего исследования источников «теневой» экономики в Казахстане выделяют пять этапов ее формирования и развития:

1) середина 80-х годов — этап, характеризующийся началом активной перестройки и возникно-вением «конфликта интересов» между «новыми» предпринимателями и государственными структу-рами, установившими монополию на все виды торговли;

2) 1989–1992 гг. — время до распада СССР, когда большинство предприятий, лишенные субси-дий со стороны государства, стали один за другим исчезать с экономического поля. Государство утрачивало контроль над ними, чем и воспользовались криминальные структуры, которые практиче-ски за бесценок скупали крупные предприятия промышленности, производства и т.д.;

3) 1992–1993 гг. — период появления национальной валюты и приватизации крупных промыш-ленных объектов;

4) конец 1993–1998 гг. — период активного обратного внедрения незаконно нажитых капиталов в виде иностранных инвестиций в легальную экономику страны. Именно в этот период резко повы-шается уровень коррупции в государственном секторе;

5) с 1999 г. по настоящее время — период, характеризующийся созданием предпосылок для эко-номического роста, с одной стороны, с другой — расширением форм «теневой» экономики. Именно в этот период активизируется торговля наркотиками, оружием, актуализируется «двойная бухгалтерия» в сфере торговли нефтью и т.д., что, в конечном итоге, и принуждает государство впервые вынести на



широкое публичное обсуждение вопрос о легализации и амнистии теневого капитала [4; 46, 47]. На на-чало 2000-х гг. ежегодный объем теневого капитала в Казахстане варьировался в пределах 6–7 млрд долларов.

По различным оценкам, скрытой предпринимательской деятельностью в стране занимаются до 15 % экономически активного населения, что в полном объеме не включено в доходную часть го-сударственного бюджета, в пополнение пенсионного фонда, в решение других социальных задач, а также в улучшение инфраструктуры экономики [5; 76].

Естественно, государство прилагает большие усилия для снижения доли «теневой» экономики в общей структуре легальной экономики и ослабления воздействия на нее. В частности, в настоящее время значительно упрощена процедура регистрации физических и юридических лиц для осуществ-ления предпринимательской деятельности, оптимизирована система налогообложения, которая играет существенную роль в повышении привлекательности легального ведения бизнеса. Кроме того, значи-тельно сокращены формы и основания налоговых, финансовых и иных проверок предприятий и орга-низаций со стороны правоохранительных органов, иными словами, государство старается создать мак-симально благоприятные условия для физических и юридических лиц, изъявляющих желание зани-маться легальной предпринимательской деятельностью в правовом поле.

Вместе с тем в настоящее время ведется активная борьба с коррупционными проявлениями в го-сударственных органах власти и управления. Если в последнее десятилетие прошлого века в корруп-ционных делах фигурировали больше чиновники ниже среднего звена, то в последние годы значи-тельно возросло число уголовных дел в отношении более крупных чиновников и менеджеров круп-ных предприятий. «Всего за 2 последних года к уголовной ответственности привлечено более 40 ру-ководителей республиканского уровня, более 250 должностных лиц областного и городского мас-штаба, в том числе 39 акимов и их заместителей.

Заведены уголовные дела и привлечены к ответственности министры охраны окружающей сре-ды и здравоохранения, председатель агентства по статистике, вице-министры Министерств по чрез-вычайным ситуациям и обороны, председатель правления компании «Казахстан Темир жолы», пре-зиденты компаний «КазМунайГаз», «Казатомпром». За три года наша страна сразу на 45 пунк-тов улучшила показатель в мировом антикоррупционном рейтинге» [6].

Республика Казахстан, как молодой член мирового сообщества, в начале своего пути с понима-нием отнеслась к рекомендациям и требованиям мирового сообщества в плане приведения в соответ-ствие своего внутреннего законодательства нормам и положениям международного права. Естест-венно, это заняло немало времени, однако на сегодняшний день можно смело констатировать, что в целом внутреннее право, а также уголовно-правовое законодательство Казахстана, в частности в общих принципах, соответствуют мировым стандартам в этой области. Надо отметить, что Респуб-лика Казахстан, как добросовестный член мирового сообщества, старается последовательно подхо-дить к применению рекомендаций и положений международных правовых норм, и на сегодняшний день внутреннее законодательство Казахстана в части противодействия легализации незаконных до-ходов полностью соответствует всем требованиям мирового сообщества.

Развал Союза ССР и последовавшая за ним перестройка всей экономической системы с команд-но-авторитарной системы управления экономических процессов на рельсы рыночной экономики по-родили невиданный ранее разгул общеуголовных преступлений, так или иначе связанных с борьбой за обладание и контроль над материальными благами, что естественным образом вылилось в сущест-венный рост корыстно-насильственной преступности, коррупции в государственном секторе эконо-мики. В ответ на это в уголовном законодательстве страны было криминализировано большое коли-чество общественно опасных деяний в сфере экономических отношений, отношений собственности, появились специфические виды квалифицирующих обстоятельств.

В те непростые перестроечные времена начала и середины девяностых криминальные структуры и иные нечистые на руку элементы эффективно пользовались слабостью не только органов государ-ственного контроля, но и огрехами в законодательном регулировании новых экономических отноше-ний, что дало им возможность увести от налогов весьма большие суммы денежных средств и иного имущества.

Особенностью экономики стран бывшего СССР является то, что в них относительно большую долю сохраняют «теневые» структуры. По некоторым оценкам, которые озвучиваются государствен-ными органами, доля «теневой» экономики в Казахстане за десять лет снизилась с 30 до 20 процентов от ВВП и составила 5 триллионов тенге. Естественно, это только приблизительные подсчеты.


Серия «Право». № 3(67)/2012 55

По утверждению специалистов, в начальный период неправомерного накопления капитала в странах бывшего СССР были накоплены огромные суммы денежных средств и иного имущества. Большинство стран относилось к ним безразлично, т.е. целенаправленного стратегического плана по выявлению и приданию легитимного статуса этим средствам со стороны властных структур не было разработано. Однако стоит отметить, что Республика Казахстан в этом отношении несколько отличается от своих соседей. В частности, Республика Казахстан в начале своего пути по противо-действию легализации денежных средств и иного имущества, приобретенного незаконным путем, избрала тактику добровольного декларирования незаконных доходов, объявив амнистию гражданам в связи с легализацией ими незаконных доходов. Такие акции были отмечены как разовые и проводи-лись два раза — в 2001 и 2006–2007 гг.

Здесь надо иметь в виду то обстоятельство, что Казахстан, как и многие другие развивающиеся страны мира, испытывал некоторый недостаток в инвестиционных средствах для дальнейшего разви-тия своей экономики и совершенствования экономической инфраструктуры. И в таких условиях, как нам кажется, руководство страны принимает единственно верное средство — вместо того, чтобы вес-ти оголтелую борьбу с «невидимым врагом», в том числе устанавливая уголовную ответственность или, наоборот, ужесточая санкции некоторых статей уголовного закона, правительство принимает решение пригласить «оппонентов» на легитимное поле, чтобы они могли инвестировать свои сред-ства во благо свободного развития страны и экономики в целом. С другой стороны, данное реше-ние оправдывает и то, что как законодательная база, так и правоприменительная практика не бы-ли на стороне государственных структур, т.е. в правоохранительных органах не было соответствую-щей квалификации для выявления и эффективного ведения борьбы с такими правонарушениями. Та-ким образом, 2 апреля 2001 г. был принят Закон № 173-II «Об амнистии граждан Республики Казах-стан в связи с легализацией ими денег», который ставит целью привлечения дополнительных финан-совых средств в экономику Казахстана, регулирует проведение государством исключительной разо-вой акции по легализации денег граждан Республики Казахстан, которые ранее были выведены из легального экономического оборота и не были задекларированы, путем освобождения от налогооб-ложения и ответственности лиц, совершивших отдельные правонарушения в сфере экономики.

Первый опыт объявления амнистии гражданам в связи с легализацией ими денег в целом не принес каких-либо существенных вливаний в экономику страны. Акция продолжалась в течение три-дцати календарных дней, затем продлена еще на некоторое время. Амнистирование незаконно при-обретенных денежных средств проходило в форме зачисления денежных средств на специальные банковские счета без права распоряжения ими на период легализации в банки второго уровня, вхо-дящие в систему коллективного гарантирования (страхования) вкладов (депозитов), путем вклада на-личных денег в национальной или в иностранной валюте, а также перевода собственных денег с пер-сональных счетов в иностранных банках. Хотя в законе и специально оговаривалось, что его положе-ния не распространяются на случаи легализации денег, полученных в результате коррупционных правонарушений, преступлений против личности, мира и безопасности человечества, основ консти-туционного строя и безопасности государства, собственности, интересов государственной службы, общественной безопасности и общественного порядка, здоровья населения и нравственности, а также денег, принадлежащих другим лицам или полученных в качестве кредитов, на деле все происходило несколько иным образом, поскольку у государства не было реальных рычагов мгновенного определе-ния происхождения легализуемых средств. Да и в целом первый опыт по амнистированию граждан в связи с легализацией ими денежных средств был объявлен как удовлетворительный.

Результаты проведенной в Казахстане амнистии «теневого» капитала позволили привлечь в эко-номику страны более 70 млрд 448 млн тенге, или около 480 млн долл. США, из которых 88,5 % соб-ранных средств пришлось на поступления наличной валюты (82 % — доллары США, 6,5 % — тенге), 11,4 % (или 50,5 млн долл. США) составили безналичные поступления со счетов зарубежных банков. Максимальные из легализованных сумм находились на уровне от 700 до 800 тысяч долларов налич-ными. Средний размер депозита составил 164 тыс. долл. США; 70 % легализовавших свои капиталы оставляют их на депозитах. Данная легализация была взаимоувязана с введением нового налогового кодекса с существенным понижением налога на добавленную стоимость с 20 до 16 % и социального налога с 26 до 21 %.

Несколько иной подход был избран при объявлении амнистии по легализации имущества. Если в первом случае амнистированию подлежали только лишь денежные средства, во втором случае предметом амнистирования стали имущества граждан и юридических лиц. Данный закон был принят



5 июля 2006 г. и назывался Закон Республики Казахстан «Об амнистии в связи с легализацией иму-щества». Закон, как и было провозглашено в его Преамбуле, был призван регулировать обществен-ные отношения, связанные с проведением государством исключительно разовой акции по легализа-ции имущества посредством освобождения граждан и юридических лиц, легализовавших имущество, от ответственности за совершение отдельных преступлений, административных правонарушений и дисциплинарных проступков, предусмотренной законами Республики Казахстан. Наряду с имущест-вом легализации подлежали и денежные средства. В результате этой разовой акции, которая имела более продолжительный период по сравнению с первым законом, были легализованы имущество и денежные средства на общую сумму $6,787 млрд (828 млрд тенге). «От этой суммы легализованные денежные средства составляют порядка 536 млрд тенге, или $4,4 млрд», — сообщил Премьер-министр Казахстана Карим Масимов. Как объявлялось в СМИ, в акции по легализации имущества, начавшейся 3 июля 2006 г., приняли участие десять процентов населения. Легализованы суммы и имущество, составляющие 8,7 процента ВВП Казахстана, что делает имущественную амнистию в Казахстане одним из редких в мире примеров удачной акции такого рода. До сих пор классическим примером удачной амнистии в мире была амнистия в Ирландии 1988 г., где объем легализованных средств составил 2,5 процента ВВП.

Естественно, это только малая толика того объема незаконных денежных средств и иного иму-щества, которые лежат «мертвым грузом» в активах как простых граждан, так и криминальных структур. Если учитывать, что объем «теневой» экономики Казахстана, по подсчетам специалистов, оценивается в пределах 22–30 процентов от ВВП, то в этом направлении государственным органам предстоит сделать еще много.

Большинство исследователей вопросов, касающихся противодействия экономическим преступ-лениям в целом и легализации незаконных доходов в частности, отмечают, что глубокое всесторон-нее познание «теневой» экономики даст возможность правоохранительным органам успешно решать задачи борьбы с такими видами преступлений в сфере экономической деятельности, как лжепред-принимательство, незаконное предпринимательство, легализация незаконных доходов и т.д. В пользу этого свидетельствует и тот факт, что большая часть денежных средств и иного имущества, легализо-ванных в рамках разовых акций 2001 и 2007 гг., были приобретены в результате неправомерных дей-ствий в предпринимательской сфере.

12 октября 1998 г. Россия и Казахстан подписали соглашение о сотрудничестве в сфере проти-водействия легализации преступных доходов и финансированию терроризма. Евразийская группа по противодействию легализации преступных доходов и финансированию терроризма (ЕАГ) являет-ся самой крупной из региональных групп по типу ФАТФ с точки зрения совокупной территории и численности населения государств-членов и объединяет сегодня Беларусь, Казахстан, Китай, Кыр-гызстан, Россию, Таджикистан и Узбекистан. Статус наблюдателя в ЕАГ предоставлен 16 государст-вам и 14 международным и региональным организациям. Ключевая задача ЕАГ заключается в оказа-нии содействия государствам региона в создании и развитии национальных систем противодействия отмыванию преступных доходов и финансированию терроризма, что способствует обеспечению эко-номической безопасности и стабильности региона, снижению угрозы международного терроризма и повышению инвестиционной привлекательности его стран.

Опыт Казахстана по объявлению амнистии незаконно приобретенным капиталам показывает, что огромные «теневые» капиталы (естественно, при условии, что они не связаны с наркобизнесом, торговлей оружием, торговлей людьми, порнобизнесом и т.д.) могут играть весьма положительную роль в дальнейшем росте экономики страны. С точки зрения государства и его экономики отмывание денег может принести как ущерб (если деньги вкладываются в «теневую» экономику, вывозятся из страны, оказывают влияние на распределение денежных ресурсов), так и иметь временные положи-тельные последствия. Как правило, многие «оффшорные государства» не интересуются происхождени-ем тех денег, которые вкладываются в развитие их экономик и составляют значительную часть ВВП.

С этих позиций, на наш взгляд, недостаточно исследован вопрос реального влияния незаконных легализуемых капиталов и имущества на естественное течение экономических процессов. Большин-ство исследователей сходятся во мнении, что первопричиной или предпосылкой возникновения тако-го криминального явления, как отмывание денег стало принятие 16 января 1920 г. в США закона, прозванного в народе «сухим законом». Принятие и дальнейшее рьяное исполнение его положений стало тем самым обстоятельством, которое побудило криминальные структуры занять освободив-шуюся «нишу», что впоследствии принесло им баснословные прибыли, которые в дальнейшем тре-


Серия «Право». № 3(67)/2012 57

бовали легитимизации [7; 21]. Есть, однако, и другие исследователи, которые утверждают, что про-исхождение легализации незаконных доходов имеет более глубокие корни. К примеру, английский историк С.Сеагрэйв пишет о китайских торговцах, которые всеми способами старались скрыть про-исхождение своих богатств от властей [8; 16]. Однако было бы ошибочным утверждать, что в те вре-мена это явление имело аналогичные с сегодняшними черты.

