Samenvatting fundamentele wijsbegeerte

Inhoudsopgave: VOORWOORD............................................................................................................................................... 4

INLEIDING: OVER VERWONDERING, CONTINGENTIE EN DENKEN-ALS-ORDENEN.............................................4

1. VERTROUWDHEID EN VERWONDERING................................................................................................................42. VERWONDERING EN CONTINGENTIE....................................................................................................................43. CONTINGENTIE EN ORDE...................................................................................................................................44. DENKEN ALS ORDENEN.....................................................................................................................................45. FILOSOFISCHE VERWONDERING..........................................................................................................................56. DENKEN & ZIJN..............................................................................................................................................57. HISTORISCHE EVOLUTIES...................................................................................................................................6

HOOFDSTUK 1: OP ZOEK NAAR EEN STABIELE WERKELIJKHEID. DE OUDHEID (6DE E V.C. – 6DE E N.C.)...............7

1. HET ONTSTAAN VD WIJSBEGEERTE......................................................................................................................71.1 Van mythos naar logos............................................................................................................................71.2 De natuurfilosofen op zoek naar de ‘oer-stof’..........................................................................................71.3 Het relativisme vd sofisten.......................................................................................................................81.4 Socrates (469 – 399 v.C.)..........................................................................................................................8

Het proces Socrates.................................................................................................................................................81.5 De post-klassieke oudheid (Hellenisme & Keizertijd, 3de E v.C. – 5de E n.C.)...............................................9

2. ZIJN & WORDEN.............................................................................................................................................92.1 Zijn tegenover worden: Parmenides & Heraclitus....................................................................................92.2 Plato (428 – 347 v.C.).............................................................................................................................10

De betekenis van Socrates...............................................................................................................................10Meningen & ware kennis............................................................................................................................................10Een wereld van ideeën...............................................................................................................................................11Participatie & de idee vh Goede.................................................................................................................................11

Zijnsgoedheid.........................................................................................................................................................12Echte kennis is a priori................................................................................................................................................12

Dialectiek...............................................................................................................................................................122.3 Aristoteles (384 – 322 v.C.).....................................................................................................................12

Ervaring, werkelijkheid & kennis................................................................................................................................12Substantie & accidenten.............................................................................................................................................12Materie & vorm..........................................................................................................................................................13Act & potentie............................................................................................................................................................13Vier oorzaken.............................................................................................................................................................14

Teleologie...............................................................................................................................................................14Het goddelijke............................................................................................................................................................14

De god vd filosofen................................................................................................................................................14Taaltheorie.................................................................................................................................................................14

2.4 Vergelijking Aristoteles & Plato..............................................................................................................15

HOOFDSTUK 2: GELOOF & WETEN. DE MIDDELEEUWEN (5DE – 15DE E)...........................................................15

1. INLEIDING....................................................................................................................................................152. DE VROEGE MIDDELEEUWEN. AUGUSTINUS (354 – 430) EN DE PLATOONSE TRADITIE...............................................153. DE VOLLE MIDDELEEUWEN. DE HERONTDEKKING VAN ARISTOTELES (13DE E)............................................................16

Grieks denken & christelijk geloof..............................................................................................................................164. THOMAS VAN AQUINO (1225 – 1274)............................................................................................................17

Kennis vd werkelijkheid..............................................................................................................................................17Essentie & existentie..................................................................................................................................................17

5. HET NOMINALISME VAN WILLEM VAN OCKHAM (CA. 1285 – CA. 1348)................................................................18

HOOFDSTUK 3: DE WENDING NAAR HET SUBJECT. DE MODERNE TIJD (16DE – 19DE E)....................................19

1Reflectieopdracht!

1. INLEIDING....................................................................................................................................................191.1 Een nieuwe tijd breekt aan.....................................................................................................................19

De geboorte van een nieuwe tijd...............................................................................................................................19Renaissance & humanisme.........................................................................................................................................19Verlichting..................................................................................................................................................................19

1.2 Een nieuw type van weten.....................................................................................................................20Het succes vd wetenschap..........................................................................................................................................20De dragende rol vh subject.........................................................................................................................................20

2. HET RATIONALISME: RENÉ DESCARTES..............................................................................................................202.1 Op zoek naar een nieuw & zeker uitgangspunt......................................................................................202.2 De zekerheid vh cogito...........................................................................................................................212.3 Van het cogito naar de wereld...............................................................................................................212.4 Slotbeschouwing: is de zekerheid bereikt?.............................................................................................22

3. BARUCH DE SPINOZA: GOD ALS SUBSTANTIE.......................................................................................................234. HET EMPIRISME: JOHN LOCKE & DAVID HUME...................................................................................................235. HET KRITISCHE IDEALISME: IMMANUEL KANT......................................................................................................24

5.1 Kants probleem......................................................................................................................................25Oordelen....................................................................................................................................................................25

5.2 De analyse vh kenproces: de zintuiglijkheid...........................................................................................255.3 De analyse vh kenproces: het verstand..................................................................................................265.4 De analyse vh kenproces: de rede..........................................................................................................27

6. G.W.F. HEGEL: HET ABSOLUTE SUBJECT...........................................................................................................287. LUIK ETHIEK & POLITIEKE FILOSOFIE..................................................................................................................30

HOOFDSTUK 4: DECENTRERING VH SUBJECT. DE HEDENDAAGSE TIJD...........................................................33

A. NAAR EEN DECENTRERING VH SUBJECT.........................................................................................................331. INLEIDING....................................................................................................................................................33

1.1 Het modern subject en het burgerlijke persoonlijkheidsschandaal........................................................341.2 De menswetenschappen en hun gevolgen.............................................................................................34

Differentiatie vh weten...............................................................................................................................................34Positivisme.................................................................................................................................................................35De rol vh subject ondergraven...................................................................................................................................35De meesters vh wantrouwen.....................................................................................................................................35

1.3 De linguistic turn....................................................................................................................................361.4 Filosofieën vd eindigheid & de differentie..............................................................................................36

2. INDIVIDU & EXISTENTIE..................................................................................................................................362.1 /.............................................................................................................................................................372.2 De mens als openheid op de wereld: de existentiële fenomenologie......................................................37

2.2.1 Edmund Husserl en de fenomenologie..............................................................................................................37De ‘crisis vd Europese wetenschappen’.................................................................................................................37De leefwereld.........................................................................................................................................................37Filosofie als ‘strenge Wissenschaft’........................................................................................................................37Een ‘eerste’ zekerheid............................................................................................................................................38De leefwereld als (re)constructie...........................................................................................................................39Een voorbeeld: de waarneming.............................................................................................................................39

Maurice Merleau-Ponty en de lichamelijkheid...........................................................................................................403. TAAL & SUBJECT...........................................................................................................................................40

3.1 /.............................................................................................................................................................413.2 De ontdekking van taal..........................................................................................................................41

3.2.1 Ludwig Wittgenstein..........................................................................................................................................41Wittgenstein I: de taal als afbeelding van ‘wat het geval is’...................................................................................41Wittgenstein II: de taal als taalspel........................................................................................................................42

3.2.2 Ferdinand de Saussure.......................................................................................................................................42De taal als tekensysteem........................................................................................................................................42In het spoor van Saussure: het structuralisme.......................................................................................................43

3.3 /.............................................................................................................................................................443.4 Taal & subject II: Jacques Derrida..........................................................................................................44

Plato’s toverdrank..................................................................................................................................................44Deconstructie van hiërarchische opposities...........................................................................................................44Kritiek op de westerse metafysica..........................................................................................................................45De schriftuur en la différance.................................................................................................................................46Il n’y a pas de hors-texte: de textualiteit van de wereld.........................................................................................47

2Reflectieopdracht!

B. EEN HEDENDAAGSE VISIE OP WETENSCHAP EN SAMENLEVING...........................................................................474. /................................................................................................................................................................475. VRIJHEID & SAMENLEVING..............................................................................................................................47

5.1 /.............................................................................................................................................................485.2 /.............................................................................................................................................................485.3 Isaiah Berlin...........................................................................................................................................485.4 Charles Taylor........................................................................................................................................49

3Reflectieopdracht!

VoorwoordHistorische lijn wordt gevolgd doorheen het hele boek. Centraal in inhoud = de vraag naar de verhouding tssn denken & werkelijkheid

Oudheid & middeleeuwen: 1ste periode met sterke klemtoon op werkelijkheid: realisme, waarheid buiten mens

Moderne tijd: groeiende aandacht voor de beslissende rol vh subject: idealisme, het fundament wordt binnen de mens gezocht

Hedendaagse tijd: toenemende kritiek op datzelfde subject: decentralisering vh subject + wetenschap

Inleiding: over verwondering, contingentie en denken-als-ordenen

1. Vertrouwdheid en verwonderingWerkelijkheid is ons vertrouwd: we gaan dagelijks met dezelfde dingen om alles is ‘in orde’Soms valt die vertrouwdheid weg en wordt de vanzelfsprekende omgang met de wereld doorbroken verwondering: houding van reflectie, ‘na-denken’ over de ervaring, vragen

= de filosofische grondervaring dat wat we ondergaan vanzelfsprekend isDe verwondering is de arché van de filosofie - Plato

2. Verwondering en contingentieVerwondering ontstaat door wat feitelijk gegeven is te contrasteren met wat mogelijk is.De verwondering stelt het vertrouwde aan de orde door het theoretisch te contrasteren met zijn ‘anders-mogelijk-zijn’.

Het feitelijke dient zich aan als contingent = wat niet noodzakelijk, maar toevallig is (het had ook anders kunnen zijn)

Niet alles wat feitelijk gegeven is, is contingent! verwondering kan bijna alle feitelijke gegevens contrasteren met haar ‘anders-mogelijk-zijn’.

3. Contingentie en ordeIn volstrekte contingentie valt niet te leven: als alles ervaren zou worden als radicaal contingent, zou het voor de mens onmogelijk zijn om zich in de wereld te oriënteren. nood aan ordeVerwondering kan zich slechts voordoen als er al een gegeven ordening is.

4. Denken als ordenenDenken = ordenen/ beheersen vh contingente collectief: cultuur individueel: identiteit dit is belangrijkste taak vh denken: het ordenen van wat in de ervaring (van verwondering) als contingent gegeven is. Die orde kan weer leiden tot verwondering, en tot een nieuwe orde vicieuze cirkel

1. Orde2. Verwondering over die orde het ordenen/ beheersen vh contingente 3. Nieuwe orde 4. …

De culturele verschillen wijzen op een belangrijke onafhankelijkheid vh denken.

4Reflectieopdracht!

Ook op het niveau van individu fungeert het denken in belangrijke mate als een manier om veelheid van meestal toevallige ervaringen & gebeurtenissen in het leven te beheersen en ze in een min of meer geconstrueerde samenhang te denken. deze geconstrueerde samenhangen zijn vatbaar voor stagnatie: ze worden vanzelfsprekend, want ze zijn zodanig vergroeid met de cultuur of slv dat ze niet meer ter discussie worden gesteld. Op individueel vlak zijn het dan evidente uitgangspunten, onwrikbare waardeoordelen etc. voor het denken & handelen vh individu. er wordt niet meer over nagedacht.

het denken zoekt dan niet langer de contingentie te beheersen, maar die verworven beheersing vd contingentie te verdedigen.

In zijn poging om de contingentie te beheersen, vervult het denken een dubbele rol: Het denken ontwerpt altijd al een samenhang overzicht in werkelijkheid interpretatiesamenhang wordt vanzelfsprekend Ruimte voor het vanzelfsprekende plots opnieuw als contingent, als anders-

mogelijk doen verschijnen verwondering over de werkelijkheid

In de loop vd geschiedenis heeft het denken een tal van ‘denkvormen’ ontwikkeld om de ervaring van contingentie beheersbaar te houden (bvb wetenschap, religie, filosofie, magie). Voorbeeld:

Wetenschap : appel die van boom valt heeft de maken met de zwaartekracht en de biochemische condities vd appel & de boom. Het begrijpen vd processen vd boom & de rijpende appel (= het beheersen vd contingentie), zorgt ervoor dat we elk jaar kunnen voorspellen wanneer die appel vd boom zal vallen.

MAAR: het proces van ordenen wordt nooit voltooid omvormen van vreemde realiteit tot vertrouwde wereld is een continue bezigheid WANT: verwondering laat zich nooit definitief uitschakelen (ook al beweren wetenschap & religie soms van wel) Voorbeeld: huidige vrouwenemancipatie vindt zijn oorsprong in de verwondering over de maatschappelijke verhoudingen tssn man & vrouw in de 19de E. Nu: vrouwen ook stemrecht (daar valt niet meer over te discussiëren), maar ook verwondering of de vrouwenemancipatie wel is voltooid? (opnieuw contingentie binnen interpretatiesamenhang)

Ook de diepst gewortelde cultuurpatronen zijn in belangrijke mate contingent (bvb ongelijkheid tssn man & vrouw, vrouw die thuisblijft ipv te gaan werken etc.)

5. Filosofische verwonderingDe waarde van verwondering als vertrekpunt vd filosofie: verwondering weet ook de hardnekkigste vanzelfsprekendheden met hun anders-mogelijk-zijn te contrasteren. Daardoor verliezen zij hun schijnbaar onaantastbare karakter & verschijnen ze in contingentie.

Fundamentele probleem in radicale verwondering, waaromheen elke verwondering cirkelt: de afstand tssn ons denken & de werkelijkheid & de effecten van die afstand op de manier waarop wij de werkelijkheid in ons denken afbeelden. Filosofie is

Enerzijds: de kritische reflectie op de gevestigde kennis & rode Anderzijds: ook zelf een vorm van weten: produceert zelf grondslagen

verwondering kan leiden tot scheppen van nieuwe samenhang

HamvraagWat is de verhouding tssn denken & zijn? Is de structuur in de wereld iets vh denken of iets vh zijn?

5Reflectieopdracht!

6. Denken & zijnDUS: verhouding tssn ons denken & de werkelijkheid = het kernprobleem vd filosofie. zorgt voor spanningsverhouding en die is vormend/ vaststellend.

het gaat om de verhouding tssn het denken & het zijn.

Filosofische reflectie richt zich op alle elementen van die verhouding: Wat is het denken? Wat is de werkelijkheid? Hoe verhouden denken & werkelijkheid zich?

Deze focus op denken & zijn = verbinding van 2 filosofische subdisciplines: epistemologie (stelt de vraag naar ‘ware’ kennis Plato) & metafysica (stelt de vraag naar de ‘ware’ werkelijkheid Aristoteles).

7. Historische evolutiesDe problematiek van denken & zijn is in diverse periodes in de geschiedenis op een verschillende manier aangehaald:

OUDHEID & MIDDELEEUWEN opvallendste gelijkenis: zoeken de ware werkelijkheid in stabiele, universele & kenbare principes. De zintuiglijke wereld wordt a priori als een probleem ervaren. zoektocht naar goddelijke wereld vd waarheid. De taak vh denken is die goddelijke, ideële wereld te kennen (is niet voor iedereen weggelegd). De verwantschap tssn het denken & de ware, goddelijke werkelijkheid wordt vertroebeld door de veranderlijkheid vd zintuigelijke wereld DUS ligt de waarheid buiten de mens. realisme = stelt dat er een werkelijkheid bestaat die in zichzelf geordend is en gelooft dat het denken bij machte is om die samenhang te achterhalen. (Het denken maakt deel uit vd realiteit en is daardoor van nature geschikt om de orde in de werkelijkheid buiten zichzelf te kennen.) er is een geordende werkelijkheid & het denken kan die ordening achterhalen

MODERNE TIJD= de wending naar het subjectHet denken gaat de waarheid vd dingen niet langer in een fundament & een oorsprong buiten de mens zoeken, maar binnen de mens binnen het menselijke denken. De mens wordt oorsprong & fundament vd realiteit. De moderne wending naar het subject voltrekt zich primair in het domein vd kennis en ligt aan de basis vh ontstaan vd moderne natuurwetenschappen (& daarna ook in andere domeinen zoals politiek, rechts etc.). effect: verhouding tssn denken & zijn wordt nu in termen van subject & object geconceptualiseerd: subject = actieve instantie die aan basis ligt van eigen werkelijkheid object = (werkelijkheid) passieve product vh subject tegenstelling: oppermachtig, zelfgenoegzaam menselijk subject maakbare werkelijkheid als object. idealisme = orde is door de mens aangebracht, de mens geeft het zijn vorm.

HEDENDAAGSE TIJD19de E ‘het menselijk bestaan is onvermijdelijk tijdelijk, eindig, gelokaliseerd. Het is onderhevig aan factoren die het zelf niet beheerst & niet onaantastbaar zoals de moderne filosofen dachten.’ decentrering vh subject: het denken blijkt zelf onvermijdelijk deel uit te maken vd werkelijkheid & door die werkelijkheid ook bepaald te worden. (ook bevestiging onlosmakende band tssn subject & object) werkelijkheid is nooit werkelijke realiteit want denken gebeurt in het subject DUS denken is niet meer stabiel punt waaruit de realiteit waarheidsgetrouw geobjectiveerd kan worden. dominant idealisme, maar wisselende band tssn realisme & idealisme + scepticisme & relativisme.

6Reflectieopdracht!

Hoofdstuk 1: op zoek naar een stabiele werkelijkheid. De oudheid (6de E v.C. – 6de E n.C.)

1. Het ontstaan vd wijsbegeerte6de E v.C. in Griekenland: scharnierpunt waarop de Griekse cultuur de rede (ratio, logos) ontdekt & breekt met de traditionele, door de mythe beheerste opvattingen.

1.1 Van mythos naar logos Voor de 6de E n.C. is de archaïsche Griekse cultuur oraal: cultuur werd mondeling overgeleverd. Het universum vd mythische mens is volledig doortrokken van mysterieuze, goddelijke krachten. De oergebeurtenis waarover de mythe vertelt, situeert zich ergens ‘buiten de tijd’ elk historisch of relativerend perspectief = uitgesloten. De bestaande orde wordt gezien als van nature en daar valt niet over te discussiëren. Het mythisch-sacrale wereldbeeld vd Grieken werd met gezag vastgelegd door dichters als Homerus & Hesiodus (8ste – 7de E v.C.). de genealogie vd goden wordt gekoppeld aan de beschrijving vh ontstaan vd wereld. men zoekt naar de oorsprong vd dingen, maar is niet kritisch: geen twijfel aan de bestaande orde.

Atheense tiran Peisistratus geeft in de late 6de E v.C. de opdracht om een standaardversie vd teksten van Homerus & Hesiodus neer te schrijven de mythen moeten voortaan worden geïnterpreteerd.

Men gaat op zoek naar een uitleg (logos), een rationele verklaring. Griekse wonder: de kritiek op de mythe en het omhelzen vd logos is zonder meer het begin vd filosofie.

Rationaliteit = een methodische aanpak vd verklaring vd wereld, die aanspraak maakt op de universele geldigheid & die objectief inzichtelijk & systematisch geordend wil zijn + technisch-wetenschappelijke & kwantitatieve invulling.

Wat hetzelfde blijft: zucht naar verklaring, naar strategieën om de wereld beheersbaar te maken vroeger: mythen verhalen, vanaf 6de E: rationeel verklaringsmodel.

