i

UNIVERSITETI “ALEKSANDЁR MOISIU” DURRЁSFAKULTETI I BIZNESIT

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË RRITJEN E CILËSISË SËSISTEMIT TË INFORMACIONIT KONTABËL .

RASTI BISNESEVE NË SHQIPËRI

Udhёheqёs Shkencor DisertantProf. Dr. Bahri Musabelliu Doc.Msc. Hysen Hoda

Shkurt 2015

ii

Copyrighti

Hysen HODA2015

iii

Udhëheqësi i Hysen HODA vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit tëmëposhtëm:

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË RRITJEN E CILËSISË SË SISTEMIT TËINFORMACIONIT KONTABËL .

RASTI BISNESEVE NË SHQIPËRI

Prof.Dr. Bahri Musabelliu

__________________

iv

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË RRITJEN E CILËSISË SË SISTEMITINFORMACIONIT KONTABËL (SIK).RASTI I BISNESEVE NË SHQIPËRI.

Përgatitur nga Doc. MBA Hysen HODA.

Disertacion i përgatitur nëFakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës.

Universiteti “Aleksandër Moisiu” DurrësShkurt 2015

v

Familjes time…..…..dhe kujtimit të babait tim

vi

MirënjohjeRealizimi i një punimi në nivelin doktoratë kërkon edhe mbështetje nga njerëz të tjerë.Prandaj është një kënaqësi e madhe të falenderoj të paktën disa prej tyre, të cilët mëmundësuan këtë ndihmë deri në momentin përmbyllës. Një falenderim i veçantë shkonpër Prof. Dr. Bahri Musabelliu, drejtuesin e temës sime të disertacionit. Pa ndihmën,ekspertizën dhe orientimet e tij shkencore nuk do e kisha të mundur mbylljen me suksestë punës sime kërkimore.Shpreh falenderimet e mia edhe për Profesorët e Shkollës së Doktoratës, në veçanti:

Prof. Dr. Mit’hat MEMA, Prof. Dr.Bardhyl Ceku Prof. Dr. Agim KUKELI, prof. Dr.Esmeralda Oruci (pas vdekjes), Dr. Olivier Brenninkmejier, Prof. Dr. Fejzi Kolaneci, tëcilët me punën e tyre të palodhur ndihmuan në vazhdimësinë e formimit tim akademikdhe profesional.Një falenderim dhe mirënjohje e madhe shkon edhe për kolegët dhe miqtë e mi, të cilëtmë kanë qëndruar pranë gjatë këtyre vite të kërkimit, në veçanti Prof. Dr. Kristaq Kume,Prof. Dr. Afrim Hoti , Dekanin e Fakultetit Prof.As. Dr. Ilir Hoti, Prof.As.Dr.BajramKorsita, Dr. Azeta Tartaraj per përkrahjen që më kanë dhënë për përmbylljen me suksestë këtij disertacioni.Për ndihmën e dhënë me dashamirësi dhe sinqeritet falenderoj, miqtë e mi PhDCandidate Llambi Prendi, Dr. Ervin Myftaraj ndihma e të cilëve ka qenë e çmuar përmua. diskutimet e të cilëve gjithmonë kanë qenë produktive dhe në mbështetje të kërkimittim. Pa ndihmën e tyre, përpunimi dhe rezultatet e këtij kërkimi nuk do të ishin kaq tësakta.Së fundi, dhe njëkohësisht falenderimi më i madh, shkon për familjen time. Pa sakrificëne tyre nuk do ta arrija kurrë këtë moment. Bashkëshortes sime, Natashës, e cila ështëpersoni që qëndron pas meje në çdo sekondë, pa ndihmën dhe inkurajimin e së cilës nukdo mund ta përfundoja këtë kërkim. Djalit tim, Florencit dhe vajzës sime Lediana,ndihma e së cilës ka qenë evidente në këtë punim.

Faleminderit

vii

Deklaratë mbi origjinalitetin

Hysen HodaDeklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime tëtjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prejndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite sitë tilla.Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së ështëi ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, nëpërputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) tëUAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr____,datë ________

Durrës, më 01 shkurt 2015 Firma

viii

Deklaratë e punimeve

Ky punim disertacioni është një kërkim i realizuar në vijëmsi prej më shumë se 5 viteshnga Hysen Hoda. Disa prej materialeve të përdorura në këtë disertacion janë tashmë tëpublikuara ose në proces publikimi, në revista dhe konferenca ndërkombëtare, brenda dhejashtë vendit

A- Revista autor i parë1- • Hoda.H, Hoda N, Mamo.J Accounting profession and stress..Konferenca 4te

Economic policy and EU integration.April,20-21 20122- Hoda.H , Matja.L Factors of critical success in Destination marketing-

Albania.Journal of studies on economics & society. Vol.1. No1/20103- Hoda H. – Myftaraj E., Evaluation of Relationship Marketing, Economy and

transition, number 5, December, 2009.QSHKE4- Hoda.H Vendimmarja ne zgjedhjen e universitetit nga studentet. marketing-

Ekonomia dh e tranzicioni 2008 QSHKE

B- Bashkautor

1- Hoda.N, Hoda. H, Role of technology in accounting. The case of Albania.Journal of studies on economics & societyVol.3. No1/2011

2- Hoti.I, Aliaj.A, Hoda. H Basel II, IRFS Stress testing and risk exposure impaktof banking.. Albania.Journal of studies on economics & society. Vol.2. No1/2010

3- Matja.L Hoda.H Development of sustainable tourism in Albania-Present andFuture challenges Toward a sustainable economy((Co-autor) Albania.Journal ofstudies on economics & society. Vol.1. No2/2010

C-Konferenca1- Hoda.H, Hoda N, Mamo.J Accounting profession and stress.. . International

scientific conference “economic policy and eu integration”, Durrës, Albania,2012.

2- Hoda.N, Hoda. H, Role of technology in accounting. The case of Albania.International scientific conference “economic policy and eu integration”, Durrës,Albania, April 8-9, 2011.

3- Hoti.I, Aliaj.A, Hoda. H Basel II, IRFS Stress testing and risk exposure impaktof banking.. Albania. International scientific conference “economic policy and euintegration”, Durrës, Albania, 2010.

4- Mema.F, Hoda. H, Tabaku.J Economik education in Albania and labour Marketchallenges. Education and economic development Preveza Greqi, 2006

5- -Hoda.H , Matja.L Factors of critical success in Destination marketing-Albania. International scientific conference “economic policy and eu integration”,Durrës, Albania, 2009.

6- Matja.L Hoda.H Development of sustainable tourism in Albania-Present andFuture challenges Toward a sustainable economy. International scientificconference “economic policy and eu integration”, Durrës, Albania, 2009.

ix

PërmbledhjeTë gjithë ne përdorim informacionin për të na ndihmuar në marrjen e vendimeve, qofshinato vendime personale apo edhe vendime biznesi. Informacioni përfshinë fakte, ide dhekoncepte që na ndihmojne për të kuptuar botën. Për të përdorur informacionin, ne duhettë jemi të aftë ta interpretojmë atë dhe të kuptojmë kufizimet e tij. Informacioni i varfërapo përdorimi jo i drejtë i informacionit shpesh çon në marrjen e vendimeve të dobëtadhe jo të drejta.Informacioni është bërë element i pashmangshëm dhe vendimtar nëprocesin e analizës dhe marrjes së vendimeve në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore.Një karakteristikë e shoqërisë së sotme është pikërisht varësia e saj nga informacioni, icili është një mall tepër i kushtueshëm dhe i kërkueshëm. Organizatat e sotme zotërojnëinformacione të shumta, të cilat mund të kthehen në baza të dhënash me interes të madhpër publikun. Por këto informacione ende janë të izoluara dhe të papërdorshme. Edhe nësektorin privat firmat e specializuara në bazat e te dhënave pothuajse se mungojnë.Sistemi informacioni kontabël (SIK) ndihmon në marrjen e vendimeve rreth bizneseve.Ato ndihmojnë vendimmarrësit të përcaktojnë ku janë, ku është dashur të jenë dhe kujanë duke shkuar. Shfrytëzuesit primarë të jashtëm të sistemit informacionit kontabël janëkreditorët, investitorët, menaxheret si dhe individë dhe organizata të tjera të interesuarapër atë informacion kontabël. Sistemi Informacionit kontabël është informacioni i cilijepet mbi rrjedhat kontabile ose nga rrjedhat kontable, ku në rastin e dytë ky informacionndihmon në marrjen e vendimeve rreth biznesit. Nisur nga rëndësia e SIK në këtë punimdo të trajtoj cilët janë faktorët që ndikojnë në rritjen e cilësisë së sistemit informacionitkontabël (SIK) në bizneset ne Shqipëri Zhvillimi i teknologjive dhe stileve të menaxhimitnë shoqëri, dhe rrjedhimisht në botën e biznesit, janë të shumta dhe kanë nevojë tëkuptohen dhe analizohen në lidhje me njëra-tjetrën, për të kuptuar plotësisht shtrirjen etyre dhe mundësitë që ato ofrojnë. Disertacioni, që po paraqesë për mbrojtjen e Gradës“Doktor”, propozon një model që shpjegon faktorët që ndikojnë në rritjen e cilësisë sësistemit të informacionit kontabël, rasti i bisneseve shqiptare. Duke kuptuar shumë mirëvariablat që ndikojnë në këtë ndërvëprim, së pari, shikohet, a është i rëndësishëm sifaktor dhe së dyti shikohet se si lidhet në korelacion me cilësinë e SIK në mënyrë tëveçantë dhe në bashkëveprim me njëri-tjetrin., ndikim që çon në rritjen cilësisë sëinformacionit i cili pa dyshim reflekton në performancën e kompanisë dhe në sfidën evazhdueshme të saj, për rritjen e fitimeve të kompanive në realitetin shqiptar. Hipotezatkryesore të ngritura janë pesë ku H1: ka lidhje me egzistencën e ndikimit të të gjithafaktorëve të marra si variabla, te cilët janë të grupuara në katër variabla kryesore dhesecila e grupuar në konstruktet kryesore: 1- marrëdhënia e krijuar ndërmjet variablave tëmjedisit (MjJ) të dhe SIK (6 nënhipoteza); 2- marrëdhënia e krijuar ndërmjet variablavetë mjedissit të brëndshëm (MjB) dhe SIK (5 nënhipoteza); 3- marrëdhënia e krijuarndërmjet variablave të Informatizimit të dhënave (IDH) dhe proceseve dhe SIK (5nënhipoteza); 4- marrëdhënia e krijuar ndërmjet variablave të formimit profesional (FP)dhe SIK (8 nënhipoteza). Hipotezat u testuan duke përdorur përqasjen e modelimit tëekuacioneve strukturore. Duke parë rezultatet e këtij kërkimi, menaxherët do të jenë mëtë qartë për rëndësinë e njohjes së këtyre faktorëve, që ndikojn në rritjen e cilësisë sëSIK, i cili është një avanatazh konkurues dhe shumë i rëndësishëm për suksesin ekompanive në tregun e biznesit në Shqipëri, në këtë treg gjithmonë edhe më shumëkonkurrencial, që dalëngadal, po del nga ekonomia informale dhe po futet në shinat eekonomisë tregut me konkurencë të pastër. Në këtë konteks trajtimi i sistemit

x

informacionit të kontabilitetit menaxherial merr një rëndësi të veçant, në kushtet eekonomisë tregut , kur konkurenca sa vjen dhe bëhet më egër dhe ekonomia shqiptare podel pak nga pak nga informaliteti. Në kushtet e Shqipërise që po ngel në shkallët e funditnë Europën Juglindore, për luftimin e zhdukjen e korupsionit trajtimi i SIK është tepëraktual, pasi ai rrit transparencën, ul informalitetin, rrit eficiencën. Efektiviteti i SIK rritetkur ai është cilësor, pasi cilësia e tij pasqyrohet në procesin e vendimmarjes, e cila ndikonnë performancën e kompanive.

xi

SummaryWe all use information in decision making, both in personal and business area. Theinformation includes facts, ideas and concepts that help us to understand the world. Touse the information we need to be able to interpret it and understand its limitations. Poorinformation or improper use of information often leads to poor and wrong decisions.Information has become inevitable and crucial element in the process of analysis anddecision making in all areas of human activity. Nowadays, society is characterized by itsdependence on information, which is a very expensive and searchable commodity.Organizations today possess a lot of information, which can be returned to databases ofgreat interest to the public. But this information still is isolated and unusable. Even inprivate sector, the specialized firms in databases are missing. Accounting informationsystem (SIK) helps in decisions making in business. They help decision makers todetermine where they are, where they should be and where they are going.The primary users of accounting information out of the companies are creditors,investors, managers, and other individuals and organizations interested in it. Theaccounting information system is the information which is given on accounting flow oraccounting flow standards. In the second case this information helps in decisions makingabout the business. Given the importance of SIK in this paper, I will treat the factorsaffecting the growth of the quality of Accounting Information System (SIK) in businessesin Albania. Development of technologies and management styles in society, andconsequently in the business world are numerous and need to be understood and analyzedin relation to each other, in order to fully understand the extent and the possibilities theyoffer.This dissertation, which is present to protect the Degree of "Doctor", proposes a modelthat explains the factors that affect the growth of the quality of Accounting InformationSystem,(AIS) the case of Albanian companies. Understanding the variables that affectthis intercommunion, first, we see, if they are important as a factor, and second, we seehow they are correlated with the quality of SIK in separate way and in connection witheach other, the influence that leads to increased information quality which no doubtreflects the company's performance and its continuous challenge to increase the profits ofcompanies in the Albanian reality.There are five main hypotheses raised, where H1 is related to the existence of the impactof all the factors taken as variables, which are grouped into four main variables and eachgrouped into this main constructs: (1) relationship created between environmentalvariables (MJJ) and SIK (6 sub-hypotheses ); (2) relationship created between internalenvironmental variables (MJB) and SIK (5 sub-hypotheses); (3) relationship createdbetween computerized data variables (FDI) and SIK processes (5 sub-hypotheses); (4)relationship established between the variables of Education Vocational Training (FP)and AIS (8 sub-hypotheses). The hypotheses were tested using the SEM approach.Looking at the results of this research, managers will be more aware about theimportance of knowing these factors, that affect the growth of the quality of SIK, and is acompetitive advantage and very important to the success of companies in Albaniabusiness market, market that is always more competitive, and slowly is emerging fromthe informal economy into the formal market with pure competition. In this context thestudy of managerial accounting information system takes a special importance in terms ofmarket economy, where competition is very hard and that Albanian economy is emerging

xii

little by little from informality. In a time, when Albania is ranked in the end of the list ofthe Southeastern Europe countries in the fight against corruption, further study of SIK isvery important as it increases transparency and efficiency, and reduces informality. SIKeffectiveness increases when it is qualitative, because its quality is reflected in thedecision-making process, which affects the performance of companies.

xiii

PËRMBAJTJA E LËNDËSCopyrightMirënjohje dhe falenderimeDeklaratë mbi origjinalitetinDeklaratë e punimevePërmbledhjePërmbajtjaFigurat, tabelat dhe grafiketLista e shkurtimeve

KAPITULLI I1- HYRJE...............................................................................................................1

1.1. Parathënie .................................................................................................................................11.1.1. Sistemi i informacionit kontabël dhe efektiviteti..........................................................11.1.2. Ndikim profesional i kontabilistit në SIK....................................................................41.1.3. SIK dhe konkurrenca në treg ..............................................................................................41.1.4.Sistemi i informacionit kontabël dhe zhvillimi i teknologjisë .............................................5

1.2 . Historiku i kërkimit .................................................................................................................61.2.1.Pse i studjojmë sistemet e informacionit kontabël?.............................................................61.2.2 . ”New economy” dhe teknologjia. ......................................................................................71.2.5 Kontabiliteti vs pasqyra e flukseve monetare : ..................................................................101.2.7.Roli i tregut të kapitalit .....................................................................................................11

1.3. Problemi i kërkimit.................................................................................................................121.4. Konteksti i studimit ................................................................................................................131.5. Qëllimi dhe objektivat e kërkimit ...........................................................................................14

1.5.1. Qëllimi i kërkimit .............................................................................................................141.5.2. Objektivat e kërkimit ........................................................................................................15

1.6. Metodologjia e hulumtimit .....................................................................................................151.7. Organizimi i punimit ..............................................................................................................16

KAPITULLI II2-RISHIKIMI I LITERATURËS .............................................................................18

2.1.Mbi teorinë e sistemit informacionit kontabël dhe rishikimi literaturës………………….....182.1.1 Përkufizimi i sistemit informacionit kontabël (SIK) .........................................................20

2.2. Të dhënat dhe informacioni....................................................................................................242.2.1. Koncepti i cilësisë së të dhënave......................................................................................25

2.3. Kostot dhe vlera e informacionit…………………………………………………………....282.4 Karakteristikat e sistemit informacionit kontabël.................................................................322.5 Sistemet e informacionit të menaxhimit (MIS) ....................................................................34

2.5.1 Qëllimi dhe funksionet e MIS............................................................................................342.5.2 Inputet e sistemit të informacionit të menaxhimit .........................................................342.5.3 Struktura e MIS..................................................................................................................352.5.4 Sistemet e mbështëtjes së vendimeve (DSS) ..................................................................36

xiv

2.5.5 Sistemi i mbështetjes së ekzekutivit ..................................................................................372.5.6 Inteligjenca artificiale ......................................................................................................382.5.7 Sistemet ekspert .................................................................................................................402.5.8 Realiteti virtual .................................................................................................................43

2.6 SIK dhe SME-të ......................................................................................................................432.7. Çfarë është një sistem informacini (SI)? ................................................................................44

2.7.1 Processing..........................................................................................................................442.7.2 Output .................................................................................................................................442.7.3 Feedback ............................................................................................................................452.7.4 SIK i kompjuterizuar dhe manual .....................................................................................452.7.5 Zgjedhja e SIK...................................................................................................................48

2.8. Zhvillimi i Sistemeve ............................................................................................................482.8.1. Pjesëmarrësit në zhvillimin e sistemeve .......................................................................482.8.2 Faktorët kritikë të suksesit ..............................................................................................492.8.3 Objektivat e performancës ..............................................................................................502.8.4 Cikli i jetës SIK .................................................................................................................502.8.5 Prototipet ...........................................................................................................................512.8.6 Përdorimi i procesit formal të sigurisë së cilësisë.............................................................522.8.7 Rëndësia e suportit nga ana e shitësave ose projektuesve. ...........................................542.8.8 Vlerësimi dhe zgjedhja e alternativave në projektimin e .............................................552.8.9 “Ngrirja" e specifikimeve të projektit. ...............................................................................562.8.10 Kontrata dhe përshtatja me pajisjet harduerike. ...........................................................562.8.11 Raporti i projektit...........................................................................................................562.8.12 Implementimi i SIK .........................................................................................................57

2.9. Vlerësimi i performancës dhe SIK dhe kultura e organizatës ...............................................582.10. SIK dhe produktiviteti .........................................................................................................592.11 Karakteristikat e cilësisë së SIK ............................................................................................60

2.11.1 Informacioni ....................................................................................................................602.11.2 Informacioni Kontabël....................................................................................................612.11.3 SIKM dhe strategjia.........................................................................................................652.11.4 SIKM dhe Teoria e pasigurisë ........................................................................................66

KAPITULLI III3-METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTAT E PËRDORURA................68

3.1. Zhvillimi i modeleve dhe vlefshmëria e tyre..........................................................................683.1.1. Parathënie .........................................................................................................................683.1.2. Pak fjalë mbi SIK – historinë e Enron dhe informacioni..................................................693.1.3. Mjedisi i jashtëm dhe roli i tij në cilësin e SIK. ...............................................................733.1.3 Mjedisi i brendshëm .........................................................................................................753.1.4 Varësia e SIK ndaj zhvillimit të teknologjisë informacionit. ..........................................763.1.4. Varësia e variablit të edukimit dhe formimit profesional të aktorëve dhe SIK. ...............773.1.5 Varësia e edukimit të kontabilistëve në universitet ndaj SIK ...........................................783.1.6. Hipotezat e ngritura ..........................................................................................................78

xv

3.2. Strategjia e studimit................................................................................................................803.3. Metodologjia e mbledhjes e të dhënave dhe këndvështrimi i saj ...........................................823.4. Dizenjimi i kërkimit ...............................................................................................................833.5. Intervistat................................................................................................................................853.6. Instrumenti i vrojtimit.............................................................................................................883.6.1 Anketa ..................................................................................................................................88

3.6.2. Arsyeja kryesore pse përdorim instrumentin e vrojtimit ..................................................883.6.3. Projektimi i pyetësorit......................................................................................................903.6.4. Përzgjedhja e pyetjeve dhe ndërtimi i pyetësorit ..............................................................923.6.5. Rendi i pyetjeve të instrumentit të anketës .......................................................................95

3.7. Zgjedhja..................................................................................................................................963.7.1 Mbulimi dhe gabimet e mbulimit ......................................................................................963.7.3 Gabimet e përgjigjes dhe mospërgjigjes............................................................................973.7.4 Mostra e zgjedhjes ............................................................................................................973.7.1. Përcaktimi i popullsisë......................................................................................................983.7.2. Madhësia e mostrës...........................................................................................................98

3.8. Metodat e kërkimit .................................................................................................................993.8.1. Analiza dhe përpunimi i të dhënave. ................................................................................993.8.2. Metodat cilësore..............................................................................................................1003.8.3 Teknika e incidentit kritik (CIT)......................................................................................1023.8.4. Analiza e regresionit me variablat kategorik (RADV) ...................................................1023.8.5. Nxjerrja statistikisht e rëndësisë (Metoda indirekte........................................................1033.8.5. Përdorimi i metodat statistikore për matjen e lidhjes midis faktorëve dhe cilësisë SIK.103

3.9. Studimi Pilot.........................................................................................................................1063.9.1 Avantazhet e studimit pilot ..............................................................................................106

3.10. Probleme në lidhje me mbledhjen e të dhënave .................................................................1083.11. Konsideratat etike ...............................................................................................................109

KAPITULLI IV4-ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET ........................................................110

4.1. Analiza e të dhënave dytësore ..............................................................................................1104.2 Variablat e pavarur që ndikojnë në cilësinë e SIK ...............................................................113

4.2.1 Mjedisi i jashtëm.............................................................................................................1134.2. 2 Ambjenti i brendshëm dhe ndikimi i tij në cilësinë e SIK. .............................................1174.2.3 Informatizimi i të dhënave dhe proceseve është i rëndësishëm në SIK...........................1204.2.4 Edukimi dhe formimi profesional....................................................................................124

4.3. Vlerësimi i normalitetit.........................................................................................................1254.4. Linearitetit, kolinearitetit dhe multikolineariteti ..................................................................125

4.4.1 Probleme të përdorimit të modelit SEM.........................................................................1274.5. Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM ) ........................................................................1274.6. Analiza përshkruese..............................................................................................................1284.7. Analiza konfirmuese faktoriale ............................................................................................1394.8 Vlefshmëria dhe. Besueshmëria ............................................................................................140

xvi

4.9. Gjetjet kryesore ....................................................................................................................1414.9.1. Gjetja e variablave më të rëndësishme ...........................................................................1414.9.2. Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablave të pavarur dhe SIK ......1424.9.3 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit të MJ B dhe SIK ..............1434.9.4 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit të E&FP dhe SIK.............1434.9.5 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit të IDH dhe SIK................1444.9.5 Gjetjet për nënhipotezat ...................................................................................................145

4.9.5.1 Nënhipotezat e hipotezës 5 (Edukimi &Formimi profesional)........................................146

KAPITULLI V

5-DISKUTIMI I REZULTATEVE KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET...........1505.1.Hyrje në diskutimin e rezultateve..........................................................................................1505.2. Diskutimi për rezultatet e modelit dhe të hipotezave ...........................................................150

5.2.1 Nënhipotezat e hipotezës 2 (Mjedisi jashtëm).................................................................1535.2.2 Nënhipotezat e hipotezës 3 (Mjedisi brendshëm)............................................................1585.2.3. Nënhipotezat e hipotezës 4 (Informatizimi i të dhënave dhe i proceseve ) ....................1625.2.4 Nënhipotezat e hipotezës 5 (Edukimi dhe formimi profesional ) ....................................165

5.2. Konkluzione .........................................................................................................................1695.2.1. Konkluzione mbi kërkimin .............................................................................................1695.2.2 . Konkluzionet teorike të studimit...................................................................................172

5.3. Rekomandime.......................................................................................................................1735.3.1. Kontributet praktike të studimit......................................................................................1735.3.2. Kontributet teorike të studimit........................................................................................174

5.4. Kufizime të studimit .............................................................................................................1746. BIBLIOGRAFIA.......................................................................................................................... 1747.APPENDIX...................................................................................................................................190

TABELA GRAFIKET DHE FIGURAT

Figura 1.1 Pulti komandimit robotit ………………………………………………………10Figura 1.2: Modeli konceptual i kërkimit………………………………………………….15Figura 2.1. Modeli konceptual i punimit...........……………………………………….......20Figura 2.2 Sistemi informacionit kontabël .........................................................................21Figura 2.3 Sistemi infomacionit kontabël .......................................................................... 22Figura 2.4 Nënsistemet e SIK .............................................................................................23Figura 2.5 Komponentët e SIK ............................................................................................24Figura 2.6 Rrjedhja e të dhënave në një biznes.....................................................................26Figura 2.7. Lidhja e të dhënave me SIK ………………………………………….……….. 27Figura 2.8 Ndarja e SIK në dy nëndarje të mëdha................................................................29Figura 2.9 Konflikti dhe bashkimi i kontabilistit, përdoruesit dhe organizata.......................31Figura 2.10 Sistemi informacionit kontabël……………………………………………....... 33Figura 2.11 Sistemi informacionit Kontabël dhe cikli kontabël.............................................35Figura 2.12 Procesi i transformimit të të dhënës në informacion..........................................38Figura 2.13 Karakteristikat e TPS prodhimit…………………………………………........43Figura 2.14. Struktura e AI ………………………………………….………………...........48

xvii

Figura 2.15. Pjesëmarrësit e sistemit ekspert ……………………………………………... 52Figura 2.16. Komponentët e një sistemi informacioni………………………………….......54Figura 2.17. Menaxhimi cilësisë së SIK. ……………………………………………...........56Figura 2.18. Pamje përgjithshme e zhvillimit të SIK ……………………………………… 59Figura 2.18 .Hierarkia e cilësive të kontabilitetit ……… …………………………………...74Figura 2.19 Kriteret për analizen e SIK cilësor. ......................................................................80Figura 3.1. Procesi i modelit.................................................................................................... .85Figura 3.2 Lidhja e variablave të Mjedisit jashtëm me SIK......................................................89Figura 3.3 Mjedisi i brendshem dhe SIK...................................................................................92Figura 3.4. Varësia e SIK ndaj IT……………………………………………………………..94Figura 3.5 Varësia e SIK ndaj edukimit dhe formimit profesional të aktorëve…… .…….......95Figura 3.6 Hipotezat kryesore të kërkimit………………………………………………….... 97Figura 3.7. Etapat e mbledhjes së të dhënave..........................................................................103Figura 3.8. Hapat për implementimin e kërkimit....................................................................106Figura 3.10 Procesi për intervistimit. ......................................................................................110Figura 3.11 ’’Guri themelit ’’ sondazhit te kërkimit………………………………………....123Figura 3.12. Modeli i kërkimit cilësor…………………………………………………….....130Figura 3.13 . Cilësia e Informacionit........................................................................................137Figura 4.1 Modeli konceptual i kërkimit ................................................................................146Grafiku 2.1 Kostoja dhe vlera e informacionit……………………………….……………….36

Grafiku 2.2 Cikli i jetës SIK…………………………………………………………………..50Grafiku 4.1 Vlerësimi i cilësisë së edukimit ………………………………………………….136Grafiku 4.2 Edukimi dhe formimi profesional i studentëve dhe teknologjia………………...137Grafiku 4.3 Tregu i punës dhe universiteti…………………………………………………..137Grafiku 4.4 Cilësia e prurjes së maturanteve në degën e kontabilitetit………………………138Grafiku 4.5 Informimi i maturantëve për karrierën e kontabilistit……………………………138Grafiku 4.6 Pjesëmarrja e aktivizimi i studentëve në orën e mësimit…………………..…….139Grafiku 4.7 Pritshmëria dhe arritjet e rezultateve…………………………………………….139Grafiku 4.8 Departamentet e kontabilitetit dhe pritëshmërit e biznesit ………………………140Grafiku 4.9 Shkalla e shpërblimit të profesionit kontabël……………………………….......140Tabela 1.1 Tipet e të dhënave ……………………………………………………………….....27Tabela 2.2: Faktorët që ndikojnë në cilësinë e të dhënave …………………………….............40Tabela 3.1. Kodimi i variablave………………………………………………………………...87Tabela 3.2 Tabela e SEM ………: …………………………………………………………....106Tabela 4.2. Korrelimi ndërmjet konstrukteve............................................................................132Tabela 4.3. Konstruktet e ndërtuara nga SEM…………………………………………….......133Tabela 4.4 Shpërndarja gjeografike e të anketuarve……………………………... ……….... 133Tabela 4.5 Frekuenca e gjinisë………………………………………………………………...134Tabela 4.6 Tabela e frekuencës së grup moshave …………………………………………....134Tabela 4.7 Arsimimi dhe kualifikimi pasuniversitar………………………………. ………..135Tabela 4.8 Statusi i punësimit për të anketuarit …………………………………....................135Tabela 4.9 Pozicioni i punës suaj …………………………………………………………….. 136Tabela 4.10 Vjetërsia në punë …………...…………………………………………………... 136Tabela 4.11 Profili i punës tuaj ……………………………………………………………….. 137Tabela 4.12 Lidhje me SIK…………….……………………………………………………... 137Tabela 4.13 Përvoja juaj në lidhje me SIK………………………………………… ………....1 38Tabela 4.14 Madhësia e asteve të kompanisë tuaj…………………………………………….. 138Tabela 4.15. Madhësia e të ardhurave të kompanisë ………………………………………......139Tabela 4.16 Nr i punonjësve në kompani ……………………………………….......................139Tabela 4.17 Vlerësimet e parametrit R2 për lidhjen e variablave të pavarur dhe SIK………....140Tabela 4.18 Përmbledhesja e Modelit………………………………………………………..... 140

xviii

Tabela 4.19 ANOVA………………………………………………………………………...`...141Tabela 4.20 Tabela e koeficientëve………………………………………………………….... 141Tabela 4.21 Përmbledhësja e modelit (MJB-SIK)………………………………………….... 141Tabela 4.22 Tabela e Koeficientëve (MJB-SIK)…………………………………………….... 142Tabëla 4.23 Përmbledhëse e Modelit (E&FP-SIK)…………………………………………… 143Tabela 4.24 Tabela e Koeficientëve(FP-SIK)………………………………………………… 143Tabela 4.25 Përmbledhësja e Modelit (IDH-SIK)…………………………………………… 144Tabela 4.26 Tabela e koeficentëve (IDH-SIK)……………………………………………….. 144Tabela 4.27 Përmbledhesja e Modelit (MjJ-SIK)…………………………………………..... 145Tabela 4.28 Tabela e Koeficientëve (MjJ-SIK) ……………………………………………… 145Tabela 4.29 Korelacioni i variablave të mjedisit të jashtëm me SIK………………………... 146Tabela 4.30 . Rezultatet e nënhipotezave, të mjedisit jashtëm ………………………………. 146Tabela 4.31 Rezultatet e nënhipotezave, të mjedisit brendshëm ……………………………. 147Tabela 4.32 . Rezultatet e nënhipotezave, të Informatizimit të dhënave…………………….. 147Tabela 4.33 Korelacioni midis edukimi & formimi profesional dhe SIK ………………….. 148Tabela 4.34 Rezultatet e nënhipotezave, edukimi dhe formimi profesional. ………………... 149Tabela 4.35 Korelacioni midis variablave të Mjedisit të Brendshëm dhe SIK ……………… 150Tabela 4.36 Korelacioni i variablave Informatizimit i të dhënave me SIK ………………… 150Tabela 5.1 Korrelacione ……………………………………………………………………... 152Tabela 5.2 Përmbedhëse e modelit………………………………………………………….... 153Tabela 5.3 ANOVA…………………………………………………………………………. 153Tabela 5.3. Tabela lidhjes vendit ushtrimit aktivitetit dhe cilësisë së SIK…………………... 154Tabela 5.4 Koeficient(Dislokimi dhe SIK)……………………………………………............ 154Tabela 5.5 Zhvillimi i teknologjisë dhe SIK…………………………………………….......... 155Tabela 5.6 Coefficients Teknologjia dhe SIK……………………………………………........ 156Tabela 5.7 Tabela përmbledhëse e politikat stimuluese të qeverisë……………………........... 156Tabela 5.8 Tabela e koeficenteve të politikës stimuluese dhe SIK………………………........ 157Tabela 5.9 Tabela përmbledhëse e ndikimit të legjislacionit…………………………….......... 157Tabela 5.10 Tabela e koeficentëve Legjislacion dhe SIK………………………………......... 158Tabela 5.11 Tabela përmbledhëse e ndikimit të konlkurencës…………………………......... 158Tabela 5.12 Tabelae koeficienteve ndikimi konkurencës………………………………......... 159Tabela 5.13 Tabela përmbledhëse e IHD…………………………………………………...... 159Tabela 5.14 Tabela e koeficienteve të IHD………………………………………………....... 159Tabela 5.15 Tabela përmbledhëse Madhësia e kompanisë………………………………..... 160Tabela 5.16 Tabelae koeficentëve të ndikimit të madhësisë së kompanisë………………...... 160Tabela 5.17 Tabela përmbledhëse e modelit Struktura organizative (Dep.kontabilitetit)…. 161Tabela 5.18 Tabela e koeficientëve Struktura organizative (Dep.kontabilitetit)…………... 161Tabela 5.19 Tabela përmbledhëse e modelit kultura organizatës SIK…………………….. 162Tabela 5.20 Tabela koeficientëve e kultura organizatës dhe SIK ………………………... 162Tabela 5.21 Tabela struktura e kontrollit të brendshëm……………………………………. 163Tabela 5.22 Tabela e koeficientve struktura e kontrollit të brendshëm……………………. 163Tabela 5.23 Tabela e permbledhese e motivimi i punonjësve……………………………... 164Tabela 5.24 Tabela e koeficientëve motivimi i punonjësve………………………………... 164Tabela 5..25 Tabela e përmbledhjes modelit shkalla e informatizimit……………………... 165Tabela 5.26 Tabela e koeficientve shkalla e informatizimit……………………………….. 165Tabela 5.27 Tabela përmbledhëse e cilësisë dhënave …………………………………….... 166Tabela 5.28 Tabela e koeficientve cilësisë dhënave………………………………………. 166Figura 5.29 Tabela përmbledhëse e Modelit cikli i jetës………………………………….... 166Figura 5.30 Tabela permbledhëse e Modelit Informatizim i i ngjarjeve……………………. 167Tabela 5.31 Tabela përmbledhese e Modelit informatizimi i procesit të prodhimit………... 167Tabela 5.32 Tabela koeficienteve informatizimi i procesit të prodhimit…………………... 167

xix

Tabela 5.33 Tabela përmbledhese e modelit ), profili i kontabilistit……………………….. 167Tabela 5.34 Tabela përmbledhes e modelit eksperienca profesionale e kontabilistit………. 168Tabela 5.35 Tabela përmbledhëse e modeli profili profesional i auditit……………………. 168Tabela 5.36 Tabela përmbledhës e modeli eksperienca në vite e specialistëve të IT……….. 168Tabela 5.37 Tabela përmbledhës e modeli………………………………………………….. 169Tabela 5.38 Tabela përmbledhës e modeli trajnimi i punonjesve…………………………... 169Tabela 5.39 Korelacioni midis edukimi & formimi profesional dhe SIK ………………… 169

LISTA E SHKURTIMEVE

BD-Baza e të dhënave

CBS-Sistemet e bazuar ne kompjuter

CFA - Faktor Analizues Konfirmues

CIT – Teknika e Incidenteve Kritike

DAT – Database (baza e të dhënave)

DCF -Discounted Cash Flow

DSS-Sistemet e mbeshtetjes sevendimeve

ECR - Konsumatorë efiçentë nëpërgjigje

EDI- Kembimit Elektronik të tëDhënave

EI-Eficencea e investimeve

ERP-Enterprise Resource Planning

ESS-executive support system

IDH-Informatizimi te dhënave dhe

Proceseve

KKK-Këshilli Kombëtar i Kontabilitetit

MIS-Sistemi Informacionit Menaxhimit

MjB-Mjedisi i brendshëm

MjJ-Mjedidi i jashtëm

PASH-Pasqyra e Ardhurave dheShpenzimeve

PF - Programet e frekuencës

RADV - Analiza e Regresionit meVariablat Dummy Kategorik

SEM - Modelimi Strukturor i Ekuacionit

SE-Sistemi ekspert

SI- Sistemi Informacionit

SIKM-Sistemi InformacionitKontabilitetit Menaxherial

SIK-Sistemi Informacionit Kontabël

SOI-Sasinë Optimale të Informacionit

SRF-Sistemi raportimit Financiar

SRM-Sistemi Raportimit Menaxhimit

TAM - Modeli i Pranimit tëTeknologjisë

TI- Teknologjia e Informacionit

TPS-Sistemi procesimit te transaksionit

XBRL-eXtensible Business ReportingLanguage(Gjuha e zgjeruar e raportimitbiznesit)

ZQK-Zyra e Qeverisë të Kontabilitetit

1

KAPITULLI I1- HYRJE

1.1.Parathënie

Në kushtet e një ekonomie globale, njësitë ekonomike të një vendi, pra edhe tëShqipërisë, ballafaqohen me një presion në rritje të konkurrencës, si nga operatorët etregjeve të vendit ashtu edhe nga operatorët e tregjeve ndërkombëtare. Për të mundësuarrritjen e qëndrueshme të njësive ekonomike në një treg konkurrues është shumë jetikezotërimi i një informacioni të plotë, të saktë në kohë dhe me integritet, informacion i cilisigurohet nga sistemet kontabël të informacionit (SIK). Të gjithë ne përdoriminformacionin për të na ndihmuar në marrjen e vendimeve, qofshin ato vendimepersonale, apo edhe vendime biznesi. Informacioni përfshinë fakte, ide dhe koncepte qëna ndihmojnë për të kuptuar botën. Për të përdorur informacionin, ne duhet të jemi tëaftë ta interpretojmë atë dhe të kuptojmë kufizimet e tij. Informacioni i varfër apopërdorimi jo i drejtë i informacionit shpesh çon në marrjen e vendimeve të dobëta dhe jotë drejta. Informacioni është bërë element i pashmangshëm dhe vendimtar në procesin eanalizës dhe marrjes së vendimeve në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore. Njëkarakteristikë e shoqërisë së sotme është pikërisht varësia e saj nga informacioni, i ciliështë një mall tepër i kushtueshëm dhe i kërkueshëm. Organizatat e sotme zotërojnëinformacione të shumta të cilat mund të kthehen në baza të dhënash me interes të madhpër publikun, por këto informacione ende janë të izoluara dhe të papërdorshme. Edhe nësektorin privat firmat e specializuara në bazat e të dhënave pothuajse mungojnë.Sistemi informacioni kontabël (SIK) ndihmon në marrjen e vendimeve rreth bizneseve.Ato ndihmojnë vendimmarrësit të përcaktojnë gjëndjen ku janë, ku janë duke shkuar dhesynimet ku kanë dashur të shkojnë. Përdoruesit primarë të jashtëm të sistemit tëinformacionit kontabël janë kreditorët, investitorët, menaxheret si dhe individë dheorganizata të tjera të interesuara për këtë informacion kontabël.Sistemi i informacionit kontabël është informacioni i cili jepet mbi rrjedhat kontabile osenga rrjedhat kontable, ku në rastin e dytë ky informacion ndihmon në marrjen evendimeve rreth biznesit.Nisur nga rëndësia e SIK në këtë punim do të trajtohet cilët janë faktorët që ndikojnë nërritjen e cilësisë së sistemit të informacionit kontabël (SIK)

1.1.1. Sistemi i informacionit kontabël dhe efektivitetiOtley (1980, fq. 413) argumenton se sistemi i informacionit kontabël është pjesë erëndësishme e jetës organizative dhe duhet të vlerësohet në kontekstin e tyre më të gjerëmenaxherial, organizativ dhe të mjedisit. Prandaj, efektiviteti i sistemeve të informacionitkontabël varet jo vetëm nga qëllime të sistemeve të tilla, por gjithashtu varet nga faktorëtë pasigurisë në çdo organizat. Sistemi i informacionit kontabël është efektiv kurinformacioni i dhënë prej tij i shërben gjerësisht kërkesave të përdoruerësve të sistemit.Sistemi efektiv duhet sistematikisht të japë informacion me efekte të dukëshme nëprocesin e vendimmarrjes (Ives B., Olson H., Baroudi J., 1983, fq. 588). Edhe pseinformacioni i krijuar nga një sistem informacioni kontabël mund të jetë efektiv nëprocedurën e vendimmarrjes, blerja, instalimi dhe përdorimi i një sistemi të tillë janë tëdobishme, kur përfitimet tejkalojnë kostot e tij. Përfitimet e sistemit të informacionit të

2

kontabilitetit mund të vlerësohen nga ndikimet e tij në përmirësimin e procesit tëvendimmarrjes, cilësinë e informacionit kontabël, vlerësimin e performancës, kontrollin ebrendshëm dhe lehtësimin e transaksioneve të kompanisë. SIK është përcaktuar si njësistem i bazuar kompjuterik (SBK) që përpunon të dhënat financiare dhe mbështetvendimmarjen në kuadrin e koordinimit dhe kontrollit të aktiviteteve organizative.Një punonjës në departamentin e pagave, në një universitet amerikan, kishte mundur tëpërfitonte mijëra dollarë duke arritur të aksesohej në sistemin e të dhënave të studentëvetë punësuar në departament dhe të manipulonte pagat e tyre. Kur studentët linin punën aivononte inputimin e pagave të tyre (për punën e pakryer pra që nuk i takonte). Kurstudentët largoheshin nga puna dhe nuk ktheheshin më ai merrte kartat në emër të tyre,çonte listen e pagave dhe i tërhiqte ato, tashmë të gjeneruar nga sistemi. Ajo u kap vetëmkur një student u ankua se formulari tatimor tregoi se ai kishte fituar më shumë para sesaai ishte pagur në të vërtetë. Auditorët pas ekzaminimit të të dhënave të tij, dheekzekutimit të pagave arritën të zbulonin mashtrimin.Roli i informacionit në drejtimin e një sistemi ekonomik është padyshim shumë i madh.Në këtë kuadër kontabiliteti dhe informacioni që ai siguron është i nevojshëm për tëgjitha nivelet e drejtimit ekonomik, për të gjithë personat fizik dhe juridik që kryejnë njëaktivitet të caktuar ekonomik. Të gjithë ata, që kanë lidhje me jetën e një njësieekonomike, pronarët (aksionerët), furnitorët, bankat, shteti etj., dëshirojnë të kenë njëkuadër të përpikët dhe të përditësuar të ecurisë së njësisë ekonomike. Kjo kërkesëplotësohet prej kontabilitetit nëpërmjet regjistrimit besnik dhe rigoroz të të gjithangjarjeve ekonomike me të cilat njësia ekonomike është e lidhur. Të dhënat ekontabilitetit janë për më tepër të një rëndësie shumë të madhe në procesin e marrjes sëvendimeve të drejtimit të njësisë ekonomike. Detyra e një sistemi kontabiliteti është tëpërpunojë të dhënat ekonomike nga veprimet e kryera në njësinë ekonomike. Ai mund tëkonsiderohet si sistem përpunimi të dhënash, e kryer kjo me dorë apo me ndihmën ekompjuterëve. Gjithashtu, kontabiliteti është një pjesë e rëndësishme e kontrolleve tëbrendshme të njësisë ekonomike. Ai organizohet edhe për të siguruar informacion nëlidhje me realizimin e procesit të kontrolleve të brendshme të njësisë ekonomike.Sistemet e informacionit kontabël mbledhin dhe përpunojnë të dhëna nga veprimet dhengjarjet, i organizojnë ato në forma të nevojshme (dobishme) dhe i komunikojnërezultatet tek vendimmarrësit. Këto sisteme janë jetësore për vendime efektive si përpërdoruesit e jashtëm ashtu dhe për përdoruesit e brendshëm të informacionit. Aktualishtme rritjen e kompleksitetit të operacioneve të biznesit dhe rritjes së nevojave përinformim, sistemet e informacionit kontabël bëhen dhe janë më të rëndësishëm se mëparë. Aktualisht, të gjithë vendimmarrësit kanë nevojë të kenë njohuritë bazë sesifunksionon sistemi i informacionit kontabël. Këto njohuri i japin vendim-marrësve njëavantazh konkurues, sepse ata kuptojnë më mirë kufizimet e informacionit, matjen ekufizimeve dhe zbatimin potencial të tij.Shumë autorë kanë analizuar rolin që ka luajtur kontabiliteti gjatë krizës dhe kanë berërekomandimet për të forcuar standartet e kontabilitetit si dhe për të konsoliduar procesine implemetimit të tyre. Megjithëse kontabiliteti si sistem informacioni nuk ështëkonsideruar si shkaktar i krizës financiare, në qëndër të debateve kanë qënë përdorimi idisa masave të tilla si vlera e drejtë e tregut për të vlerësuar shkallën e likujditetit tëinstrumentave financiare apo modelet e rivleresimit të huave apo të borxheve në formën eletrave me vlerë etj. Pra duke iu adresuar përsëri aspekteve të rregullimit kontabël,

3

theksohet rëndësia e përmirësimit dhe zbatimit të standardeve për përpiluesit e pasqyravefinanciare, përdoruesve dhe rregullatorve, e cila është edhe një nga sfidat për këtëpëriudhë të zhvillimit të ekonomisë ndërkombëtare, por jo vetëm, Shqipëria nuk mund tëpërbejë kurrsesi përjashtim. Gjithashtu, historitë e mashtrimeve dhe skandalet e ndodhuravitet e fundit me firmat e kontabilitetit si psh. rastet e Enron 2001, Imclone 2001, ArthurAndersen 2001, Merrill Lynch 2002, Tyco 2002 , Adelphia 2002 , Global Crossing 2002,Parmalat 2003, NYSE 2003, WorldCom 2003, HealthSouth 2003 (Simkin M, BagranoffN. Norman C., 2005, fq 33-34), sollën në qëndër të debatit rolin që kanë deformimet eraportimeve financiare në mirëfunksionimet e tregjeve jo vetem financiare, por edhe mëgjerë. Deformimi i informacionit të sistemit kontabël është konsideruar nga shumë autorësi shembulli klasik i dritëshkurtësisë apo si miopia e menaxherve pasi duke rendur pasfitimeve afat-shkurta dëmtojne vlerën e firmës në përiudhat afat gjata. Mbi bazën egjetjeve empirike si dhe të argumenteve teorike janë evidentuar efektet e tregjevekonkurruese për disiplinimin e menaxherëve kundër ndërhyrjes dhe manipulimit tëinformacionit kontabël të pasqyruar nëpërmjet pasqyrave financiare.Ështe gjerësisht e pranuar se informacioni që gjeneron sistemi kontabël i informacionitmundëson ndërmarrjen e masave për rritjen e eficiencës së kostove të transaksioneve,realizimin e marrëveshjeve të bashkimeve apo blerjeve, menaxhimin e cilësisë, zhvillimine sistemeve të informacioneve dhe menaxhimin e tatimeve dhe taksave. Në këtëkëndvështrim, është pothuajse fakt i pakundërshtueshëm se kontabiliteti në vetvete mundtë konsiderohet edhe si një sistem rregullatori në ekonomi ndërmjet:a) hartimit, zhvillimit dhe aplikimit të standarteve, të cilat duhet të jenë të kuptueshmedhe të detyrueshme për t’u zbatuar, në interes të publikut për një informacion kontabëlcilësor, transparent dhe të krahasueshëm., si dheb) promovimin e përdorimit dhe të aplikimit rigoroz të standardeve, për më tepër kthiminë një filozofi pune.Informacioni i gjeneruar nga sistemi i informacionit kontabël është një instrument jetikpër një funksionim sa më të mirë të tregut të brendshëm (RAK e 2002 (paragrafi 2). Përmë tepër, ky informacion luan një rol vendimtar për rritjen e eficiencës së tregjeve tëkapitalit dhe eficiencën e përdorimit të inputeve. Por në një plan më të përgjithshëm connë uljen e kostove të transaksioneve, si elementi baze i funksionimit të çdo njësieekonomike. Efektet e raportimit të “gabuar” dhe të deformuar kanë qënë objekt studimi idisa studjuesve të cilët kanë argumentuar se këto efekte janë shumë dimensionale dhekanë efektin e reaksionit zinxhirë. Më konkretisht është argumentuar se efekti zinxhir icilësisë së sistemit të informacionit kontabël (SIK), është pasqyrim real i gjendjespasurore të firmës, në aspektet e mëposhtme:

1- Eficenca në investime – përzgjedhja e projektit të duhur të investimit parë kjo ngakëndvështrimi i investitorit

2- Asimetria e infomacionit – ekziston kontradita midis agjensisë dhe efektevezinxhirë jo vetëm në tregjet financiare, por edhe në qëndrimin e kreditorëve.