Так или иначе, феномен «отмывания доходов» в современной науке уголовного права и крими-нологии недостаточно изучен либо изучен однобоко, что и приводит к несоответствующим усилиям как на национальном (внутреннем) уровне, так и на региональном и международном уровнях в при-нятии решений.

Кроме того, в чисто уголовно-правовом значении определение места состава «легализации неза-конных доходов» в уголовном законе Республики Казахстан в структуре экономических преступле-ний не бесспорно.

References

1 Levi M., Reuter P. Money laundering. 34 Crime & Just. — 2006. — P. 289–375. 2 Dzhekebaev W.S. Basic Principles of Criminal Law of the Republic of Kazakhstan. — Almaty: Zheti Zhargy, 2001. — 243 p. 3 According to official statistics the standard of living of the Kazakhstan population in 1995 relative to 1991 was 60 %. And

only in 1995 real wages fell by 25 %. Meanwhile, the number of cars in private ownership has not decreased and the number of im-ported cars has increased: in 1998 alone there were 200,000 cars imported in our country. These statistics can be explained only by the presence of the shadow factor. Globally, the share of shadow economy is estimated by 5–10 % of the GDP. For example, in Afri-can countries this figure reaches 60 %, 18 % in the Czech Republic, and 50 % in Ukraine, share of shadow economy in the economic turnover of Kazakhstan is 40 %. The index of 40–50 % is critical. At this turn of the shadow effect of factors on the economic life has become so noticeable that the contradiction between the legal and shadowy way of life can be seen in almost all spheres of society. — See: According to the National Statistics Agency of Kazakhstan.

4 Darimbetov B.N., Spanov M.U. The shadow economy in Kazakhstan: sources and mechanisms of implementation. — Mos-cow, 2001. — 112 p.

5 Kulekeev Zh.A. The shadow economy in Kazakhstan // Kazakhstan's economy. — 1997. — № 1. — P. 72–77. 6 Address of President of the Republic of Kazakhstan Nursultan Abishuly Nazarbayev to the People of Kazakhstan «Build the

future together». — Astana, 2011 / www.akorda.kz 7 Nikulina V.A. «Dirty money» laundering: the criminal and legal description of the problem of complicity. — Moscow: Yurlitin-

form, 2001. — 251 p. 8 Pedun O.A. Legalization of money or other criminal property: Dissertation of PhD in Law. — Moscow, 2004. — 221 p.


Заңсыз табыстарды заңдастыру жəне Қазақстандағы «көлеңкелі» экономика

Мақалада ХХ ғасырдың 90-жылдарының басы мен орта шеңінде экономика саласындағы мемлекеттік бақылаудың əлсіреуінің басты факторларының бірі болып Қазақстан Республикасының өндіріс жəне өнеркəсіп объектілерін басқаруға əлдебір қатысы болған тұлғалардың заңсыз баюына мүмкіндік туғызған əлеуметтік-экономикалық үрдістерге сипаттама берілген. Сонымен бірге заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттары мен басқа да мүлікті заңдастыруға қарсы Қазақстан Республикасының заңының қалыптасу мəселелері қарастырылған.

N.N.Nietullaev

Money laundering and «shadow» economy of Kazakhstan

This article describes the socio-economic processes of early and mid-90s of the twentieth century which be-came a major factor in the weakening of state control in the economy, thus enabling the possibility of illicit enrichment by persons who had some relation to the management of manufacturing and industrial objects in the Republic of Kazakhstan. However, here the issues of the law of the Republic of Kazakhstan on fighting against the legalization (laundering) of money and other property acquired by illegal means are studied.


ƏОЖ 343.9.01 (574)

Д.Ө.Өзбеков

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: [email protected])

Ұйымдасқан топпен жасалатын қылмыстарды саралаудың кейбір мəселелері

Мақалада ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу мəселелері қарастырылды. Автормен ұйымдасқан қылмыстылықпен тиімді күресуді жүзеге асыру мақсатында жəне ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау саралаушы белгісінің рөлін арттыруға байланысты ҚР Қылмыстық кодексін жетілдіру бойынша бірқатар негізді ұсыныстар жасалды.

Кілтті сөздер: қылмыстық құқық, қылмысты жіктеу, саралау белгілері, ұйымдасқан қылмысты топ, қылмысты ұйым, ұйымдасқан қылмыспен күресу.

Қатысушылардың өзара қатысу тəсіліне, екі немесе одан да көп тұлғалар күшінің бірігуіне

байланысты бірлескен қылмыстық іс-əрекет өзіндік сапалық қасиеттерге ие болады. Қылмысқа қатысудың əр түрлі іс-əрекеттері белгілі бір нысандарға бөлінеді, бұл бірлескен қылмыстарға жауапкершілікті дербес тағайындауға жəне оларды саралауға мүмкіндік береді. Қылмысқа қатысу нысаны — бұл біріккен қылмысқа екі немесе одан да көп тұлғалардың қасақана іс-əрекеттері қандай жолмен бірігетіндігін көрсететін, кінəлілердің өзара қатысу тəсілін ашатын қылмысқа қатысудың сыртқы сипаты. Қылмысқа қатысу нысаны туралы мəселе тергеу жəне сот практикасы үшін аса маңызды, өйткені мұнсыз жекелеген қатысушылардың іс-əрекеттерін нақты саралау жəне олардың жауапкершілігінің шегін анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар сот-тергеу тəжірибесі көрсетіп отырғанындай, қылмысты бірлесіп жасаудың салдарынан көп жағдайда ауыр, ерекше ауыр қылмыстар жасалынады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабында ұсынылған қылмысқа қатысудың топтық нысандарымен жасалатын қылмыстарды дұрыс саралай бiлудiң маңызы арта түседi.

Қылмысқа қатысу нысандарының Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (ҚК) 31-бабының жеке бөлімдерінде көрсетілудегі, оның қылмыстық-құқықтық маңыздылығы жəне де қоғамдық қатынастарға қол сұғушылық жасайтындардың қауіптілігінің жоғарлататыны сөзсіз.

Топтық қылмыстардың жоғары қоғамдық қауіптілігі өте айқын, өйткені нақты қол сұғушылықтың пайда болуы, оның аяғына дейін жеткізілуі, бір адамның жасаған қылмысына қарағанда, үлкен зиянды зардаптарды келтіру мүмкіндігі арта түседі.

Сондықтан ҚК Ерекше бөлімінде қылмыс нысандарының ерекше саралаушы белгі ретінде əр түрлі қылмыстардың құрылымында көрсетілуі, олардың қылмыстық-құқықтық маңыздылығы жəне де басқа да нормаларда көрсетілмеу жақтарына ғылыми талдау қажеттігі туындайды.

Қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысу институты, оның қағидалары жəне теориялық ұғымы жауапкершілікті не күшейтпейді, не əлсіретпейді, сонымен бірге жалпы қылмысқа қатысу саралаушы немесе ауырлататын мəн-жай болып табылмайды деген пікір бар [1].

Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі айтылған ережелер негізінде заңшығарушы Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген көптеген қылмыстардың саралаушы белгілерін жекешелеп, оларды жауапкершілікті ауырлататын мəн-жай ретінде бекітті. Қылмыстық кодекстің 54-бабы 1-бөлімінің «в» тармағына сəйкес жазаны ауырлататын мəн-жайлар қатарына: адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық сыбайластықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс жасау жатады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабының 3-тармағына сəйкес ұйымдасқан топ деп құрылғаны үшiн Қылмыстық кодекстің 235-бабының 1-тармағымен жауапкершiлiк көзделген ұйымдасқан қылмыстық топты ғана емес, сонымен бiрге құрылғаны үшiн Қылмыстық кодекстің 237-бабының 1-тармағымен жауапкершiлiк көзделген тұрақты қарулы топты (банданы) да түсiну қажет. Бұл ретте банда ұйымдасқан қылмыстық топтан қарулануымен жəне қылмыстық мақсаты азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасауымен ерекшеленедi.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының «Соттардың бандитизм жəне қылмысқа қатыса отырып, басқа қылмыстар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мəселелері туралы» 21.06.2001 ж. нормативтік № 2 Қаулысында былай делінген: «Банда дегеніміз — адамдарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында алдын ала біріккен, екі немесе бірнеше

Ұйымдасқан топпен жасалатын…

Серия «Право». № 3(67)/2012 59

адамдардан құрылған тұрақты қаруланған топ. Банда бір қылмысты жасау үшін құрылуы мүмкін, бірақ бұл қылмысты жасау үшін мұқиятты дайындық қажет болуы шарт. Басқа ұйымдасқан топтардан банда өзінің қаруланғанымен жəне қылмыстық мақсаты — адамдар мен ұйымдарға шабуыл жасаумен ерекшеленеді». Айтылғандарды тұжырымдасақ: 1) Банда ұйымдасқан топқа жатқызылған. 2) Банда бір немесе бірнеше қылмыстар жасау үшін құрылады. 3) Ұйымдасқан топтардың барлығын қаруланған жəне қаруланбаған деп бөлуге болады, банда соның біріншісіне жатады. 4) Жоғарғы Соттың пікірінше, барлық ұйымдасқан топтардың мақсатын екіге бөлуге болады: адамдар мен ұйымдарға шабуыл жасау жəне онсыз; банда соның біріншісіне жатады. Бірақ Жоғарғы сот қателеседі, тек банда ғана емес, сонымен қатар қаруланбаған ұйымдасқан топтар да адамдар мен ұйымдарға шабуыл жасау мүмкін. 5) Жоғарғы сот тұрақтылықты қаруланғандық сияқты ұйымдасқан топтың шегінен шығарған, банданың мəні бойынша үш белгісін көрсеткен: тұрақтылық, ұйымдасушылық, қаруланғандық. Бұл арқылы ол ұйымдасқан топты тұрақтылық белгісінен айырады, ал бұл позитивті болып табылады. 6) Жалпы мұндай жағдайда ұйымдасқан топты бір ғана белгісімен сипаттауға болады, ол алдын ала біріккен тұлғалардың болуы.

Профессор Б. Нұрғалиевтің пікірінше, «ұйымдасқан қылмыстық топ — бұл пайда табу мақсатында қылмыстық əрекеттер жасаумен шұғылданатын жəне əлеуметтік бақылаудан қорғану жүйесін құрайтын тұрақты əрі бір орталықтан басқарылатын қылмыстық құрылымдардың айтарлықтай үлкен тобы».

Ұйымдасқан топтың ұйымдасқандығы тұрақтылығы туралы мынадай белгілері куəландырады: оның орнықтылығы, құрамында ұйымдасқан құрлымдардың болуы, мүшелерінің беріктігі қылмысты жоспарлауы мен оған жан-жақты даярлануы ұйымдастырушы мен жетекшілердің нұсқауларын орындау жəне этаптың тəртібіне бағыну.

Ұйымдасқан қылмыстық топтың белгiлерi ретiнде мынадай жағдайларды көрсетуге болады: қылмыс жасауға дайындалу, рөлдердi бөлу, топ мүшелерiнiң белгiлi бiр тəртiпке жəне ұйымдастырушының нұсқауларына бағынуы. Шын мəнiсiнде аталған жағдайларды ұйымдасқан қылмыстық топтың белгiлерiне жатқызуға болады. Ал қатысушыларды таңдау жəне тарту туралы айтсақ, бұлар ұйымдасқан қылмыстық топтың белгiлерi бола алмайды, өйткенi оның құрамы белгiлi бiр қалыпқа келтiрiлiп, тұрақтандырылған, осыған байланысты оның құрамына жаңа мүшелердiң кiруi, одан шығу сияқты, белгiлi бiр қиындықтарды туғызады.

Ұйымдасқан топта оған қатысушылардың жоғары дəрежеде ұйымдасуы байқалады. Ол қылмысты жоспарлау, қылмыстық əрекеттің сипаты, қылмыс жасау əдіс-тəсілдері, қылмыстың объектісін таңдау, қатысушылардың рольдеріді бөліп алуы, олардың тек өз қызметтерін жасауы, қылмыстың орны мен уақытының анықталуымен сипатталады. Мысалы, ұрлық жасағанда, екіншісі қоймадан алып шығады, үшіншісі оны айналымға салады. Ұйымдасқан топ қылмыс жасағанда қатысушылар келісімнен бас тартуды немесе ауытқуына жол берілмейді, себебі ол ұйымдасқан қылмыстық топтың құлауына əрқашан əкеп соғады.

Ұйымдасқан топты танудағы күрделілік — ол көптеген параметрлері бойынша алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен ұқсас болып келеді. Сондықтан адамдар тобына күні бұрын бірігу тек қана алдын ала уағдаласу жолымен болуы мүмкін. Алайда бұл белгілермен аталған қылмыстық іс-əрекеттің екі нысанының арасын нақты айыру мүмкін емес. Қылмыстық іс-əрекеттің екі нысанына да қатысты бір қылмыс жасау мақсаты сияқты белгісі айырмашылыққа жатпайды (ҚР ҚК 31-б. 2 жəне 3-бөлімдері). Алдын ала сөз байласқан адамдар тобы мен ұйымдасқан қылмыстық топ арасын нақты айыру үшін ғалым И. Ш. Борчашвили өзінің ғылыми мақаласында ұйымдасқан топ бір ғана қылмыс жасау үшін құрылуы мүмкін емес екенін көрсетеді, сонымен қатар А. Р. Заинутдинова ғылыми еңбегінде «ұйымдасқан қылмыстық топтың анықтамасынан бір қылмыс жасау мақсатын алып тастау ұсынылады» [2]. Біздің ойымызша да, бұл ғалымдармен ұсынылған пікірлер орынды. Себебі ұйымдасқан топ тек бір ғана емес, бірнеше қылмыстар жасау мақсатын көздейді.