Mythologie: de mens voelt de godenwereld en de natuurkrachten vh universum als chaotisch aan, de verhalen moeten worden geordend hier vindt al een eerste rationalisering plaats. + de wereld ondervindt een desacralisering: de goden verliezen hun plaats in de wereld. Voortaan zoek de mens de verklaring vd wereld niet meer in de alomtegenwoordige kracht vd goden, maar in de universaliteit vd rede. = theoria onttovering vd wereld het kennisideaal vd Grieken is dus het belangeloos overschouwen vh geheel, dat ze willen begrijpen & waarvan ze geen aspect onverklaard willen laten.

Verschil met Egyptenaren & Babyloniërs die hun kennis nooit hadden losgekoppeld van praktische toepassingen.

1.2 De natuurfilosofen op zoek naar de ‘oer-stof’De natuurfilosofen sluiten aan bij explicatieve dimensie van mythe, maar verklaringsprincipes zijn immanent (= geen bovennatuurlijke krachten, maar werkelijkheid verklaren dmv een materialistisch verklaringsmodel.) materialistisch verklaringsmodel (materiële oerbeginselen): oerstof (bvb Thales: water). Zij zoeken de principes van ordening & verandering in de natuur (kosmos). parellel tssn orde vh denken & orde vh zijn.

Natuurverklaring & kosmologie behoren tot de belangrijkste taken vd geleerden (sofoi). Ze moeten de orde die in de natuur aanwezig is, op een rationele manier kunnen uitleggen.

De parallel tssn de logische verklaring & de ontologische ordening vd realiteit7Reflectieopdracht!

Ontologsiche orde: de orde buiten ons zijn = structuren vd realiteit (ratio essendi)=

Logische orde: wat wij creëren/ beïnvloeden = de structuur van ons denken (ratio cognoscendi).

= realisme

1.3 Het relativisme vd sofistenRelativisme = ware kennis is onbereikbaar, de dingen zijn zoals ze zich aan mij voordoenRelativisme is uniek voor deze periode, de meeste filosofen waren realisten (zoals Plato). De sofisten zijn grote vijanden van Plato.

De onttovering vd wereld heeft ook een keerzijde: de traditionele samenlevingsverbanden komen op losse schroeven te staan. de samenlevingsverbanden maken deel uit vd globale kosmische orde. scepsis & relativisme want de verantwoording voor het handelen & voor sociale relaties is niet langer evident. spanning tussen natuur (phusis) & cultuur (nomos) uit zich in allerlei politieke & maatschappelijke veranderingen.

In 6de E v.C. is er een eind gekomen aan de archaïsche koninkrijken & bestaat Griekenland uit een veelheid van poleis of stadstaten. In die stad heerst een geschreven wet en niet de absolute wil vd vorst. In de 5de E v.C. verschijnen de sofisten = rondtrekkende leraren die tegen betaling tegenmoetkomen aan de behoefte aan vorming & kennis. Hun activiteiten komen vooral neer op onderwijs & disputeren (debatten). woord als machtsmiddel (overtuigen is belangrijker dan gelijk hebben) hier had Plato kritiek op en daardoor heeft ‘sofist’ een negatieve bijklank gekregenProtagoras: “de mens is de maat van alle dingen” = voornaamste sofist & relativist. Onderscheidt dingen die zijn & dingen die niet zijn. homo mensuraEr is geen kennis van ultieme waarheid mogelijk. De dingen zijn zoals ze mij toeschijnen. Er is geen maatstaf om de dingen te beoordelen, tenzij de individuele mens zelf. er ontstaat een kloof tssn kennis (kunde) & wijsheid

1.4 Socrates (469 – 399 v.C.)“Deugd is gelijk aan inzicht.” als men kennis heeft over het goede, kan men niet het kwade aanrichten. logos vormt niet langer een machtsmiddel, maar de plaats waar inzicht, waarheid & deugd tot stand komen.

Socrates is de leermeester van Plato. Hij heeft zelf nooit iets neergeschreven, Plato

heeft zijn ideeën neergeschreven. Verschil tssn het denken van Plato & Socrates???

Vanuit zijn onwetendheid brengt Socrates zijn gesprekpartners ertoe om hun eigen kennis & kunde te articuleren.

Met wapen vd ironie doorprikt Socrates de ballon van de eigenwaan & dwingt tot reflectie. rede is nu ‘rede-nering’: tegenover de monoloog vd sofisten staat nu de dialoog als model voor het verwerven van inzicht.

Het proces SocratesSocrates gaat opzoek naar inzicht in waarheid & goedheid. Socrates wordt het slachtoffer van politieke afrekening & wordt ter dood veroordeeld in 399 v.C. “Socrates is schuldig omdat hij een verderfelijke invloed heeft op de jongeren & omdat hij niet de goden eert die de stad eert, maar andere, nieuwe goddelijke machten.” – Apologie (Plato).

8Reflectieopdracht!

1.5 De post-klassieke oudheid (Hellenisme & Keizertijd, 3de E v.C. – 5de E n.C.) De Griekse cultuur wordt over het immense rijk van Alexander de Grote uitgedragen de hellenistische beschaving houdt langer stand dn het hellenistische rijk zelf, want het voortdurend groeiende Romeinse Rijk zal nu zijn rol als erfgenaam vd Griekse beschaving waarmaken.

Door schaalvergroting ontstaan er nieuwe politieke structuren die een belangrijke mentaliteitswijziging teweegbrengen. De burgers beschouwen zichzelf nu als wereldburgers: kosmopolitisme: de hele kosmos is hun polis. Neveneffect:

Staatsburgerschap komt neer op onderworpenheid aan een centraal gezag dat zeer ver vd dagelijkse leefwereld verwijderd is. Voor de concrete uitwerking van waarden & normen zijn de burgers op zichzelf aangewezen.

Individualisering (die ook in de hellenistische filosofie doorbreekt) is een paradoxaal gevolg vd schaalvergroting die het politieke leven kenmerkt.

De filosofie uit deze periode wordt gekenmerkt door de basisstelling dat wijsbegeerte niet zozeer een theoretische reflectie is, maar een levenswijsheid of levenskunst. Christendom (heeft later nog aansluiting gevonden bij de (neo-) Platoonse leer, die in de late oudheid (2de E – 6de E n.C.) de dominante filosofische denkrichting wordt)

2. Zijn & worden= probleem van denken & zijn centrale probleem = de vraag naar de werkelijkheidswaarde vd zintuiglijke waarneembare wereld.

Het zijn vd ware werkelijkheid die eeuwig, onveranderlijk & universeel is

Het worden vd zintuigelijke realiteit die momentaan, veranderlijk & particulier is.

2.1 Zijn tegenover worden: Parmenides & HeraclitusDe gewone sterveling ziet het dilemma niet: ofwel “dat het is, en dat het onmogelijk is dat het niet is”, ofwel “dat het niet is, en dat het noodzakelijk is dat het niet is”Parmenides kiest radicaal de eerste weg & zal enkel vertrouwen op de coherente, verstandige betoog vd logos.

Parmenides (515 – 440 v.C.) poneert het probleem vh ‘zijn’ voor het eerste maal: “het zijnde is, het niet-zijnde is niet” het zijnde:

Kan niet ontstaan Is niet veroorzaakt Kan niet vergaan of in iets anders overgaan Is onbeweeglijk & begrensd Is volmaakt Geen gradaties (iets is of is het niet)

Het waargenomen verschil met ‘het zijn’ behoort tot de orde vd bedrieglijke zintuigen.

Heraclitus (543 v.C. - ?) poneert exact het tegenovergestelde: “alles vloeit, niets is blijvend” gaat ervan uit dat de ware werkelijkheid precies in die chaotische wirwar van fenomenen te vinden is de werkelijkheid:

Is voortdurende verandering de wereld is onderhevig aan een permanente flux Conflict tssn tegengestelden is wezenlijk voor de orde vd wereld

DUS: het universele immobilisme (de eenheid vh abstracte ‘zijn’) Parmenides

de universele mobiliteit (de veelheid vd concrete werkelijkheid) Heraclitus

9Reflectieopdracht!

2.2 Plato (428 – 347 v.C.) Het ware ‘zijn’ (de ideeën) is eeuwig & onveranderlijk (zie: Parmenides) Zintuiglijk waarneembare werkelijkheid is onderhevig aan verandering (zie

Heraclitus)

= eerste werkelijk systematische filosoof. Hij ontwikkelt een omvattende filosofische leer waarin diverse aspecten vd werkelijkheid een plaats toegewezen krijgen: politiek, ethiek, metafysica, ontologie & kosmologie. platoonse leer: filosofisch systeem

Ethisch uitgangspunt Epistemologische (kennisleer) methode Ontologisch (leer vd werkelijkheid) fundament

Plato geeft fictieve discussies weer, waarin meestal de figuur van Socrates de centrale rol vervult & dit zonder zijn eigen opvatting te geven de interpretatie van zijn werk is geen sinecure

DE BETEKENIS VAN SOCRATES“Inzicht in de ware betekenis van morele begrippen, leidt ook daadwerkelijk tot moreel handelen.” – SocratesDe ethische dimensie staat ook bij Plato centraal, maar nu past de ethiek binnen een systematische interpretatie vd werkelijkheid. Ethisch probleem waaruit Plato’s denken vertrekt: vraag naar morele opvoeding

Van ethiek naar epistemologie probleem van staat/ morele opvoeding/ waarheid/ …

Morele overtuigingen gebaseerd op meningen en dus niet gepaard met kennis Probleem: maakt overtuigingen kwetsbaar Oplossing: moraliteit funderen op ware kennis

MENINGEN & WARE KENNIS van epistemologie naar ontologie

Kennis moet algemeen & stabiel zijn Probleem: waarnemingsobjecten zijn:

- concreet/ particulier- onstabiel- onzuiver dus:- ofwel is ware kennis onbereikbaar (= relativisme)- ofwel heeft ware kennis een ander object (= Plato)

Kennis (epistèmè) = ideeën / vormen (eidè) = verstand = zijnKennis = - abstract- universeel- stabiel- enkelvoudig

Mening (doxa) = zintuiglijke objecten = zintuigen = wordenMening = - concrete- singuliere- veranderlijke- veelvuldige

kloof tussen beiden is onoverbrugbaar

Als eerste heeft Plato gezien dat kennis/ wetenschap bestaat in het vatten vh algemene & abstracte. Dat abstracte kunnen we slechts ‘inzien’, want is zelf niet waarneembaar (toont zich enkel in concrete dingen).

Grondidee platoonse filosofie = het inzicht dat de ware werkelijkheid begrippelijk is & eigenlijk elders te vinden is dan in het puur zintuiglijke. DUS: kennis vereist stabiliteit & objectiviteit (in een wereld waar niets objectief is, is kennis niet mogelijk = reactie tegen de sofisten & het relativisme: probleem relativisme = dat het alle vertrouwen stelt in de waarneming) Instabiliteit waarneming volgens Plato:10Reflectieopdracht!

Ligt aan de instabiliteit vd waarneembare dingen zelf Eigen veranderlijkheid

de dingen in de zintuiglijke wereld zijn dus absoluut onvoldoende als basis voor de kennisverwerving (zelfs een gefundeerde mening is geen kennis). voor kennis is een inzicht in de ware werkelijkheid vereist. kennis is van een andere orde dan de mening

EEN WERELD VAN IDEEËN van epistemologie naar ontologie Ideeën

Objecten van ware kennis Gekend met verstand Onzichtbaar Tijdloos Bestaan ‘gescheiden’ afzonderlijk vd concrete werkelijkheid

- de ware werkelijkheid overstijgt/ transcendeert het subject, omdat ze onafhankelijk is van wie haar inziet (zie immanent (= tegengestelde transcendent) bij natuurfilosofen) - de ware werkelijkheid transcendeert het gekende object, omdat de ideeën kennis bieden die onafhankelijk vd waargenomen dingen geldig is ideeënwereld (afgescheiden vd wirwar vd zintuiglijke wereld)

Representeren het ‘zijn’ itt het ‘worden’

PARTICIPATIE & DE IDEE VH GOEDEDe zintuiglijke/ concrete wereld is nooit een pure flux: er is ook een onmiskenbare stabiliteit (bvb een koe blijft een koe, ook al is elke koe die je ziet anders). die onmiskenbare stabiliteit is er omdat de dingen een afschaduwing zijn vd ideeën. Participatie = de relatie tssn de zintuiglijke wereld & de ideeënwereld. Plato’s model om participatie uit te leggen: mimèsis (nabootsing) de zintuiglijke dingen zijn ‘afbeeldingen’ vd ideeën. Ideeën & objecten in relatie tot elkaar:

Epistemologisch (ware kennis): kenobjecten Ontologisch (werkelijkheid): ordeningsprincipe ideeën vervullen

de rol als wezensvorm in de zintuigelijke wereld

Er zijn relaties tssn de verschillende ideeën & die hangen met elkaar samen. Niet alleen de natuurlijke dingen, maar ook artefacten hebben een idee. Vb: een kapotte gsm is het waarneembare object, maar een gsm die perfect in orde is (die in waarneembare wereld niet bestaat) is het idee. Onderlinge verwevenheid vd ideeën noemt Plato: koinonia (gemeenschap)

‘Het Goede’ = de belangrijkste notie in zijn ethische grondinteresse

Het Goede is dus boven alle ideeën, zelfs boven het zijn, verheven. De idee is dan ook niet alleen ideëel, maar ook ideaal ze is het volmaakte doel waarnaar elke concrete verschijningsvorm naar streeft en tegen wordt getoetst.

Vergelijking zon & Het Goede:Zon

Maakt zichtbaar Doet worden (ontstaan) Zelf niet ontstaan/ niet zichtbaar

Het Goede Maakt kenbaar Doet zijn (bestaan) Zelf hoger dan zijn/ niet kenbaar

Het principe dat de grondslag vormt van de kenbaarheid van alles wat is, blijft zelf onkenbaar. Plato’s presentatie vd idee vh Goede blijft mysterieus (enigmatisch), omdat het Goede toch altijd de kennis overstijgt.

11Reflectieopdracht!

Zijnsgoedheid “Het zijn is in se goed” ‘wat door de Goede schepper is voortgebracht moet ook goed zijn’ = middeleeuwse denker DUS: het kwaad kan alleen bestaan als pervertering vd kracht vh goede het kwaad dankt zijn bestaan aan het goede & floreert of wordt minder naarmate het goede er kracht aan verleent.

ECHTE KENNIS IS A PRIORI

Kennis is niet het resultaat van abstractie uit de zintuiglijke werkelijkheid, maar wel van een autonome operatie vh denken we hebben met onze kennis altijd toegang tot de ideeën.

Waarneming kan slechts tot meningen leiden & niet tot ware kennis. Theorie vd wederherinnering (anamnese) = voor de geboorte was onze ziel

aanwezig in de ideeënwereld & had dus perfecte kennis deze moet terug geactiveerd worden maieutiek (‘vroedvrouwkunde’): filosoof helpt maieutisch de kennis uit de ziel te halen die de ziel heeft opgenomen in de ideeënwereld waar het voordien vertoefde.

Dialectiek = de dialoog die we met onszelf of met anderen voeren en die ons tot een gefundeerd inzicht in de waarheid brengt.

Plato stelt dat het doel vd filosofie erin bestaat te ‘leren sterven’

Waarom is Plato een realist? De ideeënwereld is de echte wereld die kan worden achterhaald via amnese, via maieutiek. Er is objectieve kennis mogelijk over wat juist is, wat ‘het goede’ is. Elke morele fout komt door onwetendheid. Plato is tegen empirie want je moet vanuit het verstand begrijpen. De ultieme filosoof is diegene die het volk leidt. Volgens Plato is mobiliteit tssn klassen mogelijk: vanaf geboorte moet worden bepaald waar het kind wordt geplaatst (ongeacht achtergrond). Dialectiek Is bij Plato een methode om tot waarheid te komen adh vd analyse van begrippen. Begrippenanalyse gebeurt dmv dialoog. Hegel: “de dialectiek is een discussie tssn tegengestelden waarbij het resultaat ‘iets nieuws’ is. De tegengestelden zijn hiermee niet vernietigd, maar opgeheven: blijven bestaan, maar op hoger niveau.”

Aristoteles: “dialectiek leidt tot holle discussies waaruit geen waarheid kan voortkomen.” Echte waarheid logisch analyseren van observaties. (Kant ondersteunt deze kritiek)

2.3 Aristoteles (384 – 322 v.C.) Erkent ook de 2 verschillende werelden van Plato, maar acht de ideeënwereld als onnodig want “het is gwn een kopie vd waarneembare wereld” volgens Aristoteles.

Statische principes: vorm & materie (hylemorfisme) Dynamische principes: act & potentie

= belangrijkste lln van Plato & heeft als 1ste expliciet de bedoeling om een allesomvattend systeem van weten te ontwikkelen gaat empirisch te werk

Niet experimenteel Niet kwantitatief: kan volgens hem nooit de rijkdom

blootleggen vd natuurlijke dingen die hun specifieke doel in de natuur volbrengen

+ teleologisch verklaringsmodel (= de leer vd doelen wat is het doel vh dier dat ik observeer?)

ERVARING, WERKELIJKHEID & KENNIS Model van theoria: observatie speelt een belangrijke rol, maar levert geen wetenschappelijke kennis op wijsheid = kennis vd oorzaken die een verklaring bieden voor de vele afzonderlijke dingen.

12Reflectieopdracht!

SUBSTANTIE & ACCIDENTENOntologie:

Beschrijving vd algemene kenmerken vd dingen die bestaan. Achterhalen vd vorm, de doelgerichtheid & de functie van wat hij waarneemt. Antwoorden classificeren adhv de categorieën

De categorieën we beschrijven de dingen adhv 10 soorten vragen. Het antwoord op die vragen beschrijven predicaten.

Wat? Hoe? Hoeveel/ hoe groot? Waar? Ten opzichte van? Wanneer? Welke actie ondernemend? Welke actie ondergaand? In welke houding? Waarin gehuld?

SubstantieKwaliteitKwantiteitPlaatsRelatieTijdActiviteitOndergaanHoudingAanhebben

= 10 aspecten waaronder we een ding kunnen beschouwen = de 10 categorieën = qua-functioneren= categorieën vh denken & vh zijn = volgens Aristoteles uitdrukkingen vd structuur vd werkelijkheid zelf

!!!!! cruciaal onderscheid tssn substantie (wat?) & accidenten (9 eigenschappen)

Substantie = datgene wat, in de dingen die aan verandering onderhevig zijn, identiek blijft: de permanente ‘drager’ van alle accidentele verandering. Is ook enige dat op zichzelf kan bestaan, de accidenten hebben een substantie nodig om te bestaan. (= steeds concreet, nooit een algemeenheid: levende wezens, natuurlijke lichamen & artefacten) Accident = toevallige & veranderlijke eigenschappen (bvb groene of rode appel)

“Ondanks alle verandering & beweging bezit deze wereld (de zintuiglijke wereld) een zekere mate van vastheid. We moeten enkel de wereld die we dagelijks waarnemen verklaren. Die realiteit draagt de principes voor haar verklaring in zich.” – Aristoteles ( Plato: ideeënwereld als verklaring)

2 vragen: Wat maakt de substantie tot wat ze is? (= statisch

perspectief) Hoe kan substantie veranderen? (= dynamisch perspectief)

MATERIE & VORMStatisch perspectief

Substantie bestaat uit vorm (morphé) + materie (hylè) = hylemofisme

Gevolg voor kennis: kennis = kennis vd vorm Kenproces = abstractieproces kennis = die (wezens)vorm abstraheren = de-

materialiseren (ontdoen vd materie) & de-individualiseren (ontdoen vd individuele & accidentele kenmerken)

Kennis uitgedrukt in definitie (logos) Wezensvorm bepaald door functie DUS: vorm is doelgericht (artefacten: extrinsiek & natuurlijke wezens: inherent =

ziel) Doel = streefdoel = perfectie van substantie

ACT & POTENTIEDynamisch perspectief

13Reflectieopdracht!