3- Vendimet mbi investimet e njësive të tjera ekonomike. Njësia ekonomike qëmashtron me të dhënat financiare mund të ketë një bum kërkesash për investimeduke cuar në një deformim të kërkesës dhe ofertës nga pikepamja e firmës, prapër rrjedhojë një proces të vendimeve për financime përtej kapacitetevepërthithëse të saj ( shembulli i Enron).

4- Matja e performancës së menaxherëve si dhe kompesimin e tyre mbi bazen e

4

rezultateve.5- Ulja e eficencës së përdorimit dhe të shpërndarjes së burimeve të firmës si dhe të

investitorve duke shkaktuar në këtë mënyrë rritjen e kostos së transaksioneve,rënien e likujditetit, si dhe ndikon në uljen e vlerës së firmës në treg

6- Dëmtimi i konsumatorëve - si përfitues të drejtëpërdrejtë konsumatorët dëmtohennga njëra anë nga tregu konkurrues dhe nga ana tjetër si taksapagues.

1.1.2. Ndikim profesional i kontabilistit në SIK.Sot më shumë se kurrë po diskutohet për sfidat e së ardhmes. Ekonomia globale ështëbërë më e hapur, më e ndërlidhur dhe më konkuruese. Mundësia për tu zhvilluarkushtëzohet gjithnjë e më shumë nga cilësia e kapitalit njërëzor. Vlerat humane, virtytetnjërëzore, cilësitë njërëzore dhe profesionale përcaktojnë fatin e çdo familje, kompanie,vendi dhe çdo kombi. Me zhvillimin e teknologjisë, sot çdo menaxher mund të ketë tëaksesueshme çdo të dhënë apo informacion pas çdo veprimi kontabël në çdo vend tëbotës, në çdo kohë të ditës dhe me koston më të ulët. Por të gjitha këto avantazheteknologjike kanë rezultuar të pamjaftueshme për të parandaluar dhe eleminuar krizat erënda të ndodhura në disa kompani të mëdha. Raste të novacioneve të deformuara janëvënë re edhe në kontabilitetin e shteteve të vecanta, psh fshehja e përkohshme e krizës sëGreqisë.Në këtë këndvështrim del nevoja për një punë akoma më intensive me organizatat kuaderojnë të licensuarit e profesionit të kontabilistit të miratuar dhe të ekspertit kontabël.Duke u konsideruar një nga instrumentat kyç në qasjen e sistemit në të ardhmen duhetoperuar fort në mënyrë që këto organizma të rritin ndërgjegjësimin e tyre, për deminekonomik dhe ndikimin që ka neglizhenca profesionale në mirë funksionimin e tregjevesi dhe në uljen e mirëqënies konsumatore.Profesioni i Kontabilistit është shumë jetik jo vetëm për firmen por për gjithë shoqërinë.Në këtë këndvështrim duhet të merren në konsideratë se përfitimet që realizohen nga tëardhurat individuale e personale nuk arrijnë të kenë atë rezultat që do të kishin nëse tregudo të funksiononte në kushtet e një konkurrence reale. Prandaj kontabilistët janë edhefaktor të sistemit të informacionit kontabël por edhe mund të vuajnë pasojat e një tregu tëdeformuar (Delone, W. H. and Mclean, E. R., 1992, fq. 80). Meqënëse edukimi nëkontabilitet hedh bazat për të ardhmen e këtij profesioni, menduam se do të ishte mevlerë, të trajtojmë këtë temë, me qëllim që të jemi më largpamës në lidhje me faktin se sido të jetë e ardhmja për kontabilitetin.Është e vërtetë se edukimi në kontabilitet dhe profesioni kontabël ka evoluar me kalimine viteve, por a i bën kjo studentët më të prirur për të zgjedhur kontabilitetin si profesion?Sa të informuar janë studentët lidhur me oportunitetet që ofron kjo fushë studimi? Këtojanë disa nga pyetjet që do të marrin përgjigje gjatë trajtimit të rezultateve.

1.1.3. SIK dhe konkurrenca në tregSistemi i informacionit kontabël eficient është një vlerë e shtuar në organizatë

(Chenhall, 1986, fq. 21) Vitet e fundit gjithnjë e me tepër koncepti i konkurrencës ështëkthyer në një paradigme në zhvillimin ekonomike si për vendet e zhvilluara ashtu edhepër vendet në zhvillim. Koncepti i konkurrueshmërisë përfshin dhe vendos në vëmendjesi kufizimet ashtu edhe sfidat që shtron konkurrenca globale, marrja në konsideratë endikimit të kufizimeve buxhetore në reformat e ndërmarra nga qeveritë si dhe barrierra

5

me të cilat ballafaqohet sektori privat duke konkurruar në tregun kombëtar dhe në atëndërkombëtar (Lati, 2012, fq 71). World Economic Forum (WEF) është institucionindërkombetar që ka hartuar indeksin e konkurrencës, si dhe mundëson matje tëkrahasueshme në mënyrë periodike duke mundësuar krahasimin e tij për të gjitha vendete botës dhe paraqitjen e tij në Global Competitiveness Report (GCR). Ky institucion kapërkufizuar konkurrueshmërinë si “një bashkim i faktorëve, politikave dhe institucioneveqë përcaktojnë nivelin e produktivitetit të një vendi”.Në planin teorik dhe empirik është pranuar se konkurrueshmëria shpreh aftësinë e njënjësie ekonomike për të përballuar konkurrencën në mënyrë të qëndrueshme. Në kushtete një ekonomie gjithnjë e më globale, konkurrueshmëria gjithashtu bëhet globale dhe përrrjedhojë, njësitë ekonomike duhet të ballafaqohen si me konkurrencën në tregjet ebrendshme ashtu edhe me tregjet ndërkombëtare. Stabiliteti i konkurrencës është provuarse ka një korrelacion në një nivel të rëndësishëm me ambjentin konkurrues të vendit.Gjithashtu, është e provuar teorikisht dhe nga të dhënat empirike se ka një korrelacion tëqëndrueshëm midis nivelit të konkurrencës, produktivitetit, konkurrueshmërisë dhe rritjesekonomike. (Chenhall, 1986, fq. 141) Niveli i konkurrencës reflektohet në mënyrë tëdrejtëpërdrejtë tek produktiviteti, si në WEF, The Global Competitiveness Report 2009-2010, p. 3 përmirësimin teknik e teknologjik të prodhimit, ashtu edhe në nivelin ekulaifikimit të kapitalit human dhe organizimin e prodhimit.Një nga qëllimet e sistemit kontabël është sigurimi i informacionit për palët e interesuara,të cilat kryesisht nuk kanë akses të plotë të informacionit kontabël, i dosmodoshëm kypër vendimmarrjet e tyre ekonomike. Në këtë mënyrë ata janë në disavantazh për tërealizuar një vendimmarrje sa më optimale dhe për të përdorur me eficensë burimet etyre, ky disavantazh i madh është asimetria e informacionit që ata zotërojnë. Prandajrregullimi shkon përtej përmbajtjes së informacionit kontabël, pra shtrihet deri tekhartuesit e raporteve që gjeneron sistemi kontabël i informacionit. Pra, rregullimi kagjithashtu si objekt të vetë kompetencen profesionale të zotëruesve të profesionit (tëkontabilistit dhe të audituesit), të cilët duhet të jenë shumë të aftë të mundësojnëparaqitjen e informacioneve financiare apo të mbikëqyrin plotësimin e kushteve për njëinformacion të besueshem, të drejtë e të vërtetë.

1.1.4.Sistemi i informacionit kontabël dhe zhvillimi i teknologjisëZhvillimi i teknologjisë së informacionit sot ka krijuar një avantazh konkurrues për

botën e biznesit. Në disa dekada, janë arritur disa “revolucione teknologjike”( Wang, Wei;Hsieh, J., Po-An; Butler, John E.; and Hsu, Sheng-Hsun. 2008, fq. 32), të tilla si:

1- teknologjia e informacionit,2- teknologjia e prodhimit,3- teknologjia e transportit4- teknologjia e komunikimit.

Nga katër llojet e teknologjisë në zhvillim të shpejtë, realiteti thotë se teknologjia e informacionit kaefektin më dominuese në mjedisin e biznesit. Sot mund të drejtohet dhe punohet edhe kurdrejtuesi është mijëra kilometra larg zyrës. Ai mund të firmos në mënyrë dixhitale, (AccountAuthority Digital Signature) (Hoti, 2014) pa qënë nevoja të jetë i pranishëm CEO, pranë organizatësai siglon pagesën, urdhërin e posaçëm e veprime të tjera drejtimi pa qënë i pranishëm.Përdorimi i teknologjive moderrne, pajisjeve informatike, të telekomunikimit, internetitdhe sidomos pjesës aplikative “me të ndjeshme” të tij ashtu si është Web-i, janë një sfidë

6

me të cilat përballen shumë nga organizatat, pa të cilat nuk mund të flisnim për SIK. SIKdhe teknologjia e informacionit janë të lidhura ”si vëllezërrit siamez”. Ndërtimi i rrjetevekompjuterike krijon mundësinë e lidhjes së kompjuterave të veçantë si dhe transmetimine të dhënave dhe informacionit nga një pikë në tjetrën. Kjo gjë çon në një komunikim mëtë mirë, në një eficencë më të lartë në përpunimin e të dhënave, në një shpëndarje më tëmirë të shpejt të informacionit kontabël, në një efektivitet më të lartë të punës sëkontabilistit në përgjithësi dhe në një performancë më të lartë të menaxhimit.Në kushtet e sotme të globalizimit të ekonomisë dhe transformimit të organizatave nëfirma dixhitale, suksesi i organizatave të biznesit është i lidhur me sistemet einformacionit kontabël. Përdorimi i SIK me efektivitet kërkon një kuptim të drejtë tëorganizimit, menaxhimit të teknologjisë së informacionit (sistemet e informacionit janësisteme socio-teknik.( Hasan, Bassam, 2007, fq. 79). Rëndësi të veçantë merr mbledhjadhe përpunimi i të dhënave në mënyrë që të sigurohet një informacion i vlefshëm. Nësuksesin e SIK, rëndësi merr zgjedhja e hardwerëve dhe softwerëve të përshtatshëm, qët’i përgjigjet jo vetëm nevojave të momentit por edhe një të ardhmeje sa më të gjatë, pasidihet që këto komponente “zhvlerësohen” shumë shpejt me kohën. Ndërtimi i bazave tëtë dhënave dhe sistemet e menaxhimit të bazave të dhënavë janë pjesa më e rëndësishmee më e vlefshme. Ndërtimi i programeve në formën e moduleve lehtëson aksesin e tëdhënave, manipulimin, modifikimin apo ruajtjen e tyre si dhe gjenerimin e raporteve tëndryshme. Bazat e të dhënave do të jenë të shoqëruara me imazhe, audio, video, etj. Atodo të sigurojnë fshehtësinë dhe sigurinë e informacionit (Montgomery M, 1992 fq 26).Ndërtimi i rrjetave kompjuterike, shihet si një domosdoshmëri jo vetëm për qarkulliminon-line të informacionit në pika të ndryshme, por edhe për të patur mundësi aksesi të tëdhënave nga përdorues të ndryshëm. i domosdoshëm bëhet ruajtja e informacionit ngapersona apo faktorë të ndryshëm, në mënyrë që të kemi një sistem informacioni kontabëlsa më të sigurtë. Masat e sigurisë dhe të kontrollit përfshijnë marrjen e e të gjitha masavepër ruajtjen fizike si dhe për ruajtjen nëpërmjet programeve të ndryshme (backup, Anti-Virus, Firewall, etj). Ato po i kthejnë këto organizata drejt dixhitalizimit të tyre, sirezultat i implementimit me shumë sukses të sistemeve të informacionit të computer-based information systems (CBIS) (Georghiou, Rossner 2000, fq. 659). Një sisteminformacioni bazuar në kompjutër (SIBK) është një bashkësi e harduerëve, softuerëve,bazash të dhënash, telekomunikimesh, njerëzish dhe procedurash të konfiguruara për tëmbledhur, manipuluar, ruajtur dhe përpunuar të dhënat që ato të kthehen në informacion.

1.2 . Historiku i kërkimit

1.2.1.Pse i studjojmë sistemet e informacionit kontabël?Përfshirja e menaxherëve dhe e vendimmarrësve në të gjitha aspektet e sistemevekontabël është një faktor kryesor për suksesin e organizatës, duke përfshirë rritjen efitimit dhe uljen e kostos. Njohja e sistemeve kontabël nga të gjithë punonjësit eorganizatës i ndihmon ata të japin një kontribut në punën e tyre. Gjithashtu, i ndihmonata në avancimin e mëtejshëm në karierën e tyre. Menaxherët presin të identifikojnëmundësitë e sistemeve të informacionit kontabël në menyrë që të përmirësojnëperformancën e biznesit të tyre. Gjithashtu, ata përpiqen të jenë të aftë të udhëheqinprojektet e reja të sistemeve informacionit në fushat e tyre të biznesit. Sistemet einformacionit kontabël luajnë rol themelor, i cili po shtrihet gjithnjë e më shumë në

7

organizatat e biznesit. Një kuptim më i mirë i sistemeve të informacionit kontabël do tëna ndihmonte të orientoheshim, adaptoheshim dhe të ecnim përpara në këtë ambientsfidues.Pavarësisht nga fusha apo organizata e zgjedhur për të punuar, të gjithë do të përdornisistemet e informacionit kontabël. Përse i studjojmë sistemet e informacionit kontabël?Një, njohje e SIK do të çonte në avancimin e karrierës suaj, të zgjidhni probleme, tërealizoni mundësitë dhe arrini qëllimet tuaja personale.

1.2.2 . ”New economy” dhe teknologjia.Sipas New Economy, autostradat informatike i kanë ofruar kapitalizmit mundësinë përt’u zhvilluar pa ndërprerje, duke eliminuar kështu ciklet ekonomike. Produktiviteti ështënë rritje në saj të përdorimit të kompjuterit në proceset prodhuese, ndërsa New Economymerr jetë. New Economy është forma e re e ekonomisë e lidhur me botën e kompjuteritdhe të rrjetave të mëdha: gjithcka mund të blihet, të shitet, tregëtohet nëpërmjet këtyrerrjeteve duke hapur kështu mundësi të mëdha zhvillimi. New Economy krijon në faktprofesione të reja, pasuri të madhe dhe mbi të gjitha është një fenomen demokratik dhetransversal (Grigoryan A, 2005, p. 82). Globalizimi dhe New Economy janë dy fenomeneqë kryqëzohen dhe determinojnë një seri ndryshimesh, të papara ndonjëherë më parë. Nësipërfaqen e ngjarjeve, kjo është sigurisht e vërtetë, por ka një debat të vogël mbi faktinqë ekonomia botërore po kompaktësohet në terma të produktit dhe tregjeve të kapitalitapo IT po ndryshon thellësisht mënyrën se si bizneset dhe individët po ndërveprojnë(Gordon, Robert J. 2000 fq 61). Por kriza i rrëzoi të gjitha këto teori. Megjithatë, çfarë kambetur nga New Economy? Pavarësisht nga të gjitha idetë e gabuara dhe ekzagjerime,ndryshimet teknologjike të viteve 1990 ende kanë efekte të rëndësishme sot. Historiaekonomike tregon se revolucionet teknologjike kanë tendencë të krijojnë kriza të thellaekonomike dhe sociale para se një gjëndje e përkohëshme e ekuilibrit është arritur (ErberG dhe Hagemann H, 2005, fq 142). Tregjet financiare janë ende në rrëmujë. Çfarë mundtë vërehet, megjithatë, është se ekonomitë kombëtare janë të pozicionuar më mirë për tëtrajtuar krizën se sa të tjerët.

1.2.3 Historia e SIKSistemet e informacionit kontabël janë zhvilluar kryesisht "in hause", si trashëgimi esistemeve. Sot, SIK-et shiten zakonisht si paketa software të parapërgatitura nga shitësittë tilla si Microsoft, Sage Group, PSA dhe Oracle, ku SIK është e konfiguruar dhe tëpërshtatur për proceset e biznesit të organizatës. Si nevoja për lidhjen dhe konsolidiminnë mes të sistemeve të tjera të biznesit janë rritur, SIK “bashkëjeton” me sistemet më tëcentralizuara të njohura si planifikimit burimeve të ndërmarrjes (ERP) (Romney MB,Steinbart PJ (2009), fq. 328). Në ERP, një sistem i tillë si sistemi i informacionit kontabëlështë ndërtuar si një modul të integruar në një suitë të aplikacioneve të cilat mund tëpërfshijnë prodhimin, zinxhirin e furnizimit, burimeve njërëzore. Këto module janë tëintegruara së bashku dhe janë në gjendje për të hyrë në të dhënat e njëjta dhe do tëzbatojnë proceset komplekse të biznesit (sistemet më të centralizuara të njohura siplanifikimit burimeve të ndërmarrjes (ERP) (Romney MB, et al (2009), fq 333). Meglobalizimin e ERP për bizneset, termi "sistemi informacionit kontabël", ka bërë shumëpak në lidhje me kontabilitetin financiar dhe sidomos për atë menaxherial), dhe më

8

shumë në lidhje me ndjekjen e proceseve në të gjitha fushat e biznesit (sistemet më tëcentralizuara të njohura si planifikimit burimeve të ndërmarrjes (ERP) (Romney MB,Steinbart PJ (2009), fq 343).

1.2.3.1 Zhvillimet dhe aplikimet në harduerë dhe softuerëSistemet kompjuterike kanë përshkuar tre faza kryesore të zhvillmit:

Fillimet e tyre janë në universitetet dhe industritë e mbrojtjes në vitet 1940 tëdominuar nga problemet harduerike, dhe kanë zgjatur deri në mesin e viteve1960;

Faza e dytë zgjati nga mesi i viteve 1960 deri në fillim të viteve 1980, dhedominohej nga zhvillimi i softuereve; dhe

Së treti, faza korrente që është përqëndruar në marrëdhëniet me përdoruesin.Flitet për një fazë të katërt, që mund të fokusohet në shpërthimin e fuqishëm tëteknologjisë së re, dhe mund të realizohet përmes ndërtimit të rrjetave kompjuterike qëlidhin njërëzit dhe organizatat në kohë dhe hapësirë (Stair R, Reynolds G , 2002 fq 133).Teknologjia e re është me një fleksibilitet të lindur, dhe që këtej lejon një numër të madhzgjedhjesh në lidhje me si, dhe për cilat qëllime përdoret në organizatë në kuptimin eçështjeve të tilla si praktikat e punës, aftësia dhe kontrolli, dhe projekti i punës. Kyfleksibilitet sipas Star R dhe Reynolds G. (2002) vihet re në katër tiparet kryesore:

1 kompaktësite e saj (duke krahasuar një kompjuter të vjetër mainframe të njëteknologjie jo të re të viteve 1960 që zë shumë vend në hapesirë, dhe akoma ka njëfuqi përpunimi shumë më të vogël se një mikrokompjuter modern desk-top);

2 energji e ulët përdorimi dhe si rrjedhim kosto të ulët ekzekutimi;3 kosto në rënie në lidhje me (rritjen) e fuqisë së përpunimit;4 softuerë që, natyrisht, mund të editohen dhe riprogramohen, duke siguruar kështu

fleksibilitet të aplikimit.Në një kuptim bashkëkohor organizacional, ku një numër organizatash po adaptojnë njëarkitekturë sistemesh të hapura dhe po largohen nga qënia të mbyllur nëprodhues/furnizues të veçantë kompjuteri, fleksibiliteti arrihet gjithashtu nga përdorimi itelekomunikacioneve për të lidhur së bashku kompjutera të markave dhe modeleve tëndryshme, njëkohësisht brenda dhe përmes të njëjtës organizatë si dhe midis organizatavetë ndryshme. Zhvillimet e fundit në IT (Information Technology) dhe teknologjinë einternetit kanë thjeshtuar gjithashtu fenomene të tilla si telekomutimi (shkëmbimi i tëdhënave) dhe të ashtuquajturën organizatë virtuale (Stair R , Reynolds G, 2002 fq. 139)

1.2.3.1.1 EDI- Këmbimi elektronik i të dhënaveEDI- Këmbimi elektronik i të dhënave (`Electronic Data Interchange (EDI), komunikimidirekt kompjuter-me-kompjuter me përpjekje minimale njërëzore që kërkohet ( Mittman,B, 1988, fq.32). Kjo ndihmon psh. Kompanitë e automobilave të kontrollojnë kostot,cilësinë dhe furnizimin e artikjuve dhe materialeve.

1.2.3.1.2 XBRL-eXtensible Business Reporting LanguageXBRL-eXtensible Business Reporting Language (Gjuha e zgjeruar e raportimit biznesit)Revolucionarlizimi i procesit të raportimit dhe përafrimi i kontabilistëve me specialistët eIT.(Dizenjuesit e SIK). Edhe pse pasqyrat financiare pasqyrohen në forme elektronike

9

formate te ndryshme, shpërndarja e tyre ka qënë e vështirë dhe joeficente ( Hoffman Ch ,1990, fq 54). Marrësit e informacionit (SEC, IRS, etj.) kërkonin informacionin nëformate të ndryshme gjë që konsumonte shumë kohë Gjithashtu krijonte mundësi përgabime meqë ndonjëherë ishte e nevojshme ripostim informacioni. Problem: Mungesa estandardeve për identifikimin e përmbajtjes së të dhënave. Zgjidhja: Gjuha e zgjeruar eraportimit te biznesit (Extens Business Reporting Language - XBRL) Një variant i XML idizenjuar posaçërisht për të komunikuar përmbajtjen e të dhënave financiare. Ajo krijonetiketa për çdo të dhënë pak a shumë si etiketat HTML (Cagle K., 2009, fq. 87), ku emrate etiketave specifikojnë çdo zë në pasqyrat financiare dhe fusha të tjera ku etiketatofrojnë informacion si vitin, njësi matëse, etj.Kompani të mëdha programimi po zhvillojnë mjete të tjera që gjenerojnë automatikishtkodet XBRL që kontabilistët të mos kenë nevojë të shkruajnë kodin. XBRL ofron dybenefite kryesore:

1- Organizatat mund të publikojnë pasqyrat e tyre financiare në kohë dhe në njëformat që mund të përdoret nga të gjithë.

2- Marrësit e informacionit nuk do të kenë nevojë të ripostojnë të dhënat manualisht,pasi informacioni merret elektronikisht dhe mjetet e tyre të vendimmarrjes mundtë analizojnë.

Kjo do të thotë që kërkimi në internet për të dhënat bëhet me eficent dhe më i saktë.Përfitimiet e XBRL aplikohen si në shkëmbimin e informacionit financiar brënda ashtudhe jashtë. XBRL është një shembull i mirë se si kontabilistët (Farewell, S. & Pinsker, R.2005, fq. 69) mund të marrin pjesë aktivisht në zhvillimin e IT, meqë ishte profesioni ikontabilitetit që e udhëhoqi këtë zhvillim.

1.2.3.1.3 Inteligjenca Artificiale (IA)Inteligjenca Artificiale (IA) Fusha e inteligjencës artificiale (Ruseti B, Sevrani K, 2005,fq. 209) përfshin disa nënfusha duke përfshirë robotikën, sistemet vizuale, përpunimin egjuhëve natyrale, sistemet e të mësuarit, rrjetat neurale dhe sistemet ekspert. Robotika

është një zonë IA në të cilat makinat kryejnë detyra komplekse, rutinë ose të mërzitshmesi psh asemblimi i komponentëve të një kompjuteri (Koram Y., 2003, fq, 12),.

Figura 1.1 Pulti komandimit robotit, Botimi Gootheart-Willcox.Co. Inc (2013), fq. 31Sistemet vizuale i lejojnë robotët dhe njësitë e tjera për të patur një "pamje", për tëruajtur dhe për të përpunuar imazhe vizuale (Corke P., 1996, fq. 154). Përpunimi igjuhëve natyrale përfshin aftësine e kompjuterave për të kuptuar dhe për të vepruarsipas komandave verbale ose te shkruara në anglisht, spanjisht apo gjuhë të tjera.

10

Sistemet e të mësuarit u japin kompjuterave aftësinë të mësojnë nga e kaluara dheekspërienca, si për shembull luajtja e lojrave apo marrja e vendimeve në biznes, ndërsarrjetat neurale janë një degë e IT që i lejon kompjuterat të njohin dhe veprojnë sipasprototipeve ose tendencave. Sistemet ekspert i bëjnë kompjuterat të aftë që tësugjestionojnë dhe të sillen si ekspert të një fushe të caktuar (Ruseti B, Sevrani K, 2005,fq. 209). Sistemet ekspert mund të përdoren në çdo disiplinë apo fushë.

1.2.4 Kontabiliteti dhe dhënia e informacioneveDebati aktual mbi përshtatshmërinë e kontabilitetit në SHBA lidhet jo vetëm me Enron ,por me rrëzimin e WorldCom, Global Crossing dhe Tyco si dhe disa të tjerë. Por Enronishte i pari dhe , ndoshta , më i rëndësishmi dhe kompleksi. Reja e zezë Enron ka krijuartani strehë mbi të gjitha korporatat amerikane (Leuz Ch.; Nanda D.;. Wysocki P., 2003,fq. 509). Prandaj, të fillojmë duke analizuar gabimet e Enron: Fushat kryesore në të cilatEnron ka mashtruar investitorët mund të ndahen në katër kategori, shumica e të cilave upërkasin aktiviteteteve të tregut të energjisë të kompanisë (Nanda D., dhe Wysocki P.,2003, fq. 522).• Tregti “vajtje-ardhje”: Këto janë transaksione në të cilat nuk ka palë tjetër reale .

Kryesisht në tregjet e energjisë elektrike, Enron duket se ka qënë në thelb " tregtar meveten " në një numër të madh të rasteve , me sa duket për të fryrë të ardhurat e tij dhemundësisht vlerat e tij të aseteve pa gjenerimin e përfitimeve të prekshme ekonomike• Mark-to –Market : Të paktën në disa raste, Enron aplikoi në mënyrë të parregulltparimet e pranuara të kontabilitetit duke nxjerë pasqyra të pasakta kontabël. Kjo teknikëbazohet në vlerat e tregut të aktiveve duke lënë mënjanë teknikat e tjera të vlerësimit qëmund të ishin më reale• Njohja e të ardhurave: Enron i njohu të ardhurat e shumicës së transaksioneve që nëmomentin që lidhej marrëveshja pa i ndarë fitimet përgjatë përiudhës .•” Njësi ekonomike për qëllime të veçanta” (SPE): Enron duket që ka përdorur këto llojetë strukturave jashtë aktiviteti (Leuz, Nanda, 2007, fq. 506) te saj të energjisë për tëfshehur borxhin e saj dhe për të fryrë vlerën ne aseteve .

1.2.5 Kontabiliteti vs pasqyra e flukseve monetare :Kontabiliteti nuk është një shkencë ekzakte . Standardet aktuale të kontabilitetit janë njëkombinim i rregullave dhe udhëzimeve që së bashku formojnë mijëra faqje . Më tepërart se sa shkencë. Kompani të ndryshme kanë nevoja të ndryshme dhe si rezultat,rregullat e kontabilitetit nuk mund të të aplikohen në të njëjtën mënyrë në të gjithafirmat.Kjo është arsyeja pse rregullat ne SHBA njihen si parime “përgjithësisht të pranuara”.Përshembull, rregulli që të gjitha asetet fikse duhet të amortizohen mbi 10 vjet nuk do t'ipërshtatej një fabrike të çelikut për të cilën 20 vjet mund të jenë më të pranueshme(Wysock , Leuz, Nanda, and Peter 2007, fq. 519), ndërsa për kompjuterat më shumë se10 vjet nuk kanë kuptim.Nga një pikëpamje ekonomike, amortizimi është një fluks jo monetar dhe nuk ndikon nëcash floë, ndërsa nga një pikëpamje kontrabël cash flow është një element i mirë për tëndikuar në rezultatet e periudhës.

11

Teknikat e amortizimit janë shembull i një fushe në të cilën kompanitë dhe praktikuesitkontabël kanë mundësinë të bëjnë gjykime të ndryshme që ndikojnë mbi fitimet por nukmund të ndikojnë mbi pasqyrat e cash floë.Një shprehje në vitet 1890 thotë : “Të ardhurat janë një opinion , flukset monetare janënjë fakt”. Shumica e parimeve dhe standarteve u japin mundësi menaxherëve dheaudituesve për të bërë gjykime , dhe disa prej këtyre gjykimeve janë të bazuara nësupozime për të ardhmen, për shembull rezultatet e çështjeve gjyqësore, shëndetit dhepensioneve, shpenzimet e mjedisit. Këto supozime gjithmonë janë cituar në shënimet eraporteve vjetore.Për dekada me radhë janë përdorur tregues afatshkurtër si (P/E); fitimi për aksion (EPS);të ardhurat para interesave, taksave dhe amortizimi ( EBITDA ) etj .

1.2.6 . Financa e Koorporatave dhe Analiza e Skontimit të Cash FlowParashikimet gjithmonë kërkojnë gjykime , dhe disa njërëz janë më të mirë në parashikimse të tjerët . Analiza DCF (discounted cash flow) është një analizë e mirë për vendimet einvestimit. Një analizë e DCF kërkon dy kushte: Krijimin e kornizës financiare përanalizë dhe gjenerimin e inputeve për të mbushur këtë kornizë: Krijimi i kornizëskërkon:• identifikimin sa më të përafërt të flukseve të ardhshme monetare• vlerësimin e një norme të përshtatshme kthimi• zgjedhjen e një horizonti parashikimi• zgjedhjen e strukturës së kapitalit duke e optimizuar atëArti i analizës përqëndrohet në parashikimin e shitjeve, kostove fikse dhe variabël si dheinvestimeve kapitale dhe taksave .Disa nga përfundimet që nxorën analistët për Enron në 2000-2001 ishin:

1. Vlera e 9 miliard $ në asetet e listuara si " Aktive nga menaxhimi i riskut tëçmimeve " mund të ketë qënë i ekzagjeruar për më shumë se 25 %.

2. Një pjesë e madhe e aktiveve ishin vlerësuar me teknikën “mark to market” dheshumica e aktiveve ishin jolikuide

3. Së treti, Enron kishte rezervuar 3.500.000.000 $ si " Emri i mirë " , i cili trajtohetmë tepër si koncept “i rremë”.

Pavarësisht fakteve se në Shtetet e Bashkuara pjesëmarrësit në transaksionet ekoorporatave mund t’a listojnë “emrin e mirë” në bilancin e tyre si një aktiv ,menaxherët e Enron , WorldCom , dhe Global Crossing menduan qartësisht se kjo fryntebilancet e tyre. Megjithatë, ndërsa kontabilistët , rregullatorët , dhe agjencitë e vlerësimitkujdesen shumë për këtë , tregjet nuk kushtojnë shumë vëmendje për këto shifra .

1.2.7.Roli i tregut të kapitalitNë 14 gusht 2001, tregu i kapitalit të Enron kishte rënë me gati 40 për qind nga 62miliard $ për $ 38 miliard . Nga ana tjetër , rezervat e tjera në sektorin e energjisë nëSHBA ngelën të pandryshuara. Gjatë gjithë 2001 investitorët e Enron duket se kanëqënë të shqëtësuar për perspektivat e ardhshme të firmës dhe të ardhmen e rezultateveEnron vazhdonte të deklaronte fitime dhe EPS në rritje por vlera e aksioneve vinte nërënie.Shqëtësimi vinte prej këtyre fakteve:

12

• Pozicioni cash - negativ i firmës , pavarësisht raportimit të rritjes së fitimeve me shifradyshifrore nga Enron.• Rënie në marzhet e fitimit nga shitjet nga 5 për qind në 1 për qind gjatë viteve të fundit• Mbiçmimi i mundshëm i disa aseteve në bilancin e Enron dhe argumenta se borxhiështë nënvlerësuar ;• Mundësia e konfliktit të interesave, çështje me SPE të firmës (njësitë e vecanta që ipërmendëm më sipër);• karakteristika të përgjithshme të riskut/kthimit të biznesit, duke pasur parasyshdështimet në tregjet e fibrave optike (Wysocki D., 2006, fq 112), duke nxjerrëpërfundimin se firma realizonte kthim më të ulët të investimeve se kosto e tij e kapitalitReagimi politik dhe " Reforma e Korporates "A ka një problem sistematik në Shtetet e Bashkuara? Nocioni se papërgjegjshmëria ekorporatave në SHBA është relativisht më e përhapur se sa diku tjetër është e bazuar mëshumë në pohime se sa në ndonjë dëshmi komplekse empirike .Në të vërtetë , shumëvëzhgues i konsiderojnë ligjet amerikane shumë konservatore në krahasim me vende tëtjera. Një studim i kohëve të fundit, i cili ekzaminoi llogaritë e më shumë se 70.000kompani nga 31 vende 1990-1999, për të vlerësuar marrëdhëniet midis praktikave tëkontabilitetit, mbrojtjes ligjore, si dhe cilësisë së mbrojtjes së investitorëve arriti nëpërfundimin se Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe kanë përjetuar devijimet më tëulëta mes flukseve të mjeteve monetare të korporatave dhe fitimeve të raportuara .Vullnetarizmi përkundrejt përgjegjësisë politikePërpjekjet legjislative ose rregullatore të aktit " më shumë përgjegjësi nga koorporatat,"natyrisht, nuk janë e vetmja mënyrë për të rikthyer besimin në koorporatat amerikane.Disa avantazhe të dukshme janë:• Akti do të zvogëlojë cilësinë e raporteve në favor të rritjes së sasisë. Për shkak sekontabiliteti nuk është një shkencë ekzakte, gjykimet do të jenë kontradiktore dheinformacioni do të jetë vështirësisht i kuptueshëm për përdoruesit mesatarë tëinformacionit• Legjislacioni do të përkeqësojë konfliktin mes menaxherëve dhe aksionerëve.Menaxherët mund të jenë te detyruar të veprojnë sipas intersave të aksionerëve duke ularguar përfundimisht nga roli i tyre si menaxherë• Organi i ri i mbikëqyrjes të kontabilitetit do të imponojë kosto të tjera shtesë direkte dheindirekte për kompanitë amerikane.

Gjithashtu ky akt ndikon dhe në standartet e sjelljes së organeve kryesore tëkontabilitetit duke i vendosur nën presion të vazhdueshëm.

Në ndjekje të objektivave afatshkurtër kontabël, drejtuesit Enron dëmtuan tregjet meshumicë të energjisë, dëmtuan besueshmërinë e tregjeve të derivateve, dhe ndikuan nëkrijimin e reformave të ashpra politike kundrejt koorporatave.Enron penalizoi tregun e energjisë në SHBA, duke penguar inisiativën vendase dhe dukerritur varësinë nga tregu i jashtëm energjitik, duke ndikuar rrjedhimisht dhe në çmime mëtë larta për konsumatorët.

1.3. Problemi i kërkimitZhvillimi i teknologjise informacionit padyshim është një trend i shekullit të 21 dhepadyshim së bashku me të si një bashkëudhëtare besnike edhe sistemi i informacionitkontabël po ndjek të njëjtin trend. Sot organizatat dhe kompanit shqiptare janë në kufirin

13

e daljes nga informaliteti e si rrjedhim për të qënë sa me kompetitiv në tregun globalduhet të rrisin performancën e tyre, e si rrjedhim, ky nivel kërkon rritjen e cilësisë nëprocesin e vendimmarjes.Tre pyetje hulumtuese që ky disertacion përpiqet për t'iu përgjigjur:

1. Cila është marrëdhënia midis variablave (faktorëve) dhe sistemit tëinformacionit kontabël?2. Cila është rëndësia e bashkëveprimit të këtyre faktorëve dhe sa është ndikimi isecilit prej tyre në modelin statistikor dhe ku duhet të fokusohet biznesi,universitetet dhe instuticionet tatimore për të garantuara këtë cilësi?3. Cili është avantazhi konkurrues që arrihet në sistemin e informacionit kontabëlnëpërmjet variablave të marra në studim?

1.4. Konteksti i studimit

Puna kërkimore bazohet në ndikimin e faktorëve: mjedisi i jashtëm, mjedisi i brendshëm,informatizimi i të dhënave dhe proceseve dhe edukimi dhe formimi profesional, që ka tëbëjë me formimin e profesionit të kontabilistit, auditin e brendshëm dhe të jashtëm,specialistët e IT si dizenjues të SIK dhe cilësisë së SIK.Modeli konceptual është treguar në figurën 1.1. Modeli i vlerëson cilësitë e variablave të

(faktorëve) nga dy këndvështrime: lidhja e variablave dhe rëndësia e tyre. Kështu, ajosugjeron se ka një marrëdhënie dinamike (asimetrike dhe jo-lineare) mes performancës sëvariablave dhe rëndësisë së tyre. Me fjalë të tjera, rëndësia e variablave është funksioni iperformancës së variablave. Studimi sugjeron gjithashtu, një mekanizëm për të qartësuarsjelljen e këtyre variablave, në bazë të ndikimit të tyre në sistemin e informacionitkontabël.

Figura 1.2: Modeli konceptual i kërkimit

14

1.5. Qëllimi dhe objektivat e kërkimit

1.5.1. Qëllimi i kërkimitQëllimi i këtij kërkimi është të propozojë një model që shpjegon ndikimin e faktorëvenë cilësinë e SIK, duke marrë në konsideratë disa variabla shpjeguese si: mjedisi ibrendshëm , mjedisi i jashtëm, zhvillimi i teknologjisë dhe burimet njërëzore, nërealitetin e ekonomisë shqipatre. Për të dëshmuar konceptet teorike, është përdorurstudimi pilot i FAFsha (kompani me aktivitet mikrokredi). Duke kuptuar shumë mirëvariablat që ndikojnë në këtë variabël të varur, do të paraqesim si dhe sa ndikojnë këtafaktorë në cilësinë e SIK. Të gjitha këto, në kuadër të rritjes së performancës sëkompanive, si një sfidë e vazhdueshme për rritjen e fitimeve të tyre, por nga ana tjetërkompanitë duhet të konsiderojnë SIK si një vlerë e shtuar e tyre në botën e konkurencës.Shumë kërkues kanë trajtuar faktorët që ndikojnë në një SIK cilësor, sipas Xu (2002, fq.212) Informacione të dobishëme janë të dhënat cilësore që janë përpunuar në mënyrëqë ato mund të përdoret si bazë për marrjen e vendimit të drejtë. Informacioni ështëshumë e rëndësishme për organizatën. Në thelb informacioni është i rëndësishëm siburime të tjera, të tilla si pajisje, materiale, përsonelin, etj. Cilësia e informacionit ështënjë avantazh konkurrues në një organizate (Xu H. & Al-Hakim L., 2002, fq. 129). Nësistemin e informacionit të kontabël, cilësia e të dhënave është thelbësore për suksesin esistemit. Kompjuterizimi i bazave të të dhënave vazhdon të shtohet, dhe organizatatvazhdojnë të bëhen gjithnjë e më të varur nga bazat e të dhënave të tyre për të mbështeturprocesin e biznesit dhe vendimmarrjes, numri i gabimeve në të dhënat e ruajtura dhendikimi organizativ nga këto gabime ka të ngjarë të rritet Të dhënat e pasakta dhe jo tëplota mund të ndikojë negativisht në suksesin konkurrues të një organizate. Në të vërtetë,cilësia e dobët e informacionit mund të ketë ndikime të rëndësishme sociale dhe tëbiznesit. Për shembull, NBC News raportoi se "njërëzit e vdekur ende ushqehen!" Përshkak të informacionit të vjetëruar në bazat e të dhënave të qeverisë amerikane, paketatushqimore vazhduan të dërgohen edhe pasi ata kishin kohë që kishin vdekur. Mashtrimi ukushton taksapaguesve amerikanë miliarda dollarë. (Goodhart Ch, Huang H, 1999, fq.45). Hulumtimet e mëparshme kanë treguar se sistemet e informacionit kontabël (SIK)janë një mjet i cili, në qoftë se përfshihet në fushën e sistemet e informacionit dheteknologji (IT), janë të dizajnuara për të ndihmuar në menaxhimin dhe kontrollin etermave në lidhje me organizatën. SIK sipas Willkinson, (2005, fq. 254) është jetike përtë gjitha organizatat që operojnë në një treg konkurues dhe ndoshta, çdo organizatë tëorientuar si fitimiprurëse ose jo fitimprurëse kanë nevojë për një SIK cilësor (Wilkinson,2000, fq. 4). Nga ana tjetër, SIK është tërësia e komponentëve të lidhura qëbashkëveprojnë së bashku për të mbledhur informacione, të dhëna të papërpunuara apo tëdhënave të zakonshme dhe transformimin e tyre në informacione cilësore për qëllime tëraportimit të tyre për vendimmarrësit. Së pari, në literaturë dokumentohet se kontabilitetimund të identifikohet në tre komponentë, përkatësisht sistemit të informacionit, "gjuhën ebiznesit "dhe burimi i informacionit financiar (Wilkinson, 1993). Së dyti, informacioniështë një e dhënë e vlefshme e përpunimit që ofron një bazë për marrjen e vendimeve,duke marrë masa dhe përmbushjen e detyrimit ligjor. Së fundi, sistemi është një njësiekonomike e integruar, ku kuadri është i përqëndruar në një sërë objektivash (Bhatt,2001, Thomas dhe Kleiner, 1995). Literatura e kontabilitet argumenton se suksesistrategjik konsiderohet një rezultat i sistemit informacionit të kontabël (SIK) projektimit

15

(Langfield-Smith, 1997). Disa studime kanë analizuar rolin e SIK në menaxhiminstrategjik, shqyrtimin e atributet e SIK sipas përparësive të ndryshme strategjike(Abernethy, Vagnoni, (2004): fq 213.). Ky sistem kombinon metodologjitë, kontrolletdhe teknikat e kontabilitetit me teknologjinë e industrisë IT në transaksionet dhe tësigurojë të dhëna të raportimit të brendshme ( për menaxheret), që sherbejne ne procesine vendimmarjes dhe të dhënat e jashtme të raportimit që shërbejnë për pasqyrimin eperformancës te përdoruesit e jashtëm , si dhe analizimin e trendeve që të ndikojnë nëecurinë organizative .Pse është e domosdoshme njohja e SIK?

a) Rëndësia e madhe e SIK në aspektin social dhe ekonomik.b) Filozofia e re e menaxhimit bashkëkohor kërkon padyshim dhe rritjen e cilësisë së

SIK,c) Informatizimi i sektorit të kontabilitetit, tatim-taksave, doganave padyshim që do

të jenë shtysa të fuqishme për rritjen e cilësisë SIK.d) Përvoja mbi 27 vjeçare në sektorin e kontabilitetit dhe 10 vjeçare në atë të

mësimdhënies së kontabilitetit më bën më të angazhuar në studimin e thellë tëkësaj teme.

e) çfare e pengon të diplomuarin në kontabilitet, që të jetë atraktiv në tregun epunës?

f) Roli i ri i kontabilistit në procesin e dizenjimit të SIKg) Cilat janë arritjet e sotme të SIK me XBRL (extensible Business Reporting

Language)?h) Duke pretenduar që gjetjet e këtij disertacioni të orientojnë bizneset dhe

institucionet shtetërore të ndërgjegjësohen në rritjen e investimeve në fushën eteknologjisë së informacionit për të qënë sa me kompetitiv në tregun global

i) Në kushtet kur në Shqipëri nuk ekziston asnjë studim i thelluar në këtë fushe, kydisertacion do të jap sado pak ndihme modeste në ndërgjegjësimin e aktorëve tësipërpërmendur.