Берілген ереженің талдауы көрсеткеніндей, кейбір қылмыс құрамдарында ұйымдасқан қылмыстық іс-əрекет пен топ нысандарының əрқайсысының қоғамға қауіптілік дəрежесінің əр түрлігіне қарамастан, оларға өзіндік маңыз берілмей тиісті топтық қылмыстық іс-əрекет нысаны ескерілмей, баптардың құрылымында олар жекешелендірілмей барлығы бір қатарда орналастырылған. Ал, ҚК 31-бабының құрылымы, оларды қауіптілік дəрежесіне қарай, өсу сатысын көрсете отырып, жоғарғы шегін де жеке бөлімде көрсетіп отыр.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабының 3, 4-тармақтарында көрсетiлген қылмысқа қатысу формаларының анықтамаларына жүгiнсек, бұл екi нысанға да



ұйымдасқандық пен тұрақтылық тəн, жəне осы екi белгi бiр-бiрiмен тығыз байланыста, бiр-бiрiн толықтыратын қатар ұғымдар ретiнде қолданылады.

Соған орай ұйымдасқан топтан қылмыстық сыбайластықты ерекшелейтін беріктік (біріккен) белгісінің ұғымын қарау орынды. С. И. Ожеговтың сөздігі бойынша: беріктік — тату, ұйымдасқан, ынтымақты деген ұғымдарды білдіреді. Синонимдер сөздігінде беріктік — мықты достықпен (татулықпен) байланысты түсіністікпен, ынтымақтастықпен енуді білдіреді. Ұйымдасқан топтардың беріктігі қылмыстық сыбайластықтың ерекше белгісі ретінде қылмыстық топтың ұйымшылдығының ең жоғарғы дəрежесін білдіреді, олардың қатысушылары тек бірнеше қылмыстық іс-əрекетке бірігіп қана қоймайды, сонымен қатар толық түсіністікпен, ынтымақтастықпен еніп, мықты татулыққа бекінген. Сондай-ақ ұйымдасқан топтан қылмыстық сыбайластықты тек беріктік белгісі бойынша ерекшелеуге болмайды. Өйткені ұйымдасқан топ тұрақты бола тұрып берік ұйыммен тығыз байланысты. Қылмыстық сыбайластық болып тек оның қатысушылары ауыр қылмыстар жасау мақсатын көздегенде танылуы мүмкін. Осыған байланысты тұрақтылық жəне беріктік қылмыстық құқықтық сипаттамасы бойынша тең дəрежеде ұйымдасқан топ пен қылмыстық сыбайластық ұғымдарында мазмұндалады.

Ұйымдасқан топтың түсінігінің аталған криминологиялық белгілері тек қана құрлымның тұрақтылығын ғана емес, сондай-ақ қылмыстық сыбайластықтың бағаланушы белгісі болып табылатын, оның беріктігінде куəландырады. Осыған байланысты бұл белгілер ажырамастан, əр түрлі қатынаста ұйымдасқан топ пен қылмыстық сыбайластықтың түсінігінде болуы мүмкін. Сондай-ақ əшкерлеуге потенциалды қауіппен біріккен сериялы қылмыстар жасаған ұйымдасқан топ қатысушыларынан əлі қатысушылары өзге қылмыстар жасамаған жаңадан құрылған қылмыстық сыбайластық (ҚР ҚК 235-б. 1-бөлімі) беріктігі төмендеу болуы мүмкін.

Қылмыстық сыбайластықты ұйымдастыруды саралауға қатысты сұрақ одан да күрделі, ҚК 235-бабында ауыр жəне аса ауыр қылмыстарды жасау үшін қылмыстық сыбайластықты құру, бұндай сыбайластықты немесе оның бөлімдерін басқару, ұйымдастырушылар, басшылар немесе ұйымдасқан топтың өзге де өкілдерінің қылмысты жоспарлау үшін бірлестігін құру (1-бөлімі), қылмыстық сыбайластықтыққа немесе басшылар бірлестігіне кіру (2-бөлімі). Белгілі бір бөлігінде норманын құрылымы бандитизмнің құрылымымен сəйкес келеді, бұл оған жоғарыда айтылған бандитизмнің мəселелерін береді, бірақ, бандаға қарағанда, қылмыстық сыбайластыққа қылмысты жасауға қатысудың өзі енгізілмеген. Осыдан шығатын қорытынды: қылмыстық сыбайластықпен қылмыс жасау кезінде əрқашанда ҚК 235-бабын жасалған қылмысты реттейтін баппен жиынтық бойынша саралау қажет. ҚК 235-бабында ауыр жəне аса ауыр қылмыстарды ғана жасағаны үшін қылмысқа қатысудың нысаны туралы айтылады, осыдан бірінші мəселе туындайды — қылмыстық сыбайластықпен жасалынған онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстарды саралау, өйткені а) сол жерде заң шығарушы қылмыстық сыбайластықты көруге тыйым салады жəне б) өмірде қылмыстық сыбайластық жиі оларды орындау кезінде орын алады, бірақ олардың қоғамдық қауіптілігі есепке алынуы мүмкін емес.

Бүгінгі қылмыстық сыбайластықтың түсінігінде ең негізгі мəселе қылмыстық сыбайластықпен жасалынатын аса ауыр қылмыстарды саралаудың мүлдем мүмкін еместігі. Мысалы, адам өлтіру қылмыстық сыбайластықпен жасалынды. ҚК 96-бабында бұндай саралаушы белгі жоқ. ҚК 96-бабының 2-бөлімінің «ж» тармақшасында кісі өлтіруді алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен немесе ұйымдасқан топпен жасауы ғана қарастырылған. Бірақ қылмыстық сыбайластықпен жасалынған кісі өлтіруді аталған тармақшамен саралауға болмайды, себебі заңнама заң ұқсастығын пайдалануға тыйым салады. Жиынтығы бойынша 96-бабының 1-бөлімін жəне ҚК 235-бабын саралауға болады, бірақ жазаларда сəйкессіздік туындайды — ҚК 96-бабының 2-бөлімі санкциясына сəйкес алдын ала сөз байланыспаған адамдар тобымен жасалынған қылмыс үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы тағайындалуы мүмкін, ал келтірілген мысалдар жаза қылмыстар жиынтығымен (ҚК 58-б.) шектелген, яғни 25 жылға бас бостандығынан айыру. Біз қайтадан саралаудың қылмыстық сыбайластықтың жоғарылаған қоғамдық қауіптілігін есепке ала алмайтынына көз жеткіземіз.

ҚК 235-бабын құру нəтижесінде заңда сыбайластықпен жасалынатын қылмыстардың көптігін саралау бойынша қарама-қайшылықтар туындады. Қылмысқа қатысудың жалпы ережесіне сəйкес қылмыстардың көптігі қылмыстық ұйымның құрамдас бөлігі болып табылады жəне жеке саралауды талап етпейді. Бірақ ҚК 235-бабын енгізу кішкене саралау жағдайын өзгертті. Сипатталынатын норма қылмыстық сыбайластықты құру мезітінен бастап қылмыс аяқталған деп танылатын ахуалы түрде


Серия «Право». № 3(67)/2012 61

құрастырылған. Осыдан көптеген аяқталған қылмыстың шегінен орналасқан жəне сəйкесінше оған кіре алмайды. Бандаға қарағанда қылмыстық сыбайластықпен жасалынатын шабуылдарды жасау ҚК 235-бабына енгізілмеген. Бұл да көптілік осы нормадан тыс шығарылып, дербес саралауды қажет ететінін куəландырады. Өте қызық мəселе туындайды — қылмысқа қатысудың азырақ қауіпті нысаны (ұйымдасқан топ) көптілікті қамтиды, ал көбірек қауіпті (қылмыстық сыбайластық) — қамтымайды. Осы кезде қылмыстық сыбайластықты саралаудың жалпы ережелерімен қарама-қайшылықтар туындайды, ол алып тасталыну немесе ҚК 235-бабының Ерекше бөлімінің ескертуіне жəне саралаушы мəн-жайға айналдырылуы мүмкін немесе ҚК 235-бабын материалды нормаға айналдыру жолымен немесе ҚК 235-бабына қылмыстық ұйыммен жасалынатын шабуылдарға қатысу енгізілуі мүмкін. Осы барлық үш вариантта қылмыстық сыбайластықпен жасалатын қылмыстардың көптілігі, саралаудың жалпы жəне арнайы ережелерінің сəйкестігі мəселесі шешіледі.

Біздің пікірімізше, қылмыстық сыбайластықты қылмысқа қатысудың дербес нысандарының бірі ретінде қарастырып, оны қылмысқа қатысу нысандарын саралаумен сəйкестікте құрастыру ҚК 235-бабынан алып тастап, қылмыстық сыбайластықты қылмысқа қатысудың басқа нысандарымен қатар ҚК жеке нормаларына саралаушы белгі ретінде енгізу қажет. Бұл жағдайда ғана саралаудың аталған мəселелері жойылады жəне жаңа мəселелер туындамайды, өйткені қылмыстық сыбайластық қауіптірек қылмысқа қатысудың нысаны ретінде қатысады.

Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабында көрсетілген ұйымдасқан қылмыстылықтың екі нысаны жеткіліксіз, соған байланысты заңда басқа да түсініктер: ұйымдасқан топ немесе қылмыстық ұйым бірлестіктері; аймақаралық қылмыстық сыбайластықтар; транснационалдық қылмыстық ассоциациялар, бірлестіктер; қылмыстық топтар; заңдағы ұрылардың қылмыстық сыбайластығы жəне т.б. беру орынды деген [3]. Авторлар көзқарастарымен, Н. П. Водьконың пікірінше, келісу қиындық тудырады. Өйткені мұндай ұсыныстар ұйымдасқан қылмыстық құрылымдардың түрлерін жəне ұйымдасқан іс-əрекет нысандарын жаңылыстырып алуға əкеліп соғады дейді. Осыған орай бізде осы ғалымның пікірін қолдай отырып, заңға ұйымдасқан қылмыстық құрылымның жаңа түсініктерін енгізу орынсыз деп санаймыз, себебі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабында көрсетілген екі нысанның арасынан нақты теориялық айырмашылық табу мүмкін емес.

Қылмыстық сыбайластық — тек ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар жасауға бағыттылығы бойынша ғана емес жəне қоғамға өте қауіпті, қылмыстық ұйымдастырушылықтың жаңа сапасы. Мысалы, жүйелі қылмыстық табыстар табатын жəне жоғары тұрақтылығымен, беріктілігімен сипатталатын қылмыстық құрылымның қол сұғушылығының заты — Қылмыстық кодекспен ауыр қылмыстар санатына жатпайтын жезөкшелікпен айналысуға тарту (270-б.) болуы мүмкін. Бірақ тек бір ғана белгісі бойынша бұндай құрылым қылмыстық сыбайластық ретінде саралана алмайды жəне, ең бастысы, оның жетекшісі қылмыстық жауаптылыққа ұйымдастырғаны жəне басшылық еткені үшін тартыла алмайды. Сондықтан да қылмыстық құрылымның сапасын оның қатысушыларының жасаған қылмыстарының ауырлығы арқылы анықтау орынды емес. Ұйымдасқан топ пен қылмыстық сыбайластықтың қоғамға қауіптілік дəрежесі көбіне криминологиялық белгілерімен бағаланады. Қылмыстық сыбайластық алдымен қатысушыларын көбіне бір тектес қылмыстар жасауға мамандайды; олардың үзілмейтіндігі немесе жүйелігі; оның қатысушыларының бағыныштылығы жəне құрлымының қатаң иерархиялығы; қылмыстық табыстардың ортақ кассаға түсуі; қылмыстық жолмен табылған қаражаттарды заңсыз экономикалық мəмлелерге салу; қылмыстық табыстарды жасыру үшін жалған құрылым құру жəне т.б. сипатталады.

Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы, ұйымдасқан топпен қылмыс жасау саралаушы белгілерін Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген 368–370-баптарда бір қатарда орналастыру орынды емес. Себебі əскери бөлімшелерде ұйымдасқан топ тікелей қасақаналықпен əрекет етеді жəне қару иеленіп, екі немесе одан да көп адамдардан тұрады. Сондықтан да əскери қызметкерлердің қаруланып ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысуы командованиеге қарсы бастыққа қарсылық көрсетуі жəне бастыққа қарсы қатысты күш қолдану іс-əрекеттері түріндегі əрекеттері жай қарсылыққа қарағанда бүлікке жақын тұрады. Осыған орай аталған қылмыс құрамдарындағы «ұйымдасқан қылмыстық топпен жасалуын» адамдар тобы мен алдын ала сөз байласқан адамдар тобы құрамында жасалуына қарағанда өте қатаң жауапкершілік белгілеп баптың жеке тармағына бөліп орналастыру қажет.

Жаңа Қылмыстық кодекс ұйымдасқан қылмыстылықпен күресті белсендіруге есептелген (ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау) саралаушы белгіге тек формалды маңыз береді. Бұндай



қорытынды адамдар тобы мен алдын ала сөз байласқан адамдар тобының бұзақылық (257-б. 2-б. «а» т.); өлгендердің мəйттерін жəне олар жерленген жерлерді қорлау (275-б. 2-б. «б» т.); жануарларға қатыгездік жасау (276-б. 2-б.); бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (367-б. 2-б.) қылмысын жасауда аталған белгінің бірдей ауырлататын рөл атқаратындығымен тұжырымдалады.

Ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасауды саралаушы белгі ретінде жоғарыда аталған қылмыс түрлерінде бекіту жалпы алғанда артықтау жəне ұйымдасқан қылмыстылықпен күресті күшейтуге əсер етпейді. Қазіргі жағдайда айрықша баю мақсатын көздейтін қылмыстық құрылымдардың ұйымдасқан құрылымының көбіне жеке жасалатын жануарларға қатыгездік жасау немесе бұйрыққа бағынбау жəне оны өзгедей орындамау қылмыстарын жасау мақсатында ұйымдасқан қылмыстық топ құруы қиындық туғызады. Тəжірибеде кездесетін бозбалалар тобымен жануарларды жəбірлеуі, олардың санына қарамастан, ұйымдасқан топ түсінігіне жатпайтындығы айқын.

Біздің ойымызша, бұзақылық сияқты қылмыс түріне ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасауды саралаушы белгі ретінде қосу логикаға сай келмейді. Бұзақылық, ұйымдасқан қылмыстық топтармен дəстүрлі қудаланатын, мақсатқа иеленбейтін жəне алдын ала қасақана ниетсіз жасалатын, аяқасты болатын, пиғылсыз іс-əрекет екендігі баршамызға мəлім. Ұйымдасқан қылмыстық топ қатысушылары бұзақылық іс-əрекет жасаған жағдайда — бұл орындаушының шектен шығушылығы болады, əйтпесе егер ұйымдасқан қылмыстық топ лидерінің басшылығымен қандайда бір адамдарға бұзақылық іс-əрекет жоспарын дайындап жəне жүзеге асырса, онда ол бұзақылық емес, өзге қасақана жасалатын əрекет болады: азаматтардың денсаулығына зиян келтіру, мүліктік залал келтіру жəне тағы басқа. Осыған байланысты аталған (ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау) саралаушы белгіні Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 257-бабы диспозициясына енгізуі орынды емес.