Act & potentie de actualisering van potentie komt neer op het geleidelijk realiseren vd vorm, die als doel gegeven was, in de materie = entelechie

Gelijkenis met Plato: ‘vorm’ de vorm (of het wezen) is het universele, enkelvoudige begrip waaraan particuliere dingen deelhebben. Verschil met Plato: dat wezen bestaat niet op zichzelf (2de kritiek op Plato, naast ideeënwereld)

VIER OORZAKENStart: alles heeft een makerDUS: alles heeft een bewerkende oorzaak/ efficiënte oorzaak/ causa efficiens Het doel bepaalt de wezensvorm volledig, want zonder doel zou hij zijn werking niet volbrengen. de door de efficiënte oorzaak voortgebrachte constellatie van vorm & materie is dus doelgericht teleologie

Materiele oorzaak - “het bestanddeel waaruit iets ontstaat” (materie) bvb het goud van een ketting

Formele oorzaak- de vorm (wat het te zijn heeft) bvb de vorm vd ketting

Efficiënte/ bewerkende oorzaak- “de bron vd verandering of rust” bvb de juwelenmaker

De doeloorzaak (teleologie) - “het doel” bvb doel vh juweel te maken is het te verkopen doel als streefdoel, als vervolmaking

TeleologieDe verklaring vd werkelijkheid begon met de vraag ‘waarom?’ Uitganspunt: de redelijkheid vd natuur verloopt planmatig alles in natuur is doelgericht Charles Darwin de natuur voltrekt een proces met enkel onbedoelde effecten van bepaalde evoluties DUS: de verklaring is niet langer ‘waarom’, maar ‘waardoor’

HET GODDELIJKEAristoteles zoekt in zijn metafysica ook inzicht in de hoogste, goddelijke werkelijkheid. Het ”hoogste zijnde”

Puur vorm, geen materie Pure act: niets te realiseren potentialiteit Zuivere denkact: hoogste act = denken zichzelf denkende denken Hoogste oorzaak van elke beweging: het doel dat alles naar zich toe trekt 1ste onbewogen beweger: 1ste die in beweging zet, zelf niet veroorzaakt,

volmaakt “de onbewogen beweger geeft aanzet tot verandering als object van verlangen; andere dingen geven aanzet tot verandering doordat ze zelf veranderen”

NIET de oorzaak vh zijn zelf vd dingen: geen schepper omdat dat een potentie zou binnenbrengen in zijn bestaan

Een god die niet schept, die bestaat in het denken dat zichzelf denkt, zonder zich om iets buiten zich te bekommeren. De god vd filosofen = geen god van religieuze riten, maar een limietbegrip dat de hoogste kwaliteiten verenigt

Aristoteles: zuivere act, 1ste beweger, pure vorm Thomas van Aquino: het zijn zelf dat op zichzelf bestaat Déscartes: oneindige wezen dat volmaakt & goed is

TAALTHEORIEConventionele taalteken vs niet-conventionele inhoud

Conventioneel: tekens & klanken. Die verschillen van taal tot taal Niet-conventioneel: de pathemata (wat er omgaat in de ziel) + de dingen zelf

14Reflectieopdracht!

Contact met werkelijkheid ligt in het innerlijk vd mens, in het denken, meer dan in taal Relatie teken/ klank & klank/ pathemata = conventioneel Relatie pathemata/ dingen = iconisch, op gelijkenis gebaseerd

2.4 Vergelijking Aristoteles & PlatoPlato

2 werelden: ideeënwereld & zintuiglijke wereld

Kennis uit ideeënwereld via amnese & maieutiek

Platoonse leer Dialectiek Idee (bestaat op zichzelf) “Het Goede” boven het zijn

verheven

Aristoteles Erkenning van die 2 werelden,

maar ideeënwereld onnodig Kennis uit zintuigelijke wereld via

logisch analyseren van observaties empirisch

Hylemorfisme Teleologie Vorm (bestaat niet op zichzelf) “Het hoogste zijnde” niet

oorzaak vh zijn zelf vd dingen

Hoofdstuk 2: geloof & weten. De middeleeuwen (5de – 15de E)

1. Inleiding Vanaf 2de E: expansie Romeinse Rijk houdt op economie stokt & geraakt in zware crisis economie obv grondbezit ipv geldeconomie systeem vd feodaliteit: politieke macht = gebonden aan grondbezit uit leenverbanden zijn ook geleidelijk aan de nationale staten ontstaanIn late 4de E: christendom tot staatsgodsdienst uitgeroepen de kerkelijke structuur bleef ondanks alle verwoesting overeind, waardoor zij voor eeuwen de drager vd cultuur werd.

Kerk als factor van continuïteit, stabiliteit Kerk als dominante factor in het geestesleven: filosofie verchristelijken +

christendom filosofisch doordenken

2. De vroege middeleeuwen. Augustinus (354 – 430) en de Platoonse traditie

Christendom heeft kritiek op heidenen die ervan uitgaan dat ze zelf, enkel steunend op de kracht vd rede, de gelukzaligheid kunnen bereiken

15Reflectieopdracht!

Augustinus: “uiteindelijke verlossing ligt niet in de macht vd menselijke rede, maar is slechts mogelijk dankzij de vrij geschonken goddelijke genade.”

Exemplaria: de modellen in het verstand van god = universele begrippen schepping = realisatie van die modellen

Kennis van modellen door verlichting verstand Vrijheid ligt in redelijkheid & wil Philosophia christiana: geschiedenis als lineair proces +

rol individu + alles is plan van god Antropocentrisme: mens staat centraal in schepping Wantrouw nieuwsgierigheid (curiositas) oriënteert

ziel in verkeerde, heilloze richting en maakt haar door veelweterij verwaand vana curiositas mundi

Fides quaerens intellectum denken voltrekt zich binnen religieus kader Auctoritates = gezaghebbende auteurs die verder staan dan de middeleeuwers

zelf verwijt middeleeuwers zelf niet dachten (Bacon, Déscartes), gezagsargumenten verschaffen geen inzicht (Thomas van Aquino), interpretatie is nodig (Alanus van Lille)

Manicheïsme: begin vh goede en begin vh kwade (leer van Mani, leer dat kennis/ inzicht brengt) Neoplatonisme = privatieve opvatting: enkel bron van goed, kwaad is een tekort aan goed

Latere Augustinus: “zonder veroorzaakt door excessieve eigenliefde door de zondaar & tekort aan liefde voor god”

2 belangrijke thema’s in de middeleeuwse filosofie:- geloof & rede (zie: Thomas van Aquino)

- universalia (zie: Willem van Ockham)

3. De volle middeleeuwen. De herontdekking van Aristoteles (13de E)

Latijnse, Arabische vertalingen & Griekse originelen (komen in westen terecht via veroveringen van Arabieren vh Griekse cultuurgebied) Byzantijnen: sceptisch & wantrouwend tegenover ‘heidense’ filosofie bewaarden teksten van Aristoteles maar lazen ze niet. Westen: zwelgen de ‘nieuwe’ teksten in

‘heidense’ filosofie van Aristoteles en Philosophia christiana valt niet te verzoenen conflict evolutie is niet meet de stuiten 14de & 15de E: scheiding geloof & reden, theologie & filosofie weg naar moderniteit ligt open

GRIEKS DENKEN & CHRISTELIJK GELOOF 1ste fase middeleeuwen (6de – 12de E): augustiniaans (dus platoons) WANT de

filosofische inzichten uit platoonse leer leveren de christelijke denkers niet echt problemen hiërarchisch wereldbeeld + alles streefde naar het transcendente goede (= elk schepsel streeft naar zijn schepper) Taak filosofie: de door het geloof aangereikte waarheid met rationele argumenten verstaan filosofie wordt een wetenschappelijke discipline = draagster van alle rationele kennis & vd methode om tot die kennis te komen. MAAR: gebrek platoonse filosofie = natuurwetenschap

2de fase middeleeuwen (13de E): aristotelische natuurfilosofie: richt zich op studie van beweging & vd 4 oorzaken (zie Aristoteles) nadruk nog steeds op hoedanigheid (= kwaliteit: waarom? = verschil met moderne wetenschappen)

Nadelen Aristoteles (botst met de opvattingen vd christelijke denkers) - onsterfelijkheid vd ziel onmogelijk: ziel = vorm vh

16Reflectieopdracht!

lichaam & vorm is nooit los van stof ziel niet los van lichaam? - waarom zijn de vormen in de substanties eeuwig identiek? Aristoteles: vorm als immanente principes = aanwezig in elke substantie & geabstraheerd als universeel begrip in ons verstand- scheppende transcendente god onmogelijk: Aristoteles ziet god als aanwezig in de fysieke wereld (als hoogste zijnde) godsopvatting van Aristoteles = immanent oplossing: vermenging aristotelische & platoonse leer

4. Thomas van Aquino (1225 – 1274) “De tegenspraak tssn de (heidense) filosofie & het christelijke geloof moet opgelost worden.” wilt de aristotelische filosofie met platoons-christelijke leer verzoenen: de geloofswaarheden zijn het domein vd openbaring (Bijbel), de natuurlijke kennis berust op redelijke verwerking van waarnemingsgegevens

Dominicaan (= Aristoteles-gezind) ‘Voorboden vh geloof’: reden speelt ook een rol in

het geloof

KENNIS VD WERKELIJKHEID Kennis: aristotelische opvatting geen kennis is mogelijk, tenzij waarneming ze

uitlokt Het eigenlijke voorwerp vd menselijke geest = de onstoffelijke vorm in de

stoffelijke verschijnselen Mens is uit zichzelf tot kennis vd natuur in staat ( platoons wantrouwen tov

zintuigen & illuminatieleer van Augustinus) Universalia: kennis gaat over het universele (en niet over het particuliere) bvb dé

hond is de kennis en niet deze hond. Hoe tot universalia komen? menselijke geest beschikt over een ‘natuurlijk licht’ (lumen naturale) waarmee het zichzelf verlicht ( Aristoteles: puur observatie)

Neemt aristotelische hylemorfisme over Universele begrippen op 3 manieren:

- in gods geest: exemplaria (platoonse ideeën)- in de dingen: vorm + materie (Aristoteles)- in het verstand: geabstraheerde universele vorm

Nadelen Aristoteles oplossen dmv platoonse elementen: integreert Aristotelisme in het Christelijke Platonisme

ESSENTIE & EXISTENTIE Essentie = het wezen (aristotelische vorm) vorm kan puur op zichzelf bestaan

( Aristoteles) Existentie = het reële (actuele) bestaan vd dingen (zijnsact)

Het is door gods scheppingsdaad dat het actuele bestaan wordt toegevoegd aan de essentie de essentie gaat aan de existentie vooraf.

Forma subsistens: zijnsact gekoppeld aan pure vorm, zonder stof (bvb engel & ziel)

Geschapen wezens zijn afhankelijk doordat ze zelf niet de bron zijn van hun zijnsact (existentie)

God is het zijn zelf dat op zichzelf bestaat (ipsum esse subsistens): gods essentie = zijn existentie ( Aristoteles: god is hoogste zijnde, maar niet hoger dan zijn zelf)

Onsterfelijkheid ziel: platoons model- ziel overstijgt het lichaam omdat het denkt- ziel = een vorm die tegelijk zelf een substantie is: heeft eigen essentie & existentie, los van lichaam waar zij tijdelijk mee verbonden wordt & waaraan zij vorm geeft

17Reflectieopdracht!

- elke ziel wordt afzonderlijk als substantie door god geschapen en zal dus ook zo blijven voortbestaan

5. Het nominalisme van Willem van Ockham (ca. 1285 – ca. 1348)

Vanaf einde 13de E: toenemende kloof tssn theologie & filosofie

Nominalisme: uitgangspunt = de stelling dat het voor ons, mensen, onmogelijk is om tot gods scheppingskracht door te dringen. DUS: het is niet gegarandeerd dat de manier waarop wij de dingen kennen, overeenkomt met de manier waarop de dingen in werkelijkheid zijn.

Plato, Aristoteles, Augustinus & Thomas van Aquino: werkelijkheidswaarde aan universalia toegekend. Aan het universele begrip in ons denken beantwoordt hetzij:

Op een zichzelf bestaande essentie (de platoonse idee)

Een algemene essentie in de dingen zelf (de aristotelische vorm)

Een essentie die zich zowel als exemplar in gods denken als in de dingen zelf bevindt (Augustinus & Thomas van Aquino)

Gelijkenis tussen ze allemaal: buiten het menselijk verstand bestaat een algemene, universele & abstracte werkelijkheid die de menselijke geest met zijn abstracte begrippen kan vatten.

Het denken & taal verlopen parallel aan de werkelijkheid het nominalisme doorbreekt dat parallelisme tussen denken & werkelijkheid met als grondlegger vd beweging: Willem van Ockham “de enorme kloof tssn de almacht vd wil van god & de beperktheid vd menselijke kennis verhindert het ons om diep in de werkelijkheid door te dringen.”

Er zijn abstracte namen voor een veelheid van concrete dingen & concrete namen voor de concrete dingen zelf, maar er bestaan geen abstracte, algemene ‘dingen’ buiten de geest. De universele termen die we hanteren zijn slechts nomina nominalisme

DUS: algemeenheid is een wijze van denken (modus intelligendi) & een wijze van uitdrukken in taal (modus significandi) maar geen bestaanswijze (modus essendi).

Ontologische spaarzaamheid / ‘het scheermes van Ockham’ = meer dingen in de werkelijkheid aannemen dan strikt noodzakelijk mag niet, want niet elke talige uitdrukking moet aan een realiteit beantwoorden, aangezien universele begrippen enkel constructies zijn van ons denken & van ons spreken. “Men moet zijnden niet vermenigvuldigen als het niet nodig is.”

Gevolg: rationaliteit wordt van geloof gescheiden de onbereikbare god verdwijnt uit het wetenschappelijke blikveld & de gedesacraliseerde wereld komt onder het mes vd wetenschappelijke rationaliteit (= keerzijde vh scheermes) einde middeleeuwen

18Reflectieopdracht!

Hoofdstuk 3: de wending naar het subject. De moderne tijd (16de – 19de E)

1. Inleiding1.1 Een nieuwe tijd breekt aanDE GEBOORTE VAN EEN NIEUWE TIJDVanaf 16de E: transformatie in de cultuur vh westen, waarbij de filosofie nu eens inspeelt op die veranderingen & er dan weer denkend op vooruitloopt. Ook filosofie richt aandacht naar de mens de ontdekking vh subject

Filosofen & wetenschappers hebben zelf de moderniteit aangekondigd. Met opkomst nieuwe wetenschap: alternatief voor het scholastieke denken & het aristotelische wereldbeeld. moderne wetenschap ontstaat & dwingt de filosofie om zichzelf te herdenken.

Pas einde 18de E (door oa Kant) duidelijk dat doelstellingen van filosofie & wetenschap niet hetzelfde zijn. Comte (positivist): “elke filosofie die iets anders doet dan het synthetiseren vd resultaten vd wetenschap, overbodig & achterhaald is.”

RENAISSANCE & HUMANISME Verschillende fasen in moderne tijd: 1. renaissance & humanisme 2. Verlichting 3. vooruitgangsgedachte

1. Renaissance & humanismeEnkele bekende humanisten: Erasmus, Morus, Luis Vives, Lipsius Dmv kritische edities vd oude teksten naar authentieke bronnen vd cultuur terugkeren + godsdienstige vernieuwingsbewegingen (Luther, Calvijn).

Beslissende factor = geloof vh individu (het subject)

Vanaf 17de E: subject volop in belangstelling filosofen bouwen grote systemen waarin God, de kosmos & de mens een plaats krijgen toegewezen.

VERLICHTING Vanaf 18de E

Frankrijk: aandacht voor politieke & maatschappelijke dimensie Duitsland: verlichting eerder cultureel & filosofisch van aard

Kenmerken verlichting Kritische karakter: al wat rationele toets niet doorstaat moet worden betwijfeld

kritische discussie met alle vormen van traditie. Emancipatorische tendens, zowel op theoretisch als op praktisch gebied:

verlichte denkers komen op moreel, politiek & economisch vlak op voor de autonomie vh individu (motto Kant: ‘sapere aude’= ‘durf te denken’. De verlichte mens ziet zichzelf niet langer bebonden aan de verplichtingen & conventies die veelal van religieuze oorsprong zijn. Formulering mensenrechten ontplooiing menselijke vrijheid & ontwikkeling eigen talenten & vermogens. Groot geloof in waarde vd mensen gaat samen met de gedachte dat we werkelijkheid zelf redelijk is basis voor optimisme dat zo typisch is voor deze tijd

Vooruitgangsgedachte: Invloedrijkste in Frankijk nieuwe maatschappelijke & politieke organisatie Franse Revolutie (1789) = hoogtepunt van heel die beweging

19Reflectieopdracht!

Vanaf midden 18de & begin 19de E: nadruk op rede & haar universele uitspraken brengen een belangrijke beweging op gang: de romantiek = opnieuw aandacht vragen voor eigen geschiedenis & cultuur.

1.2 Een nieuw type van wetenWat maakt het moderne weten radicaal verschillend van oudheid & middeleeuwen? de differentiatie vh weten & de bijzondere rol vh subject.

HET SUCCES VD WETENSCHAPEinde 18de E: splitsing filosofie & wetenschap (differentiatie) = een feitSuccesverhaal jonge wetenschappen kennis komt langzaam op gelijke voet met ‘op natuurwetenschappelijke wijze verkregen kennis’.

Descartes: wetenschappelijke moraal Hobbes: politieke theorie gebaseerd op een wetenschappelijk begrip van mens &

slvBegin hedendaagse tijd: ontwikkeling menswetenschappen

DE DRAGENDE ROL VH SUBJECTAlle verhoudingen tot de werkelijkheid (economische, religieuze, politieke, juridische) worden in de moderniteit begrepen als ontstaat uit & gefundeerd in de menselijke subjectiviteit. het subject is actief in het kenproces

Kant: ‘copernicaanse revolutie’: uit een ongeordende hoeveelheid zintuiglijk materiaal schept het subject de objecten van kennis & brengt zo de kenbare wereld voort.

ipv ‘het zich op een beschouwelijke wijze laten informeren door wat in de ideeënwereld gegeven is’ (Plato) ‘kennis is het resultaat van activiteit vh subject, op grond waarvan de objecten vd kennis pas ontstaan’ (Kant)

Typisch voor het moderne weten: objecten zijn maakbaar, manipuleerbaar. Het subject kan ze vorm & structuur geven naar keuze.