1.5.2. Objektivat e kërkimitObjektivi i këtij disertacioni është që të sjellë fakte/shifra në lidhje me këndvështrimetalternative të ndërlidhura me faktorët që ndikojnë në rritjen e cilësisë së SistemitInformacionit Kontabël, nëpërmjet objektivave:

1- Realizimi i një diagnoze të gjëndjes aktuale të sistemit të informacionit kontabëltë bizneseve në Shqipëri.

2- Identifikimi i problematikave kryesore që cënojnë cilësinë e këtij sistemitinformacioni kontabël .

3- Gjetja e faktorëve kryesor që kane lidhje me cilësine e SIK.4- Rëndësia e secilit prej faktorëve në rritjen e cilësisë së sistemit të informacionit

kontabël.

1.6. Metodologjia e hulumtimitHulumtimi është përshkrues dhe shpjegues në lidhje me variablat dhe ndërton një tablo tëgjerë të sistemit informacionit kontabël, informacionit në përgjithësi, të të mësuarit nëkontabilitet. Për të arritur objektivin 1, teza shqyrton teoritë e SIK, IT, teknologjisëinformacionit, studimi i mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm, etj. Një nga rolet e

16

rëndësishme të sistemit të informacionit të kontabilitetit menaxherial (SIKM) është tësigurojë informacion për njërëzit e duhur, në mënyrë të drejtë në kohën e duhur për të rrituraftësinë e menaxhimit për të kuptuar rrethanat rreth tij, në mënyrë që të identifikojnëaktivitetet përkatëse në mënyrë të përshtatshme. Po cili është roli i SIKM si një variabëlqë ndërmjetëson efektin e teknologjisë së informacionit dhe ndërvarësinë e performancësmenaxheriale e të punësuarve në kompani ose pushtetin lokal dhe institucionet financiare dhecilat janë problemet ne Shqipëri.Për të arritur objektivin e dytë, studimi i tezës fokusohet në variablat e marra në studim,

duke vëzhguar sjelljen dhe ndryshimin e tyre nga zhvillimi teknologjik dhe cilat janëproblematikat e rastit të Shqipërisë. Për të paraqitur një tablo sa më të gjerë të këtijobjektivi, fokusohemi edhe në zhvillimin e elementeve të SIK( Inputet, proceset dheautputet). Objektivi i tretë arrihet duke nxjerrë të dhëna për variablat e pavarura si dheSIK si një variabël i varur, nga një kombinim i shqyrtimit të literaturës, anketave dheintervistave, përmes studimit pilot. Për mbledhjen e të dhënave janë realizuar intervistadhe pyetësorë. Të dhënat janë analizuar duke përdorur metoda të ndryshme statistikore,si: regresioni i shumëfishtë, analiza e regresionit me variabla dummy, regresioni logjistik,regresioni logjistik me variabla dummy dhe modelimi i ekuacionit strukturor (SEM), përtë testuar variablat dhe konstruktet. Së fundi, për të arritur objektivin 4, për të provuarose hedhur poshtë hipotezën kryesore të modelit konceptual, kjo arrihet përmes testimit tëhipotezave.

1.7. Organizimi i punimitKy punim disertacioni përbëhet nga 5 kapituj, të grupuara në dy pjesë. Në pjesën e parërealizohet një vlerësim i literaturës ekzistuese, metodologjisë, instrumentave të përdoruradhe modeleve të ngritura (kapitujt 2 dhe 3). Në pjesën e dytë janë paraqitur dhe testuarmodelet e propozuara dhe janë diskutuar konkluzionet e punimit e kontributet e saj nëshoqërinë shqiptare dhe më gjerë (kapitujt 4, 5). Kapitulli 2: Rishikimi i literaturësNë kapitullin 2 është shqyrtuar literatura analitike në SIK, variablave përbërëse të mjedistbrendshëm, mjedisit jashtëm, zhvillimin e teknologjisë informacionit, edukimin dheformimin profesional të specialisteve te kontabilitetit dhe literatura përkatëse e rastit tëstudimit. Variablat e trajtuara janë:- Mjedisi i brendshëm- Mjedisi i jashtem- Zhvillimi i teknologjisë dhe roli i tij në cilësinë e SIK- Edukimi dhe formimi profesional i Specialisteve kontabël në univerisitete dhe trajnimi ityre gjatë gjithë jetës. Kapitulli 3: Metodologjia e studimit dhe instrumentat e përdoruranë këtë kapitull diskutohen qasjet kërkimore, metodat e ndërmarra në këtë punim dheinstrumentat e përdorura, jepen të dhënat e studimit kryesor, të cilat kompromentojnëkomponentët kërkimore të këtij disertacioni, duke përfshirë instrumentat kërkimore,mjetet analitike, mostrat kërkimore, grumbullimin e të dhënave, etj. Si rezultat,propozohen teknika të ndryshme të modelimit për të paraqitur raportin reciprok shkak-pasojë ndërmjet variablave të sjelljes në këtë model. Në pjesën e fundit shqyrtohenstudimet empirike të kryera për nxjerrjen e variablave kryesore . Në këtë pjesë, sigurohetbesueshmëria dhe vlefshmëria e të dhënave. Kapitulli 4: Analiza e rezultateve dhe gjetjetku kapitulli jep mënyrën e testimit të të dhënave nga metodat statistikore, të përdoruranë këtë tezë. Ky kapitull përmban faktorët e analizës dhe bëhet një analizë e literaturës së

17

gjetur edhe nga burimet dytësore të përdorura. Gjithashtu, zhvillohet një analizë ehollësishme e të dhënave. Nëpërmjet përdorimit të programeve statistikore, përpunohentë dhënat dhe identifikohen treguesit e rëndësishëm statistikorë të modelit. Gjetjetkonfirmojnë vlefshmërinë dhe besueshmërinë e modelit konceptual të propozuar dhesigurojnë rezultatet e kërkimit. Kapitulli 5: Diskutimi i rezultateve, konkluzionet dherekomandimet Diskutohen një përmbledhje e hulumtimit në këtë mikrotezë, diskutohenrezultatet, si dhe konkluzionet e nxjerra nga gjetjet, të cilat pasqyrohen në këtë kapitull.Rezultatet e testimit të të gjitha hipotezave të modelit janë gjithashtu objekt i këtijkapitulli. Ky kapitull vlerëson kontributet teorike dhe praktike të këtij punimi, nxjerr nëpah kufizimet e tij dhe diskuton potencialin për kërkime të mëtejshme.

18

KAPITULLI II

2- RISHIKIMI I LITERATURËS

Në mjedisin e sotëm të biznesit janë katër faktorë të fuqishëm që kanë sjellë ndryshimenë të: nevoja për një ekonomi globale, transformimi i ekonomive industriale dheshoqërive bazuar në njohuri dhe informacion, transformimi i ndërmarrjeve të biznesit,nevoja për firma dixhitale. Suksesi i firmave sot dhe sidomos në të ardhmen varet nëaftësinë e tyre për të operuar në mënyrë globale, për të kryer këtë transformim organizatatduhet të mbështeten fuqishëm tek informacioni. Për të qënë pjesmarrës kompetitiv nëtregun global firmat kanë nevojë për sisteme informacioni kontabël . Kështu, Sistemet eInformacionit kontabël po përballen me nevojën e optimizimit të qarkullimit tëinformacionit dhe njohurive brenda organizatave, duke ndihmuar menaxhimin që tëmaksimizojnë burimet e njohurive të tyre në procesin e vendimmarjes. Në këtë dinamikëtë vazhdueshme ndryshimesh globale, organizatat shqiptare të biznesit apo jo, private aposhtetërore, janë ato që me historinë e tyre të afërt kanë rregjistruar më shumë çekuilibërdhe disi çoroditje. Po roli i shtetit në këtë epokë të informacionit, a ka ndihmuar politikae qeverive në këtë betejë? Çoroditja që ka ardhur nga kombinimi i situatave, mjeteve,teknikave dhe mendësive është një cilësi që i karakterizon organizatat shqiptare duke ivënë ato përpara alternativës së krijimit të një identiteti. Në një mjedis të tillë sfida më emadhe e drejtuesve shqiptarë është krijimi i një koncepti bashkëkohor dhe më realist përorganizimin dhe proceset që e realizojnë atë.Ky kapitull përmbledh dhe diskuton literaturën kryesore të këtij kërkimi, duke u

fokusuar si tek njohja e faktorëve, ndikimi i faktorëve ne rastin e Shqipërise në sistemin einformacionit kontabël .Në fillim shqyrtohet literatura e sistemit të informacionit kontabël (SIK), cila ështëhistoria e zhvillimit të tij në botë dhe në Shqipëri. Padyshim do të shqyrtohet në dy planesi për kontabilitetin, ashtu dhe për IT si shtylla kryesore teorike të këtij punimi. Kapitullivijon duke trajtuar literaturën e rolit të SIK në organizatë, shoqëri etj. Karaketristikat eSIK dhe roli i burimeve njerëzore të përfaqësuar nga kontabilistët, specialistët e IT,auditet, të jashtëm dhe të brendshëm, punonjësit e sistemit tatim-taksa, dhe padyshim rolii CEO në organizatat shqiptare zënë një vend të rëndësishëm në shqyrtimin e literaturësnë këtë punim.Shqyrtimi i literaturës zë një peshë të rëndësishme në edukimin dhe formimin profesionaltë kontabilistëve, edukimi në auditore, në trajnim dhe cili është roli i universitetit për tëpërputhur sa më mirë dijet në shkollë dhe tregu i punës. Cili është sot në Shqipëri roli ikontabilistëve dhe profesionet që lidhën me të?Edukimi dhe formimi profesional i specialistëve të IT si dizenjatorët e SIK, roli i tyre nëndërtimin e strukturës arkitektonike, përsosjen e mëtejshëme të tij, mirëmbajtjen e SIKgjatë gjithë ciklit të jetës, këto janë trajtuar hap pas hapi në sipas studimit pilot në FAFsha, KESH sha.

19

2.1.Mbi teorinë e sistemit informacionit kontabël dhe rishikimiliteraturës.Nisur nga modeli konceptual i kërkimit për të folur për teorinë dhe rishikimin e literaturësdo të fillojmë me sistemet e informacionit kontabël.

Figura 2.1. Modeli konceptual i disertacionitSistemi informacionit kontabël (SIK) ka pa diskutim një rol shumë i madh në drejtimin enjë sistemi ekonomik. Të gjithë ata që kanë lidhje me jetën e një njësie ekonomike,aksionerët, furnitorët, bankat, shteti, etj. dëshirojnë të kenë një kuadër të përpiktë dhe tëpërditësuar të ecurisë së njësisë ekonomike. Aksionerët kërkojnë të dinë mbi situatënfinanciare dhe performancën e njësisë ekonomike me qëllim që të marrin vendime nëlidhje me investimin e tyre në këtë njësi. Furnitorët dhe kreditorët kanë nevojë të kenëinformacion në lidhje me faktin nëse njësia ekonomike do të jetë e aftë që të shlyejëdetyrimet ndaj tyre apo jo. Shteti ka nevojë për informacion në lidhje me rezultatet enjësisë ekonomike dhe llogaritjen e detyrimeve tatimore të saj ndaj shtetit. Për informacionnë përgjithësi ka nevojë çdokush për të marrë vendime ekonomike në lidhje me burimetqë zotëron ose do të ketë dhe burimet e sigurimit të tyre, si dhe me përdorimin e këtyreburimeve. Për këtë qëllim ndërtohen sistemet e informacionit kontabël, të cilat sigurojnëdhe informacionin e nevojshëm për marrjen e vendimeve. Në këtë sistem informacionikontabiliteti ka një rol të rëndësishëm për të plotësuar kërkesat për informacion. Kjorealizohet prej kontabilitetit nëpërmjet regjistrimit besnik dhe rigoroz të të gjithangjarjeve ekonomike me të cilat njësia ekonomike është e lidhur dhe sa herë që kërkohet porzakonisht në fund të një përiudhe apo cikli të caktuar kontabiliteti ofron për përdoruesit einformacionit kontabël pasqyra apo raporte të veçanta mjaft të rëndësishme për tëkuptuar mbi situatën dhe gjëndjen “shëndetësore” të njësisë ekonomike. Të dhënat ekontabilitetit janë për më tepër të një rëndësie shumë të madhe në procesin e marrjes sëvendimeve të drejtimit të njësisë ekonomike. Në këtë kuadër kontabiliteti dheinformacioni që ai siguron është i nevojshëm për të gjitha nivelet e drejtimit ekonomik,

20

për të gjithë personat fizikë apo juridikë që kryejnë një aktivitet të caktuar ekonomik.Detyra e një sistemi kontabiliteti është të përpunojë të dhënat ekonomike nga veprimet ekryera në njësinë ekonomike. Ai mund të konsiderohet si sistem përpunimi të dhënash,e kryer kjo me dorë apo me ndihmën e kompjuterëve. Gjithashtu, kontabiliteti ështënjë pjesë e rëndësishme e kontrolleve të brendshme të njësisë ekonomike. Aiorganizohet edhe për të siguruar informacion në lidhje me realizimin e procesit tëkontrolleve të brendshme të njësisë ekonomike. Sistemet e informacionit kontabëlmbledhin dhe përpunojnë të dhëna nga veprimet dhe ngjarjet, i organizojnë ato nëforma të nevojshme (dobishme) dhe i komunikojnë rezultatet tek vendimmarrësit.Këto sisteme janë jetësore për vendime efektive si për përdoruesit e jashtëm ashtu dhe përpërdoruesit e brendshëm të informacionit. Aktualisht me rritjen e kompleksitetit tëoperacioneve të biznesit dhe rritjes së nevojave për informim, sistemet e informacionitkontabël bëhen dhe janë më të rëndësishëm se më parë. Aktualisht, të gjithë vendim-marrësit kanë nevojë të kenë njohuritë bazë sesi funksionon sistemi i informacionitkontabël. Këto njohuri i japin vendim-marrësve një avantazh konkurues, sepse atakuptojnë më mirë kufizimet e informacionit, matjen e kufizimeve dhe zbatimin potencialtë tij.

2.1.1 Përkufizimi i sistemit informacionit kontabël (SIK)Nga autorë të huaj dhe vendas ka shumë përkufizime për SIK, por në përgjithësi pjesamë e madhe e tyre, në këto përkufizime e vë më shumë theksin tek roli i SIK në procesine vendimmarjes. Disa studiues anojnë më shumë nga qëllimi i SIK disa nga elementëtpërberës psh. Nga autorët e vendas, Sistemi i informacionit kontabël, (SIK) ështëquajtur një sistem informacioni që shërben për mbledhjen, përpunimin dhe komunikimine të dhënave me qëllimin raportimin dhe realizimin e proçeseve të marrjes së vendimevesa më optimale, në përputhje me qëllimet dhe objektivat kryesore të njësisëekonomike.(Lati-Naço 2010 , fq. 43).

Figura 2.2 Sistemi informacionit kontabël . Burimi .Wood, 2007

21

Një sistemi informacionit kontabël (SIK) është një sistem që mbledh, regjistron, ruan,dhe proceson të dhëna për të prodhuar informacion për vendimmarrësit (Binaj A., 2012)

Figura 2.3 Sistemi informacionit kontabël Burimi Binaj A, 2012Ekzistojnë përkufizime të ndryshme të SIK, i cili është parë si një nënsistem i njësistemeve të informacionit të menaxhimit, dhe funksioni i tij kryesor është të procesit tëtransaksioneve financiare, si dhe transaksionet jofinanciare që ndikojnë drejtpërdrejt nëpërpunimin e transaksioneve financiare (Hall A., 1998, fq. 9 ).Përkufizimi:Sistem informacioni kontabël është një mbledhje e të dhënave dhe proceduratë përpunimit që krijon informacion të nevojshme për përdoruesit e tij. (Simkin M.,Bagranoff N., Norman C., 2005, fq. 45)." Sistemi informacionit kontabël (Sipas Konferencës së Romës, shtator 2012) është njësistem kompleks, i përbërë nga elementë, të ndërlidhura në mënyrë rigoroze të tilla si tëdhëna informacioni, burimet njerëzore, mjete IT, modele dhe procedura kontabël, qëpërfshijnë në thelb mbledhjen, klasifikimin, përpunimin, regjistrimin dhe ruajtjen e tëdhënave të kontabilitetit.Një SIK përbëhet nga katër nënsisteme të mëdha të cilat janë (Hall A., 1998, fq. 13):Sistemi i procesimit të transaksionit, (TPS) e cila mbështet opëracionet e përditshme tëbiznesit me dokumente të shumta dhe mesazhe për përdoruesit në të gjithë organizatën;• Sistemi i raportimit financiar, (SRF)e cila prodhon pasqyra financiare tradicionale, tëtilla si deklaratat e të ardhurave, bilancet, deklaratat e flukseve të mjeteve monetare,kthimin e taksave, si dhe raportet e tjera të kërkuara nga ligji;• Sistemi i aseteve fikse, (SAF) të cilat proceset e transaksioneve që kanë të bëjnë meblerjen, mirëmbajtjen, dhe asgjësimin e aseteve fikse.• Sistemi i raportimit të menaxhimit, i cili siguron menaxhimin e brendshëm me raportetme qëllim të veçantë financiare dhe informacioneve të nevojshme për marrjen evendimeve, të tilla si buxhetet, raportet specifike që u nevojiten vendimmarësve (Hall A.,1998, fq. 9),etj .

22

Figura 2.4 .Nënsistemet e SIK Burimi Përpunuar nga autoriNjë system informacioni kontabël është: Një grup komponentësh të ndërlidhur,që bashkëpunojnë për të arritur një qëllim (A. Binaj, 2012)

Figura 2.5 Komponentët e SIK Burimi Binaj A., 2012Kontabilistët profesionist kanë qenë të shqetësuar me matjen e cilësisë së të dhënave përdisa kohë (Strong M., Lee W., & Wang Y., 1997, fq. 107).

23

Mjedisi global i biznesit dhe sfidat e reja të e menaxhimit strategjik po ndryshon, si dhesfidat e menaxhimit të informacionit kontabël. Zyra e Qeverisë të Kontabilitetit (GAO)përcakton informacionin e menaxhimit si:-Informacioni strategjik është një pjesë kritike dhe e integruar e çdo kuadri tëpërgjithshëm të menaxhimit - Organizatat moderne janë bërë gradualisht të varur ngateknologjitë e informacionit, ajo është bërë një objektiv i domosdoshëm përmes të cilitpër të parë vendimet më vitale të menaxhimit të përgjithshëm.Strategjik menaxhimit Informacionit zakonisht përfshin përcaktimin e një misioni të

bazuar në segmente dhe nevojat e konsumatorëve, vendosjen e proceseve thelbësore që tëpërmbushin misionin; kuptimin e vendimeve kryesore që udhëheqin proceset (Wang, R.Y. & Strong, M., 1996, fq. 16) e duke mbështetur ato vendime me informacionin e duhurnë dispozicion për njërëzit e duhur , kohën e duhur; dhe duke përdorur teknologji për tëmbledhur, përpunuar dhe shpërndarë informacion në mënyra që përmirësojnë ofrimin eprodukteve, mallrave dhe shërbimeve për klientët (Shtetet e Bashkuara Zyra e QeverisëKontabilitet GOA).Një përpjekje shumë e herët në matjen e cilësisë së të dhënave SIK ishte një qasjestatistikore për matur gabimet në rezultatet e sistemeve të kontrollit të brendshëm (Yu S.dhe Neter J., 1973, fq. 351). Modeli matematik i sistemit kontabël dhe kontrollit tëbrendshëm është zhvilluar nga Cushing (1974, fq. 26). Më vonë studiuesit u zhvendospër në drejtimte e cilësisë së të dhënave si ajo lidhet me popullsinë e auditimit (Groomer,S. M. dhe Murthy U., 1989, fq. 57). Modele të tjerë paraqitën e procesin e kontrollit tëbrendshëm që u përgjigjet udhëzimeve dhe rregulloreve për auditorët për të vlerësuarpërpjekje e menaxhimit për të siguruar që të dhënat e kontabilitetit ishte të sakta (HamlenS., 1980, fq. 588.;Stratton O., 1981, fq. 64). Një model i kontrollit të brendshëm nga njësondazh i të dhënave të auditimit është zhvilluar nga (Ford E.,& Nichols W., (1987). fq.98). Disa studiues kanë paraqitur një rishikim të kërkimit të sistemeve të informacionit siajo aplikohet për kontabilitetin dhe të auditimin (Johnson, J. R., Leitch, R. A. & Neter, J.1981, fq. 287). Të tjerët kanë zhvilluar një metodologji e cili siguron menaxhimin me njëmasë sasiore për përcaktimin e cilësisë së të dhënave në sistemet e informacionit(Paradice, D. B. & Fuerst, W. L. 1991, fq. 218). Hulumtuesit kanë përdorur edhe njësistem të mbështetjes te vendim, qasje e kombinuar midis gjykimit njerëzor dhe modelime bazë procedurat. Kontabiliteti menaxherial brenda SIK është parë si i përfshirë neprojektimin dhe opërimin e sistemeve të këshillimit dhe informacionit financiare nëmjediset organizative (Birkett 1986, fq. 78).Tre faktorë ndikojnë cilësinë e kontabilitetit menaxherial (Xu, 2002):

• pajtueshmëria , e cila fokusohet në projektimin dhe funksionimin e sistemeve në fjalënë pajtim me rregulloret teknike dhe kërkesat e raportimin e jashtëm;• kontrolli, e cila është për të mbështetur sistemet e menaxhimit të burimeve dhe tëkontrollit duke përfshirë koston standarde dhe analiza e variancës, buxhetim fleksibël,përgjegjësi kontabiliteti dhe masa të performancës së kontabilitetit;

Mbështetja antikonkurruese , që është sigurimi i shërbimeve financiare të ekipitmenaxhues për të përmirësuar aftësinë konkurruese të firmës. Funksioni i kontabilitetitështë parë si një nga prodhimet e shërbimeve financiare, e cila shton vlerë, dhe ekipimenaxhues është parë si një konsumator i këtyre shërbimeve (Birkett 1986, fq. 79).Informacioni do të jetë termi që ne do të hasim më tepër se cilido tjetër në këtë punim.Një drejtues që të ketë efektivitet në çdo fushë të biznesit, para së gjithash, duhet të

24

kuptojë që informacioni është burimi më me vlerë dhe më i rëndësishëm, në menaxhimine biznesit. Megjithatë, ky koncept ngatërohet shpesh me konceptin e të dhënave.Përkufizimi i SIK kërkon që të kuptohen veçoritë e informacionit kontabël, të proçesittë përcaktimit të mënyrës së vlerësimit dhe të komunikimit të informacionit.Fillimisht duhet të përcaktohen konceptet bazë të teorisë së informacionit, tëpërcaktohen se ç’duhet të kuptohet me shprehjen “informacion”.Ka një ndryshimmidis “informacionit” dhe të “dhënave”.

2.2. Të dhënat dhe informacioni.Të dhënat paraqesin fakte të çdo lloji, ndërsa informacioni mund të përcaktohet mëngushtë, - si një paraqitje e të dhënave e shoqëruar me informacion cilësor si dhe memendime konkrete mbi situatën. Informacioni mund të merret nga vëzhgimi idrejtpërdrejtë ose nga komunikimi. Normalisht, drejtuesit marrin informacionnëpërmjet komunikimit me vartësit apo me nivelet paralele të drejtimit, sepse nukështë e mundur që ata të ndërmarrin përsonlisht vëzhgime të drejtpërdrejta mbi tëgjitha veprimtaritë për të cilat mbajnë përgjegjësi. Drejtuesit marrin informacionnëpërmjet bashkëbisedimit me vartësit e tyre ose nëpërmjet përmbajtjes që përcjellinraportet zyrtare, disa prej të cilave përgatiten nga kontabilistët.Të dhënat kundrejt informacionit Të dhënat janë një sërë faktesh si për shembullemri i një punonjësi dhe numri i detaleve gjatë një periudhe të caktuar kohe(zakonisht një muaj), numri i inventarit dhe porositë e shitjes, (Ruseti B., Sevrani K.,2005, fq 2) etj. Sic shihet në tabelë tipe të ndryshme te dhënash, mund të përdoren për tëparaqitur këto fakte. Njësia ekonomike mbledh të dhënat rreth:

Figura 2.6 e rrjedhjes së të dhënave në një Biznes (Irwin/McGraw-Hill Company 1999 Ngjarjeve që ndodhin Burimeve që preken nga ato ngjarje Agjentët që marrin pjesë në ngjarje

25

Kur këto organizohen apo vendosen në një farë mënyre ato kthehen nëinformacione. Informacioni është një koleksion faktesh të organizuara në atë mënyrëqë të mund ketë vlerë të shtuar mbi vlerën e vetë fakteve

2.2.1. Koncepti i cilësisë së të dhënave.Tradicionalisht, cilësia e të dhënave shpesh ka qënë përshkruar nga perspektiva esaktësisë. Në ditët e sotme, kërkimi dhe praktika tregon se cilësia e të dhënave duhettë përcaktohet më tej saktësisë dhe është identifikuar se përfshin dimensione të shumta.Megjithatë, nuk ka përkufizim standart për cilësinë e të dhënave, të cilat janë pranuarnë këtë fushë (Klein, D., 1998, fq. 23.). Të dhënat cilësore paraqisin botën reale, atomund të kenë ndonjëherë vlerë të vogël, por duke vendosur disa relacione midis tyreato mund të marrin vlerë. Informacioni është me shumë se kaq. Rregulla dhe relacionemund të vendosen për të organizuar dhe për të marrë një informacion të vlefshëm dhetë përdorshëm. Shumë dimensione të cilësisë së të dhënave sipas (Xo H., 2002, fq 32)janë identifikuar dimensionet cilësisë së të dhënave janë: saktësia, e cila ndodh kurvlera është regjistruar në përputhje me vlerën aktuale; timeliness, i cili ndodh kur vlerae regjistruar është brenda afatit kohor; plotësinë, e cila ndodh kur të gjitha vlerat përnjë variabël të caktuar janë të regjistruar, dhe qëndrueshmëri, e cila ndodh kurpërfaqësimi i vlerave të të dhënave, është e njëjtë në të gjitha rastet. (Ballou, 1993cituar nga Xo H., 2002, fq 33)

Tipet e të dhënave të krijuara varen nga relacionet e përcaktura nga atoekzistuese. Ato janë:

Të dhënat Paraqiten nga

Alfanumerike Numra, gërma dhe karaktere të tjera

Imazhe Imazhe grafik dhe piktura, fotografi .Audio Tinguj, zhurma, tone

Video Pamje filmike ose fotografish

Tab. 1.1 Tipet e të dhënave

26

Figura 2.7. Lidhja e të dhënave me SIK Burimi Ballou (1982)Të gjitha burimet e të dhënave nga brenda dhe nga jashtë kompanisë të mbledhura së bashkudo të ruhen në një bazë të dhënash. Pas kësaj të gjitha të dhënat që kanë formuar bazën e tëdhënave, ndryshuan duke përdorur softëare në një informacion më të dobishëm për të gjithëshfrytëzuesit e informacionit. Atëherë të dhënat që kanë qënë konvertuar në informacionin edorëzuar për të gjithë përdoruesit, që kanë nevojë, si menaxherët ashtu edhe përdoruesit ejashtëm të kompanisë. Sistemi informacionit kontabël gjeneron informacion që mund tëndahet, përkatësisht:- Informacion i kontabilitetit financiar, informacion në formën epasqyrave financiare, bilanci vjetor me anekset e tij, pasqyra cash flowt, Pasqyra eArdhurave dhe Shpenzimeve (PASH), pasqyra e lëvizjes së kapitalit. Marrja e vendimeveekonomike të sukseseshme varet në një masë të madhe nga cilësia dhe niveli iinformacionit që zotëron. Informacioni cilësor dhe i besueshëm që merret nga pasqyratfinanciare të përgatitura nga kontabiliteti financiar është shumë i rëndësishëm për marrjene vendimeve të sukseshëm (Dhamo, 2010) dhe për zhvillimin ekonomik të një vendi, përzhvillimin e tregjeve financiare, për nxitjen e hyrjes së investimeve të huaja dhe përstabilitetin ekonomik të një vendi. Informacion i kontabilitet të menaxhimit (ose sithërritet rëndomtë kosto-drejtimit ose menaxherial), informacione të dobishme përmarrjen e vendimeve nga ana e menaxhimit kompetent për këtë proces.

27

Figura 2.8 Ndarja e SI në dy nëndarje të mëdha. Burimi autori punimit.Dallimi kryesor i sistemit të informacionit kontabël dhe sistemin informacionit nëmenaxhim (MIS) qëndron në plotësinë domethënë sistemi informacionit të menaxhimitmbulon të gjitha të dhënat e përmbajtura në organizatë, të gjitha aktivitetet e përpunuaradhe të prodhuara në organizatë dhe shpesh informacioni është përdorur nga njerëzit nëorganizatë. Sistemi informacionit kontabël mbulon vetëm lloje të caktuara të inputevedhe outputeve (Informacioni). Me fjalë të tjera, sistemi i informacionit kontabël është njënënsistem i informacionit të menaxhimit brenda një organizate.Teknologjia dhe SIKTeknologjia është një komponent i përhapur dhe me rritje në lidhje me kontabilitetin dheka treguar se ka ndryshuar rrënjësisht proceset e punës.Kërkimet e ndryshme në SIK e njohin në mënyrë eksplicite këtë faktor determinant .Aktualisht, kërkime të shumta janë duke u punuar në mënyrë të dyfishtë për problemetSIK -Kontabilitetit. Kjo është veçanërisht e dukshme në kontabilitetin menaxherial, ku kandërlidhje ndërmjet detyrave menaxheriale dhe dizenjimit dhe përdorimit të SIK.Faktorët teknologjikë, organizativë dhe njohja e pasigurisë ndikojnë në performancën eorganizatës (Mauldin dhe Ruchala 1999, fq. 328)Sistem informacionit kontabël është një nënsistem i informacionit më të rëndësishëm dhemë i organizuar në menaxhimin e kompanisë.Sistemi informacionit kontabël dhe aktorëtInformacioni kontabël përgatitet nga kontabilistët dhe organizata i krijon kushtet atij tëpunës dhe ajo i plotëson nevojat për vete dhe kërkesat e përdoruesve.

28

Figura 2.9 Konflikti dhe bashkimi i Kontabilistit, Përdoruesit dhe Organizata në (SIK)Burimi : Malciu L., 1998, fq. 47Në këtë fushë pasqyrohen konfliktet e interesit që mund të lindin dhe ka katër qasje (L.Malciu, 1998, fq. 56): Qasja e parë ka si temë qëndrore firmën dhe informacionin që ajodëshiron të dijë. Nëse ne shikojmë në tabelën e mësipërme, kjo do të thotë se rrethiorganizata është fikse, dhe rrethi i kontabilistëve paraqet dhe ndryshimin midis rrethitpërdoruesve dhe organizatës. Qasja e dytë konsideron se rrethi i kontabilistëve është fiksdhe ndryshimet e të tjerëve në raport me të do të thotë që kontabilisti është ai që siguronvëllimin dhe cilësia e informacionit të dhënë për përdoruesit nga firmat. Qasja e tretë kapër qëllim për të mbajtur konstant e rrethin e përdoruesve dhe "lëvizja" e të tjerëve nëlidhje me të. Qasja e fundit është më e rëndësishme, sepse ajo ka prioritet kërkesa përinformacionin kontabël nga konsumatorët dhe sipas kësaj, ajo drejton ofertën përinformacionin kontabël. Në shumë organizata, sistemi i informacionit kontabël është ivetmi sistem informacioni i krijuar zyrtarisht. Nga ana tjetër kontabiliteti është gjuha ekomunikimit të informacionit ekonomik për personat që kanë interes mbi një njësiekonomike, - (drejtuesit, aksionerët, investituesit potencialë, kreditorët, sindikatat dheaparatet qeveritare, etj). Objektivi i kontabilitetit është sigurimi i informacionit tëmjaftueshëm për plotësimin e nevojave të përdoruesve të ndryshëm me kosto sa më tëulët. Me fjalë të tjera, përfitimi që rrjedh nga përdorimi i sistemit të informacionitduhet të jetë më i madh se kostoja e funksionimit të sistemit të informacionit.Qëllimi isistemit kontabël është sigurimi i informacionit të duhur për drejtuesit për tëndërmarrë të gjitha llojet e vendimeve apo për realizimin e funksioneve të tyredrejtuese në përgjithësi. Sistemi i informacionit kontabël përbëhet kryesisht nga(output) nga pasqyrat financiare, raportet e drejtimit, pasqyrat e taksave e tatimeve,raporte speciale etj

29

Figura 2.10. Sistemi informacionit kontabël Burimi Hoda, Hoxha, 2010Ne të gjithë ndërveprojme me sistemet e informacionit qoftë personalisht, qoftë

profesionalisht. Ne përdorim makinat automatike, punonjësit skanojnë produktetduke përdorur skanerat dhe bar codet, ne aksesojmë informacione në internet, nemarrim informacione nga ekranet me prekje në pika të ndryshme, si nëuniversitete, aeroprte, e të tjerë. Edhe në të ardhmen, ne "do të varemi" akoma mëshumë nga informacioni. Duke ditur ndikimin potencial të sistemeve tëinformacionit si dhe duke qënë të aftë të fusim këto njohuri në punë, kjo do të rezultojënë një karrierë të sukseshme personale, organizata që përmbushin qëllimet e tyre dhe netë kemi një cilësi më të lartë jetese. Kompjuterat dhe sistemet e informacionit po endryshojnë në mënyrë të vazhdueshme mënyrën se si organizatat bëjnë biznesin e tyre.Ne sot jetojmë në një ekonomi informacioni. Nga ana e tij informacioni ka vlerë dhetregëtia shpesh përfshin këmbimin e informacionit. Sistemet e bazuara në kompjuter(CBS) (Botimi McGrew Hill, Ruseti B, Sevrani K., 2005, fq. 28) po përdorengjithnjë e më shumë për të krijuar, ruajtur dhe transferuar informacion. Investuesit popërdorin sistemet e informacionit për të marrë vendime disa miliona dollarëshe,institutet financiare po i përdorin për të transferuar në mënyrë elektronike bilionadollarë në mbarë botën dhe prodhuesit po i përdorin për të porositur furnizimet dhe përtë shpërndarë mallrat shumë më shpejt se ndonjëherë, kompjuterat dhe sistemet einformacionit po ndryshojnë shoqërinë tonë, biznesin tonë, jetën tonë. SIK është i lidhurpazgjidhshmërisht me ciklin e kontabilitetit figura e mëposhtme e tregon më së qarti këtëlidhje.

30

Fig 2.11 Sistemi informacionit kontabël dhe cikli kontabël Burimi BotimiIrwin/McGrew-Hill 1999.

2.3.Kostot dhe vlera e informacionitKontabilistët synojnë të sigurojnë informacionin e duhur për personat e duhur nësasinë e duhur, në kohën e duhur dhe me një kosto minimale. Kjo shtron pyetjen seçfarë do të kuptohet me shpejtësinë, saktësinë, përmbajtjen, dhe sasinë optimale tëinformacionit (SOI). Alternativat kanë vlerë dhe kosto të ndryshme. Është e qartë sekontabilistët do t’i kenë parasysh këto elemente gjatë proçesit të grumbullimit dhe tëparaqitjes së informacionit kontabël. Psh., vendimet me cilësi më të mirë mund tëndërmerren duke vonuar afatin e marrjes së vendimit deri në momentin e disponimittë informacionit të mjaftueshëm dhe më të saktë.Vendimet mund të jenë nxitëse nëqoftë se ato kanë ndikim mbi të ardhmen. Pra, ka një zonë ndarëse midis shpejtësisësë sigurimit të informacionit nga njëra anë dhe saktësisë e cilësisë së tij nga anatjetër.Prandaj, duhet krahasuar kostot e përmirësimit të informacionit me fitiminpotencial. Marrëdhëniet midis kostos dhe vlerës të informacionit përfaqësohet ngasasia optimale e informacionit dhe kosto minimale paraqiten në figurën e mëposhtmeSOI)

31

Grafiku 2.1 Kostoja dhe vlera e informacionit Lati.L., dhe Naco M., 2010, fq. 24Diagrama e mësipërme shpreh faktin se kostoja e sigurimit të informacionit rritet menjë ritëm më të lartë se sa rritja e sasisë, përmbajtjes, saktësisë dhe shpejtësisë sëpërcelljes së informacionit. Vlera e informacionit ulet për shkak të rritjes së nivelit tëmbingarkimit të informacionit. Sasia, përmbajtja, saktësia dhe shpejtësia optimale etransmetimit të informacionit pasqyrohet nga vija e ndërprerë vertikale, ku diferencamidis vlerës dhe kostos së informacionit të transmetuar është më e madhe.Informacionet nga kontabiliteti do të rekomandoheshin të siguroheshin vetëm në qoftëse vlerësohet se përfitimi nga përdorimi i informacionit e tejkalon koston egrumbullimit të tij. Për të përcaktuar vlerën e përfitimit nga sigurimi i informacionit,në teori, duhet të vlerësojmë pasojat e ndërmarrjes së vendimeve nëse disponohet njësasi e dhënë e informacionit dhe të krahasojmë pasojat që do të këtë procesi ivendimarrjes nëse nuk disponohet ky informacion. Në këtë mënyrë, vlerësojmëpasojat e marrjes së vendimeve kur është i vlefshëm informacioni dhe përdorimdiferencën midis këtyre dy shifrave si matëse e vlerës së informacionit. Nëqoftëse kjovlerë është më e madhe se kostoja, atëherë ky informacion duhet të sigurohet. Sistemiinformacionit i kontabël (SIK) si një nga sistemet më të rëndësishme në organizatë kandryshuar edhe mënyrën e saj, jo vetëm mbi grumbullimn, edhe por përpunimin,magazinimin dhe shpërndarjen e informacionit. Në ditët e sotme, gjithnjë e më shumëinformacioni dixhital dhe on-line është shfrytëzuar në sistemet e informacionit kontabël.Organizatat duhet të ketë një qasje që vënë sistemin informacionit kontabël, të lidhurngushtesisht me rolin e njeriut dhe e konsiderojnë atë faktor kritik në cilësinë einformacionit. Ata duhet të përqëndrohen në faktorët kritik nëse ata janë për të pasur njësistem informacioni kontabël me cilësi të lartë. Cilësia e dobët informacionit mund tëketë efekte negative në vendimmarrje (Huang T., Lee W. & Wang Y., 1999).Procesi transformimit të të dhënave në informacion. Kthimi i të dhënave nëinformacion është një proces ose një bashkësi detyrash logjike të lidhura midis tyrepër të arritur një rezultat (outcome) të përcaktuar. Procesi i përcaktimit të relacionevenë mënyrë që të dhënat të kthehen në informacione' të vlefshme kërkojnë disa njohuri.Njohuria është një dije dhe një kuptim i bashkësisë së informacionit dhe mënyrave që

32

ky informacion të bëhet i përdorshëm, për te mbështetur një detyrë të caktuar ose arritjene një vendimi.Në disa raste, e dhëna organizohet dhe përpunohet mendërisht ose me dorë. Në raste tëtjera, përdoret kompjuteri. Për shembull, një menaxher mund të llogarisë me dorë shumëne shitjeve të çdonjerit prej shitësve, ose kompjuteri mund të llogarisë këtë shumë.Ajo ç'ka është e rëndësishme është jo aq se nga vijnë të dhënat apo si atopërpunohen, por sa i përdorshëm dhe me vlerë janë rezultatet. Pra, informacioni mundtë konsiderohet si e dhënë që bëhet më e vlefshme nëpërmjet aplikmit të njohurive.Procesi i transformimit të të dhënës në informacion tregohet në Figurën 2.12 .

Figurën 2.12 Procesi i transformimit të të dhënës në informacion.Burmi Autori

2.4 Karakteristikat e sistemit informacionit kontabëlQë të jetë i vlefshëm për menaxherët dhe marrësit e vendimeve, informacioni duhet të ketëkarakteristikat. Këto karakteristika e bëjnë informacionin më të vlefshëm përorganizatën. Në qoftë se informacioni nuk është i saktë ose i plotë, mund të merrenvendime që do t'i kushtojnë qindra apo mijëra dollarë organizatës ose do të investojë atyku nuk është e nevojshme për të. Për më tepër, nëse informacioni nuk është i lidhur mesituatën, nuk çohet tek marrësit e vendimeve në kohën e duhur apo është -shumëkompleks për t'u kuptuar, ai mund të humbas efikasitetin.Karakteristikat e SIKKaraktëristikat që e bëjnë SIK të dobishëm:Saktësia Sistemi informacionit kontabël (SIK) i saktë do të thotë pa gabime. Shpesh,informacion i pasaktë merret si rezultat i futjes së të dhënave të pasakta në procesin etransformimit (njihet shpesh si GIGO (garbage in, out) GIGO është një koncept tëpërbashkët për shkenca kompjuterike dhe matematikë: cilësia e prodhimit përcaktohetnga cilësia e inputeve, në qoftë se të dhënat janë të pasakta dhe janë imputuar në njëprogram, atëhere dhe informacioni ( outputi ) do të jetë i pasaktë (Brooks D, Becker B,and . Marlatt J, 1981, fq 250)Kuptueshmëria Informacioni prezantohet në një mënyrë që mund të përdoret (Binaj A.,2012) Sistemi informacionit kontabël (SIK) duhet të paraqitet në mënyrë të tillë që ai tëjetë informues dhe pa ekuivok, për ata përdorues të pasqyrave financiare që kanë njohuritë mjaftueshme në fushën e financës, për të kuptuar pasqyrat financiare. Nëse njëinformacion i të njëjtit transaksion shpjegohet në pjesë të veçanta të pasqyrave financiare,atëherë sistemi informacionit kontabël (SIK) duhet të përmbajnë referencat përkatëse(Hoda H., dhe Hoxha H., 2010, fq. 13).

33

Rëndësia. Zvogëlon pasigurinë duke ndihmuar në parashikimin e asaj që do të ndodhëose konfirmon çfarë ka ndodhur tashmë (Binaj A., 2012 ). Sistemi informacionit kontabël(SIK) paraqet të gjithë informacionin material që ndikon në gjëndjen financiare,performancën financiare dhe fluksin e parasë së njësisë ekonomike raportuese.Informacioni në këto pasqyra konsiderohet material, nëse mungesa ose pasaktësia nëprezantimin e tij do të ndikonte në vendimet ekonomike të përdoruesve të pasqyravefinanciare.Besueshmëria. SIK ështe i besueshëm ose pa gabime dhe paragjykime si dhe pasqyronnë mënyrë të vërtetë ngjarjet dhe aktivitetet. (Binaj A., 2012) Për shembull, nëse bazaligjore apo shuma e një kërkese për zhdëmtim në një proces gjyqësor është ediskutueshme, atëherë nuk do të ishte e drejtë që një njësi ekonomike raportuese ta njihteshumën e plotë të dëmit në bilanc, (Dhamo S., 2010)Verifikueshmëria. Një koncept konsesual natyra e informacionit është e tillë që njërëz.të ndryshërntentojnë të prodhojnë të njëjtin rezultat.Lehtësia e përdorimit. Mund të merret kur nevojitet dhe në një format që mund të përdoret.Plotësisa Nuk lë jashtë asgjë që është e rëndësishme Sistemi informacionit kontabël(SIK) duhet ta japin të gjithë informacionin e nevojshëm për të paraqitur një pamje tëvërtetë e të drejtë të pozicionit financiar, performancës financiare dhe flukseve të parasëtë njësisë ekonomike raportuese.

Yu 1973Bowen1993

Cushing1974Fields1986Nichols1987

Roli top manaxherit po po po po po poCilesiai e sherbimeve dhestandartet po po poRoli dhe manaxhimi icilesisie po po po po po poTrainimi po po po poStrukturar organizacionale po poNatyra e dizenjimitprodukt/sherbim po poQasjet (kontroll dhepërmirësim) Menaxhimi i po po po poMardhenipunonjes/personel po po poMenaxhimit të cilësisëFurnizuesi po po poVlerësimi i performancësdhe shpërblimet(përgjegjësi për DQ) po po poManaxhimi ndryshimit poFaktoret e jashtem poVleresimi kosto perfitim po poKontrollii poAuditimitbrendshem(Sistem,proces) poKontrolli inputit poFokusimi nga konsumatori poSigurimi vazhdimsise po

Segev1996

Zhu1995

Birkett1986

Johnson 1981

Groomer 1989

Factors Saraph1989

Engl i sh1999

Firth1996

Wang1998

Huang1999

Tabela 2.2: Faktorët që ndikojnë në cilësinë e të dhënave Burimi Xu, 2002

34

2.5 Sistemet e informacionit të menaxhimit (MIS)Sistemet e informacionit të menaxhimit (MIS) u japin kompanive avantazhe konkuruesduke ju ofruar informacionin e duhur, tek përsoni i duhur, në formën e duhur dhe nëkohën e duhur.