Заңдық күші мен мүмкін болатын жаза мөлшері жағынан бірдей саралаушы белгілерді, жасалғаны үшін қатаңдығы азырақ жаза мөлшері көзделетін — сəйкесінше максималды 2 жəне 4 жылға бас бостандығынан айыру мына қылмыс түрлеріне: су жануарлары мен өсімдіктерді заңсыз алу (287-б.), заңсыз аңшылық (288-б.), тұтынушыларды алдау (223-б.), коммерциялық сатып алу (231-б.) бекіту мақсатсыз болып көрінеді. Сонымен қатар тұтынушыларды алдау қылмыс құрамында виктимологиялық элементтер де, жəбірленушілер де бар, сондықтан осы құрамдарға ұйымдасқан топпен қылмыс жасау сияқты саралаушы белгілерді енгізу ақтай қоймайды. Ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау деген саралаушы белгіні енгізу — қазіргі кезде ауыр жəне аса ауыр қылмыстарды жасауға бағытталған ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу мақсатында белгіленген қылмыстық-құқықтық норма.

Заң шығарушының бұл позициясы алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен қылмыс жасау мен ұйымдасқан топпен қылмыс жасау бірдей қылмыс құрамдарында бола отыра, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің əр түрлі баптар құрамында бекітілген, сəйкесінше, кінəлілерге жаза анықтау кезіндегі жүктемесі де өзгеше, себебі олардың əрқайсысына əр түрлі жаза мөлшері көрсетілген. Ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау үшін жаза алдын ала сөз байласқан адамдар тобы құрамында қылмыс жасаған тұлғаларға жаза неғұрлым қатаңырақ. Бұны негізінен қоғам мен мемлекет жəне тұлға мүддесі үшін неғұрлым қауіпті қылмыстардан көре аламыз. Ұйымдасқан топпен қылмысты жасау түріндегі саралаушы белгісіне Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстың 24 түрі бойынша өздігінен құқықтық мəн берілген. Бұл белгісі бар өзге аталған қылмыс құрамдарында, солармен қатар «ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау» саралаушы белгісі ретінде, негізінен декларативті роль атқарады.

Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін жетілдіру жəне ұйымдасқан қылмыстылықпен күресте саралаушы белгілердің ролін көтеру бойынша ұсыныстарды талқылаған жөн.

Ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау саралаушы белгісін ерекше саралаушы белгісі ретінде бөлек тиісті жаза мөлшерімен қосымша келесі қылмыс қарамдарда бөліп құрастырған жөн: 180-б. 2 б. «а» т. (ерекше құнды заттарды ұрлау); 368-б. 2-б. «а» т. (бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мəжбүр ету); 369-б. 2-б. «а» т. (бастыққа қатысты күш қолдану əрекеттері); 370-б. 2-б. «в» т. (бір-бірінің арасында бағыныштылық қатынастары болмаған кезде əскери қызметшілердің арасындағы өзара қарым-қатынастардың жарғылық ережелерін бұзу); 373-б. 2-б. (қашқындық).


Серия «Право». № 3(67)/2012 63

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің келесі баптарының диспозицияларынан ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау саралаушы белгісін алып тастау қажет: 104-б. 2-б. «г» т. (денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру); 223-б. 2-б. «б» т. (тұтынушыларды алдау); 231-б. 2,4-б. «а» т. (коммерциялық сатып алу); 257-б. 2-б. «а» т. (бұзақылық); 275-б. 2-б. «б» т. (өлгендердің мəйіттерін жəне олар жерленген жерлерді қорлау); 276-б. 2-б. (жануарларға қатыгездік жасау); 287-б. 2-б. (су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу); 288-б. 2-б. (заңсыз аңшылық); 367-б. 2-б. (бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау).

Аталған ұсыныстарды жүзеге асыру ұйымдасқан қылмыстық іс-əрекеттердің нысанына байланысты жазаны жекешелендіруге мүмкіндік береді.

References

1 Vodko N.P. Criminal legal fight against organized crime: Scientific and practical guide. — Moscow: Jurisprudence, 2000. — 155 p.

2 Zainutdinova A.R. Responsibility for the organized forms of complicity in the crime under Russian criminal law. — Kazan: Publishing House of Kazan University, 2001. — 134 p.

3 Galimov I.G. Problems of the fight against organized crime: Thesis of PhD in Law // Kazan. — 1998. — 32 p.

Д.О.Узбеков

Некоторые проблемы квалификации преступлений, совершенных организованной группой

В статье рассмотрены вопросы борьбы с организованной преступностью. В целях обеспечения эффек-тивности борьбы с организованной преступностью автором выдвинут ряд аргументированных пред-ложений по совершенствованию Уголовного кодекса Республики Казахстан и повышению роли в нем такого квалифицирующего признака, как совершение преступления в составе организованной группы.

D.O.Uzbekov

Some issues of qualification of crimes committed by organized crime groups

In the article considered the problems of fighting against organized crime and the reference is made to the fact that the qualifying indication — commitment of crime as a member of the organized group is given only formal significance. For ensuring the effectiveness of the organized crime struggle the author has made some argumentative suggestions in order to improve the crime code of the RK and increase the role of the qualify-ing indication.


ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ЖƏНЕ КРИМИНАЛИСТИКА ПРОКУРОРСКИЙ НАДЗОР И КРИМИНАЛИСТИКА

УДК 340.134+347. 963(476)

Г.А.Василевич

Белорусский государственный университет, Минск (E-mail: [email protected], <[email protected]>)

Качество нормотворчества и прокурорский надзор

В статье рассмотрены вопросы правового регулирования прокурорского надзора. Раскрыт нормотвор-ческий процесс, акцентировано внимание на том, что нормы должны быть рациональными, отражаю-щими закономерные процессы взаимодействия практики и законотворчества в правоприменительной деятельности. Нормотворческий процесс показан на примере законотворческой и правоприменитель-ной деятельности Республики Беларусь на основе анализа законодательных актов, с выявлением имеющихся пробелов и предложением эффективных средств устранения.

Ключевые слова: прокурорский надзор, правовое регулирование, правоприменительная деятельность, законодательная деятельность, законодательные акты Республики Беларусь, роль прокуратуры.

Понимание функций и стоящих перед прокуратурой задач дает основание говорить о необходи-

мости более широкого влияния прокуратуры на складывающиеся правовые отношения. Законность во многом зависит от качества нормотворчества. Правовое регулирование должно базироваться на конституционных принципах, вместе с тем нормы (правила) должны быть рациональными. При со-блюдении этого условия нет нужды противопоставлять законность и целесообразность. Нормы (пра-вила), содержащиеся в актах законодательства, должны быть разумными — в этом их рациональ-ность.

Конечно, прокуратура не занимается повседневно нормотворчеством, не обладает правом зако-нодательной инициативы. Ее задача — обеспечить надзор за точным и единообразным исполнением актов законодательства на территории страны. Однако она не лишена права на нормотворчество. Именно в результате прокурорских проверок выявляются несовершенство актов законодательства, наличие пробелов, противоречий, неопределенности и других дефектов. Поэтому следует установить и обратную связь: влияние практики на нормотворческий процесс и его конечный результат — акт законодательства.

Законность и обоснованность (например, в рамках УПК) недопустимо противопоставлять. Это явный дефект законодательства и ошибка авторов соответствующей нормы. Такое противопоставле-ние было приемлемо для законодательства советской эпохи, которому не была присуща оценка кон-ституционности нормативного правового акта. Противопоставление законности и обоснованности сродни противопоставлению формы и содержания. В связи с этим уместно напомнить известное из-речение о правильности по форме и об издевательстве по существу.

Несовершенное законодательство может быть не препятствием, а своего рода катализатором правонарушений. Обратимся, например, к вопросам противодействия коррупции. Практика убеждает, что именно прорехи в законодательстве часто дают почву для злоупотреблений при получении госза-казов, осуществлении госзакупок, заключении договоров аренды, строительстве жилья, дорог. В пер-вую очередь этим должны быть озабочены разработчики проектов нормативных правовых актов. Их ответственность можно повысить, если исполнение важнейших (системообразующих) в той или иной сфере нормативных правовых актов будет анализироваться через 3–6 месяцев после введения их в действие. Сегодня нормотворческий процесс нередко сопровождается заверениями о том, что завтра,


Серия «Право». № 3(67)/2012 65

с принятием нового правового акта, будет лучше, и забвением этих обещаний по прошествии време-ни. Не припомню случая, когда к ответственности были бы привлечены авторы и разработчики де-фектного нормативного правового акта.

Порождают коррупцию содержащиеся в законодательстве нормы, позволяющие должностным лицам принимать решения по своему субъективному усмотрению. Многовариантность этих решений объясняется, якобы, интересами государства, а на самом деле — корыстными интересами лица, при-нимающего решение.

Анализ криминогенной ситуации в Республике Беларусь, воздействие на нее применяемых мер уголовной ответственности свидетельствуют о необходимости дальнейшей оптимизации уголовного наказания и его исполнения.

В последние годы в системе наказания доминирует лишение свободы — 24–25 % от всех осуж-денных. При этом следует учитывать, что к аресту приговаривается еще до 10 %; ограничению сво-боды — 24–25 %; исправительным работам — около 20 %; штрафу — 12–14 %; общественным рабо-там — 1 %. Такая структура применения наказания является обременительной для экономики страны. Кроме того, достаточно часто избираемые меры наказания не всегда эффективны, не способствуют исправлению осужденных и предупреждению рецидива.

Зарубежный опыт свидетельствует о преобладании в структуре наказаний штрафных мер ответ-ственности, что позволяет как предупредить прямые затраты государства, связанные с содержанием осужденных к лишению свободы, так и предоставить этим лицам возможность загладить причинен-ный материальный и моральный вред государству, юридическим и физическим лицам.

Приблизительные расчеты показывают, что при оптимизации мер уголовной ответственности, которые будут предложены ниже, можно ежегодно экономить десятки миллиардов рублей.

Например, ежегодно около пяти тысяч привлеченных судом за совершенные преступления впер-вые за менее тяжкие преступления осуждаются к лишению свободы. К ним можно было бы приме-нить наказания, не связанные с лишением свободы.

Не оправдывает себя уголовно-судебная практика на широкое применение ограничения свободы и исправительных работ. Ежегодно уклоняется от этих видов наказания около 6 тысяч осужденных, что порождает значительный рецидив. Это дискредитирует данные виды наказания, особенно когда идет речь об ограничении свободы без направления осужденного в учреждение открытого типа (т.е., по существу, наказание отбывается на дому), а также когда ограничение свободы и исправительные работы назначаются лицам, годами не занятым общественно полезным трудом, деградировавшим и не желающим работать в принципе.

В качестве основного направления совершенствования мер уголовно-правового воздействия предлагается усилить дифференциацию видов наказания и правил их назначения в зависимости от тяжести и характера совершенных преступлений. Для этого необходимо сохранить жесткие меры по отношению к насильственным и корыстно-насильственным преступникам, лицам, совершающим коррупционные преступления, рецидивистам и одновременно сместить акценты в законодательстве и судебной практике с сугубо карательных на материальные элементы наказания лиц, впервые совер-шивших нетяжкие преступления, виновных в совершении ненасильственных преступлений.

В развитие данного направления, в частности, предлагаем: 1. Существенно расширить применение штрафа, превратив его по основаниям и порядку назна-

чения и исполнения в основную альтернативу лишению свободы (справочно: во многих иностранных государствах штраф занимает более 50 % в общей структуре наказания).

Назначать штраф предлагается в социально допустимых пределах — при отсутствии серьезного риска оставления осужденного на свободе для безопасности общества и государства: при совершении тяжкого преступления штраф назначается в качестве альтернативы лишению свободы (в случае его уплаты в установленный срок лишение свободы не применяется); по усмотрению суда штраф может быть назначен с учетом санкции статьи и за менее тяжкие преступления и преступления, не пред-ставляющие большой общественной опасности. В этом случае суд, назначая наказание в виде штра-фа, определяет и срок лишения свободы, который осужденному предстоит отбыть, если назначенный по приговору штраф, подлежащий приоритетному исполнению, не будет уплачен в установленный срок.

Предлагаемая система применения штрафа позволит при эффективном его исполнении добиться применения данного наказания в пределах 40 и более процентов к общему числу лиц, ежегодно осу-ждаемых за совершение преступлений.



2. Предусмотреть уплату социальной компенсации осужденными в определенных размерах при совершении преступлений, не представляющих большой общественной опасности, и менее тяж-ких преступлений в качестве условия применения таких альтернативных мер уголовной ответствен-ности, как отсрочка применения наказания, условное неприменение наказания, осуждение без приме-нения наказания, а также в качестве условия освобождения от уголовной ответственности (для неко-торых видов освобождения от уголовной ответственности по нереабилитирующим основаниям), осо-бенно в отношении лиц, впервые совершивших такие преступления.

3. Расширить применение общественных работ как самостоятельного вида наказания, так и до-полнительного наказания при отсрочке наказания, условном неприменении наказания и др. Увели-чить продолжительность общественных работ, которая в настоящее время составляет 240 часов. В Латвии, например, к общественным работам привлекается около 20 % осужденных.

4. Исключить такой вид наказания, как ограничение свободы без направления осужденного в ис-правительное учреждение открытого типа.

5. Запретить назначение исправительных работ лицам, которые к моменту оглашения приговора не работают или не приняли мер к трудоустройству.

6. Сориентировать судебную практику на применение наказания в виде лишения свободы пре-имущественно в отношении лиц, потенциально представляющих опасность для общества в случае их оставления на свободе.

7. Ввести дифференцированные по режиму изоляции (открытости) виды отбывания лишения свободы. Исключить совместное проживание и работу в исправительных колониях лиц, в отношении которых установлены различные режимы содержания, что в настоящее время имеет место и отрица-тельно влияет на исправление осужденных.