‘Verlichting is het uittreden vd mens uit het onvermogen zich van verstand te bedienen zonder de leiding ve ander (onmondigheid).’ – KantZinsspreuk Verlichting: Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen. emancipatie zelf denken impliceert een bevrijding vd bevoogding & kritisch afstand nemen tov de traditionele inzichten.

2. Het rationalisme: René Descartes 2.1 Op zoek naar een nieuw & zeker uitgangspuntUitgangspunt = de twijfelRené Descartes bewonder de zekerheid & helderheid vd wiskunde & is ervan overtuigd dat de filosofie hieruit inspiratie kan halen. Hij wil aan de filosofie dezelfde zekerheid verlenen. De wiskunde haalt haar zekerheid uit haar constructieve methode. Om zekerheid te verschaffen dat elke stap helder is absolute zekerheid als vertrekpunt nodig. Het is Descartes bedoeling die mathematische methode toe te passen op alle kennis vd werkelijkheid: mathesis universalis Om die eerste absolute zekerheid te vinden: de methodische twijfel = niet reëel, maar theoretisch, alles wat voor twijfel vatbaar is moet opzijgezet worden Tabula rasa resultaat = het inzicht dat vele zekerheden slechts schijnbaar zijn.

De vroegere inzichten van filosofen & wetenschappers komen niet in aanmerking als bron van zekerheid.

Onze zintuigen zijn ook niet bestand tegen de methodische twijfel- argument vd illusie (bvb stok die gebroken lijkt in het water, maar je weet dat dat niet zo is)- argument vd droom (soms weet je het verschil niet tssn realiteit & droom)

20Reflectieopdracht!

Ook mathematische kennis kan niet als bron van zekerheid gehanteerd worden want deze is afhankelijk vd werking van onze geest malin génie: een kwade geest in wiens macht het ligt ons denken volledig te misleiden.

2.2 De zekerheid vh cogito1ste zekerheid: het feit dat ik twijfel & drager van deze twijfel = het subject (subjectum)Penser =

Een reeks ‘mentale’ activiteiten zoals nadenken, voelen etc. Besef van die activiteiten dat aan elke twijfel ontsnapt: we kunnen denken wat we

denken, voelen etc. Ik =

Denkende substantie (substantia cogitans) Je pense, donc je suis

De eerste zekerheid van Descartes is een onmiddellijke evidentie. Een echt begin fundeert zichzelf (cfr. De axioma’s in de wiskunde).

2.3 Van het cogito naar de wereldHoe die nieuwe zekerheid te vinden? het bestaan vh cogito is slechts evident omdat het een ‘klare & welonderscheiden idee’ (une idée claire et distincte) is.

Klaar: de idee is uit zichzelf inzichtelijk & evident Welonderscheiden: de idee is scherp afgelijnd van alle andere ideeën

Alles was klaar & welonderscheiden gedacht kan worden, is zeker.

Binnen cogito: allerlei ideeën oftewel idées claires et distinctes (ingeboren ideeën; idées innées vindt het cogito in zichzelf), oftewel des idées obscures et confuses (via zintuigelijke waarnemingen représentations

Bewijs ontstaan vd buitenwereldOp grond van principe van causaliteit waaruit we zintuiglijke waarnemingen halen Zintuiglijke waarnemingen moeten veroorzaakt zijn door een buitenwereld want niets bestaat zonder oorzaak & zintuiglijke waarnemingen zijn geen idées innées.

Kloof tussen het ik & de wereld overbruggen: bewijs bestaan van GodOok het bestaan van God behoort tot de klare & welonderscheiden ideeën vh cogito.

2de zekerheid: het bestaan van God a posteriori godsbewijs:

- Steunt op de afleiding vd oorzaak (God) uit het gevoeld (De idee van onendige volmaaktheid). - Redenering: al wat is, heeft een oorzaak die minstens even rijk is als haar gevolg, anders zou het gevolg niet zijn of anders zijn. Gevolg idee van ‘oneindige volmaaktheid’ (l’idéé de l’infini) die in menselijke geest aanwezig is (in cogito)? l’idée de l’infini = oneindigheid die oneindige/ absolute volmaaktheid = God - God moet dus alle kenmerken van volmaaktheid bezitten, waaronder waarachtigheid God kan onmogelijk een malin génie zijn twijfel aan mathematische kennis is opgeheven.

a priori godsbewijs:- mathematische ideeën hebbe ook betrekking op het wezen (essentie) vd dingen & niet op hun bestaan (existentie)- kenmerk ‘noodzakelijke bestaan’ behoort tot de essentie ve absolute volmaaktheid een echte absolute volmaaktheid moet noodzakelijk bestaan

Hoe zit het met onze ‘duistere & verwarde’ zintuiglijke voorstellingen21Reflectieopdracht!

Argument vd droom weerleggen: opdat een idee waar is, moet ze een oorzaak hebben (een ding in de buitenwereld) die van dezelfde aard is als haar inhoud God is geen bedrieger dus de ideeën die me worden gegeven door de zintuiglijke waarnemingen, komen overeen met de ideeën van in het cogito. 3de zekerheid het bestaan ve afzonderlijke, stoffelijke wereld

Argument vd illusie weerleggen: de ‘duistere & verwarde ideeën’ moeten mbv de klare & welonderscheiden ideeën vd wiskunde & meetkunde verder worden uitgezuiverd bvb optica geef de theorie achter het fenomeen ve gebroken stok in water.

God garandeert alleen de waarheid van mijn kwantitatieve zintuiglijke voorstellingen. God garandeert de waarheid vd fysica, dus voor de overige zintuiglijke voorstellingen is er niets gegarandeerd.

2.4 Slotbeschouwing: is de zekerheid bereikt? Descartes’ positie = realisme = mediaat want het bevestigt een wereld onafhankelijk vh subject & kennis vd buitenwereld wordt bemiddeld via de omweg vd bevestiging vh bestaan van God.

MAAR ook Descartes is door pre-filosofische elementen beïnvloed; kritiek Descartes noemt het ik een substantie (=datgene wat op zichzelf staat & niets

anders nodig heeft om te bestaan, tenzij de schepping van God) impliceert de bewering dat het ik autonoom & identiek is voor zichzelf doorheen de verschillende denkactiviteiten & dat is niet bewezen.

Descartes beweert dat de substantie essentieel denkend is. Maar ook dat het denken de essentie vd substantie is, volgt niet uit de 1ste zekerheid. Descartes’ intellectualisme deelt het niet in de absolute zekerheid vh zelfbewustzijn.

Dus als het ik een denkende substantie is, dan behoort het lichaam daar niet toe? res cogitans (ik) res extensa (‘uitgebreidheid’ = het lichaam) = dualisme vloeit voort uit de manier waarop de 1ste zekerheid wordt gedacht de mens bestaat uit substanties: de denkende (geest, ziel) & de lichamelijke (die behoort tot de fysieke wereld) onmogelijk om hun eenheid in de mens te begrijpen

Deze kritiek komt vd fenomenologische kant. Door het cogito als een denkende substantie te begrijpen, sluit Descartes binnen die 1ste zekerheid elke mogelijkheid tot een relatie met een object uit = gesloten bewustzijn

Het probleem vd brug tssn het ik & de wereld blijft hiermee dus bestaan. Maar (, zegt de fenomenologie,) denken we het bewustzijn als een ‘open bewustzijn gericht op’ (intentionaliteit), dan verdwijnt dat probleem.

Toch blijft Descartes belangrijk: dat hij het ‘ik denk’ (cogito) als het 1ste principe vd filosofie aanneemt, betekent een radicale breuk in de geschiedenis vd westerse filosofie. Descartes is de vader vd moderne wijsbegeerte. Voortaan is het kennende subject het centrum waaruit alles begrepen & gededuceerd wordt. filosofie wordt een zoektocht naar een fundament voor het wetenschappelijk weten

3. Baruch de Spinoza: God als substantie /

4. Het empirisme: John Locke & David Hume Empirisme rationalisme Overeenkomsten:

Zoekt naar een fundament voor onze kennis Vraag naar de oorsprong, draagwijdte & zekerheid vd menselijke kennis

22Reflectieopdracht!

Verschillen:Rationalisten: gaan uit vd a priori inhoud vh denken (ingeboren ideeën) Empiristen: ‘no innate ideas’ alle kennisinhouden gaan terug op de ervaring.

JOHN LOCKE

John Locke: onze geest is bij de geboorte leeg (tabula rasa) en die moet worden gevuld door de ervaring die bij iedereen verschillend is. Er zijn 2 soorten ervaringen: uitwendige sensation & inwendige reflection.

De inwendig ervaring is de innerlijke zelfwaarneming van mentale handelingen zoals willen & geloven.

Onderscheid tssn primaire & secundaire kwaliteitenMeet- & telbare (grootte, vorm, aantal, beweging & rust)

niet- meet- & telbare kwaliteiten (kleur, smaak, geur) volgens toenmalige fysica niet telbaar

Omdat de primaire eigenschappen telbaar zijn, is daar zekere kennis van mogelijk, terwijl van de secundaire kwaliteiten niet.

Ook onderscheid tssn elementaire ideeën (simple ideas) & complexe ideeën (complex ideas) Simple ideas zijn rechtstreeks in de ervaring gegeven. Door het combineren van deze simple ideas creëert men complexe ideeën die geen rechtsreeks equivalent hebben in de ervaring (bvb ‘schoonheid’ & ‘rechtvaardigheid’). Vb: wij ervaren de elementaire ideeën ‘groen, rond, zoet’ en maken daar het complexe idee ‘appel’ van. Dit wil niet zeggen dat we daadwerkelijk een appel ervaren. Ons brein maakt dat idee gewoon. Nominalisme: van ‘dingen’ nemen we enkel de eigenschappen waar. Substantie: iets waarvan we niet weten wat, een veronderstelde maar onbekende ondersteuning van die eigenschappen die we ervaren (a something we know not what, a supposed but unknown support of those qualities we find existing). Kennis: de waarneming vd overeenstemming (of niet-overeenstemming) van onze ideas. DUS waarheid heeft alleen maar betrekking op de uitspraken waarin de juiste verbindingen tssn ideeën tot stand komen. DUS ervaringskennis kan nooit absolute zekerheid opleveren.

Volgens Locke zijn de enkelvoudige ideeën op werkelijk bestaande dingen terug te voeren. Hij maakt ook een onderscheid tssn betekenis ve woord en het woord zelf. in mijn waarneming is er dan een onmiddellijk verband tssn mijn ideeën & datgene waarnaar ze verwijzen: er is een conncection tssn mijn sensation & het object. In mijn oordeel is er dan een agreement (overeenstemming) tssn mijn enkelvoudige idee & mijn complexe idee. Vb: je aait een kat, dat een zacht object is, en voelt zachtheid (sensation) connection tssn de zachtheid vd kat & de zachtheid die ik voel bij het aaien vd kat. Ik oordeel het idee ‘zachtheid’ (enkelvoudige idee) en koppel dit aan ‘kat’ (mijn complexe idee) agreement.

23Reflectieopdracht!

Taalfilosofie

Locke stelt dat taal van belang is voor het denken iit de oude visie van taal: ‘woorden zijn slechts de kleren vd gedachten’.

De besproken werken van Locke in de les: 1680s: Two Treatises of Government 1690: Essay Concerning Human Understanding

1689: A Letter Concerning Toleration werd niet besproken in de les

DAVID HUME

Radicaliseert dat empirisme radicaal scepticisme: “alle kennis (behalve de wiskunde) berust op ‘indrukken’ (impressions) die de basis vormen voor onze ‘voorstellingen’ (ideas). Maar van een achterliggende substantie, zoals Locke aangeeft, hebben we geen enkele indruk (impression) want die kunnen we niet zien. De enige werkelijkheid = het wisselen & opeenvolgen van fenomenen in een bewustzijn dat zelf geen zelfstandige substantie is (kern scepticisme).

Descartes zou hier het causaliteitsprincipe aanhalen om het probleem op te lossen, maar ook daarover is Hume sceptisch. Hij stelt vast dat ons denken een dergelijk principe niet kan funderen. De relatie oorzaak-gevolg is slechts waarschijnlijkheid. Volgens Hume berust causaliteit ook enkel op custom & habit het is een gewoonte, dus je denkt dat er een causaal verband is, maar dat zou nog steeds vd ene dag op de andere kunnen veranderen. ‘It is not reason which is the guide in life, but custom’

Hume sluit dus ook het goddelijk fundament uit (aangezien hij het begrip ‘substantie’ uitsluit & god een eeuwigdurende, geestelijke substantie is). Het gevolg is dus een radicaal scepticisme: we zijn niet in staat om een onomstootbaar fundament voor onze kennis te leveren.

Zijn scepticisme is enkel tegen de ideeën van filosofen gericht en voor het dagelijkse leven vormt die onzekerheid dus geen probleem volgens hem. Geen redenen om uit particuliere gevallen te besluiten tot een algemene wet. Er is geen fundering voor inductie.

5. Het kritische idealisme: Immanuel KantKant synthetiseert het empirisme & het rationalisme:

Rationalisme: gesloten ik met ingeboren ideeën (Descartes) Empirisme: geest is tabula rasa & wordt gevuld (Locke & Hume)

Geest is een verwerkingsmachine die vormgeeft aan de inhoud vd ervaring (Kant).

Pas nu, einde 18de E (periode vd Verlichting), is het duidelijk dat de doelstellingen vd filosofie & wetenschap niet dezelfde zijn wiskunde & natuurwetenschappen boeken grote vooruitgang, terwijl in de metafysica over geen enkel onderwerp zekerheid wordt bereikt.

Kritiek der reinen Vernuft (1781) = ‘Kritiek vd zuivere reden’ is zowel subject- als objectgericht. De rede is niet alleen het object (voorwerp) vh kritische onderzoek, maar tegelijk het subject ervan (de uitvoerder).

24Reflectieopdracht!

5.1 Kants probleemCopernicaanse revolutie = subject komt centraal te staan traditioneel: kennis richt zich naar objecten & daar is een vertrouwelijke weergave van Kant: de objecten richten zich naar het subject dat ze vormt. “Misschien boeken we met deze gedachte meer vooruitgang binnen de metafysica.” – Kritik der reinen Vernuft

2 vragen moeten worden beantwoord: Hoe is wetenschap mogelijk? Is de metafysica mogelijk?

OORDELENWetenschap is een geheel van oordelen:

Analytische oordelen: het predikaat (kwaliteit, eigenschap) ligt reeds in het subject door analyse vh subject vinden we het predikaat- geen ervaring nodig- oordeel geldt algemeen & noodzakelijk - oordeel = a priori

Synthetische oordelen: predikaat wordt toegevoegd aan het subject gewone ervaringsoordelen (bvb ‘het bord is groen’) - tot de ervaring wenden om na te gaan of ze overeenstemt met ons oordeel - oordeel geldt niet algemeen & noodzakelijk (niet elk bord is groen)- oordeel = a posteriori

Synthetische oordelen die a priori zijn: er wordt nieuwe kennis aangebracht (synthetisch), maar de toevoeging gebeurt met algemeenheid & noodzakelijkheid. De oordelen vinden hun vertrekpunt in de ervaring, maar gaan verder dan wat de ervaring ons leert (bvb 2+2=4, water kookt op 100°C). In de wiskunde & natuurwetenschap kunnen deze oordelen niet betwist worden, wat wel het geval is binnen de metafysica.

hoofdvraag Kant: Hoe zijn synthetische a priori oordelen mogelijk? experiment vd copernicaanse revolutie

Kant noemt zijn onderzoek transcendentaal (= het houdt zich bezig met de wijze waarop we voorwerpen kennen, in plaats met de voorwerpen zelf)

Kants transcendentale filosofie = onderzoek naar de a priori mogelijkheidsvoorwaarden van kennis.

Verklaringen analyse vh kenproces: empirisme (receptiviteit, inhoud, a posteriori) + rationalisme (activiteit, vorm, a priori) = kennis heeft 2 componenten: iets dat kent & iets dat gekend wordt. Kant: receptiviteit vd zintuiglijkheid + activiteit vh denken kenvermogen vd mens = een verwerkingsmechanisme dat aan de inhouden vd waarnemingen vormgeeft.

Zijn onderzoek vd menselijke kennis bestaat uit 3 delen (de 3 volgende puntjes)

5.2 De analyse vh kenproces: de zintuiglijkheid eerste deel: transcendentale esthetica (analyseert de a priori mogelijkheidsvoorwaarden vd zintuiglijke kennis) Vernunft in de algemene zin= Kants theorie vd zintuiglijkheid

Empfindungen (gewaarwordingen) = materie vd zintuiglijkheid. Alle kennis begint doordat de zintuigen ons gewaarwordingen leveren. - structuur achterhalen die aan de waarnemingen ten grondslag ligt alles wat tot de concrete gewaarwording behoort, wegdenken wat overblijft = kenmerk vh waarnemen zelf.- zonder ruimtelijkheid is geen enkele waarneming mogelijk (want ruimtelijke aspect kan ik niet wegdenken zonder mijn voorstelling zelf weg te denken) ruimte =/= eigenschap vd dingen, maar een vorm vh waarnemen zelf.

25Reflectieopdracht!

- ook tijd = een vorm vh waarnemen zelf & geen kenmerk vd waargenomen dingen WANT elke gewaarwording neemt een zeker tijdsduur in beslag. verschil met ruimte: ruimte = de vorm vd aanschouwing vd uiterlijke dingen, terwijl tijd ook de vorm is vd innerlijke aanschouwing (en dus van alle verschijnselen zonder uitzonderingen).

Elke gewaarwording = steeds een gewaarwording in ruimte & tijd ruimte & tijd zijn de vormen van zintuiglijkheid Gewaarwordingen gestructureerd in ruimte & tijd = Anschauungen (aanschouwingen)

( traditionele opvatting: ruimte & tijd behoren tot de wereld van objecten)

Zonder ruimte zouden er geen voorwerpen zijn wat ik als werkelijk waarneem, ervaar ik in de ruimte.

Ruimte = noodzakelijke aanschouwing a priori we kunnen ons niet voorstellend dat er geen ruimte zou zijn, maar we kunnen wel alle voorwerpen uit de ruimte wegdenken.

Ruimte & tijd begrijpen als a priori structuren mogelijkheid vd wiskunde verklaren Rekenen berust op een opeenvolging van tijd hij heeft genoeg aan de a priori

aanschouwing van tijd in zichzelf.

Wat verklaard is: Het transcendentale karakter van ruimte & tijd fundeert de mogelijkheid ve a

priori geconstrueerd systeem dat toepasbaar zal zijn op elk voorwerp dat verschijnt, omdat elk voorwerp noodzakelijk in ruimte & tijd aan ons verschijnt, dus als meet- & telbaar.

Omdat de structuren vd menselijke waarneming voor elke mens gelijk is, zijn de stellingen vd wiskunde algemeen geldig.