2.5.1 Qëllimi dhe funksionet e MISQëllimi kryesor i një MIS është të ndihmojë një organizatë të përmbushë qëllimet e sajduke bërë që menaxherët të interesohen gjithnjë e më shumë për operacionet eorganizatës, në mënyrë që ata të mund të kontrollojnë, të organizojnë dhe të planifikojnënë mënyrë me efektive dhe me efiçente. Shkurtimisht, një MIS ju ufron menaxherëveinformacionin dhe suportin për marrjen vendimive efektive si dhe ju ofron feedback nëlidhje me operacionet ditore. Kështu, një MIS ju shton vlerë proceseve nëorganizatë. Për shembull, një MIS prodhimi është një bashkësi sistemesh të integruar çdoMIS është një bashkësi e integruar nënsistemesh, të cilat përgjithsisht janë tëorganizuara nëpërmjet linjave funksionale brenda një organizate. Kështu, një MISfinanciar përfshin nënsistemet që kanë të bëjnë me raportet financiar, analizën e fitimitdhe të humbjes, analizën e kostos dhe përdorimin dhe menaxhimin e fondeve. Shumica enënsistemeve funksional ndajnë disa burime harduerike, të dhënat dhe nganjëherë dhepërsonelin. Edhe pse rritja e eficencës së MIS është e rëndësishme, të gjithëmenaxherët (duke përfshirë dhe menaxherët e SIK) duhet të vlerësojnë që një ngarolet më të rëndësishme të MIS është përmirësimi i efektivitetit duke ofruarinformacionin e duhur, tek përsoni i duhur, në mënyrën e duhur, në kohën e duhur.

2.5.2 Inputet e sistemit të informacionit të menaxhimitTë dhënat që futen në MIS e kanë origjinën nga burimet e brendshme dhe ato tëjashtme. Burimi i brendshëm më i rëndësishëm i të dhënave për një MIS janë TPS-të endryshme të organizatës. Një nga aktivitetet më të mëdha të TPS është të mbledhë dhe tëruajë të dhënat që dalin si rezultat i transaksioneve të biznesit. Në çdo transaksionbiznesi, aplikimet e TPS te ndryshme bëjnë ndryshime dhe azhornojnë bazat e të dhënavetë organizatës. Për shembull, aplikimi që ka të bëjë me faturat ndihmon të azhornojëbazën e të dhënave të pagesave që duhet t' i bëhen kompanisë, në mënyrë që menaxherëttë dinë se kush i ka borxh kompanisë. Këto baza të dhënash të azhornuara janë burimetkryesore të brendëshme për SIK.

35

Figura 2.13 Karakteristikat e TPS prodhimit:Botimi Irwin/McGrew-Hill 1999Kompanitë që kanë implementuar një sistem ERP (Enterprise Resource Planning),bashkësia e bazave të të dhënave që ju shoqërohen këtyre sistemeve janë një burim ibrendshëm i rëndësishëm i të dhënave për MIS-in. Burime të tjera të brendshme tëorganizatës janë ato që vijnë nga zonat e ndryshme funksionale të firmës. Burimet ejashtme të të dhënave përfshijnë ato të dhëna që përfshijnë klientët, furnitorët,konkurentët dhe stockholders-at, si dhe burime të tjera, ashtu si është psh. interneti. Përmë tepër, shumë kompani kanë implementuar extranetet, që i lidhin ato me këto njësidhe i lejon ata të këmbejnë të dhëna dhe informacione. Prodhon raporte"hard-copy" ose"soft-copy". Disa raporte MIS-i printohen në letër dhe konsiderohen raporte "hard-copy". Shumica e raporteve afishohen në ekranet e kompjuterave dhe në këtë rastkonsiderohen raporte "soft-copy". Përdoren të dhëna të brendshme që janë tëvëndosura në sistemin kompjuterik. Raportet e MIS përdorin pikë së pari të dhënat ebrendshme që gjënden në bazën e të dhënave në kompjutër. Lejon "end-users" tëhartojnë raportet e tyre të personalizuara. Edhe pse në ndërtimin e raporteve dheimplemetimin e raporteve komplekse të MIS përfshihen analistët dhe programistët, tëcilët mbledhin të dhëna nga shumë burime, "end users" ndërtojnë gjithnjë e më shumëraportet e tyre, të cilat prodhohen mbi bazën e kushteve (query) në bazat e të dhënavedhe duke prodhuar kështu raportet bazë. Nevojitet kërkesë nga ana e përdoruesve përraportet e prodhuara nga përsoneli i sistemit. Kur përsoneli i sistemeve tëinformacionit ndërton dhe implementon raporte të MIS, nevojitet një kërkesë formalenë departamentin e sistemeve të informacionit.

2.5.3 Struktura e MISShumë organizata strukturohen në zona ose linja funksionale. Kjo strukturë funksionaleparaqitet përgjithësisht nëpërmjet një grafiku, i cili tregon zakonisht, nënpresidentët tëvendosur nën presidentin. Disa nga zonat funksionale tradicionale janë kontabiliteti,financa, marketingu, përsoneli, projektimi dhe kërkimet shkencore, shërbimet legale,menaxhimi opëracione/produkt dhe sistemet e informacionit MIS-i mund të ndahetnë këto linja funksionale për të prodhuar raporte të adaptueshme sipas funsioneve tëvecanta . Një MIS Finance ofron informacione financiare jo vetëm për ekzekutivët,

36

por edhe për një bashkësi njerëzish që ju duhet të marrin vendimet më të mira bazuarnë aktivitetet e ditës.(Ruseti B., Sevrani K., 2005, fq 43). Pra, MIS financiar është njësistem informacioni që ofron informacione financiare të gjithë menaxherëve financiarebrenda një organizate Nën-sistemet e MIS financiar (FMISs) (Diamond J., and KhemaniP., 2006, fq. 98) janë: parashikimet financiare, sistemet e fitim/humbje dhe ato tëkostos, përdorimi dhe menaxhimi i fondeve, audit imi MIS i burimeve njerëzore, iquajtur ndryshe dhe MIS i personelit (Al-Mashari M., Zairi M., 2000 fq, 297) është njësistem informacioni që ka të bëjë me aktivitetet që lidhen me punonjësit si dhe mepunonjësit e mundshëm të organizatës (Blackburn R., & Rosen B., 1993, fq. 55). Meqëfunksionet e përsonelit lidhen me të gjitha funksionet e zonave të tjera në një biznes, MISi burimeve njerëzore luan një rol të rëndësishëm në sigurimin e suksesit të organizatës.Nën-sistemet përfshijnë:

planifikimin e burimeve njërëzore seleksionimin dhe punësimin e personelit trajnimet dhe aftësimin e tyre përcaktimin e detyrave dhe skedulimet administrimin e pagës bazë dhe të të ardhurave.

Sistemet e informacionit gjeografikGjithnjë e më shumë është rritur numri i menaxherëve që duan t'i shohin të dhënat nënjë formë grafike. Një sistem informacioni gjeografik (geographic information systemsGIS) është një sistem kompjuterik i aftë të mbledhi, të ruajë, të manipulojë dhe tëafishojë gjeografikisht informacionin, që do të thotë që të dhënat të identifikohen ngavendndodhja e tyre. Një GIS i lejon përdoruesit të çiftëzojë hartat e paravizatuara osehartat që do të vizatohen me të dhëna tabulare që përshkruajnë aspekte të një zone tëcaktuar gjeografike.

2.5.4 Sistemet e mbështëtjes së vendimeve (DSS)Një DSS është një bashkësi e organizuar njërëzish, procedurash, softuerësh, baza tëdhënash dhe pajisjesh që përdoren për të mbështëtur marrjen e vendimeve për problemespecifike si dhe zgjidhjen e këtyre problemeve. Fokusi i një DSS (Asemi, A., Safari,A. & Zavareh A., 2011, fq. 168) është efektiviteti i vendimmarrjes kur ndeshet meprobleme të pastrukturuara ose gjysëm të strukturuara të biznesit. DSS ofron potencialinpër të patur fitim më të madh, kosto më të ulta si dhe produkte dhe shërbime më të mira.Psh., një organizate shëndetësore përdor DSS-të për të regjistruar dhe reduktuar kostot.Ashtu si për një TPS dhe një MIS, (Al-Mashari M., & Zairi M., 2000, fq. 299) edhenjë DSS ndërtohet, zhvillohet dhe përdoret për të ndihmuar organizatën nëpërmbushjen e objektivave dhe qëllimeve të saj.

2.5.4.1 Karakteristikat e DSSDSS kanë një tërësi karakteristikash që i lejon ato të jenë një mjet mbështëtes menaxhimiefektiv. Në përgjithësi, një sistem i mbështetjes së vendimeve mund të kryejë funksionet emëposhtme: Mban një sasi të madhe të dhënash të marra nga burime të ndryshme. Psh.,

sistemet e avancuara të menaxhimit të bazave të të dhënave dhe magazinat e të dhënave ilejojnë marrësve të vendimeve të krijojnë informacione në bazat e të dhënave nëpërmjet

37

përdorimit të DSS, ofron raporte dhe paraqitje fleksibël. Menaxherët mund të marrininformacionet që duan në formate që ata kanë nevojë. Ofron si tekste ashtu dhe paraqitjegrafike. Ai mund të shohë kostot e një projekti dhe mund të "gërmojë"dhe tëshohë kostot për çdo fazë, aktivitet dhe detyrë të projektit. Kryen analizë komplekse, tësofistikuar dhe krahasime, duke përdorur paketa softuerësh të avancuara. Mbështëtmetodat "optimization", Duke mbështëtur të gjitha tipet e metodave të marrjes sëvendimeve, një DSS u jep vendimmarrësve që të përdorin kompjuterin për aktivitetete vendim-marrjes. Disa nga aftësitë kryesore të DSS-ve përfshijnë: (Asemi, A., Safari, A.& Zavareh, A., 2011, fq. 171)

Mbështëtje për fazat e zgjidhjes së problemit. Mbështetje për frekuenca të ndryshme të vendimit. Mbështëtje për struktura të ndryshme të problemeve. Mbështetje për nivelet e ndryshme vendimmarrjes.

2.5.4.2 Sistemet e mbështëtjes së vendimeve në grupMetodat e DSS kanë rezultuar si më të mirat në vendimmarrjen e të gjitha niveleve tëpërdoruesve të veçantë. Megjithatë, shumë nga teknikat dhe metodat e DSS nuk janë tëpërshtatshme për një ambjent vendimmarrësish në grup. Menaxherë kanë nevojë përmetoda efektive që t'u asistojnë në marrjen e vendimeve ne grup. Një sistem i mbështetjessë vendimeve në grup (group decision support systems-DOSS), i quajtur ndryshesistemi i mbështetjes së grupit apo një sistem i kompjuterizuar i punës në grup, konsistonnë shumicën e elementëve që përbejnë DSS, plus software të GDSS që nevojiten për tëofruar një suport efektiv në vendimmarrjen në grup.

2.5.5 Sistemi i mbështetjes së ekzekutivitMeqë ekzekutivet e nivelit më të lartë shpesh kanë nevojë për suport të specializuar kurduhet të marrin vendime strategjike, shumë kompani kanë ndërtuar sisteme që ju asistojnëkëtyre vendimmarrësve të ekzekutivit. Ky tip sistemi, i quajtur sistemi i mbështetjes sëekzekutivit (executive support system-ESS), është një DSS e specializuar që përfshingjithë harduerët, softuerët, të dhënat, procedurat dhe njërëzit që përdoren për të asistuarekzekutivet e nivelit më të lartë brenda një organizate. Në disa raste, një ESS, e quajturndryshe sistemi i informacionit të ekzekutivit (executive information system-ESI)(Jones W., & McLeod R., 1986, fq. 231) mbështët veprimet e anëtarëve të bordit tëdrejtorëve, të cilët janë përgjegjës përpara aksionerëve. Një ESS është një tip special iDSS dhe ashtu si një DSS, një ESS është ndërtuar për të mbështetur vendimmarrjen enivelit më të lartë të organizatës. Megjithatë, të dy sistemet kanë ndryshime tërëndësishme. DSS-të ofrojnë një sërë analizash dhe modelimesh që i lejonpërdoruesit të bëjnë analizën e problemit, pra, i lejon përdoruesit t'u përgjigjenpyetjeve. ESS-të paraqesin informacione të strukturuara në lidhje me aspektete organizates e që ekzekutivët i vlerësojnë si të rëndësishëm, pra, me fjalë të tjera,ato i lejojnë përdoruesit të pyesin drejt, të kërkojnë pyetjet e drejta. Një ESS efektiveduhet të ketë aftësitë të mbështes marrësit e vendimeve të ekzekutiv: në lidhje meorganizimin dhe planifikimin strategjik, menaxhimin e krizave, e të tjera. Mbështetjepër përcaktimin e një vizioni më të plotë. Mbështetje për planifikimin strategjik.ESS mbështët gjithashtu planifikimin strategjik. Planifikimi strategjik përfshinpërcaktimin e objektivave afatgjata, duke analizuar pikat e forta dhe të dobta të

38

organizatës, duke predikuar tendencat në të ardhmen dhe duke projektuar zhvillimin elinjave të reja të produkteve. Gjithashtu, ai përfshin planifikimin e blerjeve të pajisjevetë reja, analizën e bashkimeve të mundëshme si dhe marrjen e vendimeve të vështira nëlidhje me reduktimin e numrit punonjësve (për të ulur kostot) dhe për të shitur asetetnëse është e nevojshme në kushte të pafavorshme ekonomike. Mbështetje për organizimin strategjik dhe punësimin e njerëzve. Ekzekutivet e

nivelit më të lartë shqetësohen për strukturën organizative. Për shembull, vendimetnë lidhje me krijimin e një departamenti të ri apo reduktimin e numrit të punonjësvemerren nga menaxherët e nivelit më të lartë. A duhet të departament i sistemeve tëinformacionit të ketë një shef tjetër? A duhet departamenti i kontabilitetit tëbashkohen nën varësinë e një nën-presidenti të ri nga shërbimet financiare? A duhetdepartamenti i marketingut të ndahet sipas dy linjave kryesore të produkteve? Këtodhe pyetje të tjera lidhën thellësisht me efektivitetin e të organizatës dhe duhen tëmbështeten nga ESS. Marrja e vendimeve për punësimin e stafit dhe për njëkomunikim efektiv me punonjësit janë ndër vendimet më kryesore për ekzekutivet.Menaxherët e nivelit të mesëm dhe atij më të ulët marrin vendime për stafin, porvendimet e përgjithshme në lidhje me tipet dhe numrin e punonjësve në departamentetë ndryshme në organizatë përcaktohen nga ekzekutivet e nivelit të lart. Përveckësaj, menaxherët e nivelit më të lartë janë përgjegjës për negocimet e punësimit.Kështu, ESS ndihmon në përcaktimin e vendimeve në lidhje me stafin,përcaktimin e pagave të tyre, ndryshimet, përfitimet e punonjësve, si dherregullat e reja të punës.

Mbështetje për kontrollon strategjik. Një tjetër tip i vendimeve të ekzekutivëvelidhet me kontrollin strategjik, i cili përfshin monitorimin dhe menaxhimin etërë opëracioneve të organizatës. Analiza "Goal seeking" mund të bëhet për çdozonë kryesore për të përcaktuar cfarë performance kanë nevojë këto zona për tëplotësuar atë cka pret organizata. Një ESS efektive ndihmon menaxherët e nivelit tëlartë të kenë maksimumin e burimeve ekzistuese dhe kontrollin e të gjithaaspekteve të organizatës.

Mbështetje për menaxhimin e krizave. Edhe kur ka një planifikim të kujdesshëmstrategjik, mund të ndodhë një krizë. Shkatërrimet kryesore, duke përshirë furtunat,rrëshqitjet e tokës, tërmetet, zjarret dhe sabotazhet, mund të "fikin" pjesët kryesoretë një organizate. Mbajtja e emergjencës në gadishmëri është një tjetër përgjegjësi përekzekutivët e nivelit më të lartë. Në shumicën e rasteve, planet strategjike tëemergjencës mund të realizohen me ndihmën e një ESS. Këto kontigjente planeshndihmojnë organizatat të mbulojnë me shpejtësi rastet e emergjencës kur ndodhënjë krizë.

2.5.6 Inteligjenca artificialeDisa filma dhe dokumentarë shkencorë janë realizuar mbi bazën e skenarëve që kanë tëbëjnë me sistemet kompjuterike dhe makinat inteligjente duke "intriguar" gjithëbotën. Edhe pse ato janë treguar për të krijuar efekte në film, ne shohim një sërëaplikimesh reale të shumë sistemeve të kompjuterave që përdorin konceptin e AI.(Russell S., and Norvig P., 1995 fq. 8) Këto sisteme ndihmojnë në përcaktimin ediagnozave mjekësore, në zbulimin e burimeve natyrore, përcaktojnë se cilat pajisjemekanike nuk punojnë apo projektojnë dhe zhvillojnë sisteme të tjera kompjuterash.

39

2.5.6.1 Inteligjenca Artificiale në perspesktivëSistemet e Inteligjencës Artificiale përfshijnë njerëzit, proçedurat, harduerët,softuerët, të dhënat dhe njohuritë që nevojiten për të krijuar sisteme kompjuterike dhemakineri që demonstrojnë karakteristikat e inteligjencës. Këtu përfshihen kërkuesit,shkencëtarët dhe ekspertët në lidhje me menyrën se si mendojnë njërëzit. Objektivi isistemeve AI bashkëkohore nuk është të zëvendësojë krejtësisht marrjen e vendimevenjërëzore, por të replikojë për disa probleme të mirë-përcaktuara. Ashtu si dhe sistemete tjera të informacionit, qëllimi kryesor i aplikimeve të inteligjencës artificiale në biznesështë të ndihmojë organizatën të përmbushi qëllimet e saj.Duke filluar nga hapat e para të AI, kërkimet në këtë fushë u fokusuan në zvogëlimine makinave me sjellje inteligjente.

Figura 2.14. Struktura e AI Burimi (Russell S., and Norvig P., 1995 , fq. 32)Disa nga karaktersitikat e sjelljes inteligjente përfshijnë aftësinë për të vepruar si mëposhtë: Mëso nga eksperienca dhe apliko njohuritë e marra nga eksperienca. Tëqënurit në gjëndje të mësosh nga situatat dhe ngjarjet e kaluara është një komponent irëndësishëm i sjelljes në mënyre inteligjente ,një aftësi e qënieve njërëzore, të cilëtmësojnë nga testimet dhe gabimet. Të mësuarit nga eksperienca nuk është natyralepër kompjuterat por ata mund te programohen për ta kryer këtë aftësi. Sot, kërkuesitpo zhvillojnë sisteme kompjuterike që e përmbajnë këtë aftësi. Për shembull, lojrat eshahut të AI të kompjuterizuar mund të mësojnë për të përmirësuar lojën e tyre kurlujanë me konkurentët njërëzorë. (Ruseti B., Sevrani K.,.2005, fq. 201) Përveç tëmësuarit nga eksperienca, njerëzit aplikojnë atë që ata kanë mësuar në kushte dhesituata të reja. Shpesh, individët marrin atë ç'ka ata kanë mësuar dhe përfituar nga një"aventurë" dhe e aplikojnë në një rast tjetër. Nëse kjo aftësi është karakteristike përqëniet njërëzore, është mjaft e vështirë për t'u automatizuar tek kompjuterat. Akoma

40

është e vështirë të ndërtohen programe që t'i lejojnë kompjuterat që të aplikojnë atëç'ka ato kanë mësuar. Të dish të sillesh në një situatë komplekse. Në biznes, ekzekutivet dhe

menaxherët e nivelit të lartë ndeshen me tregje komplekse, me konkurentë tëvështirë e sfidues, me rregulla qeveritare të komplikuara dhe me kërkesën përforca pune. Edhe ekspertet njerëzorë bëjnë gabime kur ndeshen me situata të tilla.Ndërtimi i kompjuterave që të sillen në situata komplekse kërkojnë një planifikimdhe një programim të kujdesshëm në kompjuter.

Te zgjidhësh problemin edhe në mungesë të .një informacioni të rëndësishëm. .Ju mund te keni parë filma ku kompjuterat ju përgjigjen komandave njërëzoreme fjali si "Does not compute" (nuk e kryen një llogaritje) ose "Insufficientinformation" (informacion i pamjaftueshëm). Sot, sistemet AI mund të kryejnëllogaritje të rëndësishme, krahasime dhe të marrin vendime edhe në mungesëtë informacionit.

Të përcaktosh se çfarë është e rëndësishme. Të njohësh se çfarë është vërtetë erëndësishme ndikon direkt në një vendimmarrje të mirë. çdo ditë"bombardohemi" me fakte dhe duhet të përpunojmë një "mal" me të dhëna.Përcaktimi se cilët elementë janë të rëndësishëm bënë dallimin midisvendimeve të mira dhe atyre që janë të destinuara të dështojnë.

Të kuptosh imazhet vizuale. Të qënurit i aftë për të kuptuar dhe interpretuarkorrektësisht imazhet vizuale është një proces kompleks për sistemet ekompjuterave. Makinat kanë nevojë për një zgjerim të të kuptuarit të imazhevevizuale, të quajtur sistem perceptiv. Ky sistem i lejon kompjuterat të "shohin" e të"dëgjojnë" si njërëzit dhe të "ndjejnë" objektet.

Të përpunosh dhe manipulosh simbolet. Njerëzit shohin, manipulojnëdhe përpunojnë simbole çdo ditë. Imazhet vizuale i ofrojnë një tufë informacioneshtrurit tonë. Në të kundërt, kompjuterat e kanë të vështirë të trajtojnë përpunimin dhearsyetimin e simboleve. Edhe pse kompjuterat janë të shkëlqyer në llogaritjëtnumërikë, ata nuk janë aq të mirë në përpunimin e simboleve dhe objekteve tre-dimensionale. Megjithatë, kompjuterat e sotme përpunojnë dhe manipulojnësimbole deri në një farë bazë (të kufizuar).

2.5.7 Sistemet ekspertSistemet ekspert të kompjuterizuar janë zhvilluar për të diagnostikuar problemet, përtë parashikuar ngjarjet në të: ardhmen dhe për të zgjidhur problemet.(Krishnamoorthy C.;. Rajeev S., 1996 fq. 23) Gjithashtu, ato janë përdorur për tëprojektuar produkte dhe sisteme të rinj, për të rritur cilësinë e mjekësisë, etj.Gjithashtu, sistemet eksperte janë përdorur për të përcaktuar limitet e kreditit për kartate kreditit.

2.5.7.1 Karakteristikat e një sistemi ekspert (ES)Një ES ka disa karakteristika dhe aftësi( Ruseti B., Sevrani K., 2005. fq. 201 dheKrishnamoorthy C.; Rajeev S., 1996, fq 38), që përfshijnë si më poshtë: Mund të shpjegojë mënyrën e tyre të të arsyetuarit apo të sugjestionojë

vendime.. Një ES mund të shpjegojë mënyrën e të arsyetuarit sipas së cilësarrihet në një konluzion për të aprovuar dhënien e një aplikimi kredie të vecantë.

41

Tregon sjellje "inteligjente". Duke marrë në konsideratë një bashkësi të dhënash,një sistem ekspert mund të propozojë ide apo metoda të reja për zgjidhjen eproblemeve.

Projekton konkluzione nga relacione komplekse. ES mund të vleresojnë relacionekomplekse për të arritur konkluzione dhe për të zgjidhur probleme. Për shembull,një sistem ekspert i propozuar do të punojë me një sistem prodhimi fleksibël për tëpërcaktuar përdorimin më të mirë të mjeteve

Ofron njohuri të transportueshme. Një nga aftësitë e ES është që ato mund tëpërdoren për të mbledhur dhe ruajtur ekspertizat njërëzore, të cilat edhe mund tëhumbasin.

Punon edhe në kushtet e paqartësisë. Këto sisteme punojnë nëpërmjet përdorimittë probabilitetit, statistikave dhe heuristic-ave. Edhe pse këto karakteristika tësistemeve ekspert janë "impresionuese", disa karakteristika të tjera kufizojnëpërdorimin me suskses të tyre. Shumica e këtyre karakteristikave janë tëlidhura me problemet e kostos, kontrollit dhe kompleksitetit. Disa prej këtyrekarakteristikave janë: Nuk përdoren gjerësisht ose nuk janë të testuara. Edhe pse sistemet ekspertpo bëhen të sukseshme, ato nuk janë të përdorshme në një numër organizatash.Me fjalë të tjera, ato nuk janë ende të testura në kushtet e korporatave.

Të vështira për t'u përdorur. Disa nga sistemet ekspert janë të vështira përt'u përdorur dhe kontrolluar. Në shumë raste, kërkohet asistenca e personelitdhe e personave që punojnë me kompjutera e të trajnuar në përdorimin esistemve ekspert, për të ndihmuar përdoruesit që të përfitojnë sa më shumënga këto sisteme.

Të kufizuar kryesisht në probleme përshkrues. Një sistem ekspert i projektuar për tëofruar se si të riparohet një makinë, për shëmbull, nuk është në gjëndje që tëasistojë në vendimet në lidhje me atë se ku dhe kur duhet të riparohet ajo. Nëpërgjithësi, sa më përshkrues të jetë problemi, aq më i lehtë ështëimplementimi një sistemi ekspert për të zgjidhur atë.

Nuk janë "të gatshëm" të punojnë me njohuri "të përziera". Sistemet ekspert nukmund të punojnë lehtësisht me njohuri bazë që kanë një paraqitje mikse.Njohuritë duhet të paraqiten nëpërmjet rregullash të përcaktuara, nëpërmjetkarahasimit me raste të ngjashme apo dhe në mënyra të tjera të ndryshme.

Mundësi për gabime. Edhe pse disa sisteme ekspert kanë aftësi të kufizuara për tëmësuar nga eksperienca, burimi kryesor i njohurive është një ekspert human.

Nuk mund të levrojnë njohuritë e veta bazë. Një programues duhet t'i ofrojësistemit instruksionet që i përcaktojnë atij se si të mësojë nga eksperiencaGjithashtu, disa sisteme ekspert nuk mund të lëvrojnë njohuritë e tyre bazë, sipër shembull, eliminimin e rregullave kontradiktore apo të tepërta.

Të vështirë për t'u mirëmbajtur. Përsa u tha dhe më sipër, sistemet ekspert janë tëvështirë për t'u përditësuar. Disa prej tyre nuk janë adaptive apo që t'u përgjigjenndryshimeve të situatave. Shtimi i njohurive të reja apo ndryshimi i relacionevekomplekse mund të kërkojë aftësi programimi të sofistikuar.

42

Kanë kosto të larta ndërtimi. Sistemet ekspert kanë kosto të larta për t'u ndërtuarkur përdorin gjuhë programimi tradicionalë. Shumë kompani kanë filluar vetëmkohët e fundit të përdorin SE.Ndërtimi i SE është përpjekje e një ekipi, por është e madhe kërkesa për përsonel dhepërdorues me ekspëriencë brënda organizatës. Ndërtimi i SE kërkon nga disa muajnë disa vite, ndërsa kostoja e marrjes së konsulentëve për ndërtimin e sistemit është elartë. Në fakt, është shumë e rëndësishme të gjenden dhe të bashkohen njërëzit eduhur që do të asistojnë në ndërtimin e sistemit ekspert. Pjesëmarrësit në ndërtimin dhepërdorimin e sistemit ekspert përgjithësisht janë disa njerëzit e përfshirë në ndërtimindhe përdorimin e sistemit ekspert

Figura 2.15. Pjesëmarrësit e sistemit ekspert (Ruseti B., Sevrani K., 2005. fq 206)Eksperti i fushës (domain expert). Për shkak të kohës dhe përpjekjeve të përfshirjes nëdetyrë, një sistem ekspert ndërtohet për t'iu drejtuar një fushe specifike të njohurisë. Kjofushë e njohurisë quhet domain. Domain expert është një individ ose një grupekspertësh që mbledh njohuritë në një sistem ekspert. Në shumicën e rasteve, eksperti ifushës është një grup ekspertësh njërëzor. Eksperti i fushës (individ ose grup) ka disanga aftësitë e mëposhtëme: Njeh problemin real. Ndërton një kornizë të përgjithshme për zgjidhjen e problemit Formulon teoritë në lidhje me situatën Ndërton dhe përdor rregulla të përgjithshme për zgjidhjen e problemit Di kur duhen prishur rregullat ose principet e përgjithshme Zgjidh problemin shpejt dhe me eficencë Mëson nga eksperienca e kaluar Di se cfarë është e rëndësishme dhe jo e rëndësishme në zgjidhjen e problemit Shpjegon situatën dhe zgjidhjen e problemit të tjerëve

Inxhinieri i njohurive dhe përdoruesit e njohurive. Një inxhinier njohurish(knowledge engineer) është një individ që është i trajnuar apo ka eksperiencëprojektimin, ndërtimin, implementimin dhe mirëmbajtjen e një sistemi ekspertPërdoruesi i njohurive (knowledge user) është një individ ose një grup që përdorë,përfiton nga sistemet ekpsert. Përdoruesit e njohurive nuk kanë nevojë për ndonjëtrajnim të mëparshëm në kompjutera apo në sistemet ekspert.

43

2.5.8 Realiteti virtualTermi realitet virtual (virtual reality) është përdorur mjaft vonë, në vitin 1989. nëfillim, ky term i referohej realitetit krejtësisht virtual (immersive virtual reality), në tëcilën përdoruesi zhytej krejtësisht në një bote artificiale tre dimensionale e gjeneruarkrejtësisht nga një kompjuter. Një sistem realiteti virtual bënë që një ose disapërdorues të lëvizin apo të veprojnë në një ambjent të simuluar nga kompjuteri.Simulimet e realitetit virtual kërkojnë paisje speciale që transmetojnë pamje,tingujt dhe ndjesitë e një bote të simuluar tek përdoruesi. Gjithashtu, këto paisjemund të regjistrojnë fjalët dhe lëvizjet e pjesëmarësve në programin e simulimitKështu, përdoruesit janë në gjëndje të ndjejnë dhe të manipulojnë objektetvirtuale ashtu sikur të ishin objekte reale. Ky stil natyral i ndërveprimit i jeppjesëmarësve ndjenjën e të qënurit të zhytur në një botë të simuluar.Disa aplikime të realitetit virtualKa me qindra aplikime te realitetit virtual, të cilët sa vijnë e rriten në një kohëkostoja e harduereve dhe e softuereve po bie dhe imagjinatat e njerezve janë tëhapura ndaj potencialit te realitetit virtual. Disa nga aplikimet më interesante tërealitetit virtual janë:

Mjekësi Arsim Tregu i "real estate" Imazhe të gjeneruara me kompjuter etj.

2.6 SIK dhe SME-tëSic thekson dhe King dhe Ismail (2007) në punimin e tyre se në shumë studime ështëtheksuar nevoja për një përshtatje ndërmjet strategjisë së biznesit dhe teknologjisë sëinformacionit (IT). Megjithatë, shumë firma luftojnë për të arritur harmonizimin deri mësot, ka pasur relativisht pak studime të harmonizimit dhe në veçanti faktorët që ndikojnënë harmonizimin në firmat e vogla dhe të mesme (SME). Rishikimet e literaturës mbisistemin e informacionit kontabël tregojnë se shumë studime kanë analizuarharmonizimin në mes faktorëve të pasigurisë dhe të dizenjimit të sistemit informacionitkontabël (SIK) (Chong, V., 1996, fq. 434 ; Chenhall H., 1986, fq 20 Langfield-Smith1997, fq. 225) ose harmonizimit midis faktorëve të pasigurisë dhe sofistikimi veçanërishtnë mesin e firmave të mëdha. Chang dhe Jevons Lee (1992) argumentuan se efektet ekëtyre faktorëve mund të maten nga shkalla e kërkesave të informacionit të një firme, ecila do të vihet në dispozicion nga firmat investuese në një sistem më të sofistikuar tëpërpunimit të informacionit. Megjithatë, shumë studime fokusohen mbi harminiziminmidis kërkesave të informacionit dhe kapaciteteve të përpunimit të informacionit janëshumë të rralla, veçanërisht në kontekstin e SME-ve. E njëjta situatë egziston edhe nërealitetin e firmave në Shqipër. Gjatë punimit të kapitujve të gjetjeve do të vërtetohenedhe në bizneset shqiptare . Mitchell (2000), argumenton se sistemi informacionitkontabël mund të ndihmojë SME-të për të menaxhuar problemet afatshkurtra në fusha tëtilla si koston, shpenzimet dhe rrjedhën e parave, duke siguruar informacion për tëmbështetur monitorimin dhe kontrollin. Shumë studjues sugjerojnë se SME-të kanëinformacion të pakët të dobët për menaxhimin dhe kontrollin dhe se vendimmarrja ështëkryesisht ad hoc (Marriot & Marriot 2000).

44

McMahon (2001), për shembull, sugjeroi se kontabiliteti financiar ka mbetur burimikryesor i informacionit për menaxhimin e brendshëm në SME-të. Marriot & Marriot(2000) gjithashtu sugjeroi se ndërgjegjësimi në mesin e menaxherëve të SME-vendryshon shumë dhe që edhe me përdorimin e kompjuterëve për përgatitjen einformacioneve të kontabilitetit të menaxhimit nuk është në potencialin e saj të plotë.

2.7. Çfarë është një sistem informacini (SI)?Një sistem informacioni (SI) është një tip i specializuar sistemi, që mund ta përkufizojmë nëmënyra të ndryshme. Ashtu si u tha më lartë; SI është një tërësi komponentësh oseelementësh të ndërlidhur që mbledhin (input), manipulojnë (process) dhe afishojnë(output) dhe informacionet si dhe parashikon mekanizmin e feedback-ut për arritjen enjë objektivi: figura. 2.16)InputNë një sistem informacioni, input është aktiviteti i marrjes dhe mbledhjes së tëdhënave psh për të përgatitur pagesën e çdo punonjësi, duhet më parë të dihet numri iorëve (diteve) të tij. Inputi mund të jetë manual ose i automatizuar. Duke i marrë ngadokumenta bazë, të dhënat merren nga kohëshënuesit, faturat, mandate arkëtimet, konfermatbankare, etj. Duke i çekuar direkt ose postuar nga regjistrimi i të dhënave nga karta epunonjësit, shitjet nga njësia, nga arkëtimi i cashit, nga pagesa online e furnitorit, skaneri ibarkodit të hyrjeve daljeve etj

-Figura 2.16. Komponentët e një sistemi informacioni.

Feedback-u është një faktor për suksesin operacional të një sistemi.

2.7.1 ProcessingNë një sistem informacioni, processing (përpunimi) ka të bëjë me konvertimin osetransformimin e të dhënave në një output të përdorshëm. Përpunimi përfshinkryerjen e llogaritjeve matematike, bërjen e krahasimeve dhe marrjen nëkonsideratë të aksioneve alterantive, si dhe ruajtjen e të dhënave për përdorim tëmëtejshëm.

2.7.2 OutputNë një sistem informacioni, outputi ka të bëjë me prodhimin e informacionit tëpërdorshëm, zakonisht në formën e dokumentave dhe raporteve. Outpute janëraportet finnaciare, (Bilancet, PASH, pasqyra e cash flow, lëvizja e kapitalit)(Hoda, Hoxha, 2010) ose borderotë e pagave të punonjësve, raportet që ju drejtohen

45

menaxherëve mbi kostot , devijimet e kostove nga kostot standarte, apo informacione qëju jepen aksionerëve, tatim taksave, bankave, agjencive qeveritare apo grupeve të tjera.Në disa raste, output-i i një sistemi mund të jetë input për një sistem tjetër. Përshembull outputi nga një sistem që përpunon porositë e shitjes mund të përdoret siinput për një sistem që ka të bëjë me faturat e klientëve. Shpesh herë outputi nga njësistem mund të përdoret për të kontrolluar sisteme apo njësi të tjera.. Harduere dhesoftuere kompjuterike të specializuar përdoren për të krijuar projekte origjinale dhepër t'i modifikuar lehtësisht ato. Sapo kopja përfundimtare e projektit është aprovuar,softuerët e projekteve krijojnë faturën e materialeve, të cilat i kalojnë prodhimit përtë bërë porositë.

Outputet mund të prodhohen në forma të ndryshme. Për një kompjuter, printeratdhe ekranet janë njësitë më të zakonshme të outputeve. Gjithashtu, outputet mund tëjenë grafikë, tabela, dhe raporte ose dokumenta të ndryshme specifike.

2.7.3 FeedbackNë një sistem inforrnacioni, feedback është outputi që përdoret për të bërë ndryshime nëinput ose në aktivitetet e përpunimit. Për shembull, gabimet ose problemet mund tëbëjnë të nevojshme korrigjimin e të dhënave input ose të ndryshojnë një përpunim.Feedbacku është gjithashtu shumë i rëndësishëm për menaxherët dhe marrësit evendimeve. Për shembull, outputi nga një sistem informacioni mund të tregojë qënivelet e shitjeve ditore po bien. Në këtë rast, feedbacku reagon për një problemekzistues dhe sinjalizon menaxherin që ka problem që duhet zgjidhur. Për më tepër, njëkompjuter mund të jetë gjithashtu proaktiv duke parashikuar ngjarjet e mëvonëshme, nëmënyrë që të mos ketë më probleme. Ky koncept shpesh quhet parashikim (forecasting)

2.7.4 SIK i kompjuterizuar dhe manualAshtu si u tha më lartë, një sistem informacioni mund të jetë manual ose ikompjuterizuar , shëmbull, disa analistë investimesh mund të vizatojnë me dorë grafikapo linja që t'i ndihmojnë ata në marrjen e vendimeve për investimet. Mbajtja e tëdhënave të stoqëve (input) për muajt e fundit ose për vitet e fundit, bën që analistët tëndërtojnë mbi letër (përpunimi) e që i ndihmon ata të përcaktojnë se cfarë cmimesh testoqëve kemi në ditët apo javët e ardhshme (output). Por gjithashtu, sisteme tëkompjuterizuar informacioni që janë të shkëlqyer për këtë gjë. Për sisteme të shumtëkompjuterash janë ndërtuar për të ndjekur indekset e stoqëve dhe për të sugjeruar kurduhen blerë apo shitur sasira të tëra stoqesh (programe tendencash) në mënyrë që tëkenë avantazhe në lëvizjet e tregut. Shumë sisteme informacioni filluan si sistememanuale dhe pastaj u kompjuterizuan. Megjithatë, kompjuterizimi i sistemevemanuale jo gjithmone do te thotë performancë e sistemit. Nëse një sisteminformacioni manual dështon, kompjuterizimi i këtij sistemi vetëm sa e "prefeksionon"dështimin e tij.

2.7.4.1 Sistemet e Informacionit të bazuar në kompjuterNjë sistem informacioni bazuar në kompjuter (SIBK) është një bashkësi e hardueri,softueri, bazash të dhënash, telekomunikimesh, njerëzish dhe procedurash që janë tëkonfiguruara për të mbledhur, manipuluar, ruajtur dhe përpunuar të dhënat që ato tëkthehen në informacion. Për shembull, sistemi i borderosë së një kompanie, sistemi i

46

hyrjeve të porosive dhe sistemi i kontrollit të inventarit janë shembuj të SIBK.Komponentët SIBK. Infrastruktura e teknologjisë së një biznesi përfshinë harduerët,softuerët, bazat e të dhënave, telekomunikimet, njërëzit dhe procedurat që janëkonfiguruarar për të mbledhur, manipuluar, ruajtur dhe përpunuar të dhënat që ato tëkthehen në informacion. Kjo infrastrukturë është bashkësia e burimeve të ndara tëSI që formojnë bazën e çdo SIBK individuale.

2.7.4.1.1 HarduerëtHardueri konsiston në pajisje kompjuterike që përdoren për të kryer veprimin einputit, përpunimit dhe outputit. Njësitë harduere përfshijnë tastierat, njësitë e skanimitautor pajisjet që mund të lexojnë karakterët magnetike të bojës si dhe shumë pajisje tëtjera. Njësitë e përpunimt përfshijne njësinë qëndrore të përpunimit dhe kujtesënkryesore. Njësitë e daljes janë të shumta dhe përfshijnë njësitë e kujtesavesekondare, printerat dhe ekranin e kompjuterave.

2.7.4.1.2 SoftuerëtSoftueret janë programe kompjuterash që qeverisin operacionet e kompjuterit.Këto programe i lejojnë kompjuterit, për shembull të përpunojë ngjarjet ekonomike tëtrupëzuara në një dokument bazë, si faturë, fletë dalje, mandate-arkëtimi, etjMenaxhimi i cilësisë së informacionitMenaxhimi i cilësisë së informacionit (IQM) luan një rol jetikë në procesin epërshtatshmërisë së sistemit të informacionit kontabël (SIK) në organizatë.Informacioni cilësor po shfaqet si një problem në bizneset e organizatave moderne sotnë botë. Në mënyrë të veçantë, niveli i cilësisë së informacionit është kritikë për tëgjithë proceset e ciklit kontabël dhe ka një ndikim të rëndësishëm në marrjen evendimeve të biznesit. Duhet të theksohet se organizatat moderne mbështeten nëpërdorimin e sistemeve të informacionit kontabël për proceset e kontabilitetit. Ekzistonnjë nevojë në rritje për kërkime për të ofruar njohuri në çështjet dhe zgjidhjet e lidhurame IQM në miratimin SIK. Në ditët e sotme, informacioni është një nga burimetkryesore të përdorura dhe të aplikuara në organizata. Zhvillim informacion ështëesenciale për përmirësimin ose zhvillimin e konteksteve të reja në mbështetje tëmenaxhimit, strategjisë dhe marrjen e vendimeve (Wang, R. Y., Lee, Y. W., Pipino, L.L. & Strong, D. M. 1998, fq. 105). Për më tepër, menaxhimi informacionit është irëndësishëm në organizatat që kërkojnë informacion cilësor të përmirësuar efikas dheefektiv në operacionet të tyre për fitime më të larta dhe rritjen e produktivitetit. Për tëmarrë vendime të rëndësishme të biznesit, informacioni duhet të merret në konsideratëpër çdo organizatë që dëshiron të kryejë një sërë detyrash sa më mirë. Cilësia einformacionit fillon me cilësinë e të dhënave dhe të jetë i aftë për përdorimin e tyre meefikasitet të lartë. Sot është një dëshmi e fortë se çështjet e IQM janë bërë një shqetësimkritik për organizatat (Lee, Strong et al 2002; 15). Aktualisht, përdoruesit kërkojnëinformacion me cilësi të lartë e cila është bazë e kërkesave të aktivitetit të biznesit dhetë tregojë një punë më cilësore me performance të lartë në lidhje me partneritetin nëmes furnizuesit dhe konsumatorit. Sipas Lee, Strong (2002), rritja e sasisë së të dhënaveka rritur nevojën për të dhëna cilësore për organizatat në mënyrë që të kryhet mirëruajtja e tyre, për të pasur avantazhin konkurrues, dhe mbijetuar në ekonominë e sotmeglobale. Kështu, menaxhimi i të dhënave është i rëndësishëm në organizatat, në mënyrë

47

që të mbështesin dhe zhvillojnë departamente të ndryshme në korporatat nga duke bërëtë mundur proçeset e punës të të gjitha llojeve, si dhe vendimmarrjen. Problemet ecilësisë së informacionit mund të ndikojnë në operacionet, rritjen e kostos dhe uljen epakënaqësisë në punë duke rritur ‘pakënaqësine e klientit. Në një botë moderne, cilësia einformacionit është një fuqi për atë që drejton biznesin drejt së ardhmes. Kjo është përshkak informacioni cilësor mund të çojë në sukses ndërsa informacioni jocilësor mundtë çojë në dështimin e biznesit (Redman C., 1998, fq. 2). Si pasojë , kriteret e cilesisë sëinformacionit kanë konsiderata të rëndësishme për çdo organizatë që dëshiron të kryejnjë shumëllojshmëri të proceseve mirë. Në veçanti, kontabiliteti I menaxhimit dhevendimmarrja janë të preokupuar \me përshtatshmërinë e SIK për kërkesat e organizatëspër komunikimin dhe kontrollin e informacionit (Gordon dhe Miller 1976; fq. 65).Argumenti prapa kësaj qëndron se sistemet e informacionit kontabël shpesh nuk kanë tëdhëna me cilësi të lartë. Po kështu, Ismail dhe King (2005) tregojnë se organizatavemund t’u mungojnë njohuritë dhe vizioni për të përfshirë sistemet e informacionitkontabël; përveç kësaj, atje ka ende probleme në procesin e zbatimit të kontabilitetit.Megjithatë, biznesi duhet të shihet si një sistem që, duke përdorur informacion kontabëltë mirë, kërkon cilësi të dhëna në organizatat për të pasur performancë të lartë, për tëpasur avantazhin konkurrues dhe të mbijetojë në ekonominë e sotme globale. Këto janëfaktorë kritikë në një kompani të mirëorganizuar, për të menaxhuar dhe operuar meefikasitet të gjitha proçeset në të gjithë strukturat e saj. Për më tepër, strukturaorganizative është e rëndësishme për të përmirësuar apo përshtatur sistemet SIK. Njësistem kontabël i mirëprojektuar dhe mirëmenaxhuar, mund të përmirësojëperformancën e punës dhe të rrisë efikasitetin e aktiviteteve në përgjegjësi nëkontabilitet. Gjetjet nga literatura tregojnë se një SIK është një aplikim specifik softwari(Programi) dhe procesi i menaxhimit. Kaplan (1998) tregon se kontabiliteti imenaxhimit në ndërmarrje duhet të veprojnë jashtë sistemit ERP për shkak se i njëjtisistem nuk mund japë informacion për kontabilitetit financiar. Për më tepër,marrëdhënia në mes të sistemeve ERP dhe teknikave të kontabilitetit të menaxhimit nukka ndryshime thelbësore. Megjithatë, sistemet ERP janë konsideruar të jenë burime tërëndësishme të dhënave për praktika të reja në kontabilitet, por ato nuk janë një nxitjepër përshtatje për teknikat e sistemit kontabël. Karakteristikat e teknikave kontabël janëtë ndryshme në numrin e elementeve. Për më tepër, disa autorë të tjerë si Rom dheRohde tregojnë se integrimi i të dhënave në kontabilitet duhet të studiohet shumëngushtë (Rom A. & Rohde C. (2007, fq. 46). Te tjerë autorë Davila, Foster et al,(2004); Ismail, (2009); Romney dhe Steinbart, (2009) shprehen se brenda organizataveduhet të ketë vëmendje në standardet e kontabilitetit dhe ligjet e çdo vendi. Kohët efundit, kur duke përshtatur SIK, disa organizata shitëse të SIK kanë bërë përshtatjensistemeve të kontabël duke marrë parasysh përshtatjen me SNRFS deri në zgjidhjenpërfundimtare ligjore të tyre.