Предусмотреть отбывание лишения свободы в открытой форме, основанное на бригадно-групповом трудоустройстве осужденных на производственных объектах (работах), выполнении ре-жимных ограничений, обеспечивающих законопослушный образ жизни. Нарушение указанных усло-вий влечет незамедлительный возврат осужденных в закрытые условия отбывания лишения свободы с лишением права условно-досрочного освобождения.

8. Оптимизировать сроки лишения свободы в таких пределах, когда лишение свободы на опреде-ленный срок будет восприниматься преступником как осознаваемое страдание за совершение пре-ступления и не приведет к необратимому психическому привыканию к жизни в изоляции от общест-ва. Одновременно исключить право осужденных (кроме несовершеннолетних) на условно-досрочное освобождение от таких наказаний, как исправительные работы и арест.

9. Провести комплексную реформу уголовно-исполнительной системы, включая систему мест лишения свободы, для чего создать государственную комиссию из представителей заинтересованных ведомств и специалистов в области уголовного и уголовно-исполнительного права.

Предлагаемые меры, на наш взгляд, будут содействовать укреплению законности и правопоряд-ка в государстве, а значит, защите прав и интересов граждан, надлежащему выполнению ими возло-женных на них обязанностей.

Следует иметь в виду, что конституционной является обязанность государства обеспечивать в стране надлежащий внутренний правовой порядок; это значит — обеспечивать права и свободы граждан, добиваться выполнения ими своих обязанностей.

Борьба с преступностью, как справедливо отмечается в литературе, — это одна из сфер социаль-ного управления, воздействующая не только на саму преступность, но и на причины и условия, ее порождающие [1].

По утверждению Г.А.Аванесова, борьба с преступностью включает раскрытие преступлений, розыск преступников, расследование преступлений, назначение и исполнение наказаний, прокурор-ский (на наш взгляд, и судебный) надзор за всей деятельностью, а также обеспечение законности в данной сфере [2].

Многие видные криминологи утверждают, что преступность присуща любому обществу. Вопрос в ее уровне, «соответствии» общественному развитию, превышении ее «нормальных» пределов [3].

Конечно, преступность как явление существует в любом современном государстве. Причины ее лежат в значительной степени в социальной сфере, а также в природе человека, его воспитании, нравственных устоях.

На ее динамику влияют как внутренние, так и внешние факторы (достаточно часто говорят и о трансграничной преступности, о влиянии процессов глобализации).


Серия «Право». № 3(67)/2012 67

Преступность в сельской и городской местности находится на одном уровне (на 10 тысяч насе-ления совершено по 156 преступлений), однако в сельской местности уровень убийств в 3 раза выше, чем в городской. И здесь не нужно вдаваться в научные изыски, чтобы прийти к выводу, что необхо-димы реальные меры по обеспечению занятости населения, разумному искоренению пьянства, созда-нию культа человека, добившегося успеха для себя и своей семьи, а значит, и страны в целом.

К сожалению, Беларусь среди стран СНГ занимает лидирующее место по числу преступлений против собственности. Значительное число осужденных уклоняется от отбывания наказания в виде ограничения свободы или исправительных работ, остается высоким число преступлений, связанных с управлением транспортом в нетрезвом состоянии. Это свидетельство неэффективности правопри-менительной практики, несовершенства законодательства.

Удельный вес преступлений, совершенных лицами, имеющими судимость, по уголовным делам с оконченным расследованием возрос с 37,3 до 42,4 %. Общереспубликанский показатель превышен в Гродненской (45,5 %), Минской (45,9 %), Могилевской (43,7 %) областях и г.Минске (45,7 %). Та-ким образом, можно констатировать, что исправительные колонии не выполняют в полной мере за-дачу по перевоспитанию осужденных.

Надзорная функция за исполнением законодательства в этой сфере ослаблена, особенно в части обоснованности принятия решений об условно-досрочном освобождении. Надзор за исправительными колониями и содержанием заключенных должен быть усилен. Возникает вопрос, занимается ли адми-нистрация колонии воспитательной работой. Судя по результатам — деятельность малоэффективна.

Особый акцент здесь необходимо сделать на возмещение расходов в связи с розыском преступ-ника, скрывающегося от следствия. В законодательстве следовало бы предусмотреть возможность органов следствия по заявлению подозреваемого в совершении преступления реализовывать имуще-ство по рыночной стоимости.

В Уголовном кодексе давно следовало бы предусмотреть ответственность за злостное уклонение граждан от возмещения ущерба, причиненного преступлением. Эта проблема актуальна и для тех случаев, когда не исполняются имущественные обязательства не только по приговору, но и по реше-нию суда. Достаточно много примеров умышленного уклонения от трудоустройства, сокрытия дохо-дов, имущества только для того, чтобы не исполнять судебное постановление. В настоящее время уголовной ответственности должностных лиц за уклонение от исполнения судебного постановления явно недостаточно. Многое зависит и от организации работы. Значительно может улучшиться ситуа-ция, если контроль (без подмены иных прокурорских работников) за исполнением судебных поста-новлений возьмут на себя те прокурорские работники, которые являлись государственными обвини-телями по конкретному уголовному делу.

Нуждается в совершенствовании и существующая нормативная база, практика ее применения по учету ущерба от преступлений и его возмещения. Прежде всего, здесь необходимо исключить дублирование сумм ущерба.

Многие оправдательные приговоры, а также перепредъявление обвинения обусловлены измене-нием свидетелями своих показаний в суде по сравнению с теми, которые были даны на следствии. Иногда эти лица ссылаются на принуждение их к даче показаний, добросовестное заблуждение, ко-торое «рассеялось» только в суде и др. Во всех случаях нарушения прав свидетелей необходимо тща-тельно разбираться. Следует иметь в виду и их ответственность за дачу ложных показаний (такие примеры привлечения к ответственности являются достаточно редкими). Свидетель обязан правдиво сообщать все известное по делу и отвечать на поставленные вопросы. Таким образом, когда свиде-тель меняет свои показания в суде, он нарушает (либо ранее нарушил) возложенную на него обязан-ность давать правдивые показания. Понесенные по уголовному делу процессуальные издержки должны быть возмещены за счет виновных лиц (свидетеля, а если он был принужден к даче показа-ний, то за счет соответствующего должностного лица, вина которого должна быть установлена). Раз-мер имущественной ответственности свидетеля (свидетелей) зависит от наступивших последствий. Обратим также внимание на то, что свидетелю покрываются расходы, связанные с явкой его к месту проведения процессуального действия и обратно, по найму жилого помещения, а также в связи с вы-платой суточных. Полагаем, что эти суммы, безусловно, должны быть взысканы.

На наш взгляд, необходимо существенно повысить уголовную ответственность за дачу заведомо ложных показаний, в связи с чем было осуждено невиновное лицо. Сейчас возможна ответствен-ность, в частности, в виде лишения свободы до двух лет, а за те же действия, соединенные с обвине-нием в тяжком или особо тяжком преступлении или с искусственным созданием доказательств обви-



нения либо совершенные из корыстных побуждений, — до пяти лет лишения свободы. Полагаем, что такой меры явно недостаточно. Необходимо если не полностью, то более основательно увязать меру уголовной ответственности свидетеля, заведомо дающего ложные показания, со сроком наказания, который грозит лицу, в отношении которого даны ложные показания. Естественно, что лица, по вине которых произошло незаконное осуждение, должны нести имущественную ответственность в разме-ре выплат в пользу оправданных граждан, если ранее вынесенный приговор был основан на их лож-ных показаниях.

Кроме того, обращаем внимание на наличие в УК ст. 394, предусматривающей ответственность за принуждение подозреваемого, обвиняемого, потерпевшего, свидетеля к даче показаний путем применения угрозы, шантажа или совершения иных незаконных действий лицом, производящим дознание, предварительное следствие или осуществляющим правосудие. При наличии оснований нормы этой статьи также должны применяться.

References

1 Criminology / Under the general A.I.Dolgova’s edition. — Moscow: Norm, 2007. — 912 p. 2 Avanesov G.A., Kriminologiya. — Moscow: Legal literature, 1984. — 500 р. 3 Karpets I.N. Crime: illusion and reality. — Moscow: Russian right, 1992. — 431 p.


Құқықшығармашылық пен прокурорлық қадағалаудың сапасы

Мақалада прокурорлық қадағалаудың құқықтық реттелу мəселелері қарастырылды. Сондай-ақ құқықшығармашылық үрдістің мəні зерттеліп, нормалар құқық қолдану қызметтегі құқықшығармашылық пен тəжірибенің арақатынасының заңдық үрдісін айқын көрсететін міндетті түрде рационалды болуына назар аударылған. Құқықшығармашылық үрдісте заңнамалық актілерді талдау негізінде анықталған ақаулықтар мен оны тиімді жою жолдары Беларусь Республикасының заңнамалық жəне құқық қолдану əрекетінің мысалында көрініс тапқан.

G.A.Vasilevich

Quality rulemaking and of public prosecutor's

In article questions of legal regulation of public prosecutor's supervision are considered. Rule-making process is opened, the attention that norms should be rational, reflecting natural processes of interaction of practice and lawmaking in law-enforcement activity is focused. Rule-making process is shown on an example of leg-islative and law-enforcement activity of Republic of Belarus on the basis of the analysis of acts with identifi-cation of available gaps and the offer of effective remedies of elimination.

Серия «Право». № 3(67)/2012 69

УДК 343.98:342

Б.Р.Сембекова


Конституционные основы расследования преступлений, связанных с легализацией незаконных доходов

В статье раскрыты криминалистические методы обеспечения раскрытия, расследования и предупреж-дения преступлений, связанных с легализацией незаконных доходов, направленные на реализацию конституционных принципов в процессе доказывания. Акцентировано внимание на раскрытии роли и значения криминалистической классификации и криминалистической характеристики этих категорий дел, рассматриваемых в качестве определяющих основ установления обстоятельств, подлежащих до-казыванию. Установление обстоятельств, подлежащих доказыванию, определено решением задач объективности, полноты всесторонности, законности применения средств и способов получения как ориентирующей, так и доказательственной информации.

Ключевые слова: криминалистика, криминалистические методы расследования преступлений, уста-новление обстоятельств, подлежащих доказыванию, реализация конституционных принципов, крими-налистическая характеристика, криминалистическая классификация, оказание противодействия лега-лизации незаконных доходов.

Расследование преступлений, связанных с отмыванием денег, требует, в первую очередь, от пра-

воохранительных органов, действенных механизмов обеспечения защиты интересов как государства в целом, так и ее граждан, вовлеченных в сферу уголовного судопроизводства. Эффективное обеспе-чение механизмов раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с легализа-цией незаконных доходов, зависит от правового регулирования отношений в сфере уголовного судо-производства, законодательного определения и закрепления норм, раскрывающих содержание, структуру и форму правоотношений, международного регулирования отношений. Совершенствова-ние правового регулирования в сфере уголовного судопроизводства, направленного на оказание про-тиводействия легализации незаконных доходов, обусловлено обеспечением соблюдения конституци-онных принципов уголовного процесса, связанных с собиранием и исследованием, закреплением и оценкой доказательств.

В процессе доказывания по противодействию легализации преступных доходов, субъекты дока-зывания охватывают все сферы профессиональной деятельности, в первую очередь, предпринима-тельскую деятельность, банковскую и деятельность финансовых организаций, так как механизм от-мывания преступных доходов определяется использованием их в качестве инструментов для дости-жения цели, направленной на легализацию доходов, полученных преступным путем.

Итак, для достижения цели преступлений, направленных на легализацию преступного дохода, используется функциональная направленность деятельности, как финансовых организаций, так и не-финансовых, обеспечивающих движение денег, взаиморасчеты, законное подтверждение совершае-мых сделок и т.д., поэтому эти объективные закономерные процессы являются способствующим фак-тором выявления условий и обстоятельств совершения, сокрытия преступлений этих категорий дел, оказания противодействия расследованию. Выявление и расследование преступлений, связанных с отмыванием доходов, полученных преступным путем, связано и с обеспечением охраны прав и сво-бод граждан, занимающихся законной деятельностью в этих сферах, реализуя принципы законности, публичности, состязательности и равноправия сторон, всесторонности, полноты и объективности и т.д.

Реализация конституционных принципов при расследовании преступлений, связанных с отмы-ванием незаконных доходов, зависит от разработки эффективных методов, средств и способов обес-печения их раскрытия, расследования и предупреждения, которыми являются технико-криминалистические, тактико-криминалистические и методико-криминалистические средства. В этом направлении ученые-криминалисты на основе анализа практики раскрытия, расследования и предупреждения данных категорий дел ведут теоретические исследования, но в Казахстане этим про-блемам уделено внимания не в достаточной степени. Несмотря на малоизученность проблем раскры-тия, расследования и предупреждения этих категорий дел в Казахстане, в России имеются разработки на уровне диссертационных, монографических исследований, предпринимаются меры комплексного и системного оказания противодействия легализации преступных доходов путем разработки эффек-



тивных методик и законодательного закрепления. Об этом и свидетельствует принятый в Казахстане Закон от 28 августа 2009 г. № 191–IV«О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полу-ченных незаконным путем, и финансированию терроризма» [1].

Разработка методики раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, направленных на легализацию преступного дохода связана раскрытием содержания и структуры криминалистиче-ской характеристики, криминалистической классификации, определением методов для установления условий и обстоятельств совершения, сокрытия преступлений и оказания противодействия расследо-ванию.

Разработка криминалистической характеристики в методике раскрытия и расследования престу-плений, связанных с легализацией преступных доходов, заключается в предоставлении информаци-онной модели на основе исследования закономерных процессов проявления объективно — субъек-тивных факторов отмывания денег, то есть механизм отмывания денег обусловлен использованием банковской сферы для легализации преступных доходов. Поэтому при раскрытии преступлений, на-правленных на легализацию преступных доходов, следует уделять внимание для выявления призна-ков этих преступлений, на преступления, совершаемые в банковской сфере. Как показывает практи-ка, характерными для легализации преступных доходов, являются использование банковских опера-ций для совершения, сокрытия преступлений, для оказания противодействия расследованию.

Итак, преступления, совершаемые в банковской сфере, являются одним из базовых преступле-ний, выявляющих направленность на легализацию преступного дохода, то есть при расследовании преступлений в банковской сфере в качестве типовых версий должна рассматриваться версия о том, что незаконная выявленная банковская операция направлена на легализацию преступного дохода. Выдвижение в качестве типовой версии, версии о направленности на легализацию преступного дохо-да при расследовании преступлений в банковской сфере, обеспечивает реализацию принципа полно-ты, всесторонности и объективности исследования в ходе досудебного и судебного производства, обеспечения прав и свобод граждан, законности и.т.д., устанавливает обстоятельства, подлежащие доказыванию. Версионный метод исследования, выявляя причинно-следственные отношения, про-странственно-временные факторы формирования и развития направленности на легализацию пре-ступного дохода, обеспечивает поисково-познавательную деятельность субъектов доказывания эф-фективным средством решения организационных, реконструктивных и коммуникативных задач при установлении обстоятельств, подлежащих доказыванию.