Traditioneel idealisme: de structuur vd aan ons verschijnende werkelijkheid =/= afkomstig uit de dingen zelf, maar uit onze subjectiviteit (de transcendentale vormen ruimte & tijd).

5.3 De analyse vh kenproces: het verstand 2de deel: transcendentale analytica (beschrijft de a priori mogelijkheidsvoorwaarden vd werking vh verstand) verstand in de technische zin

= Kants behandeling vd werking vh verstand

De voorheen genoemde aanschouwingen zijn op zichzelf nog geen kennis, ze vormen enkel de 1ste component: die vd receptiviteit.

Kant stelt dat het verstand niet leeg is, maar over begrippen beschikt die het op de waarnemingen toepast. Bvb: de tafel is dus een substantie omdat het denken zelf dat verband legt (en niet omdat dat verband in werkelijkheid ligt (Locke)).

Categorieën: de principes waarmee we bepaalde gestalten, vormen & relaties ordenen. Onze kennis drukt zich uit in oordelen. Oordelen zijn door het verstand tot stand gebrachte verbindingen van begrippen: een predicaat wordt verbonden met een subject. Het verstand brengt door oordelen eenheid tot stand.Causaliteit als verduidelijkingVorige visies:

Descartes: causaliteit = klare & welonderscheiden idee die een rol speelt in de verbinding tssn het object & de voorstellingen in het bewustzijn.

26Reflectieopdracht!

Hume: causaliteit = louter subjectieve constructie zonder objectieve geldigheid (zie biljartballen)Kant gaat akkoord met zijn bewering dat causaliteit zich niet in de ervaren werkelijkheid bevindt, maar volgt zijn scepticisme niet.

Causaliteit komt voort uit het verstand.Het enige dat men met zekerheid kan zeggen, is dat er een wetenschappelijke kennis met algemene & noodzakelijke geldigheid tot stand komt door het structureren vd ervaring volgens categorieën.

Uitkomst vd transcendentale analytica: die ordening vd natuur = het product van ons verstand dat zelf volgens de eigen categorieën verbanden legt tssn de verschijnselen ( copernicaanse revolutie).

“Aanschouwingen zonder begrippen zijn blind, begrippen zonder aanschouwingen zijn leeg.” – Kritik der reinen Vernunft onze kennis heeft een dubbele oorsprong: zintuiglijkheid & verstand

Maar een ontbreekt toch een element: er moet een instantie zijn die eenheid brengt opdat het kenproces geen loutere opeenvolging van ken-acten zou zijn transcendentale apperceptie = het zelfbewustzijn dat een denkact begeleidt. Kant noemt die eenheid ve zelfbewustzijn: Ich denke = een subject dat als a priori mogelijkheidsvoorwaarde van kennis nooit voorwerp vd ervaring is. transcendentale subject = het zelfbewustzijn Wat Kant tot nu toe al heeft bereikt: de mens ervaart de wereld rondom zich niet als een chaotische veelheid, maar als een geordende werkelijkheid. Resultaat is een causaal gedetermineerde wereld.

Resultaat van puntje 1 & puntje 2 = Kant beschrijft het vermogen vd mens om wat aan hem verschijnt tot eenheid te brengen. Door de complexiteit vd verschijnselen te reduceren, bereikt de mens inzicht in de fenomenale werkelijkheid. Maar het menselijk denken (reden) beschikt over de mogelijkheid om tot het nog hogere ordening te geraken. de rede beschikt niet alleen over ruimte, tijd & categorieën, maar bovendien over structuren die tot een ultieme synthese zouden kunnen leiden.

5.4 De analyse vh kenproces: de rede 3de deel: transcendentale dialectiek (= een kritisch onderzoek vd menselijke rede) Vernunft in de technische zin.

Transcendentale ideeën: die structuren die tot een ultieme synthese zouden kunnen lijken (zie hierboven).

Ik, wereld & God: als hoogste syntheses bieden zij de eindtermen van ons denken. Probleem: geen zintuiglijke ervaringen die corresponderen met die hogere ideeën geen sprake van ware kennis: de ideeën ‘ik, wereld & God’, kunnen we wel denken, maar niet kennen. DUS: (volgens Kant) houdt dat in dat over het ik (als ontologisch subject), de wereld (als totaliteit vd dingen) & God (als de ultieme synthese van alles) geen bevestigende of ontkennende uitspraken mogelijk zijn op grond vd theoretische rede. kern theoretisch agnosticisme

Risico: transcendentale schijn/ illusie = dat we denken dat aan de ideeën een realiteit beantwoordt. Dit is volgens Kant het geval bij de westerse metafysica.

Door de mogelijkheid vd wetenschappelijke kennis te verklaren heeft Kant de grenzen vd kennis blootgelegd: de kennis vd mens is een constructie: ze komt tot stand door de wetmatige werking van zintuiglijke gegevens via de a priori vormen vd zintuiglijkheid & het verstand. Probleem = dat we alleen de dingen kennen zoals ze zich aan ons voordoen & niet zoals ze op zichzelf zijn. De oorzaak = dat we nooit de voorwaarden vd kennis (transcendentale structuren) buiten beschouwing kunnen laten. 27Reflectieopdracht!

we bekijken de wereld door een bril (ruimte, tijd & categorieën) die het ons wel mogelijk maakt om de wereld te zien, maar of die wereld ook effectief zo is kunnen we niet weten, want we kunnen die bril nooit afzetten.

CONCLUSIE: metafysica is als theoretische wetenschap onmogelijk, omdat ze niet aan de criteria voor echte kennis beantwoordt.

Door de theoretische metafysica als onmogelijk te verklaren en de theoretische kennis te beperken tot het terrein vd zintuiglijkheid klassieke metafysische vragen blijven overeind. We moeten dus via een andere weg die vragen beantwoorden praktische rede = praktische filosofie die het domein vd menselijke vrijheid behandeld = ethiek

DUS: scheiding wetenschappen (wiskunde, natuurwetenschap) & metafysica.

6. G.W.F. Hegel: het Absolute SubjectKritiek Kant

Het principe van kenbaarheid: Kant maakte het onderscheid tssn fenomenale wereld & noumenale werkelijkheid (‘Ding an Sich’ is onkenbaar)

Hegel: dit is geen absolute onkenbaarheid, want het denken verleent het bestaan aan het ‘Ding an Sich’. Als Kant zegt dat dit onkenbaar is, brengt hij het ‘Ding an Sich’ binnen het denken, aangezien hij er een uitspraak over maakt. Hegels alternatief: de geest structureert niet alleen de werkelijkheid, maar genereert die ook. Het verstandsdenken als verstarring vs het concrete: Kant zegt dat het

verstand onderscheidingen maakt & dat het verstard is, maar Hegel: samenhang denken (gekend door de rede)

DialectiekConcept van Hegel: dingen zijn constant in beweging en de logica kan dit niet denken de 2 tegendelen tegelijk denken kan wel Kants dialectiek (het verstandsdenken).

Samenhang = constant in beweging Gangbare logica kan dit niet denken Het verstandsdenken: oftewel A oftewel -A dialectiek: A & -A zijn wel mogelijk

(bvb slavernij & vrijheid in het oude Griekenland) Een ding heeft zijn tegendeel nodig om zich te definiëren. Het tegengestelde zit

dus mee id definitie vh ding/idee/woord These, antithese, synthese = dialectiek “De geschiedenis is een opeenvolging van

dialectische processen” (zie afbeelding )- (vooruitgangs)optimisme: er zit vooruitgang in de geschiedenis

Ook binnen het zelf

Dialectische methode Formele vs dialectische logica:

- formele: vorm zonder inhoud & zegt niet over de 28Reflectieopdracht!

werkelijkheid- dialectische = de studie vh denken

Er is een innerlijke samenhang tssn het denken & de werkelijkheid- denken = objectieve werkelijkheid - denken denkt structuur vd werkelijkheid zelf

De dialectische methode is zowel vorm als inhoud & werkt omdat de wereld dialectisch werkt.

Duidelijke link tssn denken en werkelijkheid door het denken zou je iets kunnen veranderen aan de werkelijkheid

Einde vd geschiedenis Hegel dacht dat Napoleon het einde vd geschiedenis bracht, hij dacht dat dit voor

het eerst werd beseft in zijn schriften We kunnen pas realiseren wat iets is op het moment dat het voorbij is wijsheid

komt pas na het moment. Een goede filosoof beseft op het moment zelf al dat hier wijsheid uit kan worden gehaald.

Oplossing voor Kants probleemDoel vd filosofie is volgens Hegel: feitelijke kennis van wat er werkelijk is (het absolute). Probleem van Kant: hoe onderscheid tssn onszelf & de werkelijkheid overstijgen? Het instrument of medium waarmee kennis vd werkelijkheid wordt gerealiseerd, verandert de werkelijkheid. Oplossing volgens Hegel: het medium (de geest) structureert niet alleen de wereld, maar verandert die ook

Fenomenologie vd geest onderzoek naar de kennis van binnenuit

Starten bij eenvoudige vorm van bewustzijn Vaststellen dat dit geen echte kennis mogelijk maakt Bewustzijn vd eigen onvolkomenheden = nieuwe vorm van bewustzijn Opstijgen naar hogere vormen van bewustzijn door zich buiten zichzelf te begeven

(bv Ding an Sich) de werkelijkheid is niet langer een onkenbaar ‘buiten’ het bewustzijn wordt één met de werkelijkheid einddoel = ware kennis, het absolute

Hegels idealisme de werkelijkheid is geest: hij maakt de ontdekking dat de relatie tssn objecten & bewustzijn niet enkel op individueel bewustzijn kan slaan: ‘geest’ afzonderlijke bewustzijnen van menen maken deel uit van iets universeels & redelijks, namelijk de geest. ‘bestaan’ = de mogelijkheid om denkinhoud te zijn

Wat niet kan worden gedacht, is niet. De wereld is nooit puur feitelijk: wij leggen verbanden Een ding is maar een ding as het wordt opgenomen in de gehele samenleving

De geschiedenis heeft een doel ontwikkeling vd geschiedenis Hegel: “er is een eindpunt, een moment dat de geest zichzelf verstaat, zichzelf begrijpt.”

De geschiedenis is de geschiedenis vd ontwikkeling vd geest. de geschiedenis heeft betekenis & een doel: ontwikkeling in de richting vh absolute.

In laatste instantie kent de geest zichzelf er is geen ‘buiten’ meer, absolute kennis hoogtepunt = Hegels eigen filosofie

Dialectiek Hegel is tot vandaag nog belangrijk is voor het idee ‘slavernij’. Hegel: “je kan pas erkenning krijgen van iemand als die persoon u geen erkenning kan geven.”

29Reflectieopdracht!

Erkenning veronderstelt de mogelijkheid van niet-erkenning bvba stel iemand zegt dat uw boek waardeloos is en bij een ander boek dat die wel goed is, ga je deze erkenning meer waarderen want die persoon kan zeggen wat ie wilt. De slaaf zou nooit durven zeggend dat het boek waardeloos is dus de meester heeft niets aan de erkenning vd slaaf want deze kan niet zeggen wat ie wilt.

7. Luik ethiek & politieke filosofieVoornaamste ethische & politieke theorieën uit de traditie vd westerse wijsbegeerte expliciet normatief van aard = op zoek gaan naar hoe gehandeld moet worden, welke toestand gewenst is etc.

RELATIVISME

Geen universeel geldige morele orde; er zijn geen universele waarden, maar zijn relatief tov het gezichtspunt vd oordeler.

Voordeel: het laat ons toe sceptisch te zijn tov een al te snelle veronderstelling dat onze waarden universele geldingskracht hebben.

Tolerantie is een cruciaal goed = positief aan deze theorie

Maakt het mogelijk om niet negatief te oordelen over andere culturen & gewoontes

Kanttekeningeno Moeilijk verenigbaar met een wijd verspreidde intuïtie van morele vooruitgang:

dingen die vroeger als moreel aanvaardbaar werden beschouwd, worden nu als moreel problematisch gezien (bvb slavernij)

o ‘er zijn geen universele waarden’ = vaag o descriptieve relativisme: er bestaan geen waarden die mensen altijd

& overal aanvaarden o normatieve relativisme: er zijn geen waarden die universeel, in alle

tijden & op alle plaatsen, zouden moeten gelden o de directe lijn tssn het descriptieve & normatieve relativisme is niet

logisch noodzakelijk

o Descriptieve en normatieve relativisten moeten nog steeds antwoorden op de vraag hoe moet worden omgegaan met conflicten die inherent zijn aan het samenleven van mensen uit verschillende culturele achtergronden. Aangezien geen enkel waardenstelsel absolute morele prioriteit heeft, kan ik net zo goed mijn eigen stelsel opleggen. Of we mogen juist nooit iets opleggin aan elkaar, omdat er geen waarden met universele geldingskracht zijn. Relativisten die enkel het descriptieve & niet het normatieve relativisme aanhangen moeten een grondslag zoeken voor het normatieve niet-relativisme

GOD EN DE NATUUR

A. God als fundament- Gods wil = de basis voor de moraal - God is de basis voor de ethiek & de politieke filosofie

moreel handelen bestaat erin Gods wetten te volgen- Eutyphro: “het vrome is wat alle goden beminnen, terwijl daarentegen wat ze

allen haten, zondig is” antwoord Socrates: “wordt het vrome door de goden bemind omdat het vroom is, of is het vroom omdat het door hen bemind wordt?”

o Antwoord A: iets is moreel omdat God het wil: God maakt die moraal dat God ze moreel noemt is het fundament van hun moraliteit dus God is bron moraliteit

30Reflectieopdracht!

o Antwoord B: God wil het omdat het moreel is: iets is goed omdat God het wil is ultiem gericht op 1 vd andere ethische theorieën dan de goddelijke zelf, want moraliteit heeft volgens hun dan een andere bron dan God

Kanttekeningen- Vreemd dat moraal zijn grondslag zou vinden in pure willekeur (van God)

antwoord B: Gods wil is gebonden aan een externe criteria die gedeeltelijk of geheel terugleidt naar & vd andere fundamenten het ‘zuivere’ antwoord A: Gods wil = arbitrair (niet gebonden aan externe criteria)

- Waarom zouden we moeten leven volgens de goddelijke norm? Kritiek: hij is enkel een intstantie met veel macht

B. De natuur als fundament - Moraliteit zit in de natuurlijke orde zelf. Wat natuurlijk is, is goed; wat

onnatuurlijk is, wordt aangezien als immoreel - De natuurwet = de schepping van God (vb ander fundament bij antwoord B) - Maar ook zonder God kan de natuur een fundament geacht worden te zijn:

survival of the fittest (darwinisme) het natuurlijke proces waarbij de sterkte (of slimste) wint, wordt hier dus moreel gevalideerd (grondslag nazisme, racisme etc.)

Kanttekeningen Waarom zou wat natuurlijk is goed zijn? Zou de morele houding er bovendien

vaak niet in bestaan tegen onze natuurlijke neigingen in te gaan eer dan ze gewoon te volgen? WANT immoraliteit in de natuur (bvb IS) actief verzet tegen natuurlijke gegevenheden verdedigd door Kant

KANT

Consequentalisten stellen dat de handelingen die goede gevolgen teweegbrengen, goed zijn. Dus handelingen die we normaal afkeuren kunnen volgens het consequentalisme soms moraal verplicht zijn, als de gevolgen ervan beter zijn dan de gevolgen van alternatieve handelingen.

Deontologsiche ethiek: die uitgaat van absolute rechten & plichten simpelweg je morele plicht doen, ongeacht de gevolgen

er is een absolute morele wet die voor iedereen geldt & je moet ook die morele optie volgen, omdat het de morele optie is wat telt is dat je wil hebt gehad om je plicht te doen. Als je die niet om de juiste reden doet, telt het niet

Als je de wet volgt, en dat hebt gedaan omdat je de morele wet zelf wilde volgen, dan handel je in overeenstemming met je morele plicht, ongeacht wat de gevolgen mogen zijn

Succes is bij Kant betekenisloos in de evaluatie van moraliteit & dat geldt ook voor het bereiken van geluk. Wat telt is de juiste intentie

o Je kan handelen in overeenstemming met je neigingen: dat is wat dieren doen (ze zijn heteronoom), ze handelen niet volgens wat ze zelf willen, maar volgens wat hun neigingen of instincten dicteren.

o Je kan ervoor kiezen om tegen je neigingen in te gaan, en echt autonoom te zijn. Echte autonomie wordt bereikt door niet je neigingen te volgen & wel de morele wet te willen volgen.

Categorische imperatieven: zijn altijd & voor iedereen geldig, ongeacht het doel dit is voor kant de morele handeling hypothetisch imperatief: als je een bepaald doel voor ogen hebt, dan is de handeling X noodzakelijk om dat doel te bereiken

2 formuleringen voor dat categorisch imperatiefo “handel nooit anders dan zo dat je zou kunnen

willen dat jouw handelingsmaxime een universele wet zou worden.”

31Reflectieopdracht!

Kant stelt dat het maxime dat we willen gebruiken moeten kunnen willen universaliseren free-riders gaan ervan uit dat de anderen handelen volgens een universele wet & doen dat zelf niet. Kant zet zich tegen vrijbuitersgedrag: je kan niet je maxime baseren op een praktijk die niet universaliseerbaar is.

o “behandel mensen steeds ook als en doel, nooit louter als middel.” mensen zijn zelf een doel; ze hebben intrinsieke waardeMAAR: we mogen mensen soms wel als middel gebruiken, zolang je ze tegelijk ook als doel behandelt (dus niet gwn effe gebruiken om de weg te vragen & daarna doodschieten zoals je een map gwn zou weggooien na het te hebben gebruikt)

Mensen hebben absolute rechten die fungeren als beperkingen op wat anderen mogen doen.

Kants theorie functioneert als een belangrijke rechtvaardiging vd mensenrechten, alsook een basis voor de politieke filosofie vh liberalisme dat ook fundamentele rechten toekent aan het individu.

o Claim-recht: een recht impliceert een claim tov anderen Categorische imperatief ligt dicht bij de morele stelregel: “behandel anderen zoals

je zelf behandeld zou willen worden” doe geen dingen waarvan je niet zou willen dat ze jou worden aangedaan. MAAR: die regel gaat er van uit dat iets voor anderen kan gelden als het zelf ook wilt categorisch imperatief

Categorisch imperatief neemt het feit dat mensen verschillen mee in rekening: ze stelt dat ieder mens als eigen doel behandeld moet worden

Klacht tegen de kantiaanse deontologieo Ze is te rigide o Kant zegt dat liegen noot toelaatbaar is, maar is dat

niet te streng? Leugen om bestwil soms toelaatbaar of zelf moreel verplicht is (bvb als een moordenaar de locatie van iemand vraagt en je weet die, moet je die dan toch vrjigeven om niet te liegen?) wie hiermee akkoord gaat consequentialisme

UTILITARISME

consequentialisme = grote tegenhanger van deontologie: handelingen die leiden tot de beste gevolgen, zijn goede handelingen.

Utilitarisme: de handelingen die het meeste geluk of nut tot gevolg hebben zijn goede handelingen (= consequentalisme van utiliteit)

Jeremy Bentham “The greatest happiness fort he greatest number.”