48

Figura 2.17. Menaxhimi cilësisë së SIK. Burimi Manirath, Gao, 2011

2.7.5 Zgjedhja e SIKNë zgjedhjen e SIK-ut sipas studimit pilot në FAF sha ka kaluar në disa etapaEtapa e parë e procesit të zgjidhjes se problemit është etapa e inteligjencës. Gjatë kësajetape, përcaktohen problemet dhe mundësitë potenciale. Informacioni mblidhet në lidhjeme shkakun dhe shtrirjen e problemit. Gjatë kësaj etape, investigohen burimet dhekufizimet e mjedisit. Në etapën e projektimit, hartohen zgjidhjet alternative të problemit.Në etapën e fundit të marrjes së vendimeve, etapa e zgjedhjes, kërkohet të zgjidhetnjëra prej alternativave të mësipërme dhe që do të vihet në zbatim. Në fakt, mund të jenëdisa faktorët që ndikojnë në këtë zgjedhje; edhe pse në dukje kjo zgjedhje duket njëveprim i lehte, shpesh nuk rezulton e tillë. Zgjidhja e problemit përfshin marrjen evendimit dhe me tej. Ajo përfshin, gjithashtu, etapen e implementimit, në të cilën bëhetefektive zgjidhja. Etapa e fundit e procesit të zgjidhjes së problemit është etapa emonitorimit. Në këtë etapë, marrësit e vendimeve vlerësojnë implementimin, dukepërcaktuar. se cila nga rezultatet e pritura u arritën dhe cilat procese duhen modifikuarnë kuadrin e një informacioni të ri.2.8. Zhvillimi i SistemeveTë kuptosh zhvillimin e sistemeve është e rëndësishme për të gjithë, jo vetëm përnjërëzit që janë të fushës së sistemeve të informacionit. Në bizneset e sotme, punonjësitdhe menaxherët në të gjitha zonat funksionale punojnë sëbashku dhe përdorin sistemete informacionit të biznesit. Si rezultat, përdoruesit e të gjithë tipeve ndihmojnë nëzhvillimin dhe në vlerësimin e proceseve të zhvillimit të sistemeve.

2.8.1. Pjesëmarrësit në zhvillimin e sistemeveZhvillimi i sistemeve efektive kërkon përpjekjen e një ekipi. Ekipi zakonisht përbëhetnga aksionerët, përdoruesit, menaxherët, specialistët e zhvillimit të sistemit si dhepersoneli tjetër suport. Ky ekip, i quajtur ekipi i zhvillimit, është përgjegjës për përcaktimine objektivave të sistemeve të informacionit dhe të një sistemi që shpërndan këto objektivanë organizatë. Në konteksin e zhvillimit të sistemit, aksionerët (stakeholders) janëindividët të cilët përfitojnë nga projekti i zhvillimit te sistemit, qoftë nga ata vetë, qoftënëpërmjet zonës funksionale që ata përfaqësojnë. Përdoruesit (users) janë individët qëndërveprojnë me sistemin rregullisht. Ata mund të jenë punonjës, menaxherë, klientë

49

apo furnitorë. Për projekte të mëdha të zhvillimit të sistemeve, ku investimet dhe vlera esistemit është shumë e madhe, zakonisht përfshihen si pjesë e ekipit edhe menaxherëte nivelit më të lartë, si presidenti i kompanise si dhe nënpresidentët funksionalë (tëfinancës, të marketingut, e kështu me rradhë).

Në vartësi nga natyra e projektit të sistemit, ekipi mund të përfshijë gjithashtu analistëte sistemit dhe programuesit. Një analist sistemi (system analyst) është një profesionisti specializuar në analizën dhe projektimin e sistemeve të biznesit. Analistët e sistemitluajnë një rol mjaft të madh kur ndërveprojnë me aksionerët dhe përdoruesit, memenaxhimin, me shitësit dhe furnitorët, me kompanitë e jashtme, me programuesit esoftuereve, dhe përsonelin tjetër të SIK. Ashtu si një arkitekt projekton një ndërtesë të re,një analist sistemi zhvillon një plan të detajuar për sistemin e ri ose atë tëmodifikuar. Programuesi (programmer) është përgjegjës për modifikimin ose hartimin eprogrameve që të plotësojë kërkesat e përdoruesve. Ashtu si një konstruktor bënëkonstruksionin e një ndërtese të re ose rinovon një ekzistuese, programisti merr planine analizës nga analisti dhe ndërton ose modifikon softueret e nevojshëm.

Figura 2.18. Pamje përgjithshme zhvillimit të SIK Burimi: Ruseti, Sevrani (2005)

2.8.2 Faktorët kritikë të suksesitFaktorët kritikë të suksesit (critical success factors-CSFs) janë faktorë që janëesencialë për suksesin e disa zonave funksionale të organizatës. Këto CSF do tëkonvertohen në objektiva specifike për një sistem mirëmbajtje të pajisjeve të një planitë propozuar. Një objektiv specifik mund të jetë ai që "alarmon" planifikuesit emirëmbajtjes kur një pjesë e pajisjes duhet t'i nënshtrohet një mirëmbajtje rutinepreventive (psh., për pastrim apo lubrifikim). Një tjetër objektiv mund të jetë ai që"alarmon" planifikuesit e mirëmbajtjes kur një material pastrues i nevojshëm, vajlubrifikues apo niveli i inventarit i një pjese ndërrimi bie poshtë një limiti të

50

specifikuar. Pavarësisht nga përpjekjet për zhvillimin e sistemeve të vecantë, procesi izhvillimit duhet të përcaktojë një sistem me objektiva performance dhe kostojespecifike.

2.8.3 Objektivat e performancësShkalla në të cilën një sistem funksionon ashtu si duhet matet nëpërmjet objektivavetë saj të performancës. Performanca e sistemit zakonisht përcaktohet nga faktorë si mëposhtë:

- Cilësia ose vlefshmëria e outputeve- Cilësia ose vlefshmëria e formateve të outputeve- Shpejtësia me të cilën gjenerohet outputi

2.8.3.1 Objektivat e kostosPërfitimi nga plotësimi i qëllimeve në lidhje me performancën mund të balancohetnga kostot e sistemit, duke përfshirë: Kostot e zhvillimit Kostot e lidhura me një aplikim sistemi të vetëm Investimet fikse në harduere dhe në pajisje të lidhura me të Kostot operative të sistemit (kosto për përsonelin, softueret, furnitorët si dhe të

burimeve si psh. elektriciteti etj.)Kostot e sistemit korent ose të metodës së zgjidhjes së problemit zbriten nga

kostot që shoqërojnë një nivel të dhënë performance, kontrolli dhe kompleksiteti në njësistem të ri apo të modifikuar. Balancimi i objektivave të performancës dhe të kostosështë një sfidë për qëllimet e organizatës.

2.8.4 Cikli i jetës SIKProcesi i zhvillimit të SIK quhet gjithashtu cikli i jetës së zhvillimit së tij, (Gordon,L. A. & Miller, D. (1976) për shkak te aktiviteteve që i shoqërohen atij. Ashtu si çdosistem që duhet të ndërtohet, projekti ka kohën e punës dhe afatet, derisa SIK tëfillojë të instalohet dhe pranohet. Jeta e sistemit vazhdon derisa lind nevoja tëmirëmbahet dhe te rishikohet. Nëse sistemi ka nevojë për përmirësime sinjifikative qëvijnë si rezultat i mirëmbajtjes, nëse ai duhet zëvendësuar për shkak të një gjenerate tëre të teknologjisë ose nëse SIK ka nevojë për ndryshime të mëdha organizacionale,duhet të iniciohet një projekt i ri dhe cikli fillon nga e para. Një fakt i rëndësishëm nëzhvillimin e sistemeve është ai që sa më vonë të zbulohet një gabim në SDLC, aq më ikushtueshëm është korrigjimi i tij. SDLC më të zakonshme janë: tradicionale,prototipi, zhvillimi i aplikimeve të shpejta (rapid application development — RAD)dhe "end-user development") (Xu H., 2009). Ne disa kompani, këto metoda janëformalizuar dhe dokumentuar, kështu që ndërtuesit e sistemit e kanë mirë tëpërcaktuar se çfarë duhet të bëjnë; në kompani te tjera përdoren metoda më paktë formalizuara. Në fazën e investigimit, (Al-Hiyari, Hamood , AL-Mashregy, 2013 fq.29) problemet potenciale dhe oportuniteteve identifikohen dhe konsiderohen në dritëne qëllimeve të biznesit. Investigimi i sistemit përpiqët t'i jape përgjigje pyetjes: "Cili ështëproblemi dhe cila është zgjidhja më e vlefshme?" Rezultati kryesor i kësaj faze ështëpërcaktimi i projektit të sistemit të informacionit për të cilin janë krijuar problemet, dukemarë parasysh dhe oportunitetet, cilat janë burimet e pashfrytëzuara të organizatës dhe

51

cila është analiza e sistemit që do të rekomandohet. Analiza e sistemit (Markus, M. L.and Pfeffer, J., 1983 fq. 215).përpiqet t'i përgjigjet pyetjes "çfare rfoli ka sistemi iinformacionit për të zgjidhur problemin?" Kjo fazë përfshin studimin e sistemitekzistues dhe proceset e punës, në mënyrë që të identifikohen kufizimet, dobësitë dheoportunitetet për përmirësim. Rezultati kryesor i kësaj faze është një listë me kërkesadhe prioritete. Projektimi i sistemit (Abernethy, M.A.; Guthrie, C.H. 1994: 59).përpiqet t'i përgjigjet pyetjes "çfarë duhet të bëjë sistemi informacionit që të marrëzgjidhjen e problemit?" Rezultati kryesor i kësaj është projektimi teknik që përshkruanqoftë sistemin e ri, qoftë sistemin ekzistues . Projektimi i sistemit përshkruan nëmënyrë të detajuar outputet e sistemit inputet dhe përdoruesit; specifikon hardueret,softueret, bazat e të dhënave të telekomunikimit, përsonelin dhe procedurat; si dhetregon si këto komponente janë ndërlidhur me njeri-tjetrin. Implementimi isistemit(Abernethy, M.A.; Guthrie, C.H. 1994, fq. 55), përfshin krijimin dhe blerjene komponenteve të reja të sistemit, të detajuar në fazën e projektimit. Një detyrë erëndësishme në këtë fazë është trajnimi i përdoruesve. Rezultati i implementimit tësistemit është një sistem informal operacional, i instaluar, që përmbush nevojat e biznesit,për të cilin ai është ndërtuar. Qëllimi mirëmbajtjes dhe rishikimit të sistemit është tësigurojë që sistemi punon apo do modifikojë atë në menyrë që të vazhdojë tëplotësojë nevojat në ndryshim të biznesit. sic tregohet në figuren 2., një sistem nëzhvillim kalon nga njëra fazë në tjetrën

Grafiku 2.2 Cikli i jetës SIK

2.8.5 PrototipetSipas përvojës në FAF sha, KESHH sha, MADA të studjuara në studimin pilot paradrejtuesve shtroheshin dy alternative:Të blejmë një program SIK-u të gatshëm në treg dhe të njohur apo të porositim njëprototip. C’është prototipi? Prototipi është një metodë interaktive për procesin ezhvillimit të sistemit. Gjatë çdo interacioni, identifikohen dhe analizohen (Romney M,Steinbart J 2009 fq, 336) kërkesat dhe alternativat e zgjidhjes së problemit, projektohenzgjidhjet e reja si dhe implementohet një pjesë e sistemit. Prototipi fillon me krijimin e

52

modeleve të thjeshta e nënsistemeve më të mëdha ose si një version i një shkallëzimi tëmëposhtëm të tërë sistemit. Për shembull, një prototip mund të ndërtohet për të treguarnjë shembull formati raporti apo një ekran për futjen e të dhënave. Pasi është ndërtuar dhedetajuar, prototipi i raporteve dhe i ekranit të të dhënave përdoren si modele për sisteminaktual, i cili mund të ndërtohet duke përdorur gjithë programimin. Modeli i parë më ithjeshtë ridetajohet duke formuar modelet e brezit të dytë e të tretë, (Romney M,Steinbart J., 2009, fq. 344) e kështu me rradhë derisa të ndërtohet komplet sistemi.Një faktor kryesor që ndikon cilësine e zhvillimit të SIK është shkalla e ndryshimit qëshoqëron projektin. Kjo përfshinë që nga implementimi i përmirësimeve të vogla të njëSIK ekzistues deri tek ri-inxhinieria. (Romney M, Steinbart J 2009 fq. 354) Ekipi iprojektit duhet të dijë ku janë ata në këtë spektër.

2.8.5.1 Përmirësimi i vazhdueshëm kundrejt Ri-inxhinierisëProjekti i përmirësimit të vazhdueshëm nuk kërkon procese biznesi sinjifikative apondryshime të sistemit të informacionit kontabël, as ritrajnimin e individeve; kështu, keminjë shkallë të lartë të suksesit. Përgjithësisht, nga përmirësimet e vazhdueshme përfshijnëpërmirësime të vogla, ato kanë gjithashtu përfitime relativisht modeste. Nga ana tjetër, ri-inxhinieria përfshin ndryshime thelbësore në mënyrën se si një organizatë kryen njëbiznes apo si i kryen detyrat. Faktorët që lidhën me një ri-inxhinieri të sukseshme janë poato që lidhën me çdo përpjekje të bërë për të zhvilluar sisteme, duke përfshirëmbështetjen nga ana e menaxherëve të nivelit të lartë, përcaktimin e qartë të qëllimeve tëorganizatës si dhe objektivat e zhvillimit të sistemeve, si dhe një menaxhim tëkujdesshëm të ndryshimeve. Projektet ri-inxhinierike të mëdha tentojnë të kenë njëshkallë të lartë rrisku, por gjithashtu kanë një potencial të lartë për përfitime të mëdha nëbiznes. Aftësia për të menaxhuar ndryshime është kritike për suksesin e zhvillimit tëSIK . Sistemet e krijuara gjatë zhvillimit të sistemeve shkaktojnë ndryshime nëmënyrë të paevitueshme. Për shembull, ambienti i punës dhe sjellja e njerezve janënë mënyrë të pandryshueshme të ndikuara nga zhvillimi i një sistemi informacioni tëri. Menaxhimi i ndryshimeve kërkonë aftësinë për të njohur problemet ekzistuese dhepotencialet (sidomos ato që kanë të bëjnë me përdoruesit) dhe të ndajë me tomundësinë për të patur sukses nga sistemi i modifikuar apo i ri. Disa nga problemet më tëzakonshme që lindin nga një sistem i modifikuar apo një sistem i ri janë: Frika se mos punonjësit humbasin punën e tyre, fuqinë apo influencën brenda

organizatës Besojnë se sistemi i propozuar mund të hapi më shumë punë se sa t'i eliminojë ato Pakënaqësia për të punuar me "njerëzit e kompjuterave" Ankthi se mos sistemi i propozuar do të ndikojë negativisht në alternimin e strukturës

së organizatës Besojnë se problemet e reja që do të hasen do të jenë më të mëdha sesa ato që

zgjidh sistemi i propozuar ose që sistemi është zhvilluar nga njerëz te cilët nuk janëfamiljarë me problemet

Mungesa e dëshirës për të mësuar metoda apo proçedura të reja

2.8.6 Përdorimi i procesit formal të sigurisë së cilësisëZhvillimi i SIK kërkon (studimi pilot FAF sha) një këmbim konstant të kostos dhëskedulave drejt cilësisë. Historikisht, zhvillimi i softuerëve aplikative i mëshojnë më

53

shumë skedulimit dhe kostove duke dëmtuar në një farë mënyre cilësinë. Teknika të tillaashtu si është standarti ISO 9000 janë ndërtuar për të përmirësuar cilësinë e sistemeve tëinformacionit. ISO 9000 janë Standarte Ndërkombëtare të Cilësisë (1987), qëndihmojnë bizneset të përcaktojnë dhe dokumentojnë proçedurat e tyre të cilësisëpër produktet dhe shërbimet. Ato mund të përdoren në çdo tip biznesi dhe janë tëpranuara nga e gjithë bota për të konfirmuar cilësinë e sistemeve të informacionit. Shumëorganizata me IS kanë inkorporuar ISO 9000, menaxhimin total të cilësisë (total qualitymanagment) si dhe principe të kontrollit statistikor të proceseve për të prodhuarsoftuerët e tyre. Shpesh, për të siguruar cilësinë e proceseve të zhvillimit të sistemeve dhetë produkteve të përfunduara, organizatat me IS formojnë grupet e tyre të punës që merrenme sigurimin e cilësisë e që punojnë me ekipin e projektit, duke i inkurajuar ata që tëvendosin standarte. Konsiderata në lidhje me projektimin special të sistemeve. Një numërkarakteristikash sistemesh speciale duhen marrë në konsideratë gjatë projektimit logjikdhe atij fizikë. Këto karakteristika përfshijnë procedurat e regjistrimit (sign-on),përpunimet interaktive, dialogun interaktiv, parandalimin e gabimeve dhe zbulimin e tyresi dhe procedurat alternative të emergjencës.

2.8.6.1 Procedurat e regjistrimitGjate projektimit të sistemit vendosen metodat e kontrollit të sistemit (studimi pilot FAFsha.). Për mbrojtjen e sistemeve nga shumë probleme, si për shembull vjedhjen e tëdhënave konfidenciale, përdoren metoda të ndryshme të luftës kundër këtyre problemeve.Ndër më të përhapurat është procedura e sign-on, që konsiston në identifikimin enumrave, fjalëkalimeve si dhe procedura të tjera që një individ është i detyruar të kryejëpër të aksesuar burimet e kompjuterit. Sistemi sign-on, është një proçedurë që i lejonpërdoruesit të ketë akses në sistemin kompjuterik. Aplikimi sign-on është një proçedurëqë i lejon përdoruesit të startojë dhe përdorë një aplikim të veçantë. (studimi pilot FAFsha.) Këto procedura mundësojnë sigurinë që vetëm individët e autorizuar të mund tëaksesojnë një aplikim apo një sistem të vecantë. Identifikimi nënkupton identifikimin ngaana e kompjuterit vlefshmërinë e përdoruesit. Kur përdorim një numër identifikimi aponjë fjalëkalim kemi kaluar nëpërmjet procedurës së identifikimit. Verifikimi përfshinfutjen e një kodi shtesë përpara se të jepet aksesi. Së fundi, autorizimi i lejon përdoruesitqë të ketë akses në pjesë të caktuara të një sistemi apo të një aplikimi.

2.8.6.2-Përpunimi interaktiv.Sot, shumica e sistemeve të kompjuterve lejojnë përpunimin interaktiv. (studimi pilotFAF sha.) Nëpërmjet këtij tip sistemi, njerëzit ndërveprojnë direkt me componentët epërpunimit të sistemit nëpërmjet terminaleve apo PC-ve të lidhura në rrjet. Sistemi dhepërdoruesi i përgjigjen njeri-tjetrit në kohë reale, që do të thotë "në punë sekonde".Përpunimi interaktiv në kohë reale nënkupton përdorimin e një sistemi me karakteristikaprojektimi speciale për përdorim të lehtë, si për shembull një sistem me menu, komandandihmë ("help"), ristartimi programi, etj. Elementët e mëposhtëm sigurojnë një dialogtë mirë interaktiv gjatë fazës së projektimit të sistemit:

Qartësia. Sistemi i kompjuterit duhet të ketë një gjuhë që të përdoret dhekuptohet lehtësisht nga përdoruesi.

Koha e përgjigjes. Do të ishte ideale që sistemi i kompjuterit të kishte njëkohë përgjigjeje normale, të përafërt me atë që do të jepte një njeri për të

54

njëjtin lloj dialogu.Qëndrueshmëria. Sistemi duhet të përdorë komanda, fraza, fjalë dhe tasta

funksionesh të njëjta për të gjitha aplikimet. Formati. Sistemi duhet të përdorë një format atraktiv dhe paraqitje terheqëse

të ekranit. (ngjyrave, ndricimeve si dhe pozicioni i informacionit në ekranëduhet konsideruar me shumë kujdes).

Zhargoni. çdo dialog duhet të shkruhet me terma lehtësisht të kuptueshëm. Lejohetvetem "zhargon" i specialistëve të SIK.

Respekti. Të gjithë dialogët duhet të ndërtohen profesionalisht dhe me respekt.Nuk duhet të lejohen dialog të tillë si "Ju keni bërë një gabim fatal."

2.8.6.3 Parandalimi, zbulimi dhe korrigjimi i gabimeveKoha më e mirë për të dalluar gabimet është në fazën e projektimit ose testimit.Gjatë instalimit apo pasi është vënë në punë sistemi, është me e kushtueshme dheharxhon më shumë kohë që të gjënden gabimet si dhe problemet me të cilat atolidhen. Kontrolli i inputeve ruan integritetin dhe sigurinë e të dhënave. Disa kontrolletë inputeve përfshijnë njerëzit që përdorin sistemin; të tjera kontrolle përfshijnënjërëzit që lidhën me të dhënat. Qëllimi kryesor është zvogëlimi i gabimeve, dukembrojtur kompjuterat nga inputi i të dhënave të padëshirueshme. (studimi pilot FAFsha.). Kontrollet e përpunimit kanë të bëjnë me aspekte të përpunimit dhe të ruajtjes.Kontrollet e outputeve. Këto kontrolle zhvillohen për të siguruar që outputet janë marrëkorrekt. Ne shumë raste, outputet e gjeneruara nga sistemi kompjuterik regjistrohennë një skedar që tregon raportet dhe dokumentat e gjeneruara, kohën e krijimit si dhedestinacionin e tyre fundor. Kontrollet e bazave të të dhënave kanë të bëjnë me siguriminqë një bazë të dhënash të jetë efiçente dhe efektive. Këto kontrolle përfshijnëpërdorimin e nënskemave, numrat identifikues dhe fjalëkalimet, pa të cilat njëpërdorues i ndalohet aksesi i disa të dhënave dhe informacioneve. Shumë prej këtyrekontrolleve ofrohen nga sistemi i menaxhimit të bazave të të dhënave. Kontrollet etelekomunikimeve ndërtohen për të siguruar një transferim të kujdesshëm dhe tëbesueshëm të të dhënave dhe informacioneve nga sistemi. Disa kontrolle të tillapërfshijnë harduere dhe softuere si dhe pajisje të tjera që sigurojnë komunikiminkorrekt, ndërkohë që eliminojnë mundësinë për mashtrime apo krime. Pajisjet dhesistemet ekspert që përdoren për të mbrojtur një rrjet nga aksesimi i paautorizuar,janë shembuj të këtyre kontrolleve. Kontrolle të ndryshme për personelinndërtohen dhe implementohen në mënyrë që të sigurohet që vetem personeli iautorizuar të ketë akses në pjesë të sistemit. Kontrollet e personelit përfshijnëpërdorimin e numrave të identifikimit dhe fjalëkalimeve që i lejon një numër të caktuarnjërëzish të aksesojnë të dhëne apo informacion. Pajisje sigurie apo të identifikimit((studimi pilot FAF sha.) ndalojnë hyrjen e personave të paautorizuar në ambjentetku gjenden facilitetet e sistemeve të informacionit. Pasi ndërtohen kontrollet emësipërme, ato dokumentohen në një numër manualesh standarte, që tregojnë sesi kontrollet do të implementohen.

2.8.7 Rëndësia e suportit nga ana e shitësave ose projektuesve.Kur një individ blen një kompjuter personal apo kur një kompani (studimi pilot FAFsha.) me eksperiencë do të blejë një kompjuter të shtrenjtë, sistemi duhet të mbahet

55

nga një ose disa shitësa. Në disa raste, shitësi ofron vetëm harduerët dhe softuerët. Neraste të tjera, shitësi ofron shërbime shtesë, si për shëmbull, në lidhje me projektimin,instalimin dhe mirëmbajtjen e sistemit. Disa nga faktorët që duhen marrë nëkonsideratë për zgjedhjen e shitësit ose prodhuesve të SIK-ut janë: Besueshmëria dhe stabiliteti financiar i shitësit Tipi i shërbimit të ofruar pas shitjes Mallrat dhe shërbimet e ofruara prej tij si dhe gjëndja e stokut Dëshira e shitësit për të treguar produktet e tij Aftësia e shitësit për të riparuar harduerët Aftësia e shitësit për te modifikuar softueret e tij Aftësia e shitësit për të ofruar trajnime për personelin e SIK dhe përdoruesit e

sistemit Vlerësimet për shitësin nga organizatat e ndryshme

2.8.8 Vlerësimi dhe zgjedhja e alternativave në projektimin eSIK-u

Hapi fundit në projektimin e një SIK-u është vlerësimi i alternativave të ndryshme sidhe zgjedhja e asaj alternative që do të japi zgjidhjen më të mirë për qëllimet eorganizatës. Vleresimi paraprak (studimi pilot FAF sha.) fillon pasi janë parë gjithëpropozimet e bëra. Qëllimi i këtij vleresimi është që të hiqet dorë nga propozimet epadëshiruara. Disa shitës mund të eliminohen duke investiguar propozimet e tyre sidhe duke i krahasuar ato me kriterin origjinal. Ato që duken të favorshme, kërkohettë bëjnë një prezantim formal ekipit të analizës. Vlerësimi përfundimtar fillon me njëinvestigim të detajuar të propozimeve të ofruara ng shitësit e mbetur pas zgjedhjessë parë. Shitësve duhet t'ju kërkohet që të bëjnë një prezantim përfundimtar sidhe demostrim të plotë të sistemit. Demostrimi duhet të jetë mundësisht sa megjerë me kushtet aktuale te operimit. Aplikime të tilla si borderoja, kontrolli inventarit,faturat, duhet të merren parasysh duke përdorur një volumë të madh të dhënave Pasprezantimit final dhe demostrimit, organizata bënë vlerësimin dheseleksionimin përfundimtar. Duhen marrë në konsideratë faktorë të tillë sikrahasimet e kostove performanca e harduereve, data e dërgimit, çmimi,fleksibiliteti, lehtësirat për backup mundësia e trajnimeve në lidhje me softuerët,si dhe mirëmbajtja. Do të ishte mirë të krahasoheshin shpejtësitë e kompjuterave,kapacitetet e ruajtjes si dhe karakteristika të tjera të ngjashme, por është enevojshme gjithashtu që të analizoheshin me shumë kujdes karakteristikat eSIK të propozuara nëse plotësojnë objektivat e organizatës. Edhe pse përdorenprocedura ekzakte për të bërë vleresimin përfundimtar si dhe zgjedhjen ngaorganizatat, egzistojnë dhe disa teknika të tjera ashtu si janë: konsensusi i grupit,analiza kosto/fitim, testet e "benchmark"-ut. Në konsensusin e grupit, caktohet njëgrup vendimmarrës dhe i jepet përgjegjësia për të marrë vendimin përfundimtarëdhe për te bërë zgjedhjen. Përgjithësisht, në këtë grup bëjnë pjesë ata që marrinpjesë në analizën dhe ndërtimin e sistemit. Analiza kosto/fitim Analiza kosto/fitimështë një teknikë që liston kostot dhe fitimet e çdo sistemi të propozuar. E shprehurnë vlera monetare, të gjitha kostot krahasohen me të gjitha fitimet. Kjo teknikëpërdoret për të vlerësuar opsionet në lidhje me kostot, për të zgjedhur më tej se cilinshitës hardueresh dhe softueresh do te zgjidhni. Test i "benchmark"-et (studimi pilot

56

FAF sha.) është një egzaminim që krahason të operuarit e SIK nën të njëtat kushte.Edhe pse shumë kompani publikojnë testet e tyre të "benchmarket"-it, mënyra më emirë për çdo organizatë është të ndërtojë testet e saj dhe pastaj t'i përdorë ato për t'ikrahasuar pajisjet që i duhen.

2.8.9 “Ngrirja" e specifikimeve të projektit.Nga fundi i fazës së projektimit, (studimi pilot FAF sha.) një organizatë ndalonndryshimet e mëtejshme në projektimin e SIK. Specifikimet në lidhje meprojektin, atëherë thuhen se janë "të ngrira". Ngrirje e specifikimeve të projektit tëSIK do të thotë që përdoruesi mendon se projekti është i pranueshëm Një problem qëshpesh lind nga implementimi i çdo projekti madhor është "dredhimi i sistemit".Meqë përdoruesit e kuptojnë më shpejt si SIK do të punoje si dhe cilat janë nevojate tyre, ata fillojnë të kërkojnë ndryshime nga projekti origjinal. çdo ndryshimmund të jetë relativisht i vogël, prandaj ekipi i projektit tenton të zgjerojë fushën eprojektit dhe të inkorporojë ndryshimet e kërkuara. Megjithatë, bashkimi i të gjithandryshimeve të vogla mund të jetë sinjifikativ; implementimi i gjithëndryshimeve të vogla mund të vonojë projektin apo/ose të rrisë kostot në mënyrë tëndjeshme. Një shëmbull i zakonshëm është ai i kërkimit të një raporti të ri që nukështë parashikuar në projektin origjinal. Por kjo kërkesë mund të shoqërohet me njëkërkesë për një tjetër raport, e kështu me rradhë. Menaxherët me eksperiencë tëprojektit vendosin kontrolle formale në lidhje me fushën e projektit. Një komponent irëndësishëm i këtij procesi është marrja në konsideratë e kostove dhe skedulimeve përçdo ndryshim të kërkuar; s'ka rëndësi se sa i vogël është ndryshimi apo kur duhetbërë. Shpesh, përdoruesit dhe ekipi i projektit bashkëpunojnë derisa vendosinprioritetet në lidhje me të gjitha ndryshimet e kërkuara.

2.8.10 Kontrata dhe përshtatja me pajisjet harduerike.Një nga hapat më të rëndësishëm (studimi pilot FAF sha.) në implementimin e SIKështë hartimi i një kontrate të mirë. Shumica e shitësve ofrojnë kontrata standarte;sidoqoftë, këto kontrata hartohen për të mbrojtur interesat e shitësve dhe jodomosdoshmërisht nevojat e organizatave në blerjen e pajisjeve kompjuterike.Gjithnjë e më shumë, organizatat po përdorin konsulentët e jashtëm dhe firmat ligjorepër t'i ndihmuar ata në hartimin e kontratave të tyre. Këto kontrata saktësojnë seçfarë presin ekzaktësisht nga shitësi i SIK dhe çfarë ndërveprimi do të ketë midisshitësit dhe organizatës. Aty vendosën të gjitha specifikimet në lidhje me pajisjet,softueret, trajnimet, instalimin, mirëmbajtjen e të tjera. Për më tepër, kontrata cilësonafatet kohore për secilën etapë si dhe fazat e instalimit dhe të implementimit, poashtu dhe çfarë ndodh nëse shitësi kalon afatet apo hasen probleme. Disaorganizata përfshijnë vendosjen e klauzolave ndëshkimore në rast se shitësi nukështë në gjëndje t'i përgjigjet detyrimeve në datën e specifikuar në kontratë si dhedetyrimet e mirëmbajtjes dhe backup-in.

2.8.11 Raporti i projektitSpecifikimet e SIK janë rezultatet përfundimtare të projektimit të tij. Ato përfshijnënjë përshkrim teknik, i cili detajon outputet, inputet dhe ndërfaqësinë e përdoruesit tësistemit, po ashtu komponentet harduere, softuere, bazat e të dhënave,

57

telekomunikimet, personelin dhe procedurat si dhe mënyrën se si këtokomponente janë të lidhura me njëra tjetrën. Specifikimet përmblidhen në njëraport të projektit, i cili është rezultati kryesor i projektimit të sistemit. Raporti iprojektit reflekton vendimet e marra për projektimin e sistemit dhe përgatitjen emënyrës së implementimit.

2.8.12 Implementimi i SIKPasi sistemi i informacionit kontabël dizenjohet, një sërë detyrash duhet të kryhenpërpara se sistemi të instalohet dhe të jetë gati për të punuar. Ky proces, i quajturimplementim i SIK, përfshin blerjen, blerjen ose ndërtimin e tyre, përgatitjen epersonelit, punësimin dhe trajnimin e personelit, përgatitjen e të dhënave dhe tëvendit ku do të vendoset serveri, instalimin, testimin, start-up dhe pranimin nga ana epërdoruesit (FAF sha). Për të patur komponentët e një SIK, organizatat mund tëblejnë në qoftëse nuk i disponojnë harduerët kompjuterike si dhe burimet e tjera(Mirë është që kur bëhet porosia e softuerit duhet të kihet parasysh edhe kostua eharduerëve si dhe pajisjeve të domosdoshme për instalimin e sistemit. Gjatëimplementimit, organizatat duhet të identifikojnë dhe zgjedhin një ose më shumëshitësa sistemi informacionesh. Një shitës SIK është një kompani që ofron harduere,softuere, sisteme telekomunikimi, baza të dhënash, përsoneli sistemeinformacioni dhe/ose burime të tjera të lidhura kompjuterash. Tipet e shitësave tësistemeve të informacionit mund të përfshijnë dhe shitësit e kompjuterave dheaksesorëve të tjerëTë blesh apo të ndërtosh vetë një Softuerë?

Ashtu si me harduerët, softuerët mund të merren në mënyra të ndryshme. Sic thamëmë parë ato mund të blihen nga shitësa të ndryshëm apo të ndërtohen nga vetëorganizata. Ky vendim shpesh quhet vendimi të bësh apo të blesh. Në disa raste,organizatat përdorin përzierje, softueresh nga burime te brendëshme dhe të jashtme.Kjo do të thotë që pjesë të programeve softuerike të personalizohen apo tëmodifikohen nga vetë organizata.(Studimi pilot MADA)Zhvillimi i softuerëve nga jashtë organizatësDisa nga arsyet që një kompani merr me qera apo blen softuere të ndërtuar jashtëorganizatës janë kostot më të ulta, risk më i vogël në lidhje me karakteristikat dheperformancës e paketave si dhe instalimi më i lehtë. Nëse kompania vendos tandërtojë vetë, asaj do t'i duhen muaj, ndoshta dhe disa vite, si dhe kur ta implementojë,sistemi mund të mos përmbushë më nevojat e organizatës.Rishikimin e nevojave dhe kërkesave. Është e rëndësishme të analizohenaftësitë e programeve për të plotësuar kërkesat e përdoruesve dhe nevojat eorganizatës.Blerjen e softuerit. Duhen marrë në konsideratë shumë nga çështjet e trajtuara mësipër, duke përfshirë propozimet, analizat financiare si dhe negocimin e kontratave tësoftuerëve.

58

Modifikimin ose personalizimin e softuereve. Ndërtuesit e programeve duhet të marrinnë konsideratë modifikimin ose plotësimin e përdoruesve, si dhe nevojatorganizacionale.Testimin dhe pranimin e softuerit. Programet e ndërtura jashtë organizatës duhettë testohen plotësisht nga përdoruesit në ambjentin në të cilin ai do të ekzekutohet,përpara se ai të pranohet.Mirëmbajtja e softuereve dhe bërja e modifikimeve të mundshme. Në shumicëne aplikimeve softuerike, ndryshime të mundshme bëhen me kalimin e kohës. Kyaspekt duhet marrë në konsideratë që më parë, pasi shumë nga shitësat nuklejojnë modifikimin e softuerëve të tyre.Ndërtimi i softuerëve brenda organizatësNjë opsion tjetër është ndërtimi ose hartimi i softuerëve nga brenda organizatës. Kjokërkon që personeli i brendshëm i kompanisë të jetë përgjegjëse për të gjithaaspektet e ndërtimit të softuerit.(KESH sha) Disa nga avantazhet e ndërtimit tësoftuerit nga brenda organizatës është takimi me përdoruesit dhe kërkesat e organizatëssi dhe mundësia për të patur me fleksibilitet në lidhje me personalizimin dhendryshimet. Gjithashtu, ndërtimi i softuerëve nga brenda organizatës përbën njëavantazh i konsiderueshëm konkurencë, sepse nuk mund të duplikohen lehtësisht ngakonkurentët. Nga ana tjetër, një kompani mund të shesë softuerin e tij kompanive tëtjera të ngjashme me të.(MADA porositë si FSHZH)Cikli i jetës së SIKNdërtimi i softuerit brenda organizatës kërkon një sasi të rëndësishmedetajimesh në planifikim. Një seri hapash dhe aktivitetesh të planifikuara mund tëmaksimizojnë ndërtimin e një softueri të mirë. Këto faza përbëjnë ciklin e jetës sëprogramimitInvestigimi, analiza dhe projektimi i sistemeve tashmë ka përfunduar.Zgjedhja e gjuhës përfshin përcaktimin e gjuhës më të mirë të programimit për aplikim.Kodimi i programit është procesi i shkrimit të instruksioneve në gjuhën e zgjedhurpër zgjidhjen e problemit. Ashtu si një konstruktor ndërton një godinë, programuesindjek ecurinë e planeve dhe dokumentave të hartuara në hapat e mëparshme.Vemendje e vecantë i kushtohet sigurimit të softuerit që përmbush aktualishtrezultatin e deshiruar.Megjithatë, përdorimi i tepruar i këtyre mjetevemund dobësojë cilësinë e bashkëveprimit në mes të punëtorëve dhe konsumatorëveme një reduktim konsekuent në produktivitet. Prandaj, ka autorë që e mbrojnë nevojënpër një ndryshim të thellë në kulturën e firmës organizative për të bërë këto instalimetproduktive (Asaro, 2000; Gallivan dhe Sprite, 2005; McGrath, 2006; Nicolau dheBhattacharya, 2006).

2.9. Vlerësimi i performancës dhe SIK dhe kultura e organizatësLiteratura ekzistuese ofron dëshmi të pakta të marrëdhënieve në mes SIK dhevlerësimit të performancës; është e rëndësishme për të nxjerrë në pah studimin e bërënga (Ismail dhe King , 2005) të cilt zbuluan një lidhje pozitive midis përshtatjes SIKdhe matjes së performancës dhe të strategjise së SME-ve. Në rastin e Spanjës, Naranjo-Gil (2004) parashtron një marrëdhënie të drejtpërdrejtë në mes të SIK dhe performancëssë firmës nëpërmjet strategjive të ndryshme që mund të jenë të miratuara ngakompanitë. Investimi në SIK krijon lehtësi dhe kënaqësi në punë , hapësira për veprim

59

është zgjeruar, duke kursyer kohë, kjo redukton shpenzimet e firmës. Produktivitetirritet kur këto risi janë përdorur ashtu si duhet. Përderisa kultura e firmës është e hapurpër futjen e sistemeve të reja të informacionit kontabël, kjo do të çojë në një pamje mëtë plotë të tij dhe të ketë fleksibilitet më të madh dhe dinamizmi organizative në kërkimpër rezultate të përmirësuara. Pavarësisht nga disa autorë të cilët kanë postulat sedrejtimi i marrëdhënie shkak-pasojë është vetëm që kompanitë të arrijnë njëperformancë të lartë, kur ata mund të përballojë realizimin e zhvillimeve të caktuarateknologjike (Damanpour dhe Gopalakrishnan, 2001). Të tjerë tregojnë se performancafirmës bie vetëm pas zbatimit, duke marrë disa vjet për të realizuar përfitimet nga IT(Wah, 2000). Ka disa punime kërkimore, të cilat, në kuptimin më të gjerë, kanë studiuarmarrëdhëniet ndërmjet treguesve të performancës dhe teknologjise informacionit dhe siIT ndikon mbi performancën e firmës në arritjen e rezultateve vendimtare. Ka studimeqë marrin një marrëdhënie pozitive midis investimeve në IT dhe rentabiliteti ekonomik,rentabiliteti financiar dhe vlera e shtuar (Menachemi et al, 2006.; Huang dhe Liu, 2005;Ravichandran dhe Lertwongsatien, 2005; Verhees dhe Meulenberg, 2004; Brynjolfssondhe Hitt, 2003; Santhanam dhe Hartono, 2003; Bharadwaj, 2000; Li dhe Ye, 1999;Powell dhe Dent-Micallef, 1997; Barua et al, 1995.; Dos Santos dhe Peffers, 1995). Tetjera kërkime tregojnë se nuk ekziston marrëdhënie e qartë mes këtij lloji tëinvestimeve dhe treguesit e performancës. (Dibrell et al, 2008;.. Bharadwaj, et al, 1999;.Rai et al, 1996). Autorët e tyre argumentojnë se, aktualisht, IT është e gatëshme dhepërdorimi e tyre jep avantazh konkurrues për arritjen e rezultateve të përmirësuara(Pauell dhe Dent- Micallef, 1997). Në mënyrë të ngjashme, ata thonë se shumë firmakanë investuar në IT, por ata nuk e bëjnë qe të kenë sukses në arritjen e synimeve tëpërcaktuara të performancës. Edhe pse hulumtimet në raportet e IT, performanca ështëmë e plotë në ndërmarrje të mëdha, analiza e ndikimi në ato më të vogla të mesme bëhetveçanërisht e rëndësishme për shkak se investimet në këto teknologji mund tu japë atyrenjë avantazh konkurrues dhe shansin që të pozicionohen për të arritur rezultate më tëmira pasi që ata janë më fleksibile dhe kanë aftësi më te mirë për përgjigje (Pérez et al,2010;. Tanabe dhe Watanbe, 2005; Izushi, 2003; Larsen dhe Lomi, 2002). Në Spanjë,në shumicën e sektorëve, nuk është një mendim i përgjithësuar se duke përdorurteknologjinë e informacionit ka bërë vendimtar në zgjerimin e tregut të biznesit dhe nëshpëtimin nga kostot e menaxhimit komerciale. Duke pasur parasysh se SIK janë njëkomponent themelor që rrjedhin nga teknologjitë në përgjithësi, çështja kryesore ështënëse zbatimin e Sistemet e informacionit kontabël kontribuon në firmë për përmirësuarrezultatet e tyre.

2.10. SIK dhe produktivitetiPas shqyrtimit të literaturës , u vu re se ka kërkime mbi marrëdhëniet në mes të SIKdhe produktivitetit. Ka shumë botime që kanë të bëjnë me produktivitetin dhe IT,pothuajse të gjitha studimet kanë mbështetur teorinë se përdorimi i duhur i tyre rritproduktivitetin e firmës dhe në këtë mënyrë, kishte një ndikim vendimtar mbi pasurinëdhe rritjen në një kompani (Hitt dhe Brynjolfsson, 1996; López- Sánchez, 2004;Dozier dhe Chang, 2006). Ka studime që analizojnë ndikimin e IT në produktivitetin ekompanisë dhe të marrë rezultatet që kanë çuar në të ashtuquajtur ‘ productivityparadoks ‘(Brynjolfsson dhe Hitt, 1996). Sipas OECD (OECD, 2000), vendet qëinvestojnë në këto teknologji janë edhe liderët në rritjen e produktivitetit. Megjithatë,

60

në rastin e Spanja, edhe pse roli i IT në produktivitetin e biznesit është e provuar,Raporti i SME-ve 2008 (Maroto, 2008) botuar nga ministria e industrisë në furnizimindhe përdorimin e teknologjitë e informacionit në SME-t spanjolle konfirmonperformancë të ulët në këtë faktor. Në vitet e fundit, vlera dhe evolucioni iproduktivitetit ka qënë më i ulët Është e nevojshme të theksojë se treguesit kanë qënëtë zgjedhur për të studiuar efektet e shkallës në të cilën sistemet të kontabilitetit tëkompjuterizuara janë ngritur. Këta tregues janë të produktivitetit, kthimi ekonomikdhe financiar në përputhje me studimet e (Brynjolfsson dhe Hitt, 2003; Bharadwaj,2000; Tam, 1998; Rai et al, 1996 për ROA dhe ROE dhe i Dozier dhe Chang, 2006.;López- Sánchez, 2004; Zi dhe Lynch, 2001) për produktivitet. Përkufizimet eraporteve të përdorura në përputhje me bazën e të dhënave të përdorura (Sabi, 2009)janë si vijon:ROA dhe ROE (që korrespondon me inicialet e anglo-saksone Return OfAssets si dhe në përputhje me inicialet e termit anglo-saksone Return on Ekuiteti).