Таким образом, банковская сфера рассматривается как система объективно-субъективных фак-торов формирования и развития причинно-следственных отношений, пространственно — временных факторов события преступления, направленного на легализацию преступного дохода, определяющих информационную основу раскрытия, расследования и предупреждения этих категорий дел. Верно отмечено о том, что «обстановка совершения преступления включает в себя материальные, производ-ственные и социально-психологические факторы, в которых совершается посягательство. Она спо-собна влиять на формирование всех остальных элементов криминалистической характеристики пре-ступления» [2]. Исследование деятельности банков, механизмов кредитно — финансовых отношений, расчетно-финансовых отношений, наличие финансовой отчетности, документации определяют пути поиска как ориентирующей, так и доказательственной информации, раскрываясь типичностью про-явлений условий и обстоятельств совершения, сокрытия преступлений и оказания противодействия в механизме преступной деятельности.

Проявление механизма преступной деятельности условиями и обстоятельствами совершения, сокрытия преступлений, отражая закономерные процессы отмывания денег в банковской сфере, яв-ляется основанием для классификационной основы преступлений по обстановке, которой является банковская сфера, определяющая объективно-субъективные факторы легализации преступного дохо-да. Иными словами, банковская сфера как обстановка совершения, сокрытия преступлений, оказания противодействия расследованию легализации преступных доходов, определяя способы отмывания доходов, раскрывает механизм преступной деятельности типичностью проявления объективно-субъективных факторов события преступления. На этом основании в одну классификационную осно-ву систематизируются в качестве базовых преступлений, преступления, совершаемые в банковской сфере как информационная модель для выявления, исследования и оценки условий и обстоятельств легализации преступных доходов.

Информативную нагрузку несут условия и обстоятельства совершения и сокрытия преступлений и в налоговой сфере, механизмы которых используются для отмывания денег, поэтому есть основа-

Конституционые основы расследования…

Серия «Право». № 3(67)/2012 71

ния для выделения другой классификационной основы базовых преступлений: преступления, совер-шаемые в налоговой сфере. Преступления, совершаемые в налоговой сфере, являются информацион-ной основой моделирования условий и обстоятельств легализации преступных доходов, диагности-рования причин и условий, способствовавших совершению этих категорий дел, программирования методов и способов выявления, исследования обстоятельств преступления, связанных с легализацией преступных доходов.

На наш взгляд, в третью классификационную основу должны быть систематизированы пре-ступления, совершаемые в таможенной сфере, определяемые особенностями передвижения товаров для легализации преступных доходов, например, контрабанда наркотических средств, цветных ме-таллов и.т.д. То есть, условия и обстоятельства совершения преступлений в таможенной сфере также способствуют на основе анализа характерных их особенностей выявлению и определению факторов объективного и субъективного характера для выдвижения, как оперативной, так и для следственной и судебной версий.

Таким образом, раскрытие, расследование и предупреждение преступлений, связанных с легали-зацией преступных доходов обусловлено выдвижением и проверкой типовой версии о направленно-сти криминальных действий на легализацию преступных доходов при расследовании преступлений, совершенных в таможенной сфере. Так как анализ условий и обстоятельств совершения преступле-ния в таможенной сфере свидетельствует о типичных проявлениях использовании механизмов отмы-вания денег. Используя типичные проявления механизма отмывания денег в обстановке совершения преступления, сокрытия преступлений, выделены классификационные основы установления условий и обстоятельств, определяющих направленность субъектов преступной деятельности на легализацию криминальных доходов.

Установление направленности на легализацию преступных доходов является одним из опреде-ляющих обстоятельств, подлежащих доказыванию, то есть при расследовании преступлений, связан-ных с отмыванием денег, должна быть доказана целевая направленность на легализацию преступных доходов. Источником получения о направленности на легализацию преступных доходов является об-становка совершения преступления, охватывающая банковскую, налоговую и таможенную сферы. В указанных сферах деятельности проводятся криминальные действия по отмыванию денег путем банковских операций, сокрытия налоговых и таможенных деклараций, определяющих методы и спо-собы раскрытия, расследования и предупреждения этих категорий дел.

Анализ практики раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с лега-лизацией незаконных доходов свидетельствует о получении преступных доходов в процессе осуще-ствления предпринимательской деятельности, присвоения, растраты чужого имущества, мошенниче-ства, контрабанды и.т.д. Источником выявления признаков направленности на легализацию незакон-ных доходов, могут быть преступления, связанные с незаконным предпринимательством, мошенни-чеством, присвоением и растратой чужого имущества, контрабандой, способы совершения, способы оказания противодействия которых обусловлены использованием банковских, таможенных, налого-вых операций для достижения преступной цели. Поэтому методика раскрытия, расследования и пре-дупреждения этих видов преступлений определяет направление поисково-познавательной деятельно-сти субъектов доказывания при установлении признаков отмывания денег.

При расследовании указанных базовых преступлений, направленных на легализацию незакон-ных доходов, средствами получения информации являются документальные носители, процессуаль-ными способами исследования, закрепления которых являются выемки, осмотры, проведение экспер-тиз, которые составляют содержательную основу первоначального этапа раскрытия, расследования. «Проведенное исследование позволяет выделить несколько наиболее важных особенностей процесса расследования «отмывания» криминальных доходов. Во-первых, его результаты находятся в зависи-мости от собранных в процессе поисковой деятельности следователя документов, служащих неоспо-римыми доказательствами криминальных деяний. Во-вторых, при расследовании необходимо выяв-лять и доказывать связь легализации с основным криминальным деянием, преступный характер кото-рого также должен быть установлен. В-третьих, выявление и пресечение легализации неэффективно без применения комплекса оперативно-розыскных мероприятий, которые должны осуществляться как до возбуждения уголовного дела, так и в ходе его расследования» [3].

Итак, специфика раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с лега-лизацией криминальных доходов, обусловлена многоходовыми процессами, направленными на пре-доставление криминальных действий под видом законных, требующих применения сокрытия меха-



низма преступной деятельности, что отражается следообразованием в окружающей среде. Механизм легализации криминальных доходов отражается следообразованием в финансово-отчетной докумен-тации, анализ которых будет способствовать получению информации об условиях и обстоятельствах совершения и сокрытия преступлений. Жамбалов Д.Е. отмечает, что «наиболее убедительную дока-зательную базу о совершении состава основного преступления и легализации его доходов, на наш взгляд, удалось получить в результате расследования фактов незаконного предпринимательства, хи-щений бюджетных средств под видом возмещения НДС по экспертным сделкам, присвоения и рас-траты чужого имущества и.т.д., то есть тогда, когда имеются документальные следы совершения ос-новного преступления и документальные следы, свидетельствующие о совершении различных фи-нансовых операций и сделок с данными преступными доходами, которые направлены на их легали-зацию, что облегчает доказывание объективной стороны преступления и обоснование умысла винов-ного» [4].

Итак, основным методом при раскрытии, расследовании преступлений по легализации крими-нальных доходов является экономический, финансовый анализ организаций, предприятий, банков и.т.д., используемых для легализации криминальных доходов, отражаемых в документации бухгал-терскими проводками, уплатой налогов, предоставлением деклараций о налогообложении, таможен-ными декларациями. Поэтому анализ документальных носителей источников предоставления инфор-мации о криминальных доходов является одной из непосредственной задачей субъектов доказывания.

В связи с этим первоначальный этап расследования обусловлен проведением таких процессу-альных средств доказывания как выемка, обыск, назначение и проведение в первую очередь судебно- экономических, судебно-бухгалтерских экспертиз, осмотр документов, осмотры носителей компью-терной, аудивизуальной информации, электронных и иных документов, допросы для получения дос-товерной, полной и объективной информации, от эффективности их проведения зависит установле-ние обстоятельств, подлежащих доказыванию.

Эффективность применения первоначальных следственных действий обусловлена тактическим содержанием, отличающимся системным подходом при реализации тактических приемов, внезап-ностью и наступательностью, предоставлением вещественных и других доказательств, полученных в первую очередь, при анализе документальных носителей, которые в системе оказывают психологиче-ское воздействие на подозреваемых, обвиняемых, создавая благоприятные условия для раскрытия, расследования преступлений.

Организация первоначального этапа раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с легализацией преступных доходов, обусловлена проведением и назначением экспертиз. Наиболее распространенными видами судебных экспертиз являются кроме судебно-экономических, судебно-бухгалтерских, технико-криминалистические экспертизы документов, почерковедческие, раскрывающие механизм криминальных действий. Раскрытие механизма криминальных действий по сокрытию денежных средств либо имущества организации или индивидуального предпринимате-ля, за счет которых должно производиться взыскание налогов (или сборов) показано в диссертации Т.Е.Бадзгарадзе, который для анализа финансово-хозяйственной деятельности указывает конкретный перечень документов, отражающих ход, порядок, последовательность совершения преступных дейст-вий [5].

Указанные механизмы сокрытия доходов от взыскания налогов могут рассматриваться в качест-ве информационной модели для оказания противодействия легализации преступных доходов, то есть, налоговые преступления, являясь одним из базовых преступлений, направленных на легализацию преступных доходов, способствуют получению информации о способах совершения, о способах ока-зания противодействия, отражаясь в обстановке преступной деятельности объективно-субъективными факторами события преступления. На основании изложенного сокрытие денежных средств либо имущества организации или индивидуального предпринимателя может рассматриваться в качестве одного из способов совершения, сокрытия преступлений, способов оказания противодей-ствия расследованию легализации преступных доходов.

Методика раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с легализацией преступных доходов, обусловлена определением алгоритма следственных действий — процессуаль-ных средств доказывания, обеспечивающих получение достоверной, полной и объективной инфор-мации об обстоятельствах совершения, сокрытия преступлений, об оказании противодействия субъ-ектами преступной деятельности. Эффективность выявления, раскрытия преступлений, связанных с легализацией преступных доходов, зависит также и от определения алгоритма оперативно-

Конституционые основы расследования…

Серия «Право». № 3(67)/2012 73

розыскных мероприятий, от комбинирования следственно-оперативных действий в ходе решения тактической задачи.

Кроме того, взаимодействие следственно-оперативных работников не только внутри одного го-сударства, но и международное сотрудничество в этой области будет способствовать оказанию про-тиводействия легализации преступных доходов, так как механизм отмывания денег связан с органи-зованной преступностью, носящий транснациональный характер. Определение форм и способов взаимодействия следственно-оперативных работников, контролирующих органов, общественности при решении задач раскрытия, расследования и предупреждения преступлений, связанных с легали-зацией преступных доходов, создает благоприятные условия для познания характера преступной дея-тельности.

На наш взгляд, необходима правовая регламентация форм и способов взаимодействия право-охранительных органов, в первую очередь, с субъектами финансового мониторинга, которые опреде-лены в Законе РК «О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма». Возникает необходимость в правовом регулировании дея-тельности субъектов финансового мониторинга по оказанию противодействия легализации преступ-ных доходов, эти пробелы законодательства отражаются в правоприменительной деятельности. Эф-фективность взаимодействия правоохранительных органов с субъектами финансового мониторинга крайне низка из-за отсутствия четкой регламентации прав и обязанностей субъектов взаимодействия, определяющих механизмов взаимодействия, что естественно влияет на решение организационных, поисковых, коммуникативных, реконструктивных задач при оказании противодействия легализации преступных доходов.

Другим немаловажным фактором обеспечения оказания противодействия легализации преступ-ных доходов является международное сотрудничество государств в этом направлении, так как меха-низмы отмывания денег выходят за пределами одного государства, деньги «перекачиваются» в дру-гие государства с использованием оффшорных зон и.т.д. Иванов Э.А. наличие оффшорных зон отно-сит к проблеме препятствующей развитию и повышению эффективности системы международно-правового регулирования борьбы с легализацией доходов, полученных преступным путем. «К таким проблемам относятся наличие оффшорных зон, не раскрывающих финансовую информацию, в кото-рых обрываются следы легализуемых денежных средств; отсутствие международно-правовых норм, регулирующих на универсальном и региональном уровнях условия и порядок раздела преступных доходов, конфискуемых в рамках международных расследований. Кроме того, важной проблемой общего характера в борьбе с транснациональной организованной преступностью и «отмыванием» денег остается проблема международной юрисдикции и развития международных судебных органов» [6].

Проблемы международного характера отражаются на организации оказания противодействия легализации преступных доходов и внутри государства. Необходимо дальнейшее совершенствование правового регулирования международного сотрудничества в сфере уголовного судопроизводства, повышения эффективности и принятие мер борьбы с преступлениями международного характера как на внутригосударственном, так и на международном уровнях.

References

1 About counteraction to legalization (laundering) of the income received by an illegal way, and terrorism financing the Law of the Republic of Kazakhstan from August 28, 2009 of № 191-IV of the Sheet of Parliament of the Republic of Kazakhstan, 2009, № 19, Art. 87; 2010, № 7, Art. 32; «The Kazakhstan truth» from 08.09.2009, № 214 (25958).

2 Sedyh A.V. Application of technical and criminalistic means and methods at identification and investigation of crimes in the bank sphere. The dissertation on competition of a scientific degree candidate of jurisprudence Moscow, 2003 — 185 p.

3 Tumakov I.S. he Kriminalistichesky characteristic of legalization (washing up) of money resources and other property, got by a criminal way, and its use at revealing and investigation of this category of crimes the dissertation on competition of a scientific degree of the candidate of jurisprudence. Ekaterinburg, 2004. — 236 р.

4 Zhambalov D.B. Technique bases on investigation of legalization of money or other property acquired by a criminal way. The dissertation on competition of a scientific degree of the candidate of jurisprudence. Krasnoyarsk, 2004. — 189 р.

5 Badzgaradze T.A. A technique of investigation of concealment of money or property of the organization or the individual businessman at the expense of which collecting taxes and (or) collecting should be made. Dissert on соиск a scientific degree к.ю.н. St.-Petersburg 2011. — 247 p.

6 Ivanov E.A. System it is international — legal regulation of fight against legalization (laundering) of the income received by a criminal way Dissert on соиск a scientific degree of the doctor legal. — Moscow, 2004. — 379 p.