Intentie speelt geen enkele rol ( kantiaanse deontologie) Geen taboes: bvb als liegen tot een goed gevolg leidt, is dit geen

probleem. Als een perverse daad nooit ontdekt w en geluk oplevert (belangrijk argument!) dan mag je dat gwn doen volgens Bentham.

Globale reikwijdte, zelfs voor dieren: geldt voor die wezens die plezier & pijn ervaren

Panopticon: heropvoeden door ze het idee te geven dat ze 24/24 w bekeken via doorzichtige luiken etc. Het ‘3de oog’ zou ervoor zorgen dat de gevangenen zich moraal correct zouden gedragen.

Als beide opties hetzelfde geluk veroorzaken, hoort er geen voorkeur te zijn voor 1 van beide. “The game of push-pin is of equal value with the arts and science of music and poetry”

Maatschappelijk: grootste geluk voor het grootste aantal Individueel: als iets op een bepaald moment geen geluk meer met zich meebrengt, moet je daar gwn mee stoppen volgens Bentham. De intentie van waarom we dingen doen speelt geen rol, wat van belang is, is dat het geluk met zich meebrengt, het gevolg.

“morele wetten moeten de basis vormen van de formele wetten”

Consequentialisme: puur naar het gevolg kijken: zij zouden tellen: dus naar rechts uitwijken

32Reflectieopdracht!

Deontologie: niet naar de gevolgen kijken, maar algemeen geldende, morele regels volgen: naar de morele regels kijken: als er geen moreel gebod is om op dat moment uit te wijken, niet uitwijken

Onderscheidingeno Onderscheid tss totaal & gemiddeld utilitarisme totaal: zoveel mogelijk

menselijk geluk gemiddeld: gemiddelde geluk zo hoog mogelijk (vb: overbevolking = goed voor totaal utilitarisme, maar niet voor gemiddeld)

o Later, na Bentham, gesofisticeerdere vorm van utilitarisme: preferentie-utilitarisme Bentham werkte met een eenvoudige vorm van utilitarisme: hedonistische utilitarisme: stelt dat goed is wat bijdraagt tot plezier & slecht is wat pijn veroorzaakt Nozick heeft kritiek op het hedonistische utilitarisme uitgeoefend (gedachte-experiment vd ervaringsmachine): hij stelt dat mensen niet in de machine zullen willen blijven, mensen willen niet alleen plezier, maar willen echte ervaringen DUS: preferentie-utilitarisme: maatstaf voor goedheid = preferenties & deze hoeven niet langer te leiden tot geluk (bvb preferentie is ‘mensen in ontwikkelingslanden helpen’ dan dat maximaliseren), Singer: “I’d like to see it become unacceptable tob e comfortably off and do nothing fot the world’s poor.”

Objecties tegen utilitarismeo Niet makkelijk voor het utilitarisme om een notie van absolute onschendbare

rechten te erkennen dit argument is basis voor John Rawls om een kantiaans liberalisme uit te werken. Hij stelt dat het utilitarisme onderscheid tssn personen niet erkent: belang individuele rechten! (bvb gladiatorengevechten zijn volgens het utilitarisme goed, want het publiek is een groter # mensen dan diegene die in de arena vechten schending mensenrechten?)

o Geen ruimte voor speciale relaties (bvb 100 arme kinderen gelukkig maken is beter dan meer aandacht te schenken aan uw eigen kind volgens utilitarisme)

o Nozicks ‘experience machine’ als kritiek op hedonistisch utilitarisme

DEUGDENETHIEK

Morele deugden zin persoonlijkheidskenmerken. Gaat terug op Aristroteles Moreel handelen = dat een deugdzaam mens doet

er zijn geen absolute regels die moeten gevolgd worden & geen vooraf bepaalde soorten gevolgen die moeten worden gemaximaliseerd. Het is van belang gevoelig te kunnen zijn voor wat een bepaalde situatie verlangt.

Karakter = cruciaal: het is de neiging om op een bepaalde manier te handelen, in overeenstemming met de geïnterioriseerde deugden

Objectieso Dat was deugdzaam is hangt af van cultuur & tijd: bij botsingen tssn mensen uit

verschillende ‘deugdenculturen’ is het dus niet duidelijk wat moreel wenselijk is. o Niet duidelijk wat te doen wanner deugden met elkaar in botsing komen =

fundamenteel puntje van kritiek.

33Reflectieopdracht!

Hoofdstuk 4: Decentrering vh subject. De hedendaagse tijd

A.Naar een decentrering vh subject

1. Inleiding Hoe de hedendaagse filosofie tegen de verhouding van ‘denken’ & ‘zijn’ aankijkt is grotendeels een erfenis vd moderniteit. moderne weten wordt reflexief: het plooit op zichzelf terug & wordt zich zo van zijn veronderstellingen, mogelijkheden & beperkingen bewust. Inzicht in het moderne zelfverstaan: in de wijze waarop de mens zichzelf is gaan begrijpen in het spoor vd moderne wending naar het subject.

1.1 Het modern subject en het burgerlijke persoonlijkheidsschandaalOp niveau van weten is die wending naar het subject voor het eerst duidelijk door René Descartes & manifesteert ze zich binnen tal van andere domeinen

Economie: arbeid = basis van rijkdom ipv grondbezit Religie: protestantisme stelt katholicisme in vraag Politiek: wil vd soevereine natie komt in de plaats vh natuurrecht van goddelijke

oorsprong Recht: privileges vd standen worden vervangen door gelijke rechten waarvan het

individu de drager is De moderniteit situeert het dragende principe van al die domeinen eenduidig in het menselijk subject.

Modern subject: een innerlijk rijk, complex & actief centrum van waaruit verhoudingen met de wereld worden aangegaan.

Dualistische visies die nadruk leggen op geest zoals Descartes radicaal materialistische mensvisies die de geest beschouwen als een bijverschijnsel vh lichaam zoals Lamettrie.

De mens komt pas echt filosofisch in beeld, waar hij zichzelf leert begrijpen als individu en zich als individu opwerpt als drager van zijn (verhoudingen tot de) werkelijkheid.

De antropologische vernieuwing vd moderniteit: idee vd mens als een op zich staand individu. valt samen met de opkomst vd burgerij: deze eist overeenkomstige deelname aan de politiek; opheffing vd maatschappelijke standen & de daarmee verbonden sociale ongelijkheden & hiërarchieën.

sociale contract: ‘van nature’ aan elkaar gelijke individuen MAAR: er moet aangetoond worden dat en hoe maatschappelijke orde mogelijk is op grond vh samenspel van atomaire, autonoom handelende & ‘van nature’ aan elkaar gelijke individuen.

DUS kernprobleem vh moderne sociaal-politieke denken = hoe individuele vrijheid & sociale cohesie samengaan.

Adam Smith: begrijpt het op economisch vlak weinig evidente samengaan van individuele vrijheid & maatschappelijke samenhang invisible hand

er wordt een nieuw & krachtiger instrument ontwikkeld om de samenhang tssn individuele vrijheid & maatschappelijke cohesie te denken: de idee vd ontwikkeling = vruchtbare inpassing in de 19de Ese burgerlijke mensvisie.

34Reflectieopdracht!

1.2 De menswetenschappen en hun gevolgenVanaf einde 18de E: ontwikkeling menswetenschappen mens = object van wetenschappelijk onderzoek, maar ook op zoek naar een antwoord op het kernprobleem hierboven aangehaald.

DIFFERENTIATIE VH WETENMenswetenschappen worden gevormd volgens hetzelfde basismodel als de natuurwetenschappen.

Adam Smith: politieke economie John Locke: sociaal-politiek Jean-Jacques Rousseau: sociaal-politiek

menswetenschappen maken zich los van hun filosofische inbedding en worden aparte disciplines differentiatie vh weten

Aanvang 20ste E: uitsplitsing filosofie & menswetenschappen zo goed als voltooid.

POSITIVISMEIn de loop vd 19de E: groei positiefwetenschappelijke weten tot een normatief programma. positieve wetenschap: berust op het leggen van causale verbanden tssn ‘waarneembare feiten’ (posita) algemene wetmatigheden die vervolgens opnieuw aan de feiten worden getoetst.

AUGUSTE COMTE

Probeert als eerste de natuurwetenschappelijke methoden vruchtbaar te maken in wat hij de sociale wetenschap noemt. uitdrukkelijk verband tssn de nieuwe maatschappij (industriële slv) & de emancipatiegedachte (administratief beheer vd dingen) = constante in het positivisme

Steunend op het verifieerbare weten vd wetenschappen moet de mensheid zich bevrijden vd bevoogding door dubieuze religieuze, filosofische & politieke ‘mystagogen’.

Loi des trois états Theologische of fictieve stadium: hierin verklaart de mens de natuurlijke

werkelijkheid mbv gepersonifieerde natuurlijke krachten. Metafysische of abstracte stadium: abstracte

essenties Wetenschappelijke of positieve stadium: hierin richt

het denken zich uitsluitend op de zintuiglijk waarneembare verschijnselen (posita).

Pas in het laatste stadium komt een adequaat begrip vd dingen tot stand Comte volstrekt het typisch 19de Ese vooruitgangsgeloof.

Eind 19de E: positivisme radicaliseert sciëntisme: de overtuiging dat elk menselijk probleem op te lossen valt mbv de positieve menswetenschappen.

Ook binnen de menswetenschappelijk zelf manifesteert zich een methodologische heterogeniteit. zowel theoretisch als praktischMet de groei vd menswetenschappen verdergaande differentiatie vh weten treedt op + grotere heterogeniteit van vormen van weten, naast & buiten de filosofie.

35Reflectieopdracht!

DE ROL VH SUBJECT ONDERGRAVENHet subject wordt een steeds belangrijkere rol toebedeeld. De moderne subjectidee komt onder vuur te liggen door de bevindingen vd nieuwe menswetenschappen. In de optiek vd menswetenschappen is de mens een louter empirisch gegeven: een object van empirisch onderzoek. De mens = transcendentaal-empirisch dubbelwezen: transcendentaal drager vh weten (subject) & empirisch voorwerp vh weten (object). Het subject wordt zelf gedragen door iets vat het in aanzet ontsnapt.

DE MEESTERS VH WANTROUWEN Marx Nietzsche ‘meesters vh wantrouwen’ door Paul Ricoeur

genoemd Freud

Karl Marx “De mens is altijd een concrete, maatschappelijke gesitueerde mens.” klassenmaatschappij: kapitalisten & proletariërs tegengestelde belangen hun denken is ideologisch = gebonden aan maatschappelijke klasse

Subject wordt van buitenaf gestuurd door iets dat aan het subject ontsnapt & per def. nooit (helemaal) kan loskomen de sociaaleconomische realiteit waarin het altijd al gesitueerd is

Friedrich Nietzsche“Onze begrippen zijn een mummificatie vd realiteit.” wil tot weten + wil tot goede = wil tot macht

Subject wordt van buitenaf gestuurd door iets dat aan het subject ontsnapt & per def. nooit (helemaal) kan loskomen wil tot macht

Sigmund FreudOntdekte dat het onbewuste ons denken & handelen in grote mate stuurt.

Ich: interactie met buitenwereld Es: bevat onze driften Über-Ich: grotendeels onbewuste; bevat onze heersende normen & waarden

1.3 De linguistic turnIn 2de helft 20ste E: decentrering vh moderne subject steeds meer verankering in taal. Linguistic turn: Richard RortySubject & wereld raken elkaar niet langer primair in het denken, maar in taal. Inzicht dat onze toegang tot de werkelijkheid onvermijdelijk bemiddeld wordt door taal taal = constitutief voor de werkelijkheid waartoe wij ons verhouden.

Vgl met Kant: wat de a priori structuren vh transcendentale subject doen bij Kant, gebeurt hier door taal.

Idee: taal = spiegel vd werkelijkheid studie vd taal als positum zal het ideale steunpunt vormen voor de positief wetenschappelijke uitbouw vd menswetenschappen

Verregaande decentrering vd moderne subjectiviteitTaal is nooit in de eerste plaats taal ve subject, maar de taal ve particuliere gemeenschap.

=/= met ‘meester van wantrouwen’: hier wordt niet verwezen naar een externe realiteit die het menselijke denken van buitenaf stuurt, maar naar een dimensie binnen het subject: de taal.

36Reflectieopdracht!

1.4 Filosofieën vd eindigheid & de differentieDe eindigheid vormt zowel het uitganspunt als de horizon vd hedendaagse filosofie. Ze stelt de verhouding tssn ‘denken’ & ‘zijn’ op een eigen manier. Het beklemtonen vd eindigheid gaat in de regel gepaard met het inzicht dat het subject een oorsprong heeft buiten zichzelf (decentrering) & dus dat er een orde is die aan het subject voorafgaat.

2. Individu & existentie Oudheid & middeleeuwen: wat is het wezen van ‘de mens’ en waar plaatsen we de

mens in het universum? Moderniteit: vraag naar het individuele ‘ik’ Hedendaagse tijd: wie is de mens? identiteit vh ‘ik’ verhelderen hoe we ons

in het concrete bestaan moeten/ kunnen situeren.

Mens = gefragmenteerde mens De bewustwording vd meervoudigheid vh ‘ik’ heeft haar wortels in de kritiek op het moderne, burgerlijke persoonlijkheidsideaal.

Edmund Husserl Maurice Merleau-Ponty

2.1 /2.2 De mens als openheid op de wereld: de existentiële fenomenologie Fenomenologie van Husserl (later de existentiële fenomenologie met oa Merleau-Ponty) realiseert haar hedendaags karakter anders dan de meeste hedendaagse visies. Ze verplaatst haar uitgangspunt van haar theorie naar een diepere, oorspronkelijkere dimensie vh subject.

2.2.1 EDMUND HUSSERL EN DE FENOMENOLOGIE Edmund Husserl noemt deze fundamentele dimensie: Lebenswelt Hij doelt hiermee op een meer oorspronkelijke ontmoeting met de wereld, bemiddeld door lichamelijkheid, de taal & anderen. De fenomenologie definieert het subject als ‘betrokken-zijn-op-de-wereld’, als intentionaliteit. geen onderscheid meer tssn subject & wereld, dat probleem vd brug (moderniteit) is hiermee opgelost want ‘wereld’ is datgene waarop het subject betrokken is dus ‘subject-zijn’ & ‘wereld’ horen dus samen. Die breuk met het moderne subjectdenken = uitgangspunt voor alle fenomenologen. De ‘crisis vd Europese wetenschappen’Husserl leunt voornamelijk aan bij de thematiek van Descartes & Kant

Hij wilt een eerste zekerheid vinden (Descartes) Hij neemt uitdrukkelijk een transcendentaal standpunt (Kant): hij

onderzoekt de mogelijkheidsvoorwaarden die aan de basis liggen van elk contract tssn mens & wereld

Probleem waarmee Husserl worstel: ‘crisis vd Europese wetenschappen’ De wetenschap wil objectief zijn: ze overstijgt het particuliere gezichtspunt & verwerft universele geldigheid (= typisch voor de idealisering die de wetenschap kenmerkt, met wiskunde als voornaamste motor). Dit is symptomatisch voor de hele westerse traditie die de rede centraal heeft gesteld. De objectivering is een efficiënte methode om de dingen die we in onze leefwereld ervaren, voor iedereen op dezelfde manier toegankelijk maken (bvb de metingen geven ve deur (‘objectief’) aan de deurmaker om zo exact die deur in jouw kamer te hebben ipv te zeggen ‘ik wil een grote deur’ (‘subjectief’)

kern vh probleem volgens Husserl: de wetenschap is objectivistisch

37Reflectieopdracht!

Ipv de wetenschap te zien als een constructie die exacte, objectieve communicatie toelaat, gaan we ervanuit dat de wetenschap ons de wereld toont hoe ze werkelijk is (die deur is echt zoveel m). Wat we in de leefwereld dan waarnemen krijgt als gevolg het label ‘subjectief’ (of die deur groot is, is niet algemeen geldend).

Dus de kritiekDe wetenschap heeft de plaats, van die leefwereld als ‘werkelijkheid’, ingenomen, terwijl de eigenlijk alleen een constructie is om de leefwereld te objectiveren. substructie: de constructie heeft de wereld gesubstitueerd De leefwereldDe leefwereld is de enige werkelijkheid waaraan de wetenschappelijke objectivering haar zin & bestaansreden ontleent. De leefwereld is de wereld zoals we haar ervaren (we horen muziek & geen geluidstrillingen bvb). De wetenschap levert een ideële constructie (gedachtenconstructie) die als zodanig niet kan worden waargenomen. Vb: ‘zien’ is volgens de wetenschap: prikkels die het netvlies bereiken, maar Husserl stelt dat dat in feite niet zo is. Ik ben het die ziet, en niet mijn ogen of mijn netvlies. Ik ben het die een aantal gegevens combineert & selecteert, in direct contact met mijn omgeving.

De wetenschap heeft een blikveld verengd en is de primaire basis waarop de bestudeerde dingen teruggaan, het directe contact vd mens met de leefwereld, uit het oog verloren. Om de werkelijkheid te achterhalen, moeten we de leefwereld bestuderenProbleem: wetenschappelijke methode zoeken die geen beroep doet op positieve wetenschap. Filosofie als ‘strenge Wissenschaft’DUS: methode vinden die nog strenger is dan de positieve wetenschap strenge Wissenschaft

Vgl met Kant: transcendentaal onderzoek =/= Kant: Husserl wilt de mogelijkheidsvoorwaarden vd leefwereld blootleggen (terwijl Kant de mogelijkheidsvoorwaarden van objectieve kennis wou blootleggen).

Hoe gaan we te werk? reductie vd wereld = fenomenologisch I. Einklammeren: de evidenties ‘tssn haakjes zetten’ épochè (even halthouden) bij

de wetenschap nu zien we de wereld van onze ‘natuurlijke instelling’ (natürliche Einstellung), maar die gaat zelf op haar beurt uit van evidenties die nog tssn haakjes moeten worden geplaatst

II. 2de épochè: onttrekken aan alles wat ons contact met de dingen kleurt: onze interesses, belangen etc.

Filosofie zal nu als ‘strenge wetenschap’ voraussetzunglos zijn: volledig ontdaan van alle veronderstellingen. De wereld is herleid tot het zich vertonen vd dingen (= fenomenologisch). MAAR het zijn dingen die zich aan het bewustzijn tonen & niet dingen die op zichzelf, an sich zijn.

intentionaliteit: de openheid vh subject/ bewustzijn op de wereld Een ‘eerste’ zekerheidHet wegsnijden van al het overtollige brengt ons tot de eerste zekerheid (vgl Descartes): de relatie tssn fenomeen & bewustzijn.

Hoe Husserl daartoe is gekomenHij vond dat de filosofie een eigen radicaal model nodig had (& dus niet mathesis universalis zoals Descartes). De wiskundige methode voldoet niet, omdat ze onvermijdelijk van axioma’s vertrekt. Husserl wilt een apodictische zekerheid (= onweerlegbaar) een volstrekt noodzakelijke waarheid. Om daartoe te komen: alles wat niet apodictisch is tssn haakjes plaatsen. 38Reflectieopdracht!

=/= Descartes: eerste zekerheid is niet het denkende subject, maar de intentionele gerichtheid vh bewustzijn op de wereld.