2.11 Karakteristikat e cilësisë së SIK2.11.1 InformacioniSipas (Considine, Parkes, Olesen, Speer, dhe Lee 2010), informacion është osepërfaqëson te dhënat apo fakte të cilat janë të përpunuara në një formë kuptimplotëSipas Romney dhe Steinbart (2012), informacioni është ose përfaqëson të dhëna tëpërpunuara që përdoren në vendim-marrje ose në funksion të saj. Romney dhe Steinbart(2012) gjithashtu deklaroi se përfitimet e informacionit ndihmojnë ne reduktimin epasigurisë; përmirësimin e vendimeve;përmirësimin e planifikimit; dhe për tëpërmirësuar skedulimin.Karakteristikat e domosdoshme/të pashmangshme të informacionit janë:1. Relevante: "Kapaciteti i informacionit për të bërë një ndryshim në një vendimduke ndihmuar përdoruesit për të formular parashikime për rezultatet e kaluara, tëtashme, dhe ngjarje të ardhshme ose për të konfirmuar pritjet e sakta/korrekte paraprake.2. I besueshem: "Cilësia e informacionit siguron/bën që informacioni të jetë nëmënyrë të arsyeshme i lirë nga gabimet dhe paragjykimet dhe besnikërisht përfaqëson atëqë synon të përfaqësojë."3. I plotë: "Përfshirja në informacionin e raportuar të çdo materiali që është inevojshem për përfaqësim besnik i fenomeneve përkatëse pra të fenomenit që studiohet ."4. Në kohën e duhur: "Shfrytëzimi në kohë i informacionin e disponueshëm përmarjen e një vendim para se informacioni të humbsë aftësinë e tij për të ndikuar nëvendime pra informacioni të shfrytezohet në kohën e duhur ."5. I kuptueshëm: "Informacioni të jetë i kuptueshëm dhe cilësor që mundësonpërdoruesit të shohin ose të prekin rëndësinë e tij."6. I verifikueshëm: " Informacioni duhet të jetë lehtësisht i verifikueshëm , aftësiapërmes konsensusit për të siguruar që informacioni i marrë përfaqëson ashtu si paraqitetpër të përfaqësuar ose se metoda e zgjedhur e matjes është përdorur pa gabim oseparagjykim".7. I arritshëm/ i aksesushëm: Të jetë në dispozicion kur është e nevojshme (të shihetnë kohë) dhe në një format të dobishëm (i kuptueshëm) (Rommey & Steinbart, 2012)

61

2.11.2 Informacioni Kontabël(Warren, et al, 2005) kanë përkufizuar kontabilitetin si sistem informacioni që prodhonraporte për palët e interesuar rreth aktiviteteve ekonomike dhe gjëndjen e kompanisë.Objektivi kryesor i kontabilitetit është që të sigurojë informacion që është i dobishëm përqëllime të vendimmarrjes. Kjo do të thotë se kontabiliteti është një informacion që rrjedhnga veprimatria ekonomike apo aktiviteti I kompanise dhe është në funksion të ketijaktiviteti.Warren, (2005) ka deklaruar gjithashtu se objektivi i kontabilitetit është thjeshtpër të prodhuar informacion i cili përdoret nga menaxherët për të drejtuar veprimtarinë ekompanisë. Kontabiliteti gjithashtu jep informacion interesant rreth ecurisë/performancësdhe gjëndjes ekonomike. Sipas Considine, (2010), roli i kontabilitetit është të mbledhëtë dhëna rreth një aktiviteteti biznesi, ai është një mjet për sigurimin, ruajtjen dhepërpunimin e të dhënave, dhe pastaj konvertimin e këtyre të dhënave në informacione tëdobishme për marrje vendimesh. Një sistem kontabël përbëhet prej personelit,proçedurave, teknologjisë dhe të rekordeve/ regjistrimeve të përdorura nga një organizatë,së pari, për të zhvilluar informacionin kontabël dhe së dyti, për të komunikuar këtëinformacion për vendimmarrësit (Williams, et al, 2008). Informacioni kontabël ështërenditja e të dhënave sipas transaksioneve ekonomike që janë shëndrruar në numrafinanciarë dhe që mund të përdoren nga vendimmarrësit (Jones, Verner, dhe Doran,1996). Jones (1996) ka deklaruar gjithashtu se informacionit kontabël është njohuri apolajmi në lidhje me një llogari të çështjeve financiare. Informacioni kontabël është nëqëndër të aktiviteteve të ndryshme brënda dhe jashtë organizatës (Considine, 2010).Informacioni kontabël është thelbësor për operacionet e biznesit. Sipas (Williams. 2008),llojet e informacionit kontabël që një kompani përdor apo zhvillon ndryshojnë në varësitë faktorëve të tillë: si madhësia e organizatës, pronësia pra nëse ajo është në pronësipublike apo private , dhe nevojat e menaxhimit për informacion. Llojet e informacionitkontabël që kërkohen varet nga llojet e vendimit të biznesit të bëra nga menaxhimi. Kjodo të thotë se roli i informacionit kontabël është të ndihmojë një menaxher në marrjen evendimeve të biznesit. Fiorelli, Zifaro (2008) Handayani (2011), e klasifikojneinformacionin kontabilitel në të tri llojeve të ndryshme sipas përfitimeve për përdoruesit:• Informacioni kontabël është informacion që përgatitet në përputhje me rregullatekzistuese.• Informacioni buxhetor është informacioni i kontabilitetit i paraqitur në formën ebuxhetit që është i dobishëm për planifikimin e brendshëm, vlerësimin dhevendimmarrjen.• Informacione shtesë kontabël, janë informacione të tjera kontabël të përgatiturnga kompania në mënyrë që të rrisë efektivitetin e vendimarrjes.Në menyrë që të kryhen me sukses një sërë detyrash biznesi dhe të merren vendimeracionale në biznes, informacioni cilësor është i nevojshëm. Informacioni është duke unjohur gjithnjë e më shumë si çelësi i burimeve ekonomike dhe si një nga asetet më tërëndësishme të firmës (Moody, 2013). Sipas Gazer, firmat që integrojnë në mënyrë tësukseseshme një strategji teknologjie informacioni me strategjinë e biznesit të tyre ebëjnë këtë duke u fokusuar në vetë informacionin dhe jo në teknologjinë, si mbajtësin evërtetë të vlerës dhe burimit të avantazheve të konkurimit (Glazaer, 1993). Informacioni imundëson aftësinë për të ofruar shërbime, për të marrë vendime më efikase, për tëpërmirësuar performancën, për të patur avantazhet e konkurencës dhe gjithashtu mund tëshitet direkt si një produkt me te drejtën e vetë. (Moody, 2013) Janë bërë përpjekje të

62

shumta kërkimore për vlerësimin e cilesisë së informacionit, dhe si rezultat shumëmodele në informacion dhe sistemet e informacionit janë zhvilluar. Një nga modelet epara ka qënë modeli i komunikimit i Shanon (1948), në të cilin ai përzgjati teorinë epërgjithshme të komunikimit duke përfshirë një sërë aktorësh, në veçanti efektin ezhurmës në kanalet e komunikimi dhe kursimet e mundshme për shkak të strukturës sëstatistikave të mesazhit original dhe për shkak të natyrës së destinacionit final tëinformacionit (Shannon, 1948). Mason zhvilloi një strukturë konceptuale për të maturprodhimin e sistemit të informacionit , dhe bazuar në teorinë e komunikimit ai zhvilloikatër qasjet për matjen e prodhimit: niveli teknik i prodhimit, niveli semantik iprodhimit, prodhimi funksional dhe influenca e nivelit të prodhimit pragmatik (Mason,1978). Bazuar ne teoritë e informacionit semantik, duke përfshirë dhe sistemin semantiktë informacionit të Dreteske, teoria “info” e Devlinit, semiotikët organizativë tëStamperit, dhe përkufizimi i rishikuar standart i informacionit i Floridisit, Hu dhe Fengkane krijuar një model cilësor të dhënave të informacionit në bazë të një struktureburimi informacioni (S)- mbartës informacioni (B) – marrës informacioni (R) (Hu,Feng.2005). Pas shqyrtimit të gjerë të studimeve konceptuale dhe empirike mbi sistemet einformacionit, DeLone dhe McLean arritën në përfundimin se ka shumë masa suksesi tësistemeve të informacionit kontabël, të cilat bien të gjitha në një nga gjashtë kategoritë endërlidhura dhe të ndërvarura. Këto kategori janë cilësia e sistemit, cilësia informacionit,përdorimi, kënqësia e përdoruesit, impakti individual dhe impakti organizativ (DeLone,McLean.1992). Wang dhe Strong zhvilluan një strukturë bazuar në aspektet e cilësisë sëtë dhënave të rëndësishme për konsumatorët e të dhënave. Ata përmendin saktësi,objektivitet, besueshmëri, reputacion, vlera të shtuara, lidhje, përjetësi, plotësi, një sasi tëdhënash e mjaftueshme, interpretim, çështje mirëkuptimi, përfaqësim i qëndrueshëm,përfaqësim konciz, qasja dhe siguria hyrjes si veçoritë më të rëndësishme të të dhënave(Wang, Strong, 1996). Shumë cilësi informacioni dhe modele të cilësisë së sistemit tëinformacionit janë paraqitur në studime të tjera të rëndësishme. Studiuesit tregojnë secilësia e informacionit dhe cilësia e sistemit të informacionit nuk mund të përcaktohen nëmënyrë unike pasi ato janë koncepte shumëdimensionale. Në përputhje me rrethanat,struktura e cilësisë së informacionit përmban disa dimensione cilësore ose kategori tëderivuara normalisht të bazuara mbi disa metoda kërkimore në një fushë të caktuar menjë grup metrics, kritereve, komponentëve, artikujve apo atributeve të cilësisë.Efektiviteti i një organizate është i varur nga cilësia e informacionit të tij, i cili sigurohetnë kuadër të sistemit të informacionit kontabël në ndërrmarje. Përgjithësisht, sistemi iinformacionit është bashkësi e procedurave formale prej të cilave mblidhen të dhënat,përpunohen në informacion dhe u shpërndahen përdoruesve. Cilësia e sistemit tëinformacionit kontabël mund të menaxhohet dhe mirëmbahet vetëm nëse cilësia e gjithëkomponentëve të saj (njerëz, të dhëna, informacion, teknologji dhe praktika pune) ështëruajtur (Hellens, 1997). Dy klasa të gjëra të sistemeve dalin nga zbërthimi: sistemi iinformacionit kontabël (SIK) dhe menaxhimi i sistemit të informacionit ( MIS), të cilatjanë integruar për të arritur efiçencë operacionale (Hall, 2010). Dallimi midis SIK dheMIS përqëndrohet në konceptin e një transaksioni. Nënsistemet e SIK përpunojnëtransaksione financiare dhe jo financiare që ndikojnë drejtpërdrejtë përpunimin etransaksioneve financiare . MIS përpunonë transaksione jo financiare që normalisht nukpërpunohen nga SIK-u tradicional (Hall,2010). Pikësynimi kryesor i SIK është tëgjenerojë informacion për pozitën financiare dhe performancen e biznesit të kompanive.

63

Në mënyre që informacioni kontabël të bëhet i dobishëm në procesin e vendimmarrjes ,pritet informacion që kënaq disa karakteristika të cilësisë. Faktorët që kanë impakte nëcilësinë e të dhënave të sistemit të informacionit kontabël janë të ngjashëm me ato tëfaktorëve të sistemit të informacionit në përgjithësi (Xu, 2009). Cilësia e informacionitështë zakonisht e njohur përmes saktësisë së sajë (Xu, 2003). Gjithësesi, janë edhe shumëmatje të tjera të cilësisë së informacionit, të cilat janë treguar paraprakitsht. Nuk ka vetëmnjë qëndrim përsa i përketë përcaktuesit të cilësisë së informacionit kontabël. Ka disakarakteristika që janë të njohura, nga ligjëvënës apo ekspertë, si karakteristika të cilësisësë informacionit. Sipas Strukturës së Standartëve të Raporteve Financiare informacioniështë i përdorshëm kur është i përshtatshëm dhe përfaqëson me besnikëri atë që synon tëpërfaqësojë. Në këtë kontekst Këshilli Standarteve Ndërkombëtare të Kontabilitetitnënvizonë se dobia e informacionit financiar perforcohet nëse është i krahasueshëm,variable, në kohë dhe ikuptueshëm. Rëndësia dhe përfaqësimi besnik janë karakteristikatthemelore të një informacioni financiar të dobishëm .Nga ana tjetër, organi i dytë më irëndësishëm rregullator në kontabilitet Bordi i Standarteve të Kontabilitetit Financiar(FASB) tregon karakteristikat cilësore primare dhe sekondare. Ashtu si tregon figura 2.15FASB përcakton cilësi primare si rëndësia dhe besueshmëria

Figura 2.15 .Hierarkia e cilësive të kontabilitetit sipas FASB.Kundrejt hierarkisë së cilësive të kontabilitetit FASB, SIK cilësor duhet të gjenerojëinformacion të besueshme dhe relevante (përshtatshëm). Sot SIK i cili mbështetet ashtu siduhet nga IT është në gjëndje të gjenerojë një gamë të gjerë të informacionit në një afat tëshkurtër. Megjithatë, siguria e informacionit shpesh lihet pas dore, pavarësishtë seinformacioni i sigurtë ka besim në SIK, është e nevojshme të thuhet sa e rëndësishmeështë informacioni i besueshëm për marrjen e vendimeve dhe për menaxhimin e biznesit.Së dyti, cilësitë e kontabilitetit janë neutraliteti dhe krahasueshmëria. Vetëm informacionineutral pa favorizime mund të kontribuojë në vendimarrjen e biznesit. Informcioni

64

kontabël krahasues ndihmon përdoruesit të zbulojnë ngjashmëritë dhe ndryshimet nëpozicionet financiare dhe performancën e biznesit mes kompanive. Matja e cilësisë sëinformacionit kontabël varet nga matja e cilësisë së SIK për faktin se informacionikontabël është një prodhim i sistemit të informacionit kontabël. Si pasojë cilësia esistemit kontabël varet nga cilësia e sistemit të informacionit jo kontabël (nënsistemet einformacionit statistikor dhe operative). Literatura nuk mundëson një qasje egzakte sesi tëmasim cilësinë e sistemit të informacionit. Modeli matematik bazë për matjen e cilësisësë informacionit kontabël mer në konsideratë përfitimet e informacionit kontabël dhekoston e prodhimit :Ky model , ku cilësia informacionit kontabël është informacion, përfitimet e të cilit janëmë të mëdha se kostoja e prodhimit, është një model bazë i matjes së cilësisë sëinformacionit kontabël . Më tej , ky model mund të plotësohet me tregues të ndryshëm tëpërfitimit dhe kostos. Përfitimet e informacionit kontabël janë të vështirë për t’upërcaktuar sasinë, por mund të maten me përdorueshmërinë e informacionit përpërdoruesit, investitoret, kreditoret, autoritet tatimore etj. Kostot përfaqësojne kohën dheresurset që nevojiten për të mbledhur dokumentet, përpunimin e të dhënave, printimindhe dorëzimin e raporteve përdoruesve që do të marrin vendimet. Praktikisht është shumëe vështirë të identifikosh dhe të përcaktosh sasinë e gjithë kostove të lidhura përprodhimin e një informacioni kontabël. Për shembull këto kosto janë kosto tëhardwerëve, softwerëve të kontabilitetit, pagesa e kontabilistëve, disa shpenzime të tjera(kosto arsimi, të dhëna kontabilitetit dhe siguri informacioni, akses internet etj). Këtoshpenzime shtesë nuk mund të lidhen menjëherë me prodhimin e sistemit të informacionitkontabël. Karakteristika të brendëshme dhe të jashtme të cilësisë së SIK janë të njërëndësie të madhe për matjen e përfitimeve të informacionit kontabël . disa nga kriteretjanë treguar në tabelën e mëposhtme.

Figura 2.18 . Kriteret për analizen e SIK cilësor. Burimi Xu.Pra, cilësia e sistemit të informacionit kontabël është sistemi kontabël i cili plotësonnevojat e përdoruesve të jashtëm dhe të brendshëm. Në mënyrë që ky pikësynim tëpërmbushet , sistemi i informacionit kontabël duhet të operojë në mënyrë që t’i përshtatetsistemeve te tjera. Niveli i integrimit të SIK me sisteme të tjera informacionit përcaktoncilësinë e tij. SIK përbehet nga hardware, software, njerëz, komunikim dhe rrjet, zgjidhjeorganizative dhe të dhëna. Cilesia e SIK mund të arrihet me kusht që çdo segment i

65

sistemit të operojë ashtu si duhet. Për më tepër, cilësia e SIK është kontigjent mbiegzistencën dhe cilësinë e implementimit të kontrollit të brendshëm. Sistemi i kontrollittë brendshëm është një kusht paraprak për prodhimin e informacionit kontabël tëbesueshëm. Xu, (2009) Janë evidentuar tre faktorë kritik për sigurimin e cilësisë së tëdhënave në SIK :- përkushtim total i menaxhimit,- arsimimi dhe trajnimi ,- natyra e sistemit të informacionit kontabël (Xu, 2003). Përveç tipareve të përmenduramë parë shumë tipare të tjera ndikojnë në cilësinë e SIK. Këto janë tipare normative(ligji dhe standartet), metoda dhe parime të kontabilitetit, kontrolli i sistemi tëinformacionit, nevojat e përdoruesve, struktura organizative dhe shumë të tjera. Këtotipare duhet të merren në konsideratë kur kompania kujdeset për cilësinë e sistemit tëinformacionit kontabël.

2.11.3 SIKM dhe strategjiaInformacioni mundëson menaxhimin për të zbatuar strategjinë dhe për të bërë aktivitetinoperacional i cili është i nevojshëm për të arritur objektivin organizative si një e tërë.Disa studime të sistemit informacionit të kontabilitetit menaxherial (SIKM) përdorinmetodën e pasigurisë për të vlerësuar faktorët e jashtëm organizative (p.sh. intensiteti ikonkurrencën e tregut, ndryshimi teknologji organizative dhe pasiguri të mjedisit) atë qëështë parashikuar mund të shkaktojë SIKM bëhen më efektive (Gul, 1991 ). Disahulumtime janë provuar më parë për të identifikuar variabla kontekstuale, të tilla sipasiguria e perceptuar e mjedisit (PEU) (Gul, 1991;Gul dhe Chia 1994), pasiguria edetyrës (Chong 1996), strategjia dhe PEU (Chong & Chong, 1997), intensiteti ikonkurrencës në treg (Mia dhe Clarke, 1999; Ikhsan, 2006; Susanto dhe Gudono 2007),pasiguria mjedisore dhe struktura organizative (Supardiyono 1999), strategjia e biznesitdhe pasiguria e mjedisit, detyra dhe pasiguria (Azmi 2003), PEU (Agbejule 2005),pasiguri dhe kultura organizatës (Nurnaluri, 2005) intensiteti i konkurrencës së tregut,strategjia dhe PEU (Faisal, 2006), marrëdhënia midis SIKM, performancës dhekënaqësisë në punë. Arsyet e përdorimit të intensitetin e konkurrencës në treg janë: sëpari, konkurrenca e tregut ka krijuar turbulenca, presion, rreziku pasigurisë në kompani.Së dyti, të arrijë kulmin e kërkesën në kompanit që i’u përgjigjen të gjitha kërcënimevedhe mundeson në mjedisin e konkurrencës për të hartuar dhe të përdorur saktë kontrolline sistemit me qëllim për të arritur objektivat . Ka disa të dhëna empirike mbështetëse tëefektit të intensitetit të konkurrencës së tregut mbi marrëdhëniet në mes të përdoruesve .Bromwich (1990) argumentoi se SIKM ndihmon kompaninë për të sfiduar tregunkonkurrues duke u fokusuar në përmirësimin e shoqërisë vlerën e shtuar që tejkalonkonkurrencën. Sipas SIKM kërkesat e vendimmarësve do të përmirësojnë cilësinë evendimit të marra dhe në fund do të përmirësojnë performancën e njësive ekonomike.(Mia, 1999) Clarke shpreh në studimin e tij se dobinë e SIKM mund ndihmojëkompaninë për zbatimin e planeve të tyre në përgjigje të konkurrues mjedisit. Ndërsastudimi tjetër duke përdorur intensitetin e tregut konkurrenca në kontekst tjetër, është(Chong et al. 2001) argumentonte se intensiteti i konkurrencën e tregut të ndikojë nëmarrëdhëniet në mes të pjesëmarrjes buxhetore dhe performancës menaxheriale dhekënaqësisë në punës. Rezultati i studimeve të mëparshme tregoi se intensiteti ikonkurrencës së tregut përfaqësojnë faktor të jashtëm të kompanise që mund të ndikojë

66

në marrëdhëniet mes dobisë e SIKM dhe performancës njësisë ekonomike dhekënaqësisë në punë.

2.11.4 SIKM dhe teoria e pasigurisëQasja e pasigurisë në sistemet e informacionit të kontabilitetit të menaxhimit sipaspremisës së përbashkët se nuk kishte asnjë sistem apo koncept që ishte universale tekontabiliteti i menaxhimit (kudo ose në një gjendje të çdo lloji), mund të përdoret në njëorganizatë në mënyrë efektive; një koncept i menaxhimit të kontabilitetit vetëm sipas osenë përputhje (përshtatje) me kontekstin dhe gjëndjen e vetëm të caktuar (Riyanto1999). Simons (1987) identifikoi këtë marrëdhënie si të nevojshme për të zhvilluar teorine dizajnit të SIKM . Në shumë studime ka qenë aplikuar teoria e pasigurisë për tëanalizuar dhe hartuar sistemin e kontrollit (Otley 1980) posaçërisht në fushën e SIKM ecila ishte dhënë me variablat kontekstuale, të tilla si pasiguri mjedisore (Gordon dheNarayanan 1984), teknologji komplekse (Chenhall dhe Morris 1986), Strategji e biznesit(Simons 1987, Abernethy dhe Guthrie 1994, Chong, 1997), perceptim mjedisor, Pasigurimendore (PEU) (Gul 1991), detyrë pasigurie (Chong 1996), tensionim i konkurrencës sëtregut (Mia dhe Clarke 1999), dhe pasiguri strategjike (Riyanto 2003). Qasja e pasigurisëështë bërë nga shumë studiues, ata duan të dinë nëse niveli i besueshmërisë SIKMgjithmonë do të ketë një efekt të barabartë me performancën në çdo gjendje apo jo ansonet al. (1995) argumentonte se rendimentet e informacionit të kontabilitetit të menaxhimitjanë të dobishme për të ndihmuar menaxherët në procesin e vendimmarrjes. Sistemiinformacionit të kontabilitetit të menaxhimit (SIKM) është dominuar nga financimi nërritje të informacionit, por jo të financave (Banker et al. 2000) dhe të përcaktojëinformacionin kompetent për të përmirësuar të kuptuarit e problemeve që kanë ndodhurdhe për të të reduktuar pasigurinë sepse dallimi në mes të informacionit të kërkuar dhe nëdispozicion është vënë në balancë në procesin e vendimmarrjes, aty shikohet sainformacioni i paraprinë këtij procesi (Galbraith 1973, Agbejule 2005). Sistemiinformacionit të kontabilitetit menaxherial (SIKM ) nga studiues të ndryshëm ështëdefinuar si një sistem formal i projektuar për dhënien e informacionit për të lehtësuarvendimmarrjen dhe vlerësimin e veprimtarisë menaxheriale (Chenhall 2003). Chenhalldhe Morris (1986), kanë gjetur të dhëna empirike rreth karakteristikave të SIKM, siinformacioni i dobishëm, ishte gjithpërfshirja (plotësia), afatet kohore, agregimi(grumbullimi) dhe integrimi. Intensiteti i konkurrencës së tregut dhe strategjia e njësisëtë biznesit (SBU) bëjnë të mundur që në marrëdhëniet midis SIKM dhe Performancës(Gordon dhe Narayan 1984), SIKM ka rol të rëndësishëm për vendimmarrjen, sepse ajoështë e lidhur me gjëndjen e pasigurisë së mjedisit.(Chenhall dhe Morris 1986). SIKMmund të ndikojë në aftësinë menaxherëve për të marrë vendime më të sakta për shkaksepse menaxheri duke pçrdorur SIKM është në gjendje të analizojë të gjithë veprimtarinëe SBU dhe të mjedisit ku operon ajo. Intensiteti i konkurrencës së tregut ka qënë një prejfaktorëve të pasigurisë së mjedisit (Gul 1991). Me më shumë e konkurrencë intensive nëtreg, organizata duhet përmirësojë diferencimin e produktit ose shërbimit në treg , do tëpërmirësojë e ndjeshmërinë ndaj tregut, dhe për të përmirësuar performancën e saj.(Rolfe 1992). Ndryshimi i bërë është sfidë konkurruese, kështu që SBU duhet të adaptojnjë strategji që përfshinë diferencim e produktit, shërbimit dhe çmimit (Linn 1994). Miadhe Clarke (1999) ka thënë se konkurrenca e tregut ndikon në përdorimin e SIKM ecilat mund të rrisë performancën SBU. Dallimi i llojit të konkurrencës (çmimin, kanal të

67

marketingut, dhe produkt) ka ndikim të diferencuar në sistemin e kontrollit dhe përvendimmarrje të organizatës e menaxheri që përdor SIKM. Kjo është në lidhje meproduktin çmimi, parashikimi kërkesa e tregut, të planifikimit të tregut, blerjen e materialpapërpunuara, planifikimi produkt dhe përmirësimi i infrastrukturës organizatës .

68

KAPITULLI III

3-METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTATE PËRDORURA

3.1. Zhvillimi i modeleve dhe vlefshmëria e tyre3.1.1. ParathënieNë kryerjen e studimit, hulumtuesit mund të zgjedhin metodologji të ndryshme.Metodologjia është kombinim i veçantë që përfshin strategji, fushat dhe teknikat epërdorura për të zhvilluar një teori (induksion) ose teori test (deduksion) (Buckley, 1976).Metodologjia duhet të jetë e lidhur ngushtë me procedurat, mjetet, si edhe dizajnin ehulumtimit. Fjalë për fjalë, metodologjia është një përshkrim i sistemit të mbledhjes së tëdhënave e cila shërben për të lehtësuar zbatimin e një aktiviteti për të arritur objektivat especifikuar. Metodologjia e kësaj teze përfshin fazat e aktivitetit, zbatimi i punëspërgatitore, mbledhjen e të dhënave, të përpunimit dhe analizës të dhëna dhe diskutim.Bota e biznesit sot po ndryshon me një shpejtësi shumë më të madhe së më parë.Globalizimi, konkurenca, manaxhimi i ndryshimeve dhe i situatave të veçanta po bëhensfida dominuese të manaxherëve të shekullit të 21. Në përpjekje për t’iu përgjigjur këtyresfidave e në të njëjtën kohë për të mbetur të suksshëm si në drejtim të sigurimit të fitimitpor edhe të qndrueshmërise së rritjes ekonomike të kompanisë, cilësia dhe menaxhimi isaj po konsiderohen gjithnjë e më shumë si çelësa të suksesit dhe të arritjes sëperformancës. Në mjaft studime empirike, koncepti i cilësisë është trajtuar i lidhurkryesisht me aspektet teknologjike-inxhinjerike dhe me pak me ato menaxheriale të njëveprimtarie ekonomike. Ky fakt është i lidhur edhe me ndryshimin e konceptimit tëcilësisë në vite, dinamiken e zhvillimit të SBU dhe kërkesave të tregtisë globale. E parënë kontekstin e një ndërmarrje që kërkon të sigurojë një rritje të qëndrueshme ekonomike,ose të rrisë tregun drejt eksportit, njohja e përceptimi i drejtë dhe njohja e cilësisë se SIKnga ana e drejtuesve të saj, përbën jo vetëm një nevojë, por një domosdoshmëri. Nëkryerjen e studimit, hulumtuesit mund të zgjidhni metodologji te ndryshme. Metodologjiaështë kombinim i veçantë që përfshin strategji, fushat dhe teknikat e përdorura për tëzhvilluar një teori (induksion) ose teori test (deduksion). (Buckley, 1976) Metodologjiaduhet të jetë i lidhur ngushtë me procedurat, mjetet,si edhe dizajn kërkimit që përdoret.Sipas citimit të Ary D et al, të Crawford (1928) metodologjinë e kërkimit e ka në ndarënë 14 lloje që mund të grupohen si më poshtë:- metodë historike, - Metoda Përshkruese/Sondazhi:- metodat e hulumtimit, - metodë përshkruese,-Metoda studim rasti,-Metodatdhe aktivitetet e analizës të punës,-Metoda studim krahasuese,-metodë kohës dhe lëvizjes- metodat eksperimentale – etj. Fjalë për fjalë, metodologjia është një përshkrim i sistemittë mbledhjes së të dhënave e cila shërben për të lehtësuar zbatimin e një aktiviteti për tëarritur objektivat e specifikuar. Metodologjia e kësaj teze përfshin fazat e aktivitetitZbatimi i punës përgatitore, mbledhjen e të dhënave, të përpunimit dhe analizës të dhënadhe diskutim. Njëkohësisht, krahas trajtimit teorik, një vëmendje e veçante i ështëkushtuar edhe evidentimit të disa problemeve konkrete që dolën nga intervistimi i njëgrupi. Në momentin, që organizatat e kuptojnë se informacioni është i rëndësishëm se njëpronë, sepse ajo mund të shtojë vlerën për organizatat. Ajo ndihmon organizatat për tëmbijetuar në mesin e konkurrencës intensive. Prandaj, organizatës i duhet informacion

69

për menaxhimin. Veçanërisht, informacioni duhet të jetë një sistem për zbatim për tështuar vlerën e organizatave. E natyrisht, ky rol u rrit shumë në kohen e ngjarjeve temëdha që tronditen boten modernë në hyrje te shekullit te ri, shekullit te “Neweconomy”, të shekullit të teknologjise informacionit dhe sundimit të hapesires kozmike.Çdo organizatë jo vetem duhet ta ketë këtë informacion por ajo edhe duhet ta menaxhojatë me sukses, duke e mbledhur sistematikisht duke e dërguar atë sistematikisht dhe tëbejë analizimin e informacionit sistematikisht tek përdoruesit e interesuar. SistemiInformacionit kontabël lindi atëhere kur ndryshoj dhe klima e biznesit të orientuar ngatregu, atëhere kur teknologjia e informacionit u zhvillua, atëhere kur roli i SIK fitoicilësinë, që ka përqëndrim afatgjatë të brendshëm mbi sistemin e menaxhimit, politikën eorganizatës në një klime intensive të konkurences, kënaqësise së punonjësve dhekonsumatorëve, marëdhëniet me furnitorët dhe me kryesorja zhvillimi i teknologjisëinformacionit me influencë të rëndësishme. Duke krijuar këto marrëdhënie, kompanitëjanë duke zgjeruar pikëpamjet e tyre në influencën e ndryshme të nevojave dhe dëshiravetë tregut dhe si rezultat, të arrijnë një kuptim më të thellë, kështu që ato mund t’ishërbejnë këtyre tregjeve më mirë dhe në fund të fundit, t’i mbajnë ato. Gjithashti Sistemiinformacionit kontabël për një organizatë që e përdore me efikasitet, mund t’i sigurojnëavantazhe të veçanta të gjitha palëve dhe kanë potencialin e udhëheqjes drejt njëavantazhi konkurrues të pandërprerë për kompaninë. Kjo është karakterizuar si njëmodel fitues (Dowling dhe Uncles, 1997; Gummesson, 1999, citimi i Myftaraj, 2014). Epadyshim se një rol të rëndësishëm në këto mardhënie ka Sistemi informacionit kontabëli cili në ekonomin e tregut është një avatazh konkurues sepse i jep një çelës tërëndësishëm në vendimmarje sa më efektive dhe e bënë kompaninë të aftë të konkurojdenjësisht në tregjet e reja dhe të konsolidohet në tregjet egzistuese në përputhje mestrategjinë e njësise se bisnesit (SBU) organizative (p.sh. intensiteti i konkurrencën etregut, ndryshimi teknologji organizative dhe pasiguri të mjedisit)

3.1.2 Pak fjalë mbi SIK – historinë e Enron dhe informacioni.Pse studjojme historinë?Për të identifikuar pasojat e veprimeve dhe vendimeve, për të parandaluar përsëritjen egabimeve të së kaluarës, për të kuptuar të tashmen dhe marrëdhëniet e saj me tëkaluarën, për tu njohur me rrënjët tona dhe të sigurojmë vazhdimësinë dhe në fund tëmarrin në konsideratë nevojat për zhvillimin e sistemit informacionit kontabël në tëardhmen.Për të folur për historinë e studimeve të sistemit informacionit kontabël (SIK) duhet tëfillojmë me historinë e kontabilitetit, historinë e informacionit e pastaj të flasim përnocionet e mëvonshëm që lidhën ngushtësisë me sistemin e informacionit kontabël efaktorët që ndikojnë në rritjen e cilësisë së informacionit kontabël që në kemi marrë nëkëtë studim. E megjithatë nuk mund të flasim për historinë e studimit të SIK papërmendur dhe historinë e zhvillimit të teknologjisë informacionit në botë dhe nëShqipëri (Hoda N.,& Hoda H., 2011). E padyshim në këtë histori” të lavdishme” do tëpërmendim edhe dështimet e mëdha të kompanive të cilat hynë në historin e ekonomisëbotërore si dështim por edhe si sukses i tregut Enroni ka vërtetuar për të qënë vitrina eproblemeve të nxitësave/stimuluesve që rrjedhin jo dhe aq shumë nga mungesa ekontrolleve sesa nga matësat e diskutueshëm për të anashkaluar kontrollet që ishinvendosur. Për në tepër, disa zyrtarë të Enron, të përgjegjshëm për monitorimin u

70

përpoqën për të sjellë konflikte të intersit dhe probleme të tjera në vëmendjen emenaxhimit të lartë, por ishin kundërshtuar në mënyrë të dukshme.Dy shembuj do të demostrojnë problemet që rezultuan nga konflikti i motivuesve tëzakonshme në strukturën e Enron. Që të dyja përfshijnë transaksionet me njësitë përqëllime të veçanta (SPE), të cilat Enroni dukshëm i vendosi "për të hyrë në transaksionenë të cilat ai nuk mund të, ose nuk do ti bënte me njësi të tjera tregëtare të palidhura".Shembulli i parë ka lidhje me një SPE të quajtur Chewco, e cila në formën origjinaleishte vendosur për të blerë interesin e një investitiori të jashtëm në një partnershipinvestimi joint venture (marrveshje e përbashkët) të njohur si Joint Energy DevelopmentInvestment (JEDI) Limited Partner (investim i përbashkët i zhvillimit të energjisëpartneritet i limituar). Në mënyrë për të mënjanuar konsolidimin e partnershipit meEnronin, shefi i financës i Enron Andrew Fastow vendosi një punonjës të tij, MichaelKopper, për të menaxhuar Chewco. Në kohën e mbajtjes së JEDI jashtë bilancit, rezultatiishte një konflikt agjensie ndërmjet të dy roleve të Kopper-it si agjent i Enron dhe pronari Chewco. Raporti i fuqive (Powers Report) citon një shembull të konfliktit. "Gjatënegociatave fillestare mbi mardhënien e Chewco me Enron, Fastow bëri presion mbinegociatorin e Enron (i cili gjithashtu raportonte tek Fastow) për të rënë dakord termat qënegociatori mendon se ishin në mënyrë të panevojshme të favorshme për Chewco".Gjatë kohës që Chewco ishte i padëmtuar, Kopper kishte marrë një fitim jo të zakonshëm- $ 2 milion në taksa të menaxhimit, mbi $ 10 milion kthim në një investim $ 125,000,dhe pagesë dëmshpërblyese e taksave prej $ 2.6 milion- i cilat raporti i fuqive epërshkruarn se ishin jashtë proporcionit/raportit/përqindjes të ndonjë punë të dukshme tërealizuar ose të ndonjë rrisku të ndërmarrë. Shembulli tjetër përfshin një transasksion tëstrukturuar në 1999 për të mbrojtur ndryshueshmërinë e çmmeve të një investimi nëRythms Net Connetions (RNC), një sigurues i shërbimit të inrternetit që shkoi në ofertëpublike fillestare gjatë atij viti. Ashtu si të gjithë investimet e tij tregëtare, Enroni evlerësoi pozicionin e tij tek RNC me vlereën e tregut, dhe Enroni ishte e kushtëzuar përshitjen e RNC deri në fund të vitit 1999. Në thelb, mbrojtja e RNC-së përfshintevendosjen një SPE të quajtur Swap Sub, duke e kapitalizuar atë me aksionet e ENRON tëkufizuar, dhe detyrimi për të nënshkruar një opsion për blerje për Enronin në aksionet eRNC-së. Ashtu si është shpjeguar në apendiks, transaksioni nuk ishte një mbrojtës nëthelbin ekonomik për shkak se ai nuk e transferonte rriskun, por ishin edhe probleme tëtjera me transasksionin. Jo shumë gjatë pasi ai ishte formuar, Sëop Sub ishte i padëmtuarnë tema që i jepnin një fitim të papritur/pamerituar për LJM1, SPE-ja që zotronte SëopSub. Në mënyë specifike, Sëop Sub i ktheu aksionet e kufizuara të Enron tek Enron nëvlerën e tyre të pa kufizuar, të cilën Enron nuk do ta kishte bërë me palë të palidhura mënjë transasion të paanshëm. Raporti i fuqive tregon se Artur Andersen, i cili ishteaudituesi i Enron, kërkoi që transaksionet e mëvonshme të jenë jo dëmtuese dukepërdorur vlerën e kufizuar të aksioneve; nuk është e qartë pse ato e lejuan çmimin epakufizuar që të përdorej në shpërshtjellimin e RNC-së.Problemet e kontrollit të Enron janë përmbledhur mirë nga raporti i fuqive nëpërmbushjen tashmë të një seti të tretë së strukturave, partnershipet 'LJM'. E meta mëthelbësore e kontrollit të menaxhimit ishte mungesa e ndarjes midis përsonelit të LJMdhe të Enroit dhe dështimi për të njohur se konfliktin natyror ishte i qëndrueshëm dhe ipamenaxhueshëm. Fastow si CFO (shefi i financës ), e dinte se çfarë asetesh njësitë ebiznesit të ENRON donin të shitnin, me rrezik dhe sa shpejt ato donin që t’i shisnin ato,

71

dhe nëse ato kishin blerës alternativ. Ai ishte në një pozicion për të ushtruar presion tëlartë dhe influencë, direkt dhe indirekt, në personelin e Enron të cilët ishin dukenegociuar me LJM. Ne na jane treguar rrethanat në të cilat ai e përdorte atë presion përtu përpjekur për të përftuar terma më të mirë për LJM, dhe kishte njërëz duke raportuarpër njësitë e biznesit të tij të udhëzuara që LJM-ja do të ishte blerësi të aseteve që atodonin të shisnin. Në përmbushje të një marveshje shërbimi midis LJM dhe Enron,punonjësit e Enron punonin për LJM-në ndërkohë që akoma ishin të ulur në zyrat e Enronkrahpërkrah me njërëzit që po veproni në emrër të Enron. E thënë më thjesht ishte nëndarje dhe pavarsi e vogël për tju krijuar mundësimë punonjësve të Enron për tënegociuar në mënyrë efektive përkundrejt LJM2. Në shumë raste mbrojtja që kërkon senjë transaksion duhet të negociohet në përkatësi të Enron vetëm nga punonjës që nukraportonin tek Fastow ishte injoruar (Powers Report, fq. 166). Çfarë është habitëse përdështimin e qëverisjes së Enron ishte natyra e tyre kryesore. Secili ishte serioz dhe çoi nëpasoja shkatërruese, por aspak të lidhura me natyrën e derivativëve apo me strukturën ekontrolleve që janë vendosur përreth pjesmarrësve te tregjeve aktive të derivativëve,veçanërisht në dritën e mësimevee të marra nga dështimi i Enron. Si të gjitha bizneset,dilerat dhe përdoruesit përfundimtar të derivativëve shfaqin mundësi potenciale tëkonfliktit të interesit në drejtimin e biznesit, dhe si të gjitha bizneset duhet që të mësojnëpër të njohur dhe menaxhuar ato. Por hilerat e swop-eve janë nën një presion veçanërishttë fortë për të menaxhuar më mënyrë efektive konfliktin e mundëshëm për shkak tërëndësisë së reputacionit për të mbijetuar. Reputacioni, bashkë me aspekteve të tjera tëdisiplinës së tregut që sigurojnë përpjekje për instituaione që të vendosur dhemiermbajnë qëverisje efektive, është kryefjala e SIK dhe e menaxhimit te tij. Gjatepunimit te rishikimit te literatures dhe teoria e SIK në kapitullin II u arrita në njëkonkluzion se: se pari, kërkimet në fushën e SIK megjithëse janë te shumte në numurkërkimet janë mbështëtur kryesisht tek roli i IT në SIK, roli i SIK në menaxhimin e SBU,faktorët kritik të suksesit cilësisë së të dhënave që ndikojnë në SIK, roli i sistemitinformacionit të kontabilitetit të menaxhimit (SIKM) në procesin e vendimmarjes dherolin e ndersjelltë të SIKM menaxhimit dhe performancës së menaxhimit në SBU,gjithashtu janë analizuar karakteristikat e SIK dhe SIKM dhe roli i tyre në procesin edrejtimit në organizatë. Roli i edukimit në kontabilitet zë një vend të rëndësishëm nëkërkimet e studjuesve të ndryshem sidomos ata australian, amerikan, japonez etj., ku sotka një problem shoqëror të rolit të kontabilistit në menaxhimin e organizates. Së dyti,megjithëse ka një shumëllojshmeri punimesh dhe teorish mbi SIK nuk ka një trajtimgjithëpërfshirëse për të modeluar faktorët që ndikojnë në cilësinë e sistemit informacionitkontabël, padiskutim edhe në kërkimet në Shqipëri nuk kam hasur punimeve që tëtrajtojnë problemin e fokusuar në këtë disertacion, ku shumica e studimeve në këtë fushëjanë fokusuar vetëm në disa aspekte diskrete të kuadrit konceptual. Prandaj në këtëkapitull, kam për qëllim të shqyrtoj faktorët që ndikojnë cilësinë SIK dhe gjetja efaktorëve kryesor që kanë lidhje me cilësinë e SIK, rëndesia e secilit prej faktorëve nërritjen e cilësisë së sistemit informacionit kontabël. Cili është avantazhi konkurrues qëarrihet në sistemin e informacionit kontabël nëpërmjet variablave të marra në studim?Cila është marrëdhënia midis variablave (faktorëve), dhe sistemit të informacionitkontabël? Cila është fuqia e bashkëveprimit të këtyre faktorëve dhe sa ponderohet secilaprej tyre dhe ku duhet të fokusohet biznesi dhe instuticionet tatimore për të garantuarakëtë cilësi etj ? Literatura e të cilave është diskutuar në kapitullin e mëparshem, ku ishin

72

fokusuar studjuesit e tjerë të fushës së SIK të lidhja midis variablave të mjedist jashtëmme SIK, e lidhja midis variablave të mjedisit të brendshëm e SIK , te lidhja midisvariablit të edukimit dhe formimit profesional e SIK, tek lidhja e faktorit të zhvillimit tëteknologjise informacionit dhe SIK. Gjitashtu a kanë lidhje me njeri tjetrin këta variabla .Në këtë kapitull do të diskutohen dhe do të prezantohen dhe hipotezat më të rëndësishmedhe nënhipotezat e tyre..

·Figura 3.1. Procesi i modelitNë këtë disertacion do të trajtojmë lidhjen midis variablave të pavarur si mjedisi ijashtëm, mjedisi brendshëm, edukimi dhe formimi profesional i burimeve njerëzve,(studentëve, kontabilistëve, specialistëve të IT, punonjësit e tatim taksave, ekspertëvekontabël ) si dhe zhvillimi i teknologjisë informacionit duke përfshirë këtu dhe sistemetkontabile(softueret ose programet kompjuterike te dedikuara apo të blera) dhe nga anatjetër cilësia e sistemit informacionit kontabël i cili është variabël i varuar. Në këtëkapitull do të trajtojmë varësinë e SIK ndaj katër faktorëve(variablave të pavarur) sëbashku dhe për secilin faktor do të analizojmë një për një varësinë brenda variablit.

73

Tabela 3.1. Kodimi i variablave

3.1.3. Mjedisi i jashtëm dhe roli i tij në cilësin e SIK.Ndërfaktorët që luajnë rol në cilësinë e SIK është dhe mjedisi i jashtëm. Kompania kanevojë për informacion me cilësi të lartë, në kohë dhe të saktë për të marrë një reagim tëduhur prej stimujve të mjedisit të jashtëm dhe për të marrë një pozicion të saktë për tëmarr vendime të drejta. Fakt shumë i rëndësishëm është se sistemi informacionitkontabël supozohet që të identifikohet me kushtet në të cilat është vendosur ndërmarrja icili është mjedisi i jashtëm, ku hyjnë konkurentët. Sistemi i informacionit përbëhet nganënsistemet e ndryshme të cilat janë të ndërlidhura me njëra tjetrën në mënyrë tëndërsjelltë. Kontabiliteti është më i rëndësishmi nga të gjitha nënsistemet. Informacionikontabël kombinon nënsistemet e ndryshme dhe informacioni importohet më tejmenaxhimit. Sistemi informacionit kontabël me cilësi të lartë është shumë i rëndësishëmdhe duhet të jetë i qartë, i lehtë, i kuptueshëm për përdoruesit të cilët punojnë meprogramin. çdo gjë që lind zhvillohet dhe vdes ka nevojë dhe nuk ka kuptim pa mjedisinqë e rrethon, sepse, ai identifikon egzistencën e tij, zhvillimin dhe në fund ai kontribuonnë marjen fund të tij. Egzistojnë një sërë forcash, faktorësh që në bashkëveprim me njeritjetrin krijojnë kushtet e përshtatshme të krijimit të një biznesi. Tërësia e forcave dhefaktorëve që ndikojnë në marjen e vendimeve manaxheriale përbejnë ate që quhet mjedismanaxherial të organizatës. (Kume V. 2002, fq. 39) Mjedisi i organizatave të biznesitndryshon nga shtrirja gjeografike e vendeve në të cilat organizatat ushtrojnë aktivitetin etyre. Si mund t’i përshtatemi ose ta përshtatim mjedisim në funksion të arritjeve tëobjektivave. Për të ndikuar sa me mirë dhe me efektivitet mbi mjedisin që të kemi prej tijnjë reagim favorizues duhet t’a njohim atë dhe pjesët përbërëse të tij. Kështu mjedisi qërrethon dhe nga i cili është e kushtëzuar një organizatë biznesi është i përbërë nga dypjesë: Mjedisi i jashtëm dhe ai i brendshëm.Mjedisi i jashtëm manaxherial në kuadrin e organizates së biznesit inkludon tërësinë efaktorëve që përcaktohen jashtë kufijve të një organizatë dhe ndikojnë mbi operacionet e

74

saj. Ky mjedis ka një ndikim të fortë, sepse është gjithçka jashtë saj, që ndikon ose kaefekt mbi të.˝Jashte saj” do të thotë që organizata nuk mund të ndikojë mbi këta faktorëose përcaktohet prej tyre. Megjthatë kufiri që ndan organizatën me mjedisin e jashtëmnuk është gjithmonë i qartë dhe i saktë, në një kuptim p.sh aksionerët kryejnë njëfunksion organizativ po në një kuptim tjetër ajo janë faktorë të mjedisit të jashtëm.Mjedisi jashtëm është i përbërë nga dy pjesë, mjedisi i përgjithshëm (Megamjedisi) dhemjedisi operacional (Mikromjedisi).Megamjedisi përbën tërësinë e faktorëve dhe forcave të mjedisit të jashtëm që ka ndikimmë të madh në organizimin e biznesit. Ata element domosdoshmërisht duhen shkrirëbrenda organizimit specifik me qëllim që ai të jetë efektiv, me vlerë për arritjen eobjektivave. Në megamjedis inkludohen makrofaktorë si: faktorët politiko-ligjore,ekonomik, social-kulturore, teknologjik, ekologjik (PESTE) dhe mund te ndikojnë mbi te.Mjedisi i industrisë Tërësia e influencave të cilat janë të afërta dhe mbi të cilatorganizata mund të ndikojë në mënyrë të drejtpërdrejt , përbejnë mjedisin e industrisë(konkuruese).

a- Faktorët politiko -ligjoreTërësia e kuadrit ligjorë dhe qeveritarëve përbën faktorin politiko-ligjore. Me politikat etyre qeveritë mund të ndikojnë pozitivisht ose mund të pengojnë bizneset p.sh një qeveriqë ndjek politikën e taksave të larta ajo kontribuon në demoralizimin e organizatave tëbiznesit dhe jo në mbështëtjen që normalisht duhet t’u jape.

b- Faktorët ekonomikFaktorët ekonomik përbëjnë tërësinë e shprehësve monetar të situatave dhe të ngjarjevetë cilat ndikojnë mbi organizatën me procesin e manaxhimit apo ushtrimin e aktivitetit tësaj. Në këtë grup përfshihen një tërësi faktorësh si: IHD janë një tregues që tregonpolitikat nxitëse të qeverisë.

c- Faktorët teknologjikeJanë një tjetër dimension i mjedisit të përgjithshëm i cili inkludon procesin etransformimit te inputeve në produkte dhe shërbime. Menyra e transformimit të inputevenë autpute varet nga mjetet që përdoren, aftësitë dhe teknika.

d- Faktorët social-kulturorFaktorët sociale-kulturor janë faktorë që janë të lidhur ngushtë me natyrën e shoqërisë,janë karakteristika të shoqërive dhe si të tilla duhet të njihen nga organizata e biznesit përnjë sërë arsyesh, me qëllim që, ajo të jetë sa më efektive në shoqërinë ku vepron oseushtron aktivitetin e saj. Ndër faktorët social-kulturorë mund të për mendim: normatkulturorë, vlerat kulturore, zakonet, sjelljen etj.