Заңсыз кірістерді заңдастыруға байланысты қылмыстарды тергеудің конституциялық негізі

Мақалада заңсыз кірістерді заңдастыруға байланысты қылмыстарды ашу, тергеу жəне алдын алу криминалистикалық əдістердің мəні ашылған. Олардың жүзеге асқанын дəлелдеу барысында конституциялық қағидалардың іске асуы байқалады. Аталған санаттағы қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы мен жіктелуіне назар аудару нəтижесінде оларды дəлелдеуге жата-тын мəн-жайларды анықтау негізі деп тануға болады. Дəлелдеуге жататын мəн-жайларды анықтау дəлелдемелік жəне бағыттаушы ақпараттарды алу тəсілдерінің пайдалануы арқылы дəлелдеудің шынайылылығын, толық жəне жан-жақтылығы мен заңдылығын анықтайды.

B.R.Sembekova

Constitutional bases of investigation of crimes, the illegal income connected with legalization

In article criminalistic methods of ensuring disclosure, investigation and the prevention of the crimes con-nected with legalization of the illegal income, directed on realization of the constitutional principles in the process of proof. The attention is focused on disclosure of a role and value of criminalistic classification and the criminalistic characteristic of these categories of the affairs considered as defining bases of establishment of circumstances, subject to proof. The establishment of the circumstances, proving to be determined by the solution of problems of objectivity, completeness and comprehensiveness, the legality of the means and ways to get as a guide, as well as evidentiary information.

Серия «Право». № 3(67)/2012 75

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

УДК 342.5 (574)

М.Н.Абыласимов

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова (E-mail: [email protected]

Формы правотворчества Конституционного Совета Республики Казахстан

Данная статья посвящена роли Конституционного Совета Республики Казахстан в создании права го-сударства. Автором проанализированы такие формы правотворчества органа конституционной юсти-ции, как толкование Конституции, проверка конституционности законодательных актов и междуна-родных договоров, направление в Парламент посланий о состоянии конституционной законности. При этом выделены следующие черты правотворчества: высокий уровень юридической силы реше-ний; активное участие в формировании и проведении правовой политики государства, особенно в го-дичных посланиях; создание опорных основ для совершенствования законодательства и восполнение пробелов в результате формулирования правовых позиций; содействие внедрению норм международ-ного права в законодательство и правоприменение. Отмечено важное значение в деятельности Кон-ституционного Совета правовой доктрины, высказано мнение автора в отношении такого полемично-го понятия, как «негативное правотворчество».

Ключевые слова: конституционное право, Конституционный Совет, Конституция РК, правотворчест-во, правоприменение, международное право.

Конституционный Совет РК, так же как и все государственные органы, участвует в процессе

правотворчества в соответствии со своей компетенцией. Вместе с тем уровень и масштабы право-творчества Конституционного Совета уникальны. Ни один другой государственный орган не наделен такими полномочиями. В пределах своей компетенции Конституционный Совет включен в процесс правотворчества как главный страж Конституции РК.

Для правотворческой деятельности Конституционного Совета характерны, в частности, такие черты, как высокий уровень юридической силы решений, приближающийся к юридической силе Конституции; макроправовое регулирование, универсальная коррекция системы действующего зако-нодательства в ходе рассмотрения дел; активное участие в формировании и проведении правовой по-литики государства, особенно в годичных посланиях; создание опорных основ для совершенствова-ния законодательства и восполнение пробелов в результате формулирования правовых позиций; со-действие внедрению норм международного права в законодательство и правоприменение.

В современных условиях, пожалуй, только Конституционный Совет как орган, синтезирующий теорию и практику, юридическую науку и правоприменительный опыт, работающий на уровне основ позитивного права и порой выходящий на уровень взаимодействия позитивного права, законодатель-ства и других форм права, основ права и справедливости, объективно ближе всего к научному пони-манию права.

Правотворческая деятельность Конституционного Совета прежде всего направлена на проверку конституционности действующего законодательства, толкование смысла конституционных положе-ний. При этом используется широкий арсенал правовых средств. То есть в своей деятельности орган конституционного контроля выполняет две взаимосвязанные функции — стабилизации правовой сис-темы (консервативная функция) и ее развития (динамики). В совокупности правотворческая деятель-ность Конституционного Совета обширна и носит многоплановый характер. Предметом нижесле-дующего анализа являются формы правотворчества Конституционного Совета Республики Казахстан.



Как отмечает Председатель Конституционного Совета Республики Казахстан И.И.Рогов, влия-ние решений Конституционного Совета на законотворческий процесс имеет разные формы и начина-ется со стадии его планирования. Нередко в актах Конституционного Совета обращается внимание субъектов законодательной инициативы на отдельные аспекты правового регулирования, требующие принятия законодательных мер, которые в последующем включаются в планы законопроектных ра-бот Правительства. В соответствии с регламентом Правительства Республики Казахстан норматив-ные постановления Конституционного Совета должны учитываться при формировании текущих и перспективных планов законопроектных работ Правительства. Согласно обновленным Правилам ор-ганизации законопроектной работы в уполномоченных органах Республики Казахстан государствен-ные органы разрабатывают законопроекты с учетом, в том числе, нормативных постановлений Кон-ституционного Совета [1].

Следует добавить, что влияние решений, иных документов Конституционного Совета на законо-творческий процесс происходит и на других уровнях: к примеру, на уровне формируемого всей дея-тельностью Конституционного Совета профессионального и гражданского (обыденного) правосозна-ния, правовой культуры населения; в сфере правового просвещения наших граждан; кроме того, любое нормативное постановление Конституционного Совета может служить в качестве примера для совершенствования юридической техники при подготовке законопроектов, иных юридических документов, так как представляет собой образец логичности аналитической части, точности терми-нологии и заключительных формулировок [2; 34].

Одной из важнейших форм правотворчества Конституционного Совета является его влияние на законодательство всех отраслей права путем проверки:

а) принятых Парламентом законов — до их подписания Президентом; б) международных договоров — до их ратификации; в) действующих нормативных правовых актов при обращении судов в порядке ст. 78. За годы деятельности Конституционным Советом принято более 140 нормативных постановле-

ний. Были признаны неконституционными в целом или в части 25 законов и международных догово-ров. Считаем это положительным вкладом органа конституционного контроля нашей страны в пра-вовую систему государства.

Отмена Конституционным Советом признанных неконституционными норм и актов влечет за собой по «принципу домино» падение, отсечение, утрату силы порой цепочки, ветки связанных с ними норм и актов по всей вертикали иерархии нормативных правовых актов. В связи с аналогичны-ми случаями деятельности Конституционного Cуда Российской Федерации в российской научной литературе с середины 90-х годов появился термин «негативное правотворчество». Суть его в том, как поясняют авторы, что правовая система «подправляется» Конституционным Судом не путем по-зитивных изменений, связанных с дополнением и совершенствованием норм права, а путем изъятия из нее отдельных норм и институтов (чаще — норм) через констатацию их «неконституционности».

Исторически одним из первых эпизодов конкретного нормоконтроля, а именно неприменения судом закона по мотивам его несоответствия фундаментальным правовым принципам (т.е. собствен-но праву, а не некоему властному установлению более высокого юридико-иерархического ранга) считается решение судьи Эдуарда Коука по делу врача Томаса Бонхэма (1610 г.). В этом решении судья Э.Коук, ссылаясь на принцип Common Law (nemo in iudex in propria causa), являющийся право-вой аксиомой, признал недействительным закон, принятый британским парламентом [3; 38, 39].

Тот факт, что история конституционного контроля в США берет начало как раз с оценки судом конституционности правовых норм (имеются в виду дело Hilton v. USA 1796 г. и знаменитое решение по делу Marbury v. Madison, рассмотренному Верховным Судом США в 1803 г [4; 47]), наглядно де-монстрирует, что основным предназначением конституционных судов и иных органов с аналогичны-ми функциями является именно нормоконтроль.

Негативное правотворчество Конституционного Суда Российской Федерации — это деятель-ность российского органа конституционной юстиции по отмене нормативных правовых актов и юри-дических норм.

На основании данного определения, а также анализа соответствующего законодательства и обобщения практики Конституционного Суда Российской Федерации могут быть выделены следую-щие признаки его негативного правотворчества:

осуществляется только Конституционным Судом Российской Федерации; непосредственно связано с судебной практикой и осуществляется в ходе конституционного судопроизводства;

Формы правотворчества конституционного...

Серия «Право». № 3(67)/2012 77

важную роль в нем играет свободное судейское усмотрение, основанное на нормах Конститу-ции России и преюдициальных правовых позициях Конституционного Суда;

в результате него могут отменяться правовые нормы; имеет во многих случаях силу закона; подобного рода судебные акты выносятся именем Российской Федерации, являются оконча-тельными, не подлежат обжалованию или опротестованию и могут быть пересмотрены исклю-чительно самим Конституционным Судом;

его результаты подлежат промульгации и носят общеобязательный характер. Негативное правотворчество Конституционного Суда Российской Федерации осуществляется

на основе следующих принципов: конституционная законность (конституционность как высшая сте-пень законности); научная обоснованность; демократизм; гуманизм; независимость; коллегиальность; гласность [5].

Таким образом, наиболее очевидной формой судебного решения, выступающего в качестве ис-точника права, является решение о признании того или иного акта неконституционным или незакон-ным, в результате чего такой нормативный акт теряет правовую силу, а общественные отношения оказываются урегулированными совершенно по-иному [6; 205].

Приходится с сожалением констатировать, что «пробелы в законодательстве, образовавшиеся в результате признания правовых норм неконституционными, в течение длительного времени не устраняются органами, управомоченными принимать законы и осуществлять правовое регулирова-ние в пределах их компетенции» [7; 29]. Следовательно, в период между принятием Судом решения о несоответствии отдельных положений нормативного правового акта Конституции Российской Феде-рации и моментом внесения законодателем изменений в нормативно-правовой акт действуют нормы, содержащиеся в постановлении Конституционного Суда [8, 392]. Посредством сего, негативное пра-вотворчество, осуществляемое непосредственно Конституционным Судом России, серьезным обра-зом повышает уровень регулирования таких отношений, придавая ему динамичный характер. Хотя, в таком случае, правотворчество Конституционного Суда, безусловно, приобретает характер пози-тивного (положительного) и должно являться предметом отдельного исследования.

На наш взгляд, термин «негативное правотворчество» больше характеризует формальную сто-рону деятельности органов конституционного контроля, чем содержательную. В конечном счете, приведение национального законодательства (шире — национального права) в соответствие с Основ-ным Законом страны является позитивным нормотворчеством. «Деятельность Конституционного Со-вета в качестве «негативного законодателя» неразрывно связана с его деятельностью как «позитивно-го законодателя» [9]. Во-первых, это проявляется в присутствующих во многих нормативных поста-новлениях Конституционного Совета рекомендациях по совершенствованию законодательства в свя-зи с конкретным конституционным производством. Во-вторых, в запуске «цепной реакции» по изме-нению, совершенствованию, восполнению утратившего силу законодательства всеми органами, к компетенции которых относится внесение изменений в законы, постановления Правительства, при-казы министров, акты акимов и т.д.

В течение всего срока деятельности Конституционного Совета Республики Казахстан по резуль-татам обобщения практики конституционного контроля в Парламент направлено 14 ежегодных по-сланий о состоянии конституционной законности в стране. Эти послания в определенной мере анали-зируют результаты, определяют и уточняют ориентиры правовой политики во всех сферах — госу-дарственной, общественно-экономической и социальной и играют значительную роль в формирова-нии правопонимания и в законотворческой деятельности в нашей стране. Многие из содержащихся в них предложений и рекомендаций по совершенствованию нормативной правовой базы учтены раз-работчиками законопроектов и законодателем. В итоге, в соответствии с правовыми позициями Кон-ституционного Совета, внесены изменения и дополнения в 65 законов [10].

Таким образом, ежегодные послания Конституционного Совета о состоянии конституционной законности в стране, содержащие рекомендации по совершенствованию законодательства, оказывают влияние на правовую политику в Казахстане и ее реализацию в сфере правотворчества. Эти акты и практикующийся контроль государственных органов за выполнением содержащихся в них реко-мендаций влияют на состояние действующего законодательства и его модернизацию. В этом отно-шении можно выделить годичное послание 2010 г., в котором подводятся итоги защиты Конституции за 15 лет [11].



Особенно важное правотворческое значение имеет толкование Конституции Конституционным Советом. Из всех обращений, поступивших в Конституционный Совет, более 40 % составляют обра-щения об официальном толковании норм Конституции. В процессе этой деятельности Конституци-онный Совет может открыть, высветить новые, порой не заметные с первого взгляда смыслы кон-ституционных норм, что позволяет принять или не принять новое законодательство, открыть дверь для развития целых направлений правотворчества. Например, расширяя смысл буквального текста в пределах смысла конституционной нормы, выделяя его новые, ранее неочевидные смысловые оттен-ки, Конституционный Совет открывает возможность для приращения назревшего нового пласта за-конодательства, вводит в конституционное поле новые секторы правовой сферы.

Так, в пункте 2 постановления Конституционного Совета РК от 18 мая 2006 г. № 2 «Об офици-альном толковании подпункта 7 статьи 54 Конституции РК», исходя из того, что в международном и национальном праве РК ратификация и присоединение к международному договору, при условии осуществления присоединения по одной процедуре с ратификацией, — Парламентом (или ранее Вер-ховным Советом) в форме закона, — признано, что оба варианта признания международного догово-ра имеют одинаковые правовые последствия и равнозначны по их юридической силе (хотя эти поня-тия не являются полностью идентичными) [12].

Новый взгляд на порядок исполнения решений международных организаций и их органов в свя-зи с образованием Комиссии Таможенного союза получил свое разъяснение в решениях Конституци-онного Совета.

«Решения международных организаций и их органов, участником которых является РК, могут приобретать юридические свойства ратифицированного Республикой международного договора, в случае непосредственного указания на обязательный характер для Казахстана данных решений в международном договоре, ратифицированном РК. Не могут быть признаны в качестве обязатель-ных для Казахстана решения международных организаций и их органов, нарушающие положения п. 2 ст.2 и п. 2 ст.91 Конституции о том, что суверенитет РК распространяется на всю ее территорию, и о недопустимости изменения установленных Конституцией унитарности и территориальной цело-стности государства, формы правления Республики» [13].