Bewustzijn is open: niet gericht op zichzelf, maar op wat niet het bewustzijn is, het andere

Het ik (ego) begrijpt zichzelf Husserl breekt zo met de moderne idee dat het bewustzijn enkel zijn bewustzijnsinhouden kent.

Eerst is er de onmiddellijke betrokkenheid op de leefwereld & pas daarna wordt een ideële wereld van voorstellingen geconstitueerd. MAAR: de intentionaliteit vh bewustzijn impliceert niet het bestaan vh ego & de wereld, dat is niet apodictisch zeker. De objecten zijn enkel zeker voor zover ze intentioneel gegeven zijn, dus voor zover ze verschijnen aan het bewustzijn fenomenologische reductie

Het enige waar we volledig zeker van zijn = het verschijnen van fenomenen & hun verschijnen aan een subject.

De terugkeer naar de zaken zelf = de terugkeer naar het verschijnen van fenomenen Voor Husserl is filosofie de fenomenologische beschrijving vd ervaren werkelijkheid.

verhouding tssn zijn & denken? Probleem vd brug als pseudoprobleem ontmaskerd: er is altijd een relatie tssn mens & wereld want Descartes & Kant waren doordrongen vh objectivisme.

Husserl wijst het realisme dus volledig af, maar neemt het idealisme niet helemaal aan. Hij stelt dat het idealisme nog te veel evidenties aanneemt die eigenlijk tssn haakjes zouden moeten staan. Fenomenologie spreekt slechts over de structuur die een subject tot subject maakt (=/= idealisme).

DUS: het enige wat de fenomenologie bevestigt = de wederzijdse correlatie vh bewustzijn (ego: noësis/ kenact) & de fenomenen (noëma/ kenobject), los vd bevestiging vh onafhankelijk bestaan van elk van beide. Ego mijn empirisch ik met zijn bijzondere innerlijke & uiterlijke kenmerken is ook een fenomeen

= ‘ik-heid’ vh ik.De leefwereld als (re)constructieDe ervaring vd leefwereld verschijnt noodzakelijk als subjectgebonden. We dreigen te vervallen in een subjectivisme (ipv het objectivisme in de moderniteit door de wetenschap) waarin niets nog objectief vast te stellen is. Het bewustzijn is niet slechts een gerichtheid op iets, het is ook altijd een bepaalde gerichtheid op iets. Er speelt altijd een kader mee dat wij zelf aan het waargenomene opleggen (cfr. bril bril vd wetenschap) Einstellung (instelling)

Leefwereld = LebensweltMenselijke bewustzijn = het transcendentale subject: datgene wat er moet zijn om op gelijk welke manier van ‘menselijk bewustzijn’ te kunnen spreken.

Wijzelf als mens verzamelen ervaringen en brengen ze bij elkaar. Op die manier construeren we de dingen (& zijn ze dus geen ding op zich of an sich). Een voorbeeld: de waarnemingKenmerken van waarneming

Lichamelijkheid (leibhaft): directe ervaring; in de waarneming maakt de lichamelijkheid deel uit vd wijze waarop iets verschijnt.

Abschattung: alles wat we waarnemen is slecht een aspect dat ik vanuit een bepaald standpunt ervaar. Een ding = synthese van Abschattungen, een eenheid

39Reflectieopdracht!

die we zelf construeren door de verschillende aspecten bij elkaar te leggen of te synthetiseren.

Horizon vd waarneming: aspecten die niet onmiddellijk gegeven zijn, maar die als een impliciete achtergrond aanwezig zijn, als mogelijke waarnemingen gegeven (geen constructies/ deductie).

o Innerlijke horizon: geheel van alle mogelijke gezichtspunten die ik zou kunnen innemen tegenover een object; het feitelijk gegeven aspect

o Uitwendige horizon: alle mogelijke objecten buiten het gegeven object waarnaar het verwijst; is onuitputtelijk & nooit onmiddellijk gegeven de horizon van al deze horizonten noemt Husserl ‘de wereld’ de wereld is de impliciete eenheid die de (laatste) mogelijkheidsvoorwaarde vormt van al mijn waarnemingen.

o Tijdhorizon: totaliteit vh heden, verleden & toekomst. We slaan ervaringen op = Retention & kunnen zo verwachtingen maken mbt de ervaringen die zullen volgen = Protention

Als men 1 van de 3 kenmerken weghaalt, dan houdt de waarneming op een waarneming te zijn. In de waarneming is namelijk nooit alles tegelijk gegeven.

Conclusies Waarneming = een synthetiserende, intentionele activiteit vh subject; het is de

Einstellung vh subject die de combinatie bepaalt van aspect & horizon, van wat op de voorgrond staat & wat op de achtergrond staat (en dus geen passieve aanwezigheid bij een object).

Waarnemen = het waarnemen ve geheel dat primeert op de delen, zodat de delen als onderdelen van dit geheel kunnen verschijnen.

De reductie vd werkelijkheid tot fenomenen verhindert helemaal niet dat beelden uit de verbeelding, dromen, hallucinaties & waarneming onderscheiden kunnen worden, het toont precies wat voor elk essentieel is (vb: droom: heeft geen innerlijke, uiterlijke & tijdshorizon dus weet men zonder twijfel dat het geen werkelijkheid is, maar gwn een droom) (=/= Descartes).

Hoe ik de dingen voor mezelf construeer Onmiddellijke waarneming (synthese van Abschattungen) De daarin meegegeven horizon Communiceren: om een gemeenschappelijk ding te construeren zo maken we

onze leefwereldGevolg: er bestaan geen ‘dingen op zich’.

Verschil tssn waarneming & verbeelding: In de verbeelding verschijnen de dingen als beelden (beeldt een boom in) in de waarneming heb je geen beeld van bvb een boom, maar neem je de boom zelf waar

VoorbeeldEen tafel.

Lichamelijkheid: ik zie een tafel voor me Abschattung: ik zie de tafel nooit volledig, maar bvb enkel de

bovenkant, de poten & het blad. Horizon vd waarneming:

o Innerlijke horizon: wat ik niet kan zien van de tafel, bvb de onderkant, is meegegeven. Ik weet dat de tafel een onderkant heeft

o Uitwendige horizon: de stoelen rond de tafel, de kamer, de vaas op de tafel…)

o Tijdshorizon: ik heb deze tafel al eens gezien, dat heb ik onthouden (Retention) en voor ik de kamer binnenkom weet ik dat ik die tafel met diezelfde vaas erop opnieuw ga zien (Protention).

MAURICE MERLEAU-PONTY EN DE LICHAMELIJKHEID

40Reflectieopdracht!

De antropologische inzichten van Maurice Merleau-Ponty zijn verwant aan die van Heidegger & Sartre & bouwen voort op Husserls fenomenologie.

Kerngedachte van La phénoménologie de la perception (1945) = onze lichamelijkheid is altijd het perspectief waaruit wij op de wereld betrokken zijn. Elke oorspronkelijke verhouding van subject tot Lebenswelt wordt bemiddeld door ons ‘lichamelijk-aan-de-wereld-zijn’. De lichamelijkheid die al onze verhoudingen tot de wereld constitueert = ‘aan-de-wereld-zijn’ (étre au monde).

Het lichaam is de instantie die voor mij de wereld ontsluit & de wereld is wat hij is, omdat hij door mijn lichamelijkheid ontsloten wordt argument op dualisme van lichaam & geest te verwerpen.

“Mijn lichamelijkheid deelt mijn subjectiviteit.” Ik ben mijn lichaam. Mijn lichaam is mijn eerste symbolisering: het stelt mij op een oorspronkelijke & onmiddellijke manier aanwezig. mijn lichaam = een ‘lichaam-subject’ (corps-sujet). Maar mijn lichaam is ook een ‘ding in de wereld’ des processus en troisième personne: de ‘objectieve processen’ die zich in of aan mijn lichaam voordoen & waardoor ik mij als subject niet gesymboliseerd weet corps-objet: louter fysiologisch organisme dat als dusdanig onderhevig is aan de daarin werkzame biochemische wetmatigheden & processen.

In de mate dat het subject steeds een geïncarneerd subject is, is ook de kennis in oorsprong geïncarneerde kennis & waarheid geïncarneerde waarheid.

3. taal & subject‘Meesters vh wantrouwen’ ontwikkelden denkpistes die dat moderne subjectbegrip vd moderne tijd voor het eerst fundamenteel in twijfel trekken. Zij hebben voor het eerst ‘scheuren’ blootgelegd in dat moderne subject die dieperliggende dimensies zichtbaar maakten. 20ste E: na de oorlog: denken van oa Jacques Derrida onderliggende orde wordt niet zomaar opgevat als iets wat het subject perfect kan achterhalen & beheersen. Het gaat integendeel om een constitutieve dimensie vh subject. Een dimensie die het subject als een subject mogelijk maakt, en die daarom aan de greep van dat subject ontsnapt. Het centrale steunpunt voor die ‘decentrering vh subject’ is de analyse vd constitutieve rol vd taal voor het subject. 3 maîtres de soupçon

3.1 /3.2 De ontdekking van taal 3.2.1 LUDWIG WITTGENSTEIN

Wittgenstein I: de taal als afbeelding van ‘wat het geval is’

WAARHEID LOGISCH ATOMISME (HEDENDAAGS)

CORRESPONDENTIETHEORIE (MODERN)

VOORWAARDE Overeenkomst tssn taal & werkelijkheid

Overeenkomst tssn subject & werkelijkheid

HANGT AF VAN De overeenstemming tssn de werkelijkheid & de

De overeenstemming tssn subjectieve voorstellingen

41Reflectieopdracht!

structuur vd logische uitspraken waarin de werkelijkheid uitdrukking krijgt

vd werkelijkheid & de werkelijkheid buiten het subject

ROL BINNEN DE THEORIE De structuur vd (logische) taal

Subject

Bertrand Russell: logisch atomisme = een herformulering vd traditionele correspondentietheorie vd waarheid. Vraag: hoe taal & werkelijkheid op elkaar aansluitenHierbij gaat Russell ervan uit dat de gewone omgangstaal op een logische taal terug te voeren is. Ook veronderstelt hij dat de structuur vd logica (& dus vd logische taal) de structuur vd wereld weerspiegelt. Hier steunt Wittgenstein op.

Overeenkomst tssn De structuur vd (logische) taal De structuur vh denken (de logica) De structuur vd werkelijkheid

uitspraken uit de gewone omgangstaal omzetten in logische uitspraken = proposities

Tractus Logico-Philosophicus 1921 afbeeldingstheorie (picture theory of meaning) Proposities = dingen & hun eigenschappen = analyseerbaar in ‘atomaire of

enkelvoudige proposities’ die corresponderen met ‘atomaire feiten’ (= logisch atomisme) dezelfdede dingen zelf worden benoemd door namen. De betekenis ve naam is het ding in logischede werkelijkheid dat hij benoemt meaning is reference (Wittgenstein I) vormnamen kan men hier dan ook zien als de brug met de werkelijkheid.

Stand van zaken = de elementaire samenhang van dingen duiden we met proposities

De wereld bestaat uit enkelvoudige dingen (bvb een vaas, een tafel) & hun onderlinge configuraties: de stand van zaken (bvb het feit dat de vaas op de tafel staat). De enkelvoudige dingen duiden we met namen.

Tractatus = een betekenis- / afbeeldingstheorie over wat ‘zegbaar’ (betekenisvol) & wat ‘onzegbaar’ (niet betekenisvol) is. Enkel empirische uitspraken zijn volgens Wittgenstein ‘zinvol’.

Tautologieën (p of niet-p, p & p) zijn altijd waar, contradicties (p & niet-p) zijn altijd onwaar, zinloos, maar geen onzin want ze tonen ons de structuur vd werkelijkheid.

Onzin = elk taalgebruik dat qua vorm op empirische uitspraken lijkt, maar geen betrekking op empirisch waarneembare stand van zaken heeft & dus geen (mogelijke) afbeeldingsrelatie tot de werkelijkheid.

‘De wereld is alles, wat het geval is.’ - Tractatus De zin vd wereld moet buiten haar liggen want in de wereld is alles zoals het is &

gebeurt alles zoals het gebeurt; er is in de wereld geen waarde. De ethica is transcendentaal God openbaart zich niet in de wereld

ethiek, esthetiek & religie = onuitsprekelijk = onzin, omdat ze waarden uitdrukken handelen over het ‘mystieke’; datgene waarover men niet kan spreken, maar wat zich (nog enkel) ‘toont’. Filosofie = nuttige onzin wanneer het zich tot doel stelt de grenzen van taal aan te geven en onzin van zinvol taalgebruik te onderscheiden (zoals tractatus)

42Reflectieopdracht!

Echte onzin = waar het onderscheid tssn waarden & feiten niet wordt gemaakt, waar de waarden ter sprake komen alsof het feiten zijn.

De wereld is wat het geval is, en wat het geval is, is dat op een toevallige wijze. En alleen daarover kunnen we spreken.

De wereld = zegbaar het mystieke = wat zich toontWittgenstein II: de taal als taalspelPhilosophische Untersuchungen 1953 taalspelen (Sprachspiel).

Taal is een activiteit Die regel gebonden verloopt Die heterogeen is: kan niet herleid worden naar 1 enkele gelijkblijvende essentie

die gemeenschappelijk is aan alle mogelijke soorten taalspelen Familiegelijkenissen: verwantschap vd taalspelen Lebensform: de leden ve gemeenschap delen talige & niet-talige praktijken als

activiteit is het taalspel altijd verweven met andere menselijke activiteiten. Taal heeft dus in de 1ste plaats te maken met concrete interacties tssn mensen in een particuliere gemeenschap. die levensvormen & de daarin ingebedde taalspelen bepalen de werkelijkheid waarin we ons bevinden.

De werkelijkheid waarin we ons bevinden is afhankelijk vh taalspel dat we spelen wat ‘kennis’ & ‘waarheid’ betekenen hangt af vd manier waarop ze gebruikt worden in een bepaalde (handelings)context.

Hij verwerpt dus de basisopties van Tractatus: De enige functie van taa is het beschrijven vd werkelijkheid Betekenis heeft te maken met het afbeelden van realiteit

Wittgenstein begrijpt taal voortaan als een instrument om in verschillende contexten diverse dingen te doen meaning is use. Wat ‘kennen’, ‘waarheid’, ‘werkelijkheid’, ‘wetenschap’ betekenen hangt af vh taalspel dat we spelen.

3.2.2 FERDINAND DE SAUSSURE

De taal als tekensysteem Cours de linguistique générale van Ferdinand de Saussure = grondslag moderne linguïstiek.

2 centale inzichten Het arbitrair karakter vh teken de relatie betekenaar/

betekende is niet gemotiveerd vanuit de betekenaar of betekende, maar die relatie is compleet willekeurig.

o Teken is differentieel bepaald wanneer zijn identiteit bepaald wordt door het onderscheid met andere tekens binnen het systeem.

o Eenheid vh teken: feitelijke, door conventie bepaalde arbitraire verhoudingen tssn betekenaar & betekende betekenissen bestaan niet onafhanekelijk van hun talige articulatie.

o Onderscheid tssn la parole (de taal als praktijk) & la langue (de taal als systeem) systeem van waarden onderzoeken waaraan het teken zijn identiteit ontleent = la langue

Diachronische studie van taal: de historische veranderingen, waaraan zowel betekenaar als betekende onderhevig aan zijn, onderzoeken. (la parole)

Synchronische studie van taal: systeem van relaties & differentiaties tssn de tekens bestuderen (historiciteit moet worden stilgelegd). (la langue)

Evoluties vd taal kunnen zich volgens Saussure enkel voordoen op het niveau van la parole.

43Reflectieopdracht!

De taal als op zich staand systeem van elementen of ‘waarden’ die differentieel bepaald zijn

o Betekenden & betekenaars zijn elementen of waarden binnen een systeem die niet positief bepaald zijn door een vaste inhoud, maar negatief (differentieel) bepaald worden door hun relatie met de andere elementen of waarden vh systeem.

o Taal als een ‘gesloten’ systeem; uitsluiting referent

Taal is een systeem van tekensTeken = de eenheid ve vorm die betekent (betekenaar/ signifiant) & een inhoud (idee) die betekend wordt (het betekende/ signifié). Vergelijking met recto- en versozijde ve blad papier. De verhouding tssn betekenaar & betekende is arbitrair geen noodzakelijke of natuurlijke band tssn beide (maar er zijn uitzonderingen zoals bvb klanknabootsing).

Het project ve omvattende semiologie onderstelt Dat het denken & handelen van individuen mogelijk wordt gemaakt door

collectieve tekensystemen die door de individuen bewust of onbewust geassimilerd zijn.

Dat betekenis niets te maken heeft met een verwijzingsrelatie naar de werkelijkheid, maar uitsluitend differentieel bepaald wordt.

Structureel verklaren: een praktijk (parole) verbinden met een onderliggend systeem dat die praktijk mogelijk maakt (langue). Fundamenteel = het concept vh onbewuste. In het spoor van Saussure: het structuralismeStructuralisme komt van Roman Jakobson. Hij verfijnt Saussures theorie:

Spreken is kiezen Spreken is combineren

Verbindt beide processen Paradigmatische as van taal: verband met de metafoor Syntagmatische as van taal: verband met metonymie (= niet rechtstreeks

zeggen wat je bedoelt bvb ‘koppen tellen’ zeggen ipv ‘mensen tellen’)

Françoise Dosse: 3 types van structuralisme Sciëntistisch (Lévi-Strauss) Semiologisch (Barthes) Gehistoriseerd / emistemisch (Foucault & Derrida)

Claude Lévi-Strauss (centrale figuur Frans structuralisme) Les structures élémentaire de la parenté 1948 = aanzet ve structuralistische

beweging incesttaboe: structuralistische reconstructie vd huwelijkswetgeving in een ‘premitieve’ gemeenschap de feitelijke huwelijkspraktijken (parole) probeert hij terug te voeren op een onderliggend systeem (langue) van clanverwantschap

o Vaststellingen: De globale gemeenschap valt uiteen in 2 clans Binnen elke clan bestaat een incestverbod, zodat tssn beide clans

een uitwisselingsgebod geldt Clanverwantschap wordt via de moeder (matrilinair) doorgegeven

L’anthropologie structurale 1958 = eigenlijke manifest vh structuralisme

3.3 /3.4 Taal & subject II: Jacques DerridaJacques Derrida deconstructie = gegroeid vanuit confrontaties met diverse denkstromingen: structuralisme van Saussure, Lévi-Strauss etc. & de filosofieën van Hegel, Husserl & Heidegger. Zijn schrijven is vooral een manier van lezen DUS deconstructie = een bijzondere leespraktijk, een leesstrategie.

44Reflectieopdracht!

Fait primitif van deze lecturen: (filosofische) teksten steunen vaak op hiërarchische opposities en in zijn lectuur zoekt Derrida deze op & laat ze vervolgens zien hoe zij zichzelf ondergraven. Wat hem vooral heeft beziggehouden = de hiërarchische oppositie tssn woord & schrift. Plato’s toverdrankSinds Plato & Aristoteles wordt het schrift gedefinieerd als een teken ve teken, een afbeelding ve afbeelding. Het geschreven woord fungeert als een verwijzing naar het gesproken woord dat op zijn beurt verwijst naar een ideële betekenis. Volgens Derrida ziet de westerse traditie het schrift als een supplement vh gesproken woord dat al iets meer oorspronkelijk ook dichter staat bij het zuivere begrip of het zuivere denken.