75

Figura 3.2 Lidhja e variablave të mjedisit të jashtëm me SIK. Autorie- Faktorët ekologjik

Faktorët ekologjik kanë rëndësi në zhvillimin e degëve të ndryshme të industrisë, pasiqeveritë vendosin taksa të larta ose jo në mbrojtje të mjedisit. Marrëveshjet kombëtaredhe ndërkombëtare për mbrojtjen e mjedisit, kanë influencuar në marrjen përsipër tëpërgjegjësisë nga ana e kompanisë dhe të një reagimi pozitiv duke “instaluar pajisjeteknologjike të cilat i përmbahen normave të ndotjes. Mikromjedisi përbënë tërësinë eelmentëve me të cilët organizata bashkëvepron gjatë ushtrimin të aktivitetit të saj.Konsumatorët, konkurentët, furnitorët, fuqia punëtore, sindikatat, partnerët

3.1.4 Mjedisi i brendshëmOrganizata e biznesit përbënë një bashkësi burimesh humane të cilat bashkëveprojnëmidis tyre në kuadrin e realizimit të objektivave dhe synimeve që përbejnë çështjenkryesore të egzistencës së saj. Si e tillë organizata është një mjedis më vete ku ndërthurenveprimet dhe operacionet ndërindividuale të cilat kanë një histori të përcaktuar qartë,kështu ndër faktorët kryesor të mjedisit të brendshëm janë: bordi drejtues, punonjësit dhe

76

Figura 3.3 Mjedisi i brendshem dhe SIKkultura organizative. Rëndësia e këtyre faktorëve ndryshojnë në varësi të llojit dhe tipit tëorganizatës

3.1.5 Varësia e SIK ndaj zhvillimit të teknologjisë informacionit.Varësia e zhvillimit teknologjisë informacionit për SIK është determinante nënfaktorët ezhvillimit teknologjisë informacionit janë :shkalla e informatizimit, cilësia e të dhënave tëinputuara, edukimi dhe formimi profesional i specialistëve të IT, Cikli i jetës SIK,informatizimi i ngjarjeve ekonomike, informatizimi i proceseve operacional. Gjithashtupërveç peshës që zëky variabël tek variabli i varur SIK, do të japim edhe informacioninpër rëndësinë e secilit nënvariabël tek variabli kryesor.

77

Figura 3.4. Varësia e SIK ndaj IT

3.1.6. Varësia e variablit të edukimit dhe formimit profesional tëaktorëve dhe SIK.Në këtë varësi do të studjojmë dhe do të konkludojmë mbi rendësinë që ka edukimi dheformimi profesional i specialisteve kontabël si prodhues të SIK, specialistëve të IT sidizenjues të SIK, specialistëve të tatim taksave si përdorues të SIK, ekspertëve kontabëlsi përdorues të SIK dhe njëkohësisht si nxites të rritjes së cilësisë së SIK. Në kët aspektnë jo vetëm do të merremi me rëndësinë por edhe më problemin që ka sot edukimi dheformimi profesional i kontabilistëve dhe specialistëve të IT, si dhe ndikimin eeksperiencës si dhe trajnimi gjatë gjithë jetës.

.

78

Figura 3.5 Varësia e SIK ndaj edukimit dhe formimit profesional të aktorëve.

3.1.7 Varësia e edukimit të kontabilistëve në universitet ndaj SIKKy diskutim është sot i rëndësishëm pasi në universitete krijohet “armata“ ekontabilistëve të ardhshëm. Sot nga diskutimet në intervistat dhe pyetësorët e bërë përkëtë studim vumë re se ka një trendi drejt diskutimit se është krijuar një hendek midisedukimit dhe formimit profesional të kontabilsitëve dhe tregut të punës. Padyshim sekonkluzionet dhe rekomandimet e dala nga ky punim do të hedhin pak më shumëinformacion mbi problemet që ka sot edukimi dhe formimi i profesionistëve kontabël sotnë Shqipëri.

3.1.8. Hipotezat e ngrituraAshtu si është diskutuar gjatë trajtimit të literaturës, marrëdhëniet mes katër faktorëve(variabla të pavarur) dhe cilësisë së SIK (variabël i varuar) dhe janë krijuar këto pesëhipoteza kryesore që janë dhënë në varësi të figurës 3.7. Për të bërë një klasifikim më tëmirët të variablave, do të operojmë me hipoteza dhe nënhipotezat e mëposhtëme:H1: Mjedisi i jashtëm , mjedisi i brendshëm, informatizimi i të dhënave dhe procesevedhe edukimi dhe formimi profesional ndikojnë në rritjen e cilësisë së sistemitinformacionit kontabëlH2: Mjedisi i jashtëm është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinë e sistemit einformacionit kontabël.

79

H3: Mjedisi i brendshëm i biznesit është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinë sistemit einformacionit KontabëlH4: Informatizimi i të dhënave është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinë e sistemit eInformacionit Kontabël.H5: Edukimi dhe formimi profesional është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinë eSistemit e informacionit kontabël.

Figura 3.7 Hipotezat kryesore të kërkimitHipoteza 2 .

H:2 Mjedisi i jashtëm është i rëndësishëm dhe ndikon në rritjen e cilësisë së SistemitInformacionit Kontabël.

H:2.1 :Egziston lidhje midis vendit të ushtrimit të veprimtarisë së biznesit (qytetit)dhe cilësisë së SIKH:2.2 :Zhvillimi dhe modernizimi teknologjisë ka lidhje të ngushtë me cilësinë eSIKH:2.3 :Ndikojnë politika stimuluese të qeverisë në rritjen e cilësisë së SIKH:2.4 :A ndikon legjislacioni në rritjen e cilësisë së SIKH:2.5 :Konkurenca ndikon në rritjen e cilësise së SIKH:2.6 :HD në Shqipëri ndikojnë në rritjen e cilësise SIK

Hipoteza 3H3: Mjedisi i brendshëm i biznesit është i rëndësishëm dhe ndikon në rritjen ecilësisë së Sistemit Informacionit Kontabël

H:3.1: Madhësia e kompanisë ndikon në cilësinë e SIK.H:3.2: Struktura organizative (të paturit e një departamenti kontabiliteti) kalidhje me cilësinë se SIK

80

H 3.3: Ka lidhje midis kulturës së organizatës dhe cilësisë së SIKH 3.4:Struktura e kontrollit të brendshëm ndikon në rritjen e cilësisë së SIKH 3.5:Ndikimi i motivimit të punonjësve rrit cilësinë e SIK

Hipoteza 4H4: Informatizimi i të dhënave është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinë Sistemin eInformacionit Kontabël.

H4.1:Shkalla e informatizimit ndikon në cilësinë e SIK.H4.2: Cilësia e te dhënave të inputuara ndikon në të paturit e një sistemiinformacioni kontabël cilësor.H4.3 :Cikli i jetes se SIK ndikon në cilësinë e tijH4.4:Informatizimi i ngjarjeve ekonomike rrit cilësinë e SIKH4.5:Informatizimi i procesit të prodhimit rrit cilësinë e SIK

Hipoteza 5H5: Edukimi dhe formimi profesional është i rëndësishëm dhe ndikon në cilësinëSistemin e Informacionit Kontabël.

H5.1. Universiteti sot nxjerr studentet te kualifikuar në SIKH5.2: Profili profesional i kontabilesteve ndikon në krijimin dhe menaxhimin e njësistemin kontabël cilësor.H5.3: Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhe menaxhimine një SIK cilësorH5.4:Eksperienca profesionale në vite e kontabilistit ndikon në cilësinë e SIK.H5.5:Profili profesional i audituesve të brendshëm ndikon në krijimin dhemenaxhimin e një sistemin kontabël cilësor.H5.6:Eksperienca në vite i specialisteve të IT ndikon në një SIK cilësorH5.7:Eksperienca e punonjësve që merren me hartimin e te dokumentave bazëndikon në rritjen e cilësisë se SIKH5.8:Trajnimi i punonjësve gjatë gjithë kohës rrit cilësinë e SIK

3.2. Strategjia e studimitZgjedhja e metodologjive të përshtatëshme që jepet në këtë kapitull jep argumentet për,modelimin dhe analizimin e rëndësisë faktorëve që ndikojnë në cilësinë e sistemitinformacionit kontabël (SIK). Në këtë kapitull janë paraqitur teknikat përkatëse që kanëtë bëjnë me metodat matematikore, statistikore dhe ekonometrike, janë paraqitur përarsyetimin e trajtimit që do të përdoren. Duke u përpjekur që të testojmë teoritë epërmendura dhe shpjeguara në analizën e literaturës, në lidhje me variablat e marra nëtrajtim, duke përdorur një strategji deduktive. Ndërkohë, do të përdoret një metodë mëinduktive dhe investiguese për të kuptuar këtë ndikim të variablave. Për këtë arsye,metodologjia do të jetë një triangulim ndërmjet strategjive cilësore dhe atyre sasiore. Tanisipas Beijaard et al, (2004, fq, 127), që kërkimi cilësor ka krijuar vendin e vet në kërkimesidomos në atë të edukimit (Silverman D, 1997, fq. 57), e kërkuar për procedura më tëndërlikuara për të siguruar objektivitetin në këtij lloj kërkimi është në rritje. Dy çështjekritike në lidhje me objektivitet janë besueshmëria dhe vërtetësia. Metoda e triangules

81

rrit vlefshmërinë e brendshëme të hulumtimit cilësor. Me konceptin "vlefshmëria ebrendshëme", duke ndjekur Miles dhe Huberman (1994), që theksonin se vlefshmëria ebrendshëme ka të bëjë me pyetje të tilla si "A kanë kuptim gjetjet e studimit? A janë tëbesueshme për njërëzit që studiojnë dhe për lexuesit tanë? A kemi ne një pamje autentiketë asaj që ne ishim duke kërkuar? Gliner (1994) e përshkroi trekëndëzimin(triangulation) si një metodë e prioritetit të lartë në përcaktimin e vlefshmërisëbrendshme në kërkimin cilësor. Triangulation është metodë që e ka origjinën ngamatjet në gjeometri. Në kërkimet e shkencës shoqërore, koncepti i triangulation ështëpërdorur metaforikisht; ajo ka kuptime të ndryshme dhe përfshin shumë procedurapërkatëse. Në thelb, triangulation në kërkimin shkencor social i referohet një procesi, nëtë cilin një studiues dëshiron për të verifikuar gjetjen duke treguar se matjet e pavarura tësaj pajtohen me ose të paktën, nuk e kundërshtojnë atë (Miles dhe Huberman, 1994).Sidomos në studimet rreth fenomene komplekse, të tilla si njohuritë praktike tëmësimdhënësve, kombinimi sistematik i llojeve të ndryshme të të dhënave është njëaspekt i rëndësishëm. Miles dhe Huberman (1994) përshkuajnë pesë llojet e triangulationnë kërkimet cilësore:

metoda triangulation nga burimi i të të dhënave (të dhënat e mbledhura ngapersona të ndryshëm, ose në kohët e ndryshme, apo nga vende të ndryshme);

metoda triangulation nga metoda (vëzhgimit, intervista, dokumente, etj); metoda triangulation nga studiuesi (e krahasueshme me besueshmërinë në

metodat sasiore); metoda triangulation nga teoria (duke përdorur teori të ndryshme, për shembull,

për të shpjeguar rezultatet ); metoda triangulation sipas llojit të të dhënave (p.sh. duke kombinuar të dhënat

sasiore dhe cilësore).Lloji i triangulation i zgjedhur varet nga qëllimi i një studimi. Në të njëjtën studimsigurisht, mund të përdoren më shumë se një tip triangulation. Analiza e të dhënavemund të trajtohet në mënyra të ndryshme. (Smaling, 1987) përshkroi tri qasje përanalizën e të dhënave cilësore, secila prej të cilave mund të aplikohen për tëmultimetodën triangulation. E para është një qasje intuitive: një stujues në mënyrëintuitive lidh me njeri-tjetrin të dhënat me instrumente të ndryshme. Cilësia e kësajqasjeje varet nga cilësia e intuitive e kërkuesit dhe ajo shpesh nuk është e mundur për tëreplikuar në studim . Një qasje e dytë të triangulation e të dhënave cilësore është njëqasje procedurale: fokusi është në dokumentimin e çdo hapi që është marrë në metodëntriangulation - në mënyrë që të bëjë atë transparent dhe të replikueshme. Qasja e tretëështë qasja intersubjective në të cilën një grup i studiuesve përpiqët për të arriturmarrëveshje në lidhje me hapat që do të ndërmerren në procedurën e metodëstriangulation. Një vështrim të përgjithshëm të metodologjisë së kërkimit ofrohet në këtëkapitull, i cili vë në punë instrumente të ndryshme për mbledhjen e të dhënave, përtestimin e sugjerimeve dhe zgjidhjen e problemeve kërkimore empirike. Metodologjia ekërkimit përshkruan tre instrumente të mbledhjes së të dhënave: të dhënat dytësore,intervistat me menaxherët/punonjësit dhe vrojtimi nëpërmjet anketimit. Përshkrimipërfshin metodat e administrimit, qëllimin, natyrën dhe është mbështetur nga arsyetimet eduhura.Mbledhja e të dhënave fillon nga analizimi i të dhënave dytësore, të cilat përfaqësojnëinformacionin fillestar rreth studimeve të mëparshme të kësaj disiplinë. Më pas, kapitulli

82

trajton mënyrën se si janë përcaktuar faktorët e studimit për hartimin e instrumentit tëkërkimit, i cili është përdorur për të dhënat te anketuarve dhe ruajtja e të dhënave të tyre.Proceset e hartimit, testimit dhe vlerësimit të instrumentit të vrojtimit dhe faktorët e saj,do të jenë të vëzhguar në fazën e studimit pilot. Gjithashtu do të jepen shpjegimesuplementare mbi popullsinë, madhësinë e mostrës, shkallën e dizajnit, konsideratat etiketë lidhura me kërkimin, metodat statistikore/ekonometrike të përdorura dhe problemet ehasura.

3.3. Metodologjia e mbledhjes e të dhënave dhe këndvështrimi i sajNë kapitullin e parë është bërë identifikimi dhe kërkimi i problemeve të patrajtuara deritani, gjithashtu dhe objektivat e propozuara, janë diskutuar me hollësi. Qëllimi është tëjapë një interpretim të përshtatshëm të faktorëve kryesor që ndikojnë në cilësinë e SIKdhe roli i teknologjise informacionit në zhvillimin e modernizimin e SIK, me qëllim qëSIK të jetë një avantazh konkurues për BU (Shelly, Cashman and Vermaat; 1999).Zakonisht, pyetjet e kërkimit përcaktonin përqasjet dhe teknikën e mbledhjes së tëdhënave metodologjike, të cilat kanë qënë të përdorura në kuadër specifik, me prejardhjefilozofike teorike. Nga Silverman (1997), është deklaruar se nuk ka metodologji të vërtetëapo të rreme, por vetëm pak a shumë të dobishme. Në shkencën sociale, dijetarëtndonjëherë kanë dyshime kur duhet të zgjedhin midis modeleve pozitive apo shpjeguese.Pozitivizmi përfaqëson idenë se bota sociale ekziston dhe çdo çështje e lidhur me të duhettë matet me anë të teknikave objektive, në vend që të nxirret me anë të reflektimit,ndjesisë dhe intuitës (Easterby-Smith, 2002, në citimin e Klaus Moser 2007). Modelipozitiv është bërë funksional, në mënyrë që të veprohet për të kërkuar për fakte aposhkaqët e fenomeneve shoqërore nga pikëpamja sasiore. Bazuar në këtë metodë, bazat eshpjegimit janë të ndryshme dhe kanë për qëllim të parashikojnë paraqitjen e fenomenevesociale, duke krijuar një marrëdhënie shkakësore ndërmjet shumë ndryshueshmërive tëparashikuara, për të hetuar praktikisht praninë e tyre, duke mbledhur të dhëna specifikepër të shpjeguar një fenomen të zakonshëm. Realiteti përcaktohet nga njërëzit dhe nëbazë të vlerësimit të faktorëve të jashtëm. Idea nuk është të mbledhësh fakte ose t`ikrahasosh ato, por të shprehësh shpjegime të përshtatshme për fenomene specifikesociale, bazuar në eksperiencën e njerëzve dhe mbështëtur nga shkaqët e jashtme. Meqëllim që të sigurohen të dhëna të rëndësishme nga aktorët kryesor në SIK, janë tënevojshme mjete të sakta.Kështu, kërkimi i një fenomeni të veçantë social, do të japë interpretime të ndryshme, nëvarësi nga baza të ndryshme të kërkimit, të cilat ndryshojnë nga një kërkues në një tjetërGjithashtu në librin e tyre (Rabinow dhe Sullivan, 1979) “Interpretues ShkencaveSociale”, në të cilin parashikoi rritjen e përdorimit në qasjet interpretuese në shkencatshoqërore, me një model të bazuar në shkencat natyrore. Pra, si mund të jenë analizuardhe interpretuar fenomenet sociale (p.sh kënaqësia në punë e kontabilistëve, stresi ikontabilistëve etj.( Hoda H, Mamo J., 2012)

83

Figura 3.7. Etapat e mbledhjes së të dhënave.

3.4. Dizenjimi i kërkimitNë mënyrë që të kërkohet, është e nevojshme të aplikohet mënyra e përshtatshme emetodologjisë së kërkimit, e cila përdor instrumente të përshtatshme për të ndihmuar nëmbledhjen e të dhënave të nevojshme që reflektojnë aktoret si kontabilistet si prodhues teinformacionit, specialistët e IT si dizenjues të SIK që prodhon informacionin, menaxherëte lartë dhe te mesem, ekspertët kontabël, punonjësit e tatim-taksave etj si përdorues tëautputeve të SIK.Kërkimi është përcaktuar si “proces sistematik në mbledhjen dhe analizimin einformacionit, në mënyrë që të rritet kuptimi ynë për fenomenin rreth të cilit jemi tëshqetësuar ose të interesuar” (Leedy dhe Ormrod, 2005, fq. 4). Pikat kyçe në këtëpërkufizim janë hapat sistematike dhe mënyrat logjike prej mbledhjes dhe analizimit së tëdhënave studimore, të cilat përfaqësojnë hapat kryesore të hulumtimit që janë tëpërcaktuara nga metodologjia.Metodologjia është përshkruar si: "hapat që do të ndërmerren, në mënyrë që të japinpërgjigje të besueshme dhe të vlefshme në ato pyetje dhe përcakton përshtatshmërinë nënjë mjet të caktuar kërkimor” (Ellis and Levy, 2008).Në këtë mënyrë, këto teza hetojnë problemin e cilësisë së sistemit informacionit kontabëlduke përdorur një kërkim të organizuar, sistematik dhe të justifikuar të të dhënave, tëbazuara në një kuadër teorik të besueshëm, për të ndihmuar në gjetjen e një zgjidhjeje tëpërshtatëshme.

84

Figura 3.8. Hapat për implementimin e kërkimit

Modeli teorike, ashtu si është theksuar dhe nga (Kerlinger, 1979) si: “një grup strukturashtë ndërlidhura (koncepteve), përkufizimesh dhe propozimesh që paraqesin një pamjesistematike të fenomeneve, duke specifikuar marrëdhëniet midis variablave, me qëllimshpjegimin dhe parashikimin e fenomenit". Struktura e aplikuar teorike që është zgjedhurpër të studiuar ndikimin e faktorëve në cilësinë e SIK në këtë studim . Çdo sistem nuk dotë jetë efektive në praktikë, përveç nëse një kontabilist do të jetë në gjëndje të dijënevojat e njerëzve të përfshirë në sistem.Kontabilisti nuk mund të jetë psikolog, por nga ana tjetër duhet të kuptojë mjaftueshëmse si të motivojë njerëzit drejt ecurisë pozitive të kompanisë.Përveç kësaj, një kontabilist duhet të kuptojë se të gjithë kanë perceptime të ndryshme nëmarrjen e një informacion, në mënyrë që informacioni që do të ofrohen mund të jetëprojektuar dhe të komunikohet në përputhje me sjelljen e vendimmarrësve. “Modeli iSjelljeve Perspektive” (Arboleda, Escobar, 2011).Kjo analizë lejon identifikimin e logjikshëm dhe dobësitë metodologjike në kuadër tëqasjes, duke qënë veçanërisht i spikatur në përdorimin e termit “përforcimi” përtejpërdorimit të saj të ligjshëm në analizën e sjelljes, mospërputhje në analizën e kostove tëtransaksionit dhe lineariteti e cila nuk lejon një analizë historike të bashkëveprimit.Me këto gjetje ne propozojmë një riformulim të modelit për të kapërcyer vështirësitë especifikuara, si dhe inkorporimi i gjetjeve të ndryshme nga terreni nga disiplina të tjera.

85

Ky hulumtim është kryer duke mbledhur të dhëna të të dy mënyrave (parësore dhedytësore), duke përdorur metoda sasiore dhe cilësore të kërkimit për studimin e cilësisë sesistemit informacionit kontabël në funksion të performancës së kompanisë, kënaqësisë nëpunë të kontabilistëve dhe përdoruesve të SIK. Të dyja metodat e mbledhjes së tëdhënave, janë përdorur në një model triangulacioni metodologjie. Denzin (1978) epërcakton termin e triangulacionit si: "kombinim të metodologjive në studimin e të njëjtitfenomen". Në përputhje me rrethanat, metodat e përziera teorike dhe qasja empirike, janëangazhuar për t`iu adresuar pyetjeve kërkimore.Në këtë studim të dhënat janë mbledhur duke përdorur shumë hapa. Janë realizuar shumëintervista me kontabilist, ish-student, pronar, menaxher, dizenjues të SIK, ekspertkontabël, specialist të tatim taksave, etj për të zbuluar mendimet e tyre lidhur meshërbimin që ata ofrojnë, zbatimin e teknikave të IT, mbi llojet e softeve financiar tëintegruar apo jo, të prodhuar apo të blerë, për të rritur cilësinë e autputeve të SIK, dukemarre parasysh, së pari cilësinë e të dhënave të inputuara, zhvillimin e teknologjisëinformacionit, etj. Kur kërkuesit kanë mbledhur të dhënat parësore për faktorët kryesorëtë studimit, të cilët mbulojnë dimensione të ndryshme, duke aplikuar teorinë, ekzekutohetnjë studim pilot dhe të dhënat primare mblidhën duke përdorur rreth 250 pyetësorë.Procesi i hartimit, shqyrtimit dhe vlerësimit të kërkimeve kryesore për mbledhjen e tëdhënave (sondazh), është ilustruar gjerësisht hap pas hapi. Gjithashtu kemi shpjeguar (meposhtë ) rrjedhën e mbledhjes së të dhënave e analizave dhe teknikat që janë përdorur përtë nxjerrë elementët kryesore të faktorëve të studimit nga prodhuesit, dizenjuesit dhepërdoruesve të SIK, të cilat janë mbështetur nga intervistat me aktorët e përmendur melartë. Për ta përmbledhur me pak fjalë, hulumtimi i dizajnit tregon se janë përdorur dymetoda për të përcaktuar ndryshimet në cilësinë e sistemit informacionit kontabël paradhe pas përdorimti të informatizimit. Në hapin e parë, studiuesi analizon SIK i mbajtur nëkushtet e metodes klasike duke përdorur një teknikë të analizës së përmbajtjes dhekarakteristikave të SIK. Në hapin e dytë, zhvillohen një numër intervistash me aktorët,për të marrë opinionet e tyre në lidhje me disa përcaktues të informatizimit të SIK. Nëfazën përfundimtare, elementë të cilët u mblodhën direkt nga analizat e të dhënavedytësore të studiuara, u përdoren për studim, në mënyrë që të identifikohen faktorët tëcilët ndikojnë në cilësinë e SIK.

3.5. IntervistatSistemi i nformacionit kontabël dhe performanca e menaxherve është një ndërveprim medy drejtime, ku çdo pjesë ndikon në tjetrën. Shumë sondazhe të popullsisë së ekonomivefamiljare në një vendi, rajoni apo qytet janë kryer duke përdorur ballë për ballë (Laihodhe Lynn, 1999) dhe në shtëpinë e të anketuarve. Për shembull, zyrat statistikorekombëtare kanë kryer sondazhe për krahun e punës dhe sondazhe në këtë mënyrë. Mostraështë zgjedhur zakonisht nga një listë ose persona ose adresa (p.sh., një regjistër ipopullsisë, një listë e adresave postare, ose një listë e adresave të hartuara në fushën sipjesë e fazës përgatitore studim) dhe detyra e parë e të intervistuesve është për të gjeturçdo adresë e zgjedhur. ata duhet pastaj të bëjë kontakt me banorët, të konfirmojë nësendonjë banor ka të drejtë për anketë, ndoshta të bëjë një përzgjedhje e rastësishme e njëpersoni për të intervistuar, kontaktoni personin e përzgjedhur, e për të bindur personin qëintervistohet, pajtohen apo jo, zgjedhja e kohës së dhe vendit të përshtatshëm përintervistë, administrimi intervistës dhe t transmetimi i të dhënave në zyrën e anketës. Në

86

çdo fazë, mospërgjigjes mund të ndodhë për secilin prej disa arsye. Për të ilustruar këtë,merrni parasysh shembullin e anketave të individëve në Mbretërinë e Bashkuar, ku njëmostër e adresave është zgjedhur nga lista e Zyrës Postare, dhe një person është zgjedhurmë pas për intervistë në çdo adresë. Faza e parë e procesit është me mail një letër kërkesë(ose letër pronotimi) për secilin adresën të përzgjedhur. Kjo njofton banorët se njëintervistues do të vizitojë së shpejti, ofron disa informacione themelore për studim dheofron të dhënat e kontaktit për organizatën që kryen studimin në rast se marrësi ka pyetjeapo shqëtësime. Duke marrë këtë letër, disa nga anëtarët mostër kontaktonin organizatënpër të treguar se ata nuk dëshironin të merrnin pjesë në këtë studim. Kur është e mundur,organizata përpiqet të bindë këta anëtarë për të lejuar intervistuesin për të vizituar dhepër të shpjeguar studimin në më shumë detaje, duke theksuar se ata ende do të kenëmundësi për të marrë pjesë në atë fazë, nëse ata dëshirojnë. Por kjo nuk është gjithmonë esuksesshme; disa anëtarë mostër këmbëngulin se ata nuk duan që intervistuesi t’i vizitoj(Lynn, 2008).

Figura 3.10 Procesi për intervistimit. Burimi ( Laiho dhe Lynn (1999).Bizneset përpiqen të kenë avantazhet konkuruese në treg për të qenë nga njëra anë meperformancë të lartë dhe nga ana tjetër të ndikojnë në këtë treg konkurues edhe nëçështjet e mjedisit. Për këtë ata përpiqën që në te gjitha aktivitetet e tyre për të promovuar"biznesin dhe produktet ose shërbimet e tyre” të përdorin emrin e mirë në treg dhe rolinnë ruajtjen e mjedisit duke qenë se sot shoqëria ka një ndjeshmëri të lartë ndaj ruajtjes sëmjedisit. Zhvillimi i teknologjisë së informacionit sot ka krijuar një avantazh konkurruespër botën e biznesit. Brenda disa dekadave, zhvillimi katër teknologjive, si teknologjia e

87

informacionit, teknologjia e prodhimit, teknologjia e transportit dhe teknologjia ekomunikimit. Nga katër llojet e teknologjisë që evoluan me shpejtësi, në realitetteknologjia e informacionit ka efektin më dominuese në mjedisin e biznesit. Teknologjiae informacionit e bën të lehtë për aktivitetet e biznesit dhe mjedisin janë të mbushuragjithnjë me pasiguri. Roli i teknologjisë së informacionit si një mjet në vendim marrje tëbiznesit në funksione të ndryshme dhe nivelin menaxherial, në diçka që është shumë erëndësishme për menaxherët e biznesit në mënyrë të veçantë në përmirësimin eperformancës financiare të një kompanie. Kontributi i teknologjisë së informacionit nëkrijimin e vlerës së shtuar për kompanin është një çështje e diskutueshme në fushën eekonomisë e teknologjisë informacionit, madje edhe në deklarata në ekstrem seteknologjia e informacionit është bërë një "domosdoshmëri strategjike", ose një mall ithjeshtë, një burim i përparësisë konkurruese. Në lidhje me performancën financiare tëkompanisë, teknologjia e informacionit ofron komoditet, lehtësinë e përpunimit,menaxhimin dhe prezantimin e informacionit financiar, me mbështetjen e një sistemiinformacioni. Nga të dhënave e mbledhura , do të përpunohen dhe paraqiten në një formëtë informacionit financiar që është përdorur për vendimmarje nga ana e menaxhimit. Ngapërshkrimi, ajo mund të jetë një përkufizim, që teknologjia e informacionit është pjesë enjë sistemi informacioni dhe është një formë e teknologjisë që është aplikuar për tëprocesit dhe të përcjellë informacion në formë elektronike (Lucas, 2000, në citimin ePirolli P., 2007). Tregtia e lirë ka çuar në rritjen e konkurrencës në mes të kompanive.Kjo është për shkak se përballen në një mjedis biznesi të pasigurisë së lartë. Në këtëmënyrë kompanit e këtij lloji në këtë mjedis biznes e kanë të nevojshme që vazhdimishttë kërkojnë mënyra të reja dhe te përdorin metoda për të mbijetuar dhe për t’i paraprirëgjithmonë konkurrencës. SIK do të sjellë kompaninë në një gjendje të favorshme dhekrijonë lehtësi për hyrjen në treg, diferencim të produktit, dhe efikasitetin e kostos(Kettinger et al, 1994). Pra, përdorimi strategjik i SIK do të jetë në gjëndje të sjellë nëkompani rritjen e rentabilitetit i cili është një tregues i performancës. Clemons (1993)thekson se teknologjia e informacionit ka aftësinë për të ulur koston e koordinimit në mestë kompanive pa rritur rrezikun e transaksionit përkatës. SIK mund të përmirësojëmonitorimin dhe reduktimin e specifikimeve të marrëdhënieve në koordinim të qartë,kështu që kompania do të investojë në teknologjinë e informacionit për të koordinuarbrenda kompanisë pa shqetësimin nga prezenca e transaksioneve me rrezik të lartë. Nëkëtë tezë, kryerja e anketimit në formën e intervistave me menaxherët/punonjësit ështëndërmarrë në një shkallë më të vogël se sa idea që imazhi i faktorëve te SIK ështëkërkuar kryesisht nga perspektiva e performancës së lartë Sistemet e informacionitkontabël (SIK) kanë një rol të rëndësishëm në menaxhim, ashtu si thekson Bodnar dheHopwood, (2012) dhe duke shpjeguar se si SIK shërben për të siguruar informacion përvendimmarrësit. Çdo kompani është përballur me problemin e vendimmarrjes.Informacioni i përshtatshëm (vlera të sakta, plotësia, në kohë dhe i përshtatshëm) ështënjë zgjidhje që është prodhuar përgjithësisht nga sistemi informacionit bazuarkompjuter.(SIBK) Faktori njerëzor është i rëndësishëm në zhvillimin e sistemit dhepërcakton suksesin e zbatimit të një SIK cilësor. Prandaj, është e rëndësishme që tëmarrim në konsideratë faktorët kulturore në pranimin dhe përdorimin e SIK, sepsekultura ka një ndikim të madh në sjelljen dhe praktikat e njeriut në kryerjen e aktivitetevetë saj. është pranuar nga autorë të ndryshëm që faktorët kulturorë janë faktorë tërëndësishëm në kontekstin e formësimit e shfrytëzimit të teknologjisë dhe të

88

performancës. Besohet gjerësisht se kultura ka një ndikim të madh në sjelljen dhepraktikat e individëve nëpër botë. Një nga dimensionet kulturore të Hofstede:individualizmi-kolektivizëm ndikojnë tek njërëzit në formën e besimit që mund tëndikojnë në gatishmërinë e njerëzve për të besuar në të cilësinë e SIK. Vlerat kulturoremund të ndikojnë në karakteristikat dhe besimet në lidhje me IT. Modeli Delone dheMcLean dhe Modelet e Pranimit Teknologjisë (TAM) krahasur me njeri-tjetrin kanëtreguar rezultate kontradiktore në lidhje me matjen e suksesit të SIK. Kultura lokale ështënjë kulturë që mund të ndikojë në përdorimin e SIK qoftë drejtpërdrejt ose tërthorazipërmes vetëbesimit në një kompjuter, perceptimet e dobisë dhe perceptimi i lehtësisë sëpërdorimit, prandaj interivista merr një rëndësi të vecant në këtë kërkim sepse vetem meanën e intervistes mund të arrijmë të marrim konsideratat personale të individëve përkarakteristikat e mësipërme .Suksesi i SIK cilësor ilustrohet me kënaqësinë e ndjerë nga përdoruesit e SIK, ose mundtë përshkruhet me përdorimin e SIK nga përdoruesit në mënyrë të vazhdueshme . Në këtëkërkim ashtu si ato të e mëparshmet për të arritur qëllimin e studimit është zbatuar njëmetodologji cilësore me intervista teknike, për të mbledhur të dhëna ngamenaxherët/punonjësit. Objektivat kryesore të intervistave me menaxherët apo punonjësitjanë për të parë nëse problemet që janë ngritur nga ana e përdoruesve qëndrojnë dhe përtë identifikuar elementët e duhura që më pas trajtohen në vrojtimet e konsumatorëve.3.6. Instrumenti i vrojtimit3.6.1 AnketaMetoda e anketës është një mjet sasior hulumtimi që ka aplikim të gjerë dhe zbatim nëstudime të ndryshme të biznesit. Ajo është përshkruar nga Sekran (2000), si një gruppyetjesh të para formuluara me shkrim, për të cilat të anketuarit përgjigjen, zakonishtbrenda alternativave të përcaktuara paraprakisht. Nga disa autorë të tjerë është përshkruarsi një metodologji pozitive, ku është hartuar dhe studiuar nga popullsia, një mostër esubjekteve për të bërë konkluzione në lidhje me popullsinë. Studimi i faktorëve qëndikojnë në rritjen e cilësisë se SIK, duke përdorur një studim kërkimor si metoda embledhjes së të dhënave kryesore është ndërmarrë nga shumë studiues, në kontekste tëndryshme të ndikimit. Kjo pjesë studion instrumentin kryesor, të përdorur për tëmbledhur të dhënat primare nga aktorët e pyetur në lidhje me faktorët që ndikojnë nërritjen e cilësisë se SIK. Në këtë pjesë, janë shpjeguar shumë dimensione. Një seksionparaprak jep një ide të përgjithshme të instrumentit të anketës dhe se si ajo lidhet mesistemin e informacionit kontabël, teknologjin e informacionit, në studimet e edukimit nëkontabilitet.

3.6.2. Arsyeja kryesore pse përdorim instrumentin e vrojtimitStudimi është kryer me qëllim për të arritur zhvillimin teorik të objektit të studimit dukenjohur me pare literaturën e fushës së kërkimit dhe për aritur në përfundime se sindikojnë faktorët në rritjen e cilësisë në SIK në rastin Shqipërisë. Rastet ku janë bërëvrojtimet janë zgjedhur në baze të tre dimensioneve: llojin e industrisë, madhësia dhelloji i organizatës, dhe ndikimi i pronësisë. Lidhur me dimensionin e parë, ka lloje tëndryshme të biznesit (Sipas punësimit ): në sektorin shtetërorë, Në sektorin privat –prodhim, në sektorin privat – shërbime, në sektorin financiar/mikrofinance, në sektorinndertimit, në sektor të tjerë

89

Dimensioni i dytë ka të bëjë me formën e pronësise së organizatës. Dimensioni i tretëfokusohet në madhësitë e ndryshme të organizatave, sipas te ardhurave sipas madhësisësë asteteve, sipas numurit të punëtorëve etj.Në këtë hulumtim, karakteristikat e SIK janë identifikuar si rëndësia, besueshmëria,krahasueshmëria, kuptueshmëria, disponueshmërinë, efektivitetit, efikasitetit, konfiden-cialiteti, qasja, integriteti, pajtueshmëria, saktësia, objektiviteti, siguria, plotësia, dheafatet kohore, si të identifikuara nga literatura. Në studimet e shumta karakteristika ecilësisë është e rëndësishme për të të dhënat, në procesin e menaxhimit e të përshtatjes tëSIK me proceset e organizatësAnketa në këtë tezë synon të mbledhë të dhënat e kërkuara primare dhe faktike në lidhjeme gjykimin e faktorëve (pra kemi te bëjmë me gjykim subjektiv), duke zhvilluar dheadministrimin e grupeve të standardizuara të pyetjeve, brenda një pyetësori të një mostretë përdoruesve të SIK, dizenjuesve prodhuesve dhe audituesve. Fillimisht, metoda evrojtimit është zgjedhur për shkak se ajo është parë si një nga mekanizmat më tëefektshme të mbledhjes së të dhënave. Me këtë metodë kërkuesit dinë se si të merren metë dhe si të testojnë ndryshueshmërinë e interesave. Përveç kësaj, kjo metodë ofron disapërfitime: ajo është e lirë, mund të shpërndahet dhe grumbullohet shpejt, prodhon njënormë të arsyeshme përgjigjesh, është e lehtë të strukturohet dhe organizohet. Njësia eanalizës për anën e konsumatorit,, është çdo në rastin e studimit janë Kontabilist ,Informaticien të cilët janë prodhues të SIK, dizenjues të SIK, përdorues të SIK oseauditues, i cili ka këtë pozicion në lidhje me rolin e tij në implementimin e SIK si:o Kam punuar në kërkesat që duhet të plotësojë SIK në organizatëo Kam punuar dizenjimin e SIKo Kam punuar në implementimin e SIKo Kam dhënë mendim në lidhje me autputet e SIKo Kam trajnuar punonjësit e tjerëo Jam trajnuar nga punonjës të tjerë

Të anketuarit janë marrë nga të gjitha ndërmarjet e ndërtimit, shërbimit, hoteleri turizmi,ndërmarjet e energjitikës (KESH sha), Operatori i Transmetimit (OT), OSHEE, sistemi imikrofinancës etj, sipas një shpërndarjeje demografike të moshës, gjinisë, arsimit, rajonitgjeografik, etj. Collis dhe Hussey (2003, fq. 15 ), një njësi studimi e përshkruajnë si lloji irastit për të cilat referohen variablat, fenomeni nën hetim dhe problemi i hulumtimit.Duke përdorur një pyetësor në këtë studim, synohet arritja e shumë qëllimeve, të cilatmbështesin vlefshmërinë e studimit në një numër të dimensioneve. Përparësitë e metodëssë vrojtimit janë: lehtësia e shpërndarjes, aftësia për të analizuar rezultatet, përdorimi isoftwareve të ndryshme statistikore dhe pasja e një kostoje-efektive, si metodë embledhjes së të dhënave, veçanërisht për studime që kërkojnë një madhësi të madhe tëmostrës. Sekaran, (2000) thekson se nga pikëpamja e të paditurit, një pyetësor është njëmetodë e zakonshme e mbledhjes së të dhënave dhe shumica e njerëzve janë të njohur metë. Kur një pjesëmarrës merr një pyetësor, ai ose ajo ndjehet e lirë për të përfunduar atë,sa herë që i jepet shansi, pa asnjë ndërprerje që mund të ndodhë me metoda të tjera, tëtilla si intervista telefonike (Jahoda, 1962). Megjithatë, një pyetësor i shkruar nuk ështënjë metodë e përshtatshme e mbledhjes se të dhënave për njërëz pak të arsimuar.Paragjykimi i të anketuarve është në nivelin e tij minimal me pyetësorët me shkrim, sepsetë gjithë pjesëmarrësit marrin të njëjtat grupe uniforme të pyetjeve dhe që të mosndikohen nga të dhënat verbale apo vizuale të intervistuesit kur iu përgjigjen pyetjeve, e

90

cila shpesh mund të ndodhë në intervistat drejtpërdrejt. Kjo pikëpamje është konfirmuarnga Dohrenwend et al, (1968) (cituar nga Humphrey J, Schmalleger F, 2011, fq. 52) tëcilët pretenduan se veprimet e intervistuesit, si mënyra e qëndrimit dhe dridhje e zërit,mund të ndikojnë te abonentët. Megjithatë, mungesa e një intervistuesi minimizonshansin për të zbuluar përgjigje specifike, sidomos ato që lidhën me qëllimin e sjelljes.Sipas tyre , një pyetësor i strukturuar me shkrim e humbet shijen e reagimit, për shkak sepjesëmarrësit, zakonisht duan të sqarojnë pikëpamjet e tyre cilësore kur iu përgjigjenpyetjeve specifike. Disa studiues hasen me këtë mangësi, duke lejuar një hapësirë, ku tëanketuarit të regjistrojnë komentet e tyre në disa fusha të diskutueshme. Ky studim përdornjë pyetësor të ndërtuar nga vetë autori, i cili është shpërndarë dhe mbledhur në harkunkohor mars –korrik 2014, në Tiranë dhe Durrës dhe në rrethe te tjera ku e kam parë tëarsyeshme dhe kam pasur mundësi të shpërndaja dhe të mblidhja pyetësorët. Autoripërdori këtë proces sepse vlefshmëria e studimit rritet kur një studiues është i sigurt sepersoni që iu përgjigj pyetësorit është një shënjestër.

3.6.3. Projektimi i pyetësoritNë këtë këndveshtrim, duke pasur parasysh burimet e mundshme të të dhënave tëkërkuara, si edhe llojin e vlerësimit të nevojshëm për sistemin e informacionit kontabël ;pyetësori u përdorur si instrumenti kryesor. Pyetësori është instrumenti kryesor ipërdorur në mbledhjen e të dhënave mbi Sistemin e Informacionit Kontabël. Gjithashtu,është e qartë nga natyra e kërkimit, se një pyetësor i vetëm nuk mund të përdoret për tënxjerre informacion, nga të gjithë aktorët e rëndësishëm të SIK. Ky pyetësor kërkon tënxjerrë të dhëna të rëndësishme mbi SIK në lidhje me aspekte të ndryshme të cilat kanënjë lidhje të drejtëpërdrejte me SIK. Analizimi i informacionit të nxjerre, na jep edheshkallën e përgjithshme të njohjes me konceptin e SIK. Një element primar në krijimin epyetësorit, të përdorur për të nxjerrë të dhëna nga ndërmarrjet e biznesit dhe atoshtetërore është përfshirja e të dyjave çështjeve, si teknike edhe të përgjithshme. Për sa ipërket formulimit të pyetësorit, në jemi drejtuar nga argumentet teorike dhe praktikat metë mira, në çështje të tilla si: gjatësia e pyetësorit, përshtatshmëria e pyetjeve individualepër të analizuar çështjet përkatëse të SIK, dhe elemente të tjerë teknike mbi pyetësorin.Informacioni i mbledhur, na jep mundësi për të vlerësuar performancën e sipërmarrjes nëraport me SIK dhe zhvillimin e tij në Shqipëri. Formulimi i pyetjeve ndikon direkt nëcilësinë e informacionit të marre. Pyetje të formuluara keq, mund të çojnë në përgjigje tëgabuara ose në mungesë përgjigjesh (Dohrenwend et al, (1968) (cituar nga Humphrey J,Schmalleger F, 2011, fq. 53). Në formulimin e tyre është mbajtur parasysh fakti që, atoduhet të jenë të thjeshta, të qarta dhe neutrale. Një rishikim sistematik i formulimit tëpyetjeve nga një numër personash profesionistë, ka siguruar që këto kritere tërealizoheshin. Për t’i bërë përgjigjet të përshtatshme, për analizimet sasiore, duheshinkrijuar shkallëzime (indekse) që lejojnë të vendosen statuset e sasisë mbi ato të cilësisë.Pyetjet u formuluan në lidhje me kriteret e mëposhtme të pyetësorit:

Mat, sa më saktë dhe direkt, faktorin përkatës (përgjegjës) Mbështet gjykimet cilësore gjatë vlerësimit të faktorëve cilësorë Mbulim i të gjithë fushës së përgjigjeve të mundshme Pyetje të thjeshta për t’u kuptuar dhe për t’u përgjigjur; Përdorimi i një ndarje sasiore korrekte që mund të aplikohet në ndarjen cilësore të

shkallëzimit në analizë.