Также здесь необходимо еще раз уточнить вопрос юридической силы нормативных постановле-ний Конституционного Совета Республики Казахстан. В статье 4 Закона Республики Казахстан «О нормативных правовых актах» установлена иерархия нормативных правовых актов, в которой высшей юридической силой обладает Конституция Республики Казахстан. Далее, как известно, сле-дуют законы, вносящие изменения и дополнения в Конституцию; конституционные законы Респуб-лики Казахстан и указы Президента Республики Казахстан, имеющие силу конституционного закона; кодексы Республики Казахстан; законы Республики Казахстан, а также указы Президента Республики Казахстан, имеющие силу закона, и т.д.

В этой же статье закона установлено, что вне указанной иерархии находятся нормативные по-становления Конституционного Совета Республики Казахстан, Верховного Суда Республики Казах-стан. Пункт 6 анализируемой статьи закона устанавливает, что «нормативные постановления Консти-туционного Совета Республики Казахстан основываются только на Конституции Республики Казах-стан, и все иные нормативные правовые акты не могут им противоречить».

В постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 декабря 2001 г. № 19/2 «Об официальном толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4 пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан» указано, что «из права давать официальное толкова-ние норм Конституции следует юридическая сила решений Конституционного Совета, равная юри-дической силе тех норм, которые стали предметом его толкования. Нормы конституционного права применяются в единстве с положениями соответствующих постановлений Конституционного Совета, которые пунктом 1 статьи 4 Конституции признаны источником действующего права Республики Казахстан».

Таким образом, нормы права, содержащиеся в нормативных постановлениях Конституционного Совета Республики Казахстан, по своей юридической силе стоят сразу после Конституции, применя-ются в единстве с ее нормами, что играет решающую роль при выработке общей юридической пози-ции разработчиков проектов законов и законодателя в ходе законотворческой деятельности.

Рассматривая соответствие действующего законодательства Конституции, Конституционный Совет во многих своих актах формулирует правовые позиции — универсальные основания и средства правового воздействия, имеющие мультипликативный эффект по влиянию на действующее право.


Серия «Право». № 3(67)/2012 79

Например, в нормативном постановлении Конституционного Совета от 20 августа 2009 г. № 5 сформулированы правовые позиции, касающиеся необходимости дополнительных правовых гаран-тий адвокатской деятельности, исключающих конфликт между его правозащитной миссией и вводи-мыми законом обязанностями информирования компетентных органов о сомнительных финансовых сделках клиента, о необходимости наличия в законе «исчерпывающего перечня оснований, по кото-рым соответствующие органы вправе отказать зарубежным компетентным органам в предоставлении запрашиваемой ими информации, затрагивающей конституционные права и свободы человека и гра-жданина». «Устанавливаемые в законах ограничения тайны личных вкладов и сбережений, — отме-тил в том же постановлении Конституционный Совет, — должны быть адекватными природе соот-ветствующих правовых отношений, соразмерными для защиты прав и свобод человека и гражданина и соответствовать принципу справедливости».

Правовые позиции Конституционного Совета являются его выводами из анализа Конституции и законодательства, с учетом основ права и правовой политики, а также стратегии современного право-вого развития. Правовые позиции — важная составная часть технологии научно-практического обос-нования принимаемых решений, выработки устойчивых ориентиров для последующей деятельности Конституционного Совета и других государственных органов по соответствующим вопросам.

Важно отметить, что они формулируются не только и не столько в резолютивной части норма-тивных постановлений Конституционного Совета, сколько в его описательной (аналитической) час-ти. Тем самым правотворческое значение так или иначе имеет постановление в целом, поскольку в разных его частях содержатся элементы, относящиеся к толкованию Конституции и законодатель-ства, правовым позициям и их обоснованию (что важно для последующего их понимания, толкования и использования). Четкость, обоснованность правовых позиций Конституционного Совета — важный компонент устойчивого развития правовой и политической системы страны, общества в целом. Пра-вовые позиции становятся своеобразными маяками для лоцманов правотворчества и правопримене-ния [14; 21]. Порой они неразрывно связаны с рекомендациями по совершенствованию законодатель-ства. Так, в п. 4 нормативного постановления Конституционного Совета от 20 августа 2009 г. № 5 Правительству РК рекомендовалось до введения в действие рассмотренных законов инициировать внесение законопроекта, предусматривающего приведение законодательства о противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма «в соответствии с правовыми позициями Конституционного Совета, содержащимися в настоящем нормативном постановлении».

Решения, правовые позиции, выводы органов конституционного контроля, и в этом отношении Конституционный Совет не исключение, имеют прецедентное значение и нередко воспроизводятся как основания для решений по сходным вопросам в аналогичных ситуациях в последующих поста-новлениях.

Это также свидетельствует об устойчивых тенденциях правового развития, преемственности в деятельности Конституционного Совета по защите Конституции.

Прецедент, как и доктрина, во многих странах континентальной правовой системы хотя и не призна-ется в качестве формального источника права, но «рассматривается как реально существующий и оказы-вающий фактическое влияние на право вторичный источник [15; 349]».

Важное значение в деятельности Конституционного Совета имеет правовая доктрина. Во-первых, Конституционный Совет сам имеет высокий научный уровень квалификации и отличается во многом научным характером своей деятельности. Во-вторых, при рассмотрении дел в качестве экс-пертов приглашаются ученые-юристы, которые высказывают свое мнение, идеи и концепции право-вой науки по обсуждаемому вопросу (философии и теории права и государства, международного права, отраслевых юридических наук), что имеет значение для выводов Конституционного Совета и их обоснования. В-третьих, в текстах постановлений Конституционного Совета можно встретить и непосредственное включение элементов правовой доктрины для анализа рассматриваемых вопросов. К ним можно отнести элементы концепций правовой науки, определение и разграничение различных понятий, анализ общих и особенных черт, признаков явлений. Актуальность использования правовой доктрины возрастает в ситуациях пробелов в праве и тогда, когда необходимо рассмотреть особенно сложные вопросы эволюции государства и права, когда требуется дать адекватный и оперативный правовой ответ на вызовы времени.

Например, в постановлении Конституционного Совета РК от 19 августа 2005 г. № 5 «Об офици-альном толковании пунктов 1 и 3 статьи 41 и пункта 1 статьи 94 Конституции Республики Казахстан»



содержится ряд важных доктринальных положений. Признано, что «большинство норм пункта 1 ста-тьи 94 Конституции на настоящий момент реализовано» (п. 1). В пункте 2 содержатся важные док-тринальные положения о толковании конституционных норм о том, что «с учетом специфики раз-личных конституционных норм некоторым из них в ходе толкования может отдаваться предпочтение как имеющим приоритетное значение в конкретных ситуациях», и приведена отсылка к постановле-ниям Конституционного Совета от 29 октября 1999 г. № 20/2 от 7 июня 2000 г. № 4/2. При этом под-черкнуто, что «при толковании конституционных норм вопрос об их возможной соподчиненности должен решаться в контексте всей системы норм Основного Закона применительно к конкретной си-туации [16]».

В постановлении Конституционного Совета РК от 23 апреля 2008 г. № 4 сформулировано фун-даментальное теоретическое положение о значении положений Конституции РК о собственности как «политико-правовых начал утверждения Казахстана в качестве демократического, светского, право-вого и социального государства, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы». В условиях утверждения рыночной экономики современное государство и его правовые приоритеты обозначены как производные от отношений собственности и конституционных норм, их закрепляющих.

Научное, доктринальное значение могут иметь и некоторые выводы Конституционного Совета, особенно по вопросам, которые еще мало изучены в юридической науке, в частности, об эволюции новых форм государства, процессов государственной интеграции, новых правовых и государствен-ных институтов и т.д.

В связи с этим в современных условиях было бы весьма полезно для правовой системы в целом более активное использование творческого потенциала Конституционного Совета для формирования и развития современной правовой доктрины, издание им полезных общих и тематических научных комментариев к Конституции и действующему праву.

В целом правотворческая деятельность Конституционного Совета имеет важное значение для защиты и функционирования Конституции как «живого права», для обеспечения реальной кон-ституционной законности.

References

1 Rogov I.I. Influence of Constitutional Council decisions of Republic of Kazakhstan on legislation and law enforcement practice. The speech in Dushanbe, on November 4–6th, 2010. http://www.constcouncil.kz/ rus/vyst/? cid=0&rid=630.

2 Abaideldinov E. Certain aspects of Constitutional Council’s activity of Republic of Kazakhstan in rule-making process // Zanger. — 2011. — № 1. — P. 32–36.

3 Shmavonyan G.A. The constitutional justice in the system of division of the authorities. — Мoscow: MAKS Press, 2001. — P. 36–48.

4 Maklakov V.V. Supreme Court of USA: case of W.Marbury v. J.Madison // Constitutions of foreign states. Schoolbook. — Мoscow: BEK, 1997. — P. 47.

5 Julegin A.A. Negative lawmaking of Constitutional Court of Russia: questions theory. http:// law.edu.ru/doc/document.asp? docID=1252246#_ftn3.

6 Lebedev V.M. Judicial power in modern Russia: question on establishment and development. — St.-Petersburg: Lan, 2001. — 285 p.

7 Chepurnova N. Decision of Constitution Court of RF as example of juridical harmony // Russian justice. — 2001. — № 10. — P. 22–29.

8 Marchenko M.N. Sources of right: Schoolbook. — Moscow: Prospect, 2005. — 436 p. 9 Rogov I.I. Constitutional policy of Republic of Kazakhstan // Constitution — basis of democratic progress of the country: In-

ternational theoretical and practical conference. — Astana, 27–28th August 2010. http://www.constcouncil.kz/rus/vyst/? cid=0&rid=594.

10 Nurmagambetov A.M. The speech on 85th session of Venetian commission. Venice, 17–18th December 2010. http://www. constcouncil. kz/rus/vyst/? cid=0&rid=635.

11 Massage of Constitutional Council of Republic of Kazakhstan about «The condition of constitutional legality in Republic of Kazakhstan» from May 25, 2010. http://www.constcouncil.kz/rus/resheniya/? cid=5&rid=625

12 Collection of resolutions of Constitutional Council of Republic of Kazakhstan. — Astana, 2010. — P. 390, 392. 13 Regulatory resolution of Constitutional Court of Republic of Kazakhstan on official interpretation of norms of article #4 of

Constitution of Republic of Kazakhstan with regard to orders of execution of the decisions of international organizations and its bodies from 5th November 2009, № 6. http://www.constcouncil.kz/rus/resheniya/? cid=11&rid=533.

14 Udarcev C. Constitutional Council and lawmaking // Zanger. — 2011. — № 1. — 19–24 p. 15 Marchenko M.N. Comparative science of law. General part. — Мoscow: Publisher «Zercalo», 2001. — 387 p. 16 Collection of resolutions of Constitutional Council of Republic of Kazakhstan. — Astana, 2010. — P. 373.


Серия «Право». № 3(67)/2012 81


Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құқықшығармашылық нысандары

Мақала құқықтық мемлекетті құрудағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің роліне арналған. Автор конституциялық əділет органының Конституцияны түсіндіру, заңнамалық актілердің жəне халықаралық келісім-шарттардың Конституцияға сай болуын тексеру, конституциялық заңдылық жөнінде Парламентке жолдау секілді құқықшығармашылық нысандарын талқылайды. Сонымен қатар құқықшығармашылықтың келесі белгілері айқындалады: шешімнің заңдық күшінің жоғарғы деңгейі; мемлекеттің құқықтық саясатын қалыптасуы мен жүзеге асырылуына белсенді түрде қатысу, əсіресе жылдық жолдауларда; құқықтық позицияны құрудың нəтижесіндегі заңнаманы жетілдіру мен ақаулықтардың орнын толтыру үшін негізгі тіректі құру; заңнамаға жəне құқық қолдануға халықаралық құқық нормаларын енгізуге жəрдемдесу. Сондай-ақ Конституциялық Кеңес қызметінде құқықтық доктринаның маңыздылығы көрсетіліп, «негативті құқықшығармашылық» ұғымға қатысты автордың пікірі келтірілген.

M.N.Abylasimov

Forms of lawmaking of Constitutional Council of Kazakhstan

The given clause is devoted a role of the Constitutional Council of Republic Kazakhstan in creations of the right of the state. For this purpose the author of the clause analyzes such forms of law-making of body of the constitutional justice as Constitution interpretation, check of constitutionality of legal acts and the interna-tional contracts, a direction in Parliament of messages about a condition of the constitutional legality. Follow-ing lines of law-making are thus allocated: high level of legal force of decisions; active participation in form-ing and carrying out of legal policy of the state, especially in year messages; creation of basic bases for en-hancement of the legislation and completion of blanks as a result of a formulation of legal positions; assis-tance to introduction of rates of international law in the legislation and the right application. In the clause the great value in activity of the Constitutional Council of the legal doctrine is marked, the opinion of the author concerning such polemical concept, as «negative law-making» is expressed.


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

Abylasimov M.N. — Doctoral of PhD, Y.A.Buketov Karaganda State University.

Amandykova S.K. — Doctor of Law, Professor, Head, Department of Constitutional and International Law, Y.A.Buketov Karaganda State University.

Kozhakhmetov G.Z. — Doctor of Law, Professor, Dean of the Faculty, Y.A.Buketov Karaganda State Uni-versity.

Nietullaev N.N. — Senior Lecturer, Department of Criminal Law and Criminology, Y.A.Buketov Karaganda State University.

Sabyrov A.S. — PhD, Associate Professor of International Law, L.N.Gumilev Eurasian National University, Astana.

Sembekova B.R. — PhD, Assistant Professor of Criminal Procedure and Criminology, Y.A.Buketov Kara-ganda State University.

Shakirova A.B. — Senior Lecturer, Department of Theory and History of State and Law, Y.A.Buketov Kara-ganda State University.

Smirnovа E.S. — PhD, Vice President for Research of the Institute of Modern Law and Economics Mos-cow, Russia.

Turlayev A.V. — PhD, Associate Professor of the Theory and History of State and Law, Y.A.Buketov Kara-ganda State University.

Uzbekov D.O. — PhD, Associate Professor of Criminal Law and Criminology, Y.A.Buketov Karaganda State University.

Vasilevich G.A. — Doctor of Law, Professor of BSU mountains Minsk Byelorussia.

Vasilevich S.G. — PhD, Chief Prosecutor of the mountains Minsk Byelorussia.

Yeleussizova I.K. — PhD, Researcher, Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Astana.

Documents

Титул 3 - ksu.kz · го Совета Республики Казахстан, согласно ст. 4 Закона РК от 24 марта 1998 г. № 213-i «О норматив-