Mythe over de uitvinding vh schriftGod Theuth stelt een ‘toverdrank voor geheugen & verstand’ voor aan de Egyptische koning Thamus, maar de koning wijst dit af omdat de mensen dan te veel op het schrift zullen vertrouwen en hun geheugen zullen verwaarlozen. Plato onderschrijft de argumenten vd koning. Hij maakt een onderscheid tssn mnèmè, het actieve, zich herinneren dat gepaard gaat met echte kennis (epistèmè) & hypomnèsis, een passief herinnerd worden aan iets door een geheugensteuntje zoals het schrift.

Discussie: over de betekenis vh gezagvolle woord voor het veiligstellen van waarheid & moraal, en over de mogelijke bedreigende rol vh schrift.

In zijn deconstructieve lectuur vertrekt Derrida vd vaststelling dat Plato het schrift tegenover het gesproken woord plaatst & het om verschillende redenen radicaal afwijst:

Het schrift is maar een uitwendige geheugensteun Het schrift is niet geschikt voor ernstige zaken Het schrift is als een schilderij: het is een afbeelding ve

afbeelding (zintuiglijke wereld) (schrift is het hiërarchisch lagere voor het hiërarchisch hogere, het gesproken woord) schrift is een afbeelding (simulacrum) vh gesproken woord maakt metafoor vh schrift geschikt om het gesproken woord te beschrijven effect: twist in uitgangspunt: Plato denkt het gesproken woord naar het model vh schrift.

Deconstructie van hiërarchische oppositiesLogica vh supplement = de deconstructieve tegenhanger vd afbeeldingslogica

Afbeeldingslogica Het lagere is de afbeelding vh hogere Het lagere is het supplement vh hogere

o 1ste betekenis supplement: wat in de plaats treedt van iets anderso 2de betekenis supplement: wat aan iets anders wordt toegevoegd

lagere vormt perfecte metafoor vh hogere omkering: lagere wordt model vh hogere

Derrida: (paradoxie) beargumenteren dat het supplement het oorspronkelijke is oorspronkelijk supplement

Conclusie in La pharmacie de Platon: de tegenstelling tssn het gesproken woord & het schrift wordt besmet, doordat het laatste (lagere) de metafoor wordt voor het eerste (hogere). Er is niet langer sprake vd tegenstelling tssn het gesproken & het geschreven woord, maar vh onderscheid tssn 2 soorten geschrift, met een voorkeur voor 1 van beide schrift wordt ambivalent: zowel ‘medicijn’ als ‘vergif’ en dit hangt af van wie in welke omstandigheid wat waarop schrijft.

Gevolg: betekenis van Plato’s tekst wordt instabiel: wat de tekst uitsluit (het schrift) keert metaforisch terug in wat ze insluit (het gesproken woord).

45Reflectieopdracht!

Paradox van Phaedrus: het is een geschreven tekst, waarin Plato de waarheid wil spreken over het schrift als medium waarin geen waarheidsspreken mogelijk is. Derrida onderwerpt op een zelfde manier ook Saussures onderscheid tssn betekenaar & betekende.

Deconstructie is Een leespraktijk die de principiële onbeslisbaarheid van fundamentele,

conceptuele distincties & opposities wilt aantonen. Een strategie die erop gericht is systemen en theorieën te destabiliseren Geen methode Geen hermeneutiek (hermeneutiek veronderstelt dat teksten een betekenis

hebben Geen structuralisme

als uitgangspunt: ogenschijnlijke onbelangrijke details zoals metaforen, voetnoten, wendingen in de argumentatie. Kritiek op de westerse metafysicaDerrida’s deconstructie = kritiek op kern westerse fysica nl. de voorkeur voor het gesproken woord boven het schrift (= fonocentrisme), meer bepaald kritiek op het logocentrisme (= preferentie voor de idealiteit boven de materialiteit). deconstructie vh fono- & logocentrisme = deconstructie vd westerse metafysica.

Het fonetische karakter vh schrift suggereert een intrinsieke verhouding tssn woord & schrift die er niet is.

Fonocentrisme: kenmerken Schrift wordt opgevat als de grafische weergave vd verwoording vd gedachte

schrift = ‘teken ve teken’ = dubbele mimèsis: het schrift beeldt het woord af, dat op zijn beurt de weergave is vd gedachte.

Het gesproken woord = uitdrukking vh denken, maar het medium (klank) is van zo’n korte duur dat het ons bijna onmiddellijk met de gedachte zelf confronteert = ideaal vh logocentrisme; de onmiddellijke aanwezigheid bij het denken zonder tssnkomst van taal als bemiddelend systeem.

Logocentrisme: kenmerken Een reeks hiërarchische opposities die stuk voor stuk neerkomen op de

tegenstellingen tssn de ware werkelijkheid, die vd orde is vd rede (logos) & haar verschijningswijze die vd orde is vh sensibele.

De idee dat de ware werkelijkheid genoeg heeft aan zichzelf om te zijn wat ze is. Ze heeft haar verschijningsvormen niet nodig; het gevaar bestaat er juist in dat ze door die verschijningswijzen zou worden gecontamineerd (belangrijk punt binnen het logocentrisme!!!).

wil men het denken in zijn zuiverheid, dan vraagt dat onmiddellijkheid & het logocentrisme gaat er van uit dat zulk onbemiddeld, zuiver denken mogelijk is.

Volgens Derrida denkt de westerse metafysische traditie in 2 stappen: Er is een onmiddellijke aanwezigheid, het moment van oorspronkelijkheid, volheid,

zuiverheid, eenvoud, waarheid & zekerheid. Er is de afwezigheid van die aanwezigheid, het afgeleide moment, het moment

van bemiddeling, contaminatie, meervoudigheid, schijn & twijfel. het ware is datgene waarbij we onmiddellijk aanwezig zijn.

Derrida beschouwt de westerse metafysica als een ‘metafysica vd aanwezigheid’ want waar die aanwezigheid afwezig is, is het domein vd onwaarheid.

De analyse vd tijdsopvatting wijst er ook op dat het ‘nu’ altijd al met de aanwezigheidsgedachte is gelinkt. onwillekeurig wordt de link gelegd tssn het nu & het ideaal vd aanwezigheid.

Maar wat is eigenlijk het ‘nu’? In feite is het niet mogelijk om over een ‘nu’ te spreken: op het moment dat in ‘nu’ zou zeggen, is dat ‘nu’ al voorbij. Het moment is er dus nooit. 46Reflectieopdracht!

Ook het verleden ander denken!! Het verleden bestaat in datgene wat nooit aanwezig is geweest (& niet wat we ons

herinneren); un passé qui n’a jamais été present. Het verleden is een voortdurend vergeten, en een vergeten vh vergeten.

Toekomst? Derrida: de toekomst bestaat mss precies in iets wat altijd nog moet komen (

traditionele visie toekomst: anticipatie vh nu). Ze blijft wellicht altijd ontsnappen aan het ‘nu’.

Derrida keert zich tegen de westerse metafysica als een metafysica vd aanwezigheid hij beoogt een de(con)structie vd westerse metafysica. Hij doet dat met een verwijzing naar een differentiatie die in de westerse metafysica over het hoofd is gezien. Het gaat niet om een ontologische differentie, maar om een differentie die het proces van betekenen beheerst (gelijkenissen met de latere Heidegger). Deze differentie noemt Derrida différance. De schriftuur en la différanceIn De la grammatologie (1967):

Derrida toont de systematische mislukking vd verdringen Terwijl komt hij een ruimer concept vh schrift op het spoor: schriftuur = basale

schrijven (l’ériture / l’archi-écriture) & gaat aan elk spreken & schrijven voor.

De metafysische traditie denkt het schrift als een teken ve teken. Steunend op Saussures tekenleer, beweert Derrida dat die bepaling ook geldt voor het gesproken woord. elk teken draagt de sporen (verwijzingen) van andere tekens in zich.

traditionele concept vh schrift kan veralgemeend worden: taal, of zelfs elk betekenen, is een (oer)schrijven. Het schrijven vormt het eigenlijke model van (de werking van) de taal. Derrida probeert vervolgens aan te tonen dat dat ook alle andere kenmerken vh schrift voor het gesproken woord gelden (bvb herhaalbaarheid, interpretatie, risico van betekenisverlies etc.) Cruciaal in deze notie = la différance: betekenis zowel ‘verschilt’ als ‘uitstel’ Betekenis:

Verschil Différance is het verschillen van betekenaars waardoor eindeloze verwijzingsrelaties gegenereerd worden, die verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van betekenis.

Uitstel Différance slaat ook op het uitstel dat ervoor zorgt dat er altijd vooruitgelopen wordt op betekenis. Différance is het fenomeen van uitstel of vertraging in de betekenisproductie verplicht betekenis te anticiperen naar de toekomst &/ of te corrigeren naar het verleden.

verschil & uitstel gaan samen: precies de eindeloosheid vd differentiële verwijzingsrelaties is verantwoordelijk voor het uitstel of de vertraging in het proces van betekening.

Proces van betekening = een dynamisch gebeuren die nooit kan worden afgesloten door de principiële niet-afsluitbaarheid vd differentiële verwijzingsrelaties elke definitieve betekening wordt steeds uitgesteld.

la différance als de (transcendentale) mogelijkheidsvoorwaarde van elke betekenisproductie.MAAR: tegelijk ook oorzaak van onvermijdelijke betekenisinstabiliteit

Spoor Elk element is gemarkeerd door wat het zelf niet is: het draagt daarvan het spoor. Elk spoor is een spoor ve ander spoor geen elk element is ergens aan- of afwezig: er zijn slechts sporen. In de notie vh spoor vat Derrida:

o De aanwezigheid vh andere in hetzelfde47Reflectieopdracht!

o Een aanwezigheid vh andere die constitutief is voor hetzelfde o Een aanwezigheid die gedacht wordt als een afwezigheid (spoor)

Notie vh spoor integreert ook de centrale aspecten van Derrida’s denken:o De idee van la différence: de notie maakt tastbaar hoe in elk element vh

systeem de verwijzing naar andere elementen vervat ligt & hoe op die manier elke definitieve betekenisgeving uitgesloten is.

o De idee vh ‘supplement’: de notie laat zien hoe het andere (het uitgeslotene) als spoor onvermijdelijk deel uitmaakt van hetzelfde (het ingeslotene) en hoe het in datzelfde (ingeslotene) ook waarneembaar is.

Il n’y a pas de hors-texte: de textualiteit van de wereldDit weten we al: tekens bestaan nooit op zichzelf, maar zijn altijd tekens van tekens: elk teken verwijst naar een ander, dat op zijn beurt weer naar andere tekens verwijst. Een teken bestaat dus maar in & door het netwerk van verwijzingen & verschillen. Bovendien is een teken steeds beladen met andere betekenissen, krijgt het een ‘sediment’ van vroegere betekenissen. De betekenis ve woord ligt niet vast.

Gevolgen vd grondstructuur van taal die Derrida met het concept la différance op het spoor is gekomen:

We hebben nooit onmiddellijk toegang tot de ‘dingen achter de woorden’; woorden & tekens stellen de dingen niet aanwezig, maar houden in tegendeel precies hun afwezigheid in stand.

Betekenisconglomeraat is grotendeels individueel bepaald bevordert de transparantie van communicatie niet.

Derrida keert zich hiermee tegen de ‘aanwezigheidsfilosofie’ De oude metafysische termen ontmaskert hij als pure constructies van taal, tekens die door hun plaats in het systeem, door sedimentatie & herbezetting een betekenis hebben gekregen. Il n’y a pas de hors-texte de traditionele opvatting van taalDUS: alles wat de mens denkt & doet is textueel: een spel van betekenissen die in een netwerk met elkaar in verbinding staan. Er is nooit een vaste waarheid. Vb: Internet: je kan steeds ‘doorklikken’.

Het beeld dat Derrida gebruikt om onze eigen tijd te vatten = het einde vh boek & het begin vh schrift: het model waaruit wij de wereld beschouwen is niet langer het boek als een statisch & op zichzelf bestaand, afgerond geheel van kennis. In de plaats komt het model vd schriftuur, de tekst als een open geheel van betekenissen, waarin zich voortdurend nieuwe perspectieven aandienen, elke keer dat de tekst wordt gelezen.

dieperliggende veranderingen in het denken treden op

De paradigmawissel vh boek naar het schrift heeft nog andere implicaties: het boek wil namelijk altijd de tekst inperken:

Boek heeft duidelijk begin & einde tekst is nooit af Er is altijd iets dat het boek ontsnapt tekst omvat alles Er is WEL een hors-livre er is GEEN hors-texte Hegel = belichaming vh metafoor vh boek; Hegel: wilde de gehele

werkelijkheid omspannen, wilde het 1ste & laatste woord spreken Derrida: er is geen 1ste & laatste woord Glas (1974) = doodsklok over de complete westerse metafysica

48Reflectieopdracht!

B.Een hedendaagse visie op wetenschap en samenleving

4. /

5. Vrijheid & samenlevingVraag naar de mens vraag naar hoe de mens zich tot de samenleving verhoudt? verschillende stellingen/ antwoorden/ visies:

Isaiah Berlin: stelt dat de mens van nature vrij is & dat de samenleving eerder een beperking vormt voor die individuele vrijheid & pleit ervoor om die individuele vrijheid maximaal kansen te geven & dus de effecten vh samenleven op het individu zoveel mogelijk in te perken.

Charles Taylor: is er van overtuigd dat de vrijheid vh individu afhankelijk is vd

erkenning binnen de samenleving waarvan hij of zij deelt uitmaakt, dus voorwaarde voor echte vrijheid is dan de maatschappelijke erkenning vd individuele identiteit & die identiteit ontleent het individu aan de concrete gemeenschap waartoe het behoort.

5.1 /5.2 /5.3 Isaiah BerlinTwo Concepts of Liberty (1958): uitdrukking zijn visie op individuele & politieke vrijheid.Basisovertuigingen

De ultieme waarden die iemand onderschrijft, kunnen nooit afdoende gefundeerd worden geen enkele illusie over de definitieve oplosbaarheid vd problemen in de samenleving.

Samenlevingen worden onvermijdelijk gekenmerkt door uiteenlopende & per definitie conflicterende waarden & idealen

het geloof in een universele menselijke natuur die garant staat voor een universeel gedeelde moraal

Zinvol om over waardenkwesties te debatteren Gelooft sterk in de overtuigingskracht van ideeën Van mening dat elk individu door & door deel uitmaakt ve gemeenschap & in

zekere zin pas individu is krachtens dat lidmaatschap Belang erkenning vd culturele eigenheid & traditie vd gemeenschap Culturele identiteit weerspiegeld moeten zien in de politieke & maatschappelijke

instellingen vd samenleving waarvan ze deel uitmaken. Belang natiestaat; concepten als vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid kan men

niet in abstracto hanteren, maar moet men steeds begrijpen binnen of vanuit een bepaald wereldbeeld.

Negatieve vrijheid Positieve vrijheid= niet verhinderd worden door externe obstakels opgelegd door anderen om te doen wat men wil doen; afwezigheid van inmenging van buitenaf

= meester zijn over zichzelf; realiseren van een bepaald ideaal van mens-zijn

Handelingsvrijheid ve individu: het weet zelf het beste waar zijn of haar belangen liggen

Vrijheid tot realisatie: het realiseren van dit of dat ideaal van individualiteit &/ of de gemeenschap

Staat: hooguit de taak om daarover te waken

Staat: het individu bepaalt (mee) de doeleinden vd gemeenschap & de

49Reflectieopdracht!

objectieven vd politieke macht & schrijft zich vervolgens in de realisatie ervan

Impliciet pleidooi voor pluralisme & tolerantie

Heeft vaak gezorgd voor intolerantie, onderdrukking, dood & vernieling

Spoort met het traditionele, liberale vrijheidsbegrip (Locke, Hobbes, Constant, Stuart Mill)

Te vinden bij onder andere Rousseau, Hegel, Marx. Is de basis voor het communitarisme.

Het individu wordt als vrij beschouwd wanneer het beschut & beschermd is tegen allerlei vormen van inmenging vanwege de gemeenschap.

Het individu wordt als vrij beschouwd wanneer ze autonoom zijn, wanneer ze hun lot in eigen handen hebben & zelf bepalen hoe hun leven & dat vd samenleving eruitziet.

= vrijheid VAN = vrijheid TOT= non-interventie = realiseren ve ideaal

Onderscheid hoge zelf & lage zelf: het ideaal appelleert aan ons hogere zelf dat op zijn beurt het lagere zelf ertoe moet brengen om naar dat ideaal te leven. Vrijheid is het vermogen ons ‘hogere’ zelf te realiseren.

Tegen een dergelijke positieve vrijheid waarschuwt Berlin: dat heeft voor een tal van ontsporingen geleid. DUS: positieve vrijheid moet altijd gepaard gaan met een gewaarborgde hoeveelheid negatieve vrijheid. met die positie verdedigt Berlin wat volgens hem het volstrekte minimum is van wat een staat aan politieke vrijheid aan zijn individuele burgers moet waarborgen.

5.4 Charles Taylor Sources of the Self (1989): wijst erop dat de westerse identiteit in crisis is is paradoxaal: nog nooit in de geschiedenis hebben zelfreflectie & zelfontplooiing een zo cruciale rol gespeeld in de maatschappij & in de filosofie, en tegelijk is de mens nog nooit zo onzeker geweest over zijn identiteit en over de rol vh subject in de werkelijkheid.

Inescapable framework: een kader dat ons bestaan structureert & een houvast biedt de mens leeft altijd in een betekeniskader van niet-natuurlijke distincties.

De constitutie van onze identiteit vereist en symbolisch kader & dat is gemeenschapsstichtend. Het is nooit afwezig.

De basis van onze identiteit is een inescapable framework, op grond waarvan wij waardeoordelen vormen en dat ons aanzet tot handelen.

Condition humaine: identiteit is niet de zaak vh individu in een groep met groepsrechten & de achtergrond lag vast als een objectief, onveranderlijk feit.

De maatschappij krijgt een steeds meer geëgaliseerd karakter: iedereen is principieel gelijk.

Kritiek op de opvatting van negatieve vrijheid Niet alle obstakels zijn even problematisch dus vrijheid is de afwezigheid

van externe obstakels die van belang zijn. Daarvoor is een achtergrondverstaan nodig

Vrijheid wordt niet enkel ingeperkt door externe obstakels, maar er zijn ook interne obstakels: door bepaalde motivaties die ik voel, ben ik minder vrij

50Reflectieopdracht!

dan ik zou willen zijn Ik kan hier in principe fout in zijn: ik kan verkeerde keuzes maken. Als ik dat doe, dan ben ik minder ‘vrij’.

Je kan niet volkomen inhoudelijk neutraal zijn over de grenzen van het staatsgezag

51Reflectieopdracht!