91

Nga këto kritere del në pah një dilemë tipike në formulimin e pyetësorit. Metodat eanalizës që do të aplikohen, kërkojne të dhëna sasiore, shumica e faktorëve merren meçështjet cilësore, të cilat janë të vështira për t’i përkthyer në çështje sasiore. Ky pyetësoru mundua të zgjidhë dilemën duke përdorur: Lloji i pare, i pyetjes, përdor një shkallematjeje të zakonshme për përgjigjet, ku personi që përgjigjet përballet me 5 opsione, dheku ai shpreh një opinion. Kjo lloj paraqitjeje përdoret për të shprehur shkallën erëndësisë, e pohimit etj, si në pyetjen e mëposhtme: SIK është i rëndësishme përorganizatën tuaj për procesin e menaxhimit, në një shkallë nga 1 në 5, ku 1 është Nuk jamaspak dakort dhe 5 është Jam Shumë Dakort? Vlerësimi lidh përgjigjet me një shkallë tëzakonshme nga një në pesë, ku njëshi qëndron për shkallën më të ulët dhe pesa përshkallën më të lartë. Një mesatare më e lartë se tre qëndron për një përgjigje neutrale oseindiferente. E dyta, pyetjet ku përgjigjet janë të dhëna sasiore të veçanta, si: Sa raporteprodhon çdo muaj SIK i kompanisë suaj? Ose madhësia e asteve të kompanisë suaj (nëlekë), Madhësia e ardhurave të kompanisë tuaj (në lekë), numri i punonjësve nëkompanin tuaj. Ose pyetje që tregojne situatë n e punësimit si:

I punësuar në sektorin shtetëror. I punësuar në sektorin privat - prodhim I punësuar në sektorin privat – shërbime I punesuar sektorin financiar/mikrofinancë I punesuar sektorin ndërtimit I punesuar sektor të tjerë(Shënoni sektorin)

U përdorën të gjithë pyetësorët e formuluar dhe mjetet e tjera, për të mbledhur të dhënatnga aktorët e caktuar në sistemin e informacionit kontabël. Organizimi qe i tillë që tëpakësonte kohën e intervistës dhe koston në përgjithësi.Të dhënat pas grumbullimit u përpunuan për të përgatitur tërësinë e informacionit. Nëpërgjithësi, analiza ka shërbyer si bazë për të nxjerrë përgjithësime (konkluzionet dherekomandimet) rreth faktorëve që ndikojnë në cilësine e SIK të vendit tonë. Një pyetësorështë një instrument hulumtimi, i përcaktuar nga De Vaus (2002, cituar në Myftaraj,2014) si: "të gjitha teknikat e mbledhjes së të dhënave, në të cilin çdo përson ështëkërkuar që të përgjigjet për të njëjtat pyetje, në një mënyrë të paracaktuar". Z. FrancisGalton ishte personi i parë që aplikoi metoda statistikore (pyetësor) për të mbledhur tëdhëna nga komunitetet e rajonit. Në pjesën më të madhe të studiuesve, problemet lindinnga dobësitë në fazën e hartimit dhe të mbledhjes së të dhënave. Qëllimi kryesor nëkërkimin sasior është sigurua që projektimi i një pyetësori të mirë është planifikuar dhezbatuar për të arritur objektivat (Dohrenwend et al, 1968, cituar nga Humphrey J,Schmalleger F., 2011, fq. 49). Kjo nuk mund të ndodhë pa bërë përpjekje të mëdha nëzhvillimin e fazave të ndryshme të instrumentit të anketës ashtu si duhet, në mënyrë që tëintervistuarit të kenë interes dhe ta përfundojnë atë. Për të arritur këto qëllime, autorimori në konsideratë shumë rekomandime që ndihmojnë në përgatitjen e një pyetësori tëprojektuar mirë. Për qëllimet e këtij studimi është zhvilluar një pyetësor i veçantë.Pyetësori i zhvilluar kaloi nëpër shumë faza, ku shpjegohet dhe udhëhiqet ngarekomandimet e Delerue "s (2005) cituar nga Hovers E., Brau D,. 2009, fq. 128 ).Së pari, duke rishikuar literaturën, të shpjeguar në kapitullin dy, disa pyetje të pyetësoritjanë marrë direkt nga studimet e mëparshme në të njëjtën fushë, të tilla si aspektetdemografike të të anketuarve. Së dyti, disa pyetje janë zhvilluar posaçërisht për këtëstudim, këto pyetje janë nxjerrë dhe kontrolluar me anë të intervistave fillestare të

92

kontabilistëve, ekspertëve kontabël, specialistëve të IT etj dhe nga diskutimet me grupet estakholdersave. Së treti, një grup i vogël i ish-studentëve e pedagogëve, si dhe me kolegëtë disiplinave statistike, ekonometri, etj., kanë shqyrtuar versionin paraprak të pyetësorit,për vlerësimin e vlefshmërisë së pyetjeve të saj të zgjedhura dhe për të siguruar qëalternativat e përgjigjeve pasqyrojnë dimensionet dhe faktorët studimore. Disa pyetjekërkimore, janë shqyrtuar dhe rishikuar në përputhje me rrethanat. Draft pyetësorët janëpërgatitur nga një numër kolegësh dhe janë para-testuar me grupe të ndryshme tëpotencialit të mostrës, për të vlerësuar nëse pyetjet ishin të përshtatshme për të katërfaktorët kryesor përfaqësues dhe të hartojnë opsionet e mundshme për pyetjet esondazhit. Përveç kësaj, është shtuar një titull i shkurtër dhe i thjeshtë në pyetësorin estudimit, për të rritur besueshmërinë e saj me të anketuarit (Hovers E., Brau D,. 2009, fq.129). Nuk janë përdorur sqarime për të anketuarit në pyetësor pasi kam qenë ivetëdijshëm se të gjithë të pyeturit ishin ne gjendje të njihnin natyrën e pyetjes dhepërmbajtjen e saj. Hyrja është shkruar duke përdorur fjali të thjeshta dhe të shkurtra, tëcilat e bëjnë pyetësorin të duket më i lehtë për t’u përfunduar dhe të sigurojë disa stimujpër të anketuarit që të fillojnë ta plotësojnë atë. Gjithashtu, pyetjet e anketës janëprojektuar duke përdorur gjuhë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë. Në të njëjtën mënyrë,fjalët e pyetjeve janë të thjeshta dhe të drejtpërdrejta, në mënyrë që të nxjerrin përgjigje tësakta dhe te përshtatshme , ashtu si është shpjeguar nga Hovers E., Brau D,. 2009, fq.123

3.6.4. Përzgjedhja e pyetjeve dhe ndërtimi i pyetësoritObjektivi kryesor i këtij studimi është të investigojë. Për të përcaktuar këto ivestigime,pikat e studimit janë përcaktuar sipas komponentëve të këtij shërbimi. Në bazë tëshpjegimit të mësipërm, rreth 35 pyetje përfaqësojnë bazën teorike të pyetësorit. Pyetjet estudimit janë shqyrtuar dhe testuar para fillimit të procesit të shpërndarjes. Procesi ishqyrtimit të pyetësorit kaloi nëpër tre faza, për të kontrolluar ashtu si duhet faktorët emarrë në studim. Intervistat janë analizuar në mënyrë për të shtuar ose hequr faktorëtstudimore, ku është e mundur, ashtu si rekomandohet nga pjesëmarrësit që përfaqësojnësi anën prodhuesve dhe përdoruesve të SIK, ashtu dhe atë të dizenjuesëve specialistëve tëIT. Drafti i parë i pyetësorit është përgatitur sipas këtyre pyetjeve Nga ana e faktorëve tërëndësishëm të marre më parë nga rishikimi i literaturës, faza e parë e zgjedhjes sëpyetjeve të pyetësorit, të nxjerra nga njohja e faktorëve të SIK, përmban analiza të cilatjanë diskutuar më në detaje në çështjet e mëposhtme. Në kushtet e ndërtimit, një pyetësorparaqet një koleksion të mirë të pyetjeve të formuluara, që kanë për qëllim gjenerimin etë dhënave të sakta dhe janë në shënjestër për të zgjidhur çështjen e menaxhimit (HoversE., Brau D,. 2009, fq. 128). Një pyetësor hulumtimi duhet të ndërtohet në mënyrë që tëpërkthejë objektivat e hulumtimit, sipas teorisë së përdorur, dhe i ndan ato në pyetjespecifike brenda seksioneve të ndryshme që duhet të ndjekin një rend normal. Pyetësori irealizuar, është i ndarë në shtatë pjesë. I pari është seksioni për të dhënat demografike tëtë anketuarit, i cili ka trembëdhjetë pyetje. Kjo pjesë ka për qëllim mbledhjen e tëdhënave kryesore për individin që ankëtohet, duke grumbulluar të dhënat demografike tëtë anketuarit si: mosha, gjinia, arsimi, rajoni, statusi i punësimit dhe pozicioni i punës,pozicioni i punes ne lidhje me SIK etj. Pjesa e dytë është seksioni i pyetjeve rreth njohjessë SIK nga aktorët e intervistuar dhe këtu kemi hartuar 14 pyetje. Pjesa e tretë ështëhartuar me një grup pyetjesh të cilat përcaktojnë mjedisin e jashtëm, këtu kemi hartuar

93

shtatë pyetje. Pjesa e katërt është hartuar me një grup pyetjesh të cilat përcaktojnëmjedisin e brendshëm, këtu kemi hartuar tetë pyetje. Ne pjesën e pestë nisur nga përballjae pjesëmarrësve me probleme në lidhje me zhvillimin e IT si me bazen kompjuterike dheme atë të softuerve, të cilat mund të ndikojnë në rritjen e cilësisë së SIK në kushtet esotme të biznesëve në Shqipëri këtu kemi hartuar gjashtë pyetje. Në pjesën e gjashtëtrajtohen pyetjet që nxjerrin në pah arsimimin dhe formimin profesional të studentëve sikontabilistët dhe specialistët e IT të ardhshëm. Ky seksion përbëhet nga 10 pyetje. Njënumër i konsiderueshëm pyetjesh kanë të bëjnë më komunikimin e drejtpërdrejtë dhedialogun që krijohet në këtë marrëdhënie. Në këtë seksion trajtohen variablat edrejtpërdrejtë që kanë të bëjnë me variablat që kane lidhje me variablat kryesor. Draftipërfundimtar i pyetësorit, i cili është shpërndarë në maj 2014 dhe jepet në shtojcënTabela nr.1 . Në këtë hap, pyetësori është projektuar për të nxjerrë disa përgjigje kryesorenga lidhja midis faktorëve dhe SIK. Procesi i hartimit të pyetësorit ka qënë subjekt ishumë konsideratave të përgjithshme që janë identifikuar nga Collis dhe Hussey (2003,fq 21). Në hartimin studimit të pyetësorit janë përdorur tre llojet kryesore të pyetjeve.Lloji i parë janë pyetje të hapura dhe të mbyllura. Pyetjet e hapura janë përdorur për tëpyetur të anketuarit në lidhje me mendimet e tyre personale. Qëllimi i përdorimit tëkëtyre llojeve të pyetjeve është t’i bëjë të anketuarit të shprehin mendimet e tyre. Pyetjete mbyllura janë përdorur për t’i bërë kandidatët e mostrës të zgjedhin midis një numriopsionesh të paracaktuara. Ato janë një metodë e përshtatshme për mbledhjen e tëdhënave, në një mënyrë që është konsideruar e lehtë për të analizuar një gamë të veçantëtë alternativave (Wolcott, 1994). Një shembull i pyetjeve të mbyllura është me zgjedhjetë shumë përgjigjeje, të cilat janë përdorur në këtë studim për të bërë aktorët të zgjedhinnga një listë e paracaktuar e kategorive. Lloji i dytë janë pyetje klasifikimi, të cilat kanëpër qëllim mbledhjen e të dhënave faktike për të përshkruar studimin e mostrës, të tilla si:mosha, gjinia dhe profesioni. Lloji i tretë ka pyetje në shkallë të vlerësimit, të përdorurapër të mbledhur të dhëna nga të anketuarit, duke i bërë ata të zgjedhin nga një numër ivlerave të cilat përbëjnë një shkallë të opinioneve. Metoda më e famshme e pyetjeve tëvlerësimit është metoda Shkalla e 5-LIKERT (nuk jam aspak dakord, nuk jam dakord,indiferent, dakord dhe shumë dakord), e cila lejon të anketuarit të tregojë nivelin e tyre tëmiratimit ose mos miratimit, duke ndarë një vlerë për çdo deklaratë.Pyetjet më të rëndësishme të njohjes së SIK:

Unë njoh shumë mirë SIK SIK është shumë i rëndësishëm në vlerësimin e organizatës SIK ka nevoje për përmirësim në funksion të menaxhimit Rritja e efektivitetit të SIK rrit performancën Drejtuesit duhet t’i kushtojnë më shumë rëndësi SIK Ndikimi i kostos së lartë i SIK ka penguar informatizimin e disa proceseve në

organizatë Raportet që prodhon SIK kanë ndikuar në rritjen e cilësisë vendimmarrjes Cilësia e SIK ndikon në lehtësimin e auditimit të brendshëm në organizatë SIK rrit cilësine e raporteve financiare SIK standartizon raportet financiare SIK lehtëson proceset e transaksioneve financiare Cilësia e të dhënave ndikon në SIK SIK ul kostot e inventareve të mallrave

94

SIK cilësor është një vlerë e shtuar për organizatënJanë përcaktuar brenda grup pyetjeve përkatëse. Faza e dytë përfshin intervista memjedisin e jashtëm dhe pyetjet janë:

Egziston lidhje midis vendit të ushtrimit të veprimtarise së biznesit (qytetit) dhecilësisë së SIK

Ka lidhje mes universitetit të diplomimit të kontabilistit dhe cilësisë së SIK Zhvillimi dhe modernizimi teknologjise ka lidhje të ngushte me cilësinë e SIK Ndikojnë politika stimuluese të qëverise në rritjen e cilësisë së SIK A ndikon legjislacioni në rritjen e cilësisë së SIK Konkurenca ndikon në rritjen e cilësisë së SIK IHD në Shqipëri ndikojnë ne rritjen e cilësisë SIK

Për faktorët e brendshëm që ndikojnë në rritjen e cilësisë së SIK janë: Madhësia e kompanisë ndikon në cilësinë e SIK. Egziston lidhje mes formës së pronësise dhe cilësisë së SIK? Struktura organizative (të paturit e një departamenti kontabiliteti) ka lidhje me

cilësinë e SIK Ka lidhje mes profesionit të CEO dhe cilësisë së sistemit informacionit kontabël. Ka lidhje midis kulturës së organizatës dhe cilësisë së SIK Struktura e kontrollit të brendshëm ndikon në rritjen e cilësisë së SIK Ndikimi i motivimit të punonjësve rrit cilësinë e SIK Shtrirja gjeografike e organizates ka ndikim në cilësinë e SIK

Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin e Informatizimit i te dhënave në SIK Shkalla e informatizimit ndikon në cilësinë e SIK. Cilësia e të dhënave të inputuara ndikon në të paturit e një sistemi informacioni

kontabël cilësor. Profili profesional i specialisteve të IT ndikon në krijimin dhe menaxhimin e një

SIK cilësor. Cikli i jetës së SIK ndikon në cilësinë e tij Informatizimi i ngjarjeve ekonomike rrit cilësine e SIK Informatizimi i procesit të prodhimit rrit cilësinë e SIK

Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin Formimit profesional të punonjësve qëpunojnë në SIK në cilësine tij

Universiteti sot nxjerr studntet të kualifikuar në SIK Profili profesional i kontabilistëve ndikon në krijimin dhe menaxhimin e një SIK

cilësor.. Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhe menaxhimin e një

SIK cilësor. Profili profesional iaudituesve te brendshëm ndikon ne krijimin dhe menaxhimin

e një SIK cilësor. Profili profesional i eksperteve kontabël ndikon ne krijimin dhe menaxhimin e një

SIK cilësor Eksperienca profesionale ne vite e kontabilistit ndikon ne cilësine e SIK Profili i specialisteve te IT ndikon ne një SIK cilësor Eksperienca ne vite i specialisteve te IT ndikon ne një SIK cilësor

95

Eksperienca e punonjësve që merren me hartimin e te dokumentave baze ndikonne rritjen e cilësisë se SIK

Trajnimi i punonjësve gjatë gjithë kohës rrit cilësinë e SIKGjithashtu duke qëne se ne këtë punim zënë një vend të veçant edukimi dhe formimiprofesional i prospekteve kontabilist kam hartuar dhe një pyetësor me problematikën erolit të universitetit sot në krijimin dhe formimin e kontabilisteve të ardhshëm qëshoqërohet me pyetësorin e mëposhtëm të përbërë nga 10 pyetje.Pyetjet e mëposhtëme përcaktojnë ndikimin e prospekteve të SIK(Formimi me njohuri testudenteve)

A do të përshkruanit evoluimin e edukimit në kontabilitet dhe profesionit kontabëlmbas viteve’90 shumë te mirë.

A do të vlerësonit ndikimin e teknologjisë, globalizimit në evoluimin e edukimit nëkontabilitet dhe profesionit kontabël, shumë mirë

A do të vlerësonit “hendekun” midis përgatitjes gjatë shkollimit dhe tregut tëpunës, shumë mirë

A ka ndryshuar ne rritje numri i studentëve cilësorë që zgjedhin të diplomohenpër kontabilitet krahasuar para viteve’90

A janë të informuar studentët mjaftueshem për mundësitë që ofron profesionikontabilistit

A do ta vlerësonit interesin e studentëve gjatë orëve të leksioneve dhe seminareveshumë mirë

A janë realizuar pritshmëritë tuaja në lidhje me arritjet dhe rezultatet estudentëve

A i plotëson mjaftueshëm departamanti i kontabilitetit pritshmëritë dhe kërkesat ebiznesit për studentët si kontabilist të ardhshëm

Mendoni se programi i departimentit të kontabilitetit është në të njëtën linjë metregun e punës

Do ta vlerësonit shkallën e shpërblimit të profesionit kontabël shumë te mirëÇështje të tjera të administrimit të pyetësorit do të diskutohen më poshtë, duke përfshirë:ndërtimin e pyetësorit, rendin e pyetjeve të anketës, instrumentet e hulumtimit,besueshmërinë dhe vlefshmërinë, shkallën e dizajnit, dizajnin e mostrës dhe studiminpilot.

3.6.5. Rendi i pyetjeve të instrumentit të anketësAnketa e pyetësorit është konsideruar si një nga metodat kryesore të mbledhjes së tëdhënave në disa kërkime që janë bërë për studimin e sistemeve informacionit kontabël, siroli i IT ne SIK, karakteristikat e SIK, etj. Mënyra e administrimit të pyetësorit dheprojektimit mund të ketë një ndikim serioz në cilësinë e të dhënave në mënyra tëndryshme, të tilla si: mënyrën e kontaktimit të të anketuarit dhe mënyrën e administrimittë pyetësorit dhe pyetjeve në anketë (Bowling, 2005 cituar nga Lee S, 2009, ). Shumëautorë i kanë kushtuar vëmendje të madhe caktimit të pyetjeve të pyetësorit, sepse atabesojnë se kjo mund të ndikojë në përgjigjet e pjesëmarrësit (Shuman dhe Presser, 1981).Në lidhje me këtë, Miller et al (1976), rekomanduan që pyetësori duhet të fillojë me njëpërgjigje të lehtë të disa pyetjeve, për të inkurajuar të paarsimuarit në përfundimin e tëgjitha pyetjeve të sondazhit. Gjithashtu, pyetjet e pyetësorit janë grupuar në seksione, të

96

cilat janë të lidhura logjikisht me njeri-tjetrin, në mënyrë që të bëjë më të lehtëfinalizimin dhe marrjen e një formati të ngjashëm përgjigje (Dillman D., 2008). Njëstudim i kryer nga Lee S, (2009) raporton se është e nevojshme futja e pyetjeve specifike,për të shmangur shtrëmbërimet e përgjigjeve, para pyetjeve të përgjithshme. Kjo mënyrëpërdoret sepse pjesëmarrësit kanë tendencë të ushtrojnë më shumë përpjekje dhe tëshfaqin më shumë interes në pyetjet e përgjithshme, nëse ato vijojnë pas atyre specifike(Kaplan, C., Hilton, J., Park-Tanjasiri, P., Perez-Stable, E. (2001), fq .465).

3.7. Zgjedhja3.7.1 Mbulimi dhe gabimet e mbulimitKur bëjmë një studim kemi një target grup të caktuar në mëndje. Për të tërhequr njëmostër nga target grupi i caktuar , është e nevojshme të tërheqim një mostër model . Kjomund të jetë një listë e anëtarëve të popullatës target, për shembull, një listë të të gjithëanëtarë të një organizate të caktuar, apo regjistri i të gjithë banorëve të një zone të caktuar(Dillman, 2008)Gabimi në marrjen e mostrave mund ndodhë sepse vetëm një mostër e popullsisë ështëzgjedhur në vend të të gjithë popullsisë. Marrja e mostrave dhe marrja e mostrave gabimtrajtohet nga Lohr, 2009. Në bazë të vlerave për variablat, vlera për popullsinë llogaritetduke përdorur teorinë statistikore. Kur në marrjen e mostrave është përdorur rasti ithjeshtë dhe teknikat standarde statistikore mund të përdoren më thjeshtë ; megjithatë, kurkemi skemat më të komplikuara të mostrave të përdorura, teknikat standarde statistikorenuk japin vlera të sakta dhe intervalet e besimit dhe teknika më të komplikuarastatistikore duhet të përdoren më të ndërlikuara. Metodat komplekse për analizën estudimit janë diskutuar nga Chang Ch., Butan F., (2012). Gabimi në marrjen e mostravemund të kontrollohet me anë të mostrave që janë të mëdha e të mjaftueshme për të pasurrezultate në saktësin e kërkuar. Numri i të anketuarve që nevojiten për përqindjet evlerësuar llogaritet me një precision të specifikuar (Chang Ch., Butan F., 2012)

Figura 3.11 ’’Guri themelit ’’ sondazhit te kërkimit burimi Dillman, et al 2008

97

Figura e mësipërme ofron një pamje grafike të metaforës guri themelit vetëm kur këtothemele janë të gurta, të dhëna me cilësi të lartë janë të mbledhura, të cilat mund tëpërdoren në përpunimin dhe analiza të mëtejshme.

3.7.3 Gabimet e përgjigjes dhe mospërgjigjesMospërgjigje është paaftësia për të marrë të dhëna për të gjitha njësitë e të gjithapyetjeve. Ka dy lloje të mospërgjigjes në anketat: mospërgjigje dhe mospërgjigje tëpikave. Mospërgjigjia është dështimi për të marrë ndonjë informacion nga një mostër.Mospërgjigje mund të jetë rezultat i moskontaktit ose refuzim. (Lahio, Lynn (1999) ofronnjë pasqyrë të gjerë mbi mospërgjigjet dhe gabimet e mospërgjigjeve; gabimi imospërgjigjes në studime ndër-kulturor ndeshet me shumë , shih de Leeuw et al (2003);për rregullime statistikore kane punuar shumë studjues.

3.7.4 Mostra e zgjedhjesMostra është konsideruar si një nga elementet kryesore në hartimin e metodologjisë sëhulumtimit të studimit. Kjo për shkak se ajo është përshkruar si: "një pjesë e popullatës sësynuar dhe e zgjedhur me kujdes për të përfaqësuar gjithë popullatën" (Blumberg B;Cooper D.; Schindler, 2005). Ndërkohë, Berger et al (2006) sigurojnë një përkufizim tëpërgjithshëm për një kampion, si: "një njësi e grupit, përqindja e materialit, vëzhgime tëmarra nga një koleksion i madh i njësive, sasitë e materialeve apo vëzhgimet qëshërbejnë për të dhënë informacion, të cilat mund të përdoren si bazë për marrjen e njëvendimi në lidhje me sasi më të mëdha". Kështu, arsyetimi dhe udhëzimet për të tërhequrnjë kampion të një popullate, për këtë studim, janë ilustruar nga Berenson dhe Levine(1988) si më poshtë: Së pari, do të duhej kohë për të studiuar dhe analizuar listën epopullsisë që kanë lidhje me SIK dhe faktorët që ndikojnë në rritjen e cilësisë së SIK janërreth 900 mijë veta. Së dyti, do të ishte shumë e vështirë dhe joefikase për të marrë njëstudim të plotë të popullsisë të synuar. Përveç kësaj, do të ishte shumë e kushtueshme përtë marrë një regjistrim të plotë. Blumberg et al, (2005) ka shtuar tre arsye më shumë përmarrjen e mostrave: saktësia më e madhe të rezultateve, shpejtësia më e madhe embledhjes së të dhënave dhe disponueshmëria e elementëve të popullsisë. Prandaj, ështëe rëndësishme të përcaktojmë një model mostër dhe llojin e mostrës që është përdorur përtë përcaktuar kampionin e studimit. Korniza e kampionit do të jetë një përzgjedhje nga tëgjithë aktorët dhe subjektet, të cilët janë duke u përdorur. Marrja e mostrave është njëproces thelbësor i përzgjedhjes së subjektit të hulumtimit (elementë) nga një popullësi ecaktuar, në bazë të kritereve të veçanta (Czaja dhe Blair, 2005). Në mënyrë që tëkuptohen ndryshimet ndërmjet faktorëve, në lidhje me rolin e tyre për rritjen e cilësisë sëSIK, është zgjedhur një kampion në bazë të peshës dhe në lidhje me pyetësorin e dytëështë ruajtur shpërndarja sipas peshës specifike të shpërnadrjes së bizneseve dhe peshëssë tyre në vëllimin e të ardhurave dhe numrin e punonjësve e të anketuarve.Komoditet në marrjen e mostrave (ndonjëherë i njohur si mundësi e marrjes së mostrave)konsiderohet si një prej mostrave jo-probabilitare, ku pjesëmarrësit e mostrës janëzgjedhur fillimisht për shkak se ata janë të gatshëm, në dispozicion dhe të përshtatshëm(Denscombe, 2007, Kumar, 2008). Kështu mundësia e mostrave është e ndryshme ngamostra e thjeshtë e rastit, në të cilën çdo element në popullatë e ka të njëjtë mundësinë epërzgjedhjes, si çdo subjekt tjetër dhe në të cilat zgjedhja e një elementi nuk ndikon në

98

shanset e ndonjë elementi tjetër duke u zgjedhur (Berenson dhe Levine,). Sipas Blumberg(2005), komoditeti në marrjen e mostrave, zakonisht është metoda më e lehtë dhe më elirë e mbledhjes së të dhënave. Në përputhje me rrethanat, autori është duke u mbështeturnë përkufizimin e mëparshëm në mostër të rastit. Një mundësi për të zgjedhur një mostërështë një teknikë e njohur që mundëson hulumtuesit të bëjnë konkluzione statistikore, nganjë mostër, për një popullsi. Prandaj, një tjetër hap që duhet sqaruar para përcaktimit tëmadhësisë së mostrës është të përcaktohet madhësia e popullsisë dhe karakteristikat, ngatë cilat është zgjedhur kampioni ose mostra. Numri i njësive të mostrës është kërkuar ngapopullsia për të kryer analizën e përshtatshme statistikore, e cila duhet të jetë epërshtatshme për përgjigjen e problemit të hulumtimit (Collis dhe Hussey, 2003, fq.19).

3.7.1. Përcaktimi i popullsisëNjë popullsi është përshkruar si: “tërësi e artikujve apo e gjërave në shqyrtim”. Ajopërfshinë të gjitha subjektet që janë të kategorizuar në një nga grupet e mëposhtme:aktorët aktualë të cilët u sqaruan edhe më lartë dhe janë kontabilist, menaxher, drejtor,pronar, specialist të tatim-taksave, ish-student, auditues, ekspert kontabël, pedagogë tëkontabiliteti në përgjithësi popullsia e përcaktuar është grupuar si

Prodhues të SIK Dizenjues të SIK Përdorues të SIK Auditues të SIK

Kjo për shkak se studimi i propozuar ka për qëllim të ofrojë një tablo të kuptueshme përpërcaktimin e popullsisë

3.7.2. Madhësia e mostrësSi është përcaktuar madhësia e mostrës për këtë hulumtim? Scholfield (1996) shpjegoi selidhja midis madhësisë së mostrës dhe madhësisë së popullsisë është keqkuptuar. Për këtëarsye, përcaktimi i madhësisë së mostrës është konsideruar si një nga elementët më tëdiskutueshëm në hulumtim, në procedurat e projektimit dhe marrjen e mostrave përshumicën e studimeve. Në anën tjetër, një kampion i vogël nuk mund të japë rezultate tësakta do të ndikojë në vlefshmërinë dhe besueshmërinë e hulumtimit. (Fisher C., 2008,42) hulumtoi madhësinë optimale të kampionit që mund të përfaqësojë një pjesë tëpopullsisë dhe të sigurojë një nivel të besimit. Shumë autorë kanë propozuar ide tëndryshme për përcaktimin e madhësisë së kampionit që do të merrej në studim. Comfreydhe Lee (1992), për shembull, sugjeruan udhëzime të përafërta për përcaktimin emadhësisë të përshtatshme të kampionit: 50 - shumë të varfër, 100 - të varfër, 200 – tëdrejtë, 300 – të mirë, 500 - shumë të mirë, 1000 apo më shumë - të shkëlqyer. Megjithatë,të tjerë autorë, të tillë si Nunnally dhe Bernstein (1978) sugjeruan sundimin e raportit tëgishtit të madh, me të cilin numri i subjekteve të raportit duhet të jetë të paktën 10:0.1.Ekzistojnë formula të ndryshme statistikore që mund të përdoren për gjetjen e numrit tëkampionit. Ekuacioni më i përdorshëm për gjetjen e numrit më të pranueshëm të mostrës,i cili është përdorur nga studiues midis tyre dhe nga Bell e Bryman (2003), (citauar nga

Alshurideh, et al 2012. p. 366) është: n = (N/ (1+N (e)2 ) Ku:n = masa e mostrës N = masa e popullimit e = marzhi i gabimit ne % Atëherë n=? N=

970.000, (afërsishtë numri i studenteve dhe te punesuarve që kane lidhje me SIK në

99

Shqipëri në 2013) dhe kërkuesit bazohen sipas literaturës që e =5%. Atëherë: n =(970,000/(1+ 970 000 (5/100)2 = 270 të anketuar. Bazuar në asryetimin e mësipërm, masae mostrës për këtë studim duhet të jetë rreth 270 anketues. Nga të cilët u përgjigjenpozitivisht pyetësorit 248 veta anketua nga të cilët 22 të anketuar refuzuan të përgjigjen.Përse refuzojnë të anketohen subjektet?Refuzimet shpesh përbëjnë një pjesë të madhe të mospërgjigjes anketës. Si pasojë, atakërkojnë vëmendje të kujdesëshme. Vendimi në lidhje me nëse janë apo jo për tëbashkëpunuar është rezultat i ndërveprimit midis intervistuesit dhe mostrës. Sjellja dheperformanca midis anëtar mostër dhe intervistuesit gjatë ndërveprimit do të jetë ndikuarkryesisht nga dy grupe të faktorëve. Këto mund të etikëtohen gjerësisht mjedisi social dhedizajni studimit (Lynn, 2008). Të dy aktorët në këtë ndërveprim, gjithashtu kanëkarakteristikat e tyre personale. Mjedisi social përfshin shkallën e kohezionit social,legjitimiteti i institucioneve, dhe kështu me radhë.Pyetësorët u shpërndan në 9 qytete të Shqipërisë : Tiranë, Shkodër, Durrës, Fier, Përmet,Gjirokaster, Peshkopi, Vlore dhe Korçë. Norma e kthimit të përgjigjeve për pyetësorinishte 91%.

3.8. Metodat e kërkimit3.8.1. Analiza dhe përpunimi i të dhënave.Analiza e të dhënave është bërë duke u bazuar në indikatorët e vlerësimit të parashikuardhe gjetjet kryesore të studimit. Të dhënat e siguruara nga vrojtimi, u regjistruan në njëdatabase të veçantë për analizën përkatëse kompjuterike, interpretimin dhe argumentimine gjetjeve kryesore të studimit. Të dhënat do të përpunohen nga SPSS 17.0, ku do tëpërdorim metodat e alternuara. Në bazë të shpërndarjes së të dhënave, do të fokusohemikryesisht tek analiza e regresionit linear dhe tek multimetoda trekëndëzimit(triangulation). Analiza e regresionit linear përdoret për të vlerësuar varesinë statistikemes variablave. Në analizën e korelacionit, qëllimi është përcaktimi i fuqisë së lidhjeslineare mes variablave, ndërsa koeficientët e regresionit tregojnë ndryshimin e ý mesatar,kur ndryshorja përkatëse ndyshon për një njësi dhe faktorët tjerë mbahen konstantë(Bezhani E., 2014). Një dallim i theksuar mes këtyre dy analizave është se në analizën eregresionit, variabli i varur është stohastik, kurse variablat e pavarura supozohen fikse.Nga ana tjetër, në analizën e korelacionit nuk bëhet dallimi, variabël i varur – variabël ipavarur, por të dy variablat merren si të rastësishme. Në disa raste, mund të ndodhë qëllogaritja e regresionit të bëhet pa praninë e konstantes. Këto regresione, paraqitjengrafike do ta kenë nga origjina, kurse vlera e konstantës është zero. Modelishumëfaktorial mund të përmbajë variabla pozitive dhe/ose variabla kategorik, por erëndësishme është që modeli të përfshijë dy ose më shumë variabla. Në analizënshumëfaktoriale mund të jepet kuptimi më i mirë i elementit c.p në interpretim dhe sirrjedhojë, analizojmë ndikimin e një variabli të pavarur mbi variablin e varur, duke imbajtur konstantë variablat e tjerë të përfshira në model. Në klasifikimin e variablave dotë kemi variablat dummy ose ndryshe quhen edhe si variabla kategorike, binare, cilësore,ngaqë këto variabla tregojnë praninë ose mospraninë e një tipari cilësor. Modelet që kanëvariabla shpjegues cilësorë, do të quhen ANEVA. Modelet që kanë një apo më shumëvariabla shpjeguese, kanë variabla sasiore, pavarësisht se mund të kenë edhe variablacilësore, do të quhen ndryshe modele ANEKOV, pasi këto variabla nuk mund të

100

kuantifikohen në një shkallë kardinale. Një metodë për të kuantifikuar këto tipare, ështëme krijimin e një variabli artificial që merr vlerën 0 dhe 1:Lineariteti nuk është forma e vetme e mundshme për të paraqitur raportin mes variablave.Përzgjedhjen tonë për modelin ekonometrik e bazojmë në disa kritere si:

1. analiza ekonomike që do të realizoj,2. paraqitja grafike,3. koefiçenti i determinacionit,4. shpërndarja e gabimit,5. rëndësia statistikore.

Teste që do të përdorim për të detektuar heteroscadascitetin do të jenë Park testi,Spermans Rrank Correlation test.Në raportin ndërmjet variablave, nuk do të kemi vetëm formën funksionale lineare ashtusi e kemi përmendur më sipër, por në bazë të lidhjes së variablave me njeri–tjetrin, do tëkemi funksione të formës jo-lineare, të vlerësuara nga studiuesi si: log-log, lin-log, log-lin, kuadratik, kubik, eksponencial.

3.8.2. Metodat cilësoreQëllimi i kërkimit cilësor është zhvillimi, vlefshmëria e koncepteve që na ndihmojnë tëkuptojmë dhe vlerësojmë, fenomenet sociale në premisa natyrale, duke vënë theksin mësë shumti tek opinionet dhe eksperiencat e gjithë pjesëmarrësve, në mënyrë që të skicojërrugët e përmirësimit të jetës njerëzore. (Patton, 2002, fq. 456)

Figura 3.12. Modeli i kërkimit cilësor. Burimi: Patton , 2002Bazuar në punën e Muent (2000), është hartuar një pyetësor në formën e një interviste tëstrukturuar, bazuar në pyetje të standartizuara, duke përdorur shkallën e 5-Likert (nukjam aspak dakord, nuk jam dakord, neutral , jam dakord dhe shumë dakord), që e bën të

101

lehtë identifikimin e faktorëve. Gjatë hartimit të pyetësorit, janë marrë në konsideratë njësërë çështjesh cilësore dhe sasiore. Pyetësori është organizuar në seksione dhe përmbledhçështje të ndryshme, duke filluar nga informacioni i përgjithshëm për BU, sektorin eekonomisë, informacion në lidhje me arsimin e punonjësit/manaxherit, nivelin e tëardhurave, nivelin e asteve, numrin e punonjësve, sektorin ku operon kompania etjNë mënyrë që të bëhet i mundur krahasimi midis faktorëve të ndryshëm, autori kapërdorur teknika multivariate të analizimit të të dhënave, për të kuptuar marrëdhënietndërmjet variablave dhe modeleve të adoptuara nga studimet e sistemeve të informacionitkontabël dhe faktorëve që ndikojnë në rritjen e cilësisë (Muent, 2000).

3.8.2.1. Metodat për matjen e faktorit mjedisit të jashtëm dhe SIKIdentifikimi i ndikimit të faktorit të jashtëm, që shërben si variabël i pavarur dhe variablittë varur SIK i cili merret fiks, përdoret modeli i analizës së regresionit të shumëfishtë mevariabla kategorik (RADV). Qasja e pohuar se nuk ka SIK universalisht të përshtatshëmqë mund të zbatohet për çdo situatë nisur nga efektiviteti dhe dobia e SIK janë tëkushtëzuara në disa faktorëve të jashtëm (Chenhall, 2003;). p.sh. konkurenca e tregut dhezhvillimi i teknologjise, mjedisi ku operon organizata, legjislacioni etj dhe faktorëve tëbrendshëm p.sh. shkalla e zhvillimit të teknologjisë së ndërmarrjes dhe strategji epërdorur, kultura e organizatës, struktura organizative etj. Hulumtimi i bazuar nëkontabilitet duhet të demonstrojë një përshtatje të pranueshme midis aspektit specifik tëSIK të “ aftë ” dhe rrethanave organizative. Megjithatë, kuptimi “i aftë ” është i paqartë(Donaldson, 2001). Me metoda të ndryshme është analizuar shprehja “i aftë” dhe kainterpretime të ndryshme për të (Van De Ven A.H.; Drazin, R. 1985). Koncepti” i aftë ”mund të përkufizohet si shkalla në të cilën nevojat, objektivat dhe/ose struktura e njëkomponent janë në përputhje me nevojat, objektivat dhe/ose strukturën e një komponentitjetër. Van De Ven H.; Drazin R., (1985) studiuan ndikimin e teknologjisë sëinformacionit në performancën e biznesit dhe ata arritën në përfundimin se ekzistojnëdallime të konsiderueshme në çdo kohë për gjetjet. Këto metoda për matjen e faktoritmjedis të jashtëm dhe SIK , diskutohen më poshtë.

3.8.2.2. - Metodat për matjen e variablit të mjedisit të brendëshëm dheSIKShumë studjues kanë analizuar mardhënien midis faktorëve të brendshëm dhe SIK. Nëfaktorët e brendshëm që ne kemi marrë si përcaktues në cilësinë e SIK janëp.sh.teknologji e ndërmarjes e prodhimit apo sherbimit, strategji e përdorur, kultura eorganizatës, struktura organizative etj. Strategjia është shqyrtuar duke përdorur tipologjitë ndryshme, të tilla si Porter (1985) ose Miles dhe Snow (1978). Kjo e fundit ka qënëpërdorur gjerësisht në menaxhimin e literaturës. Tipologjia e Miles dhe Snow (1978)fokusuar në ndërveprim organizatë-mjedis dhe normën e ndryshimit në produktet apotregjet. Ajo dallon katër organizatat e bazuar në strategjin e tyre (Naranjo-Gil 2004):mbrojtës, kërkues, analizues dhe reaktive. Tipologjia e Miles dhe Snow (1978) ështëshqyrtuar në vazhdimësi të mbrojtësve dhe kërkuesve, që nga analizues janë një hibrid imbrojtësve dhe prospektorëve, kurse reaktivet nuk kanë asnjë strategji. Në marrëdhëniete hulumtimit të pasigurisë midis të strategjisë dhe SIK janë analizuar gjerësisht nëmënyrë pasive, duke sugjeruar se SIK janë një nga pasojat e strategjisë (Langfield-Smith,

102

1997). Kohët e fundit disa studime kanë pohoi se SIK luan një rol aktiv në menaxhimin estrategjisë, duke vepruar si një mekanizëm që mundëson strategji organizative (Chenhall,2003). Në këtë mënyrë, Chenhall, (2003) pohoi se një organizatë mund të shihet si njëmekanizëm i përpunimit të informacioni, i cili mundëson strategji veçantë e zgjedhur ngafirma. Chenhall, (2003) gjithashtu argumentoi se SIK mund të luajnë një rol aktiv nëmenaxhimin e strategjisë, përmes ruajtjen e shtrirjes dinamike të strategjive, dukesiguruar që ato të mbeten në fuqi me kalimin e kohës dhe integrimin strategjisë në gjithëorganizatën në planet taktike.

3.8.3 Teknika e incidentit kritik (CIT)Metoda e incidenteve kritike është përshkruar nga Smith (1994), si: "menaxhimi ingjarjeve", që përdoret nga disa kërkues në të njëjtën mënyrë, për të analizuar vartësinëe cilësisë së SIK nga cilësia e të dhënave, si dhe me pasigurinë . Kjo sepse sipas Xu,(2002) janë shumë faktorë kritik te suksesit që ndikojnë në cilësinë e të dhënave në SIK.Metoda fillimisht është zhvilluar nga Flanagan në vitin 1954 dhe është e ngjashme meanalizën e performancës. Kërkimi rreth pasigurisë ka supozuar gjerësisht se nësestrukturat e caktuara ishin më të zakonshme se të tjerët në një situatë të caktuar, këtostruktura do të çojnë në performancën më të lartë (Donaldson, 2001). Fokusi i studimevetë shumta të mëparëshme ka qënë: në dokumentimin e performancës, në cilësinë esistemeve të informacionit kontabël apo në gjetjen e faktorëve që ndikojnë në suksesin eSIK (Barua, Kriebel dhe Mukhopoadhyay, 1995; fq. 22). Vetëm kohët e fundit kanëfilluar studime që shqyrtojnë nëse organizatat duhet të ndryshojnë dizajnin e SIK apo jo,për të mbështetur strategjinë e tyre të zgjedhur, duke pranuar se SIK ka potencial tëfacilitoj në menaxhimin strategjik duke rritur performancën organizacionale. Në qoftë seSIK mund të jetë i lidhur me strategjinë dhe strategjia është e lidhur me performancën,atëherë ne mund të argumentojmë se sofistikimi i SIK mund të pritet të ketë efektepozitive në performancën përmes një strategjie të fokusuar në fleksibilitetin dhe për tëndryshimin.

3.8.4. Analiza e regresionit me variablat kategorik (RADV)Metoda RADV i klasifikon të dhënat në shifra në tre grupe: performancë të lartë (1,0),performancë mesatare (0,0), dhe performancë e ulët (0,1) (Sellers TH., 2013). Bazuar nëkëtë skemë kodimi, për çdo atribut janë marrë dy koefiçientë të regresionit, një për tëmatur ndikimin kur atributi i performancës është i ulët, dhe një tjetër kur atributi iperformancës është i lartë. Nëse koefiçienti pozitiv është dukshëm më i madh sekoefiçienti negativ, atëherë atributi është i lidhur me faktorin emocionues. Nga ana tjetër,nëse koefiçienti negativ është dukshëm më i madh se koefiçienti pozitiv, atëherë atributi ishërbimit është i lidhur me faktorin themelor. Së fundi, nëse koefiçienti pozitiv dhenegativ janë relativisht afër, atëherë atributi i shërbimit është i lidhur me faktorin eperformancës. Kjo metodë është provuar që është një metodë e besueshme përklasifikimin e variablave (Sellers TH., 2013), në krahasim me metodat e tjera. Gjithashtu,metoda është një qasje e dobishme, pasi ajo bazohet në të dhënat e pyetësorit. Deri tani,përpjekjet e përdorura për përgjigje jo-lineare dhe asimetrike të varesise cilësisë së SIKdhe me variablin e pavarur mjedisi i brendshëm, janë bazuar në zbatimin e regresionit mevariablat kategorik.

103

Të gjitha këto argumente tregojnë se analiza e regresionit me variablat kategorik, duketnjë metodë më e përshtatshme në aplikimet e botës reale. Kjo metodë mund të kryhet përnjë mostër. Ajo siguron një masë rëndësie relative të cilësisë se SIK , bazuar në mjedisine brendshëm. Ka dy metoda të përdorura për matjen e rëndësisë së faktorëve : metodadirekte (rëndësia e vetëdeklarimit) dhe metoda e tërthortë (rëndësia e llogariturstatistikore).Për t'iu përmbajtur këtij problemi, praktikuesit zakonisht përdorin metodatstatistikore (Wood Ph, 1994) të tilla si analiza e regresionit dhe ekuacioni modelimistrukturor i ekuacionit (SEM).

3.8.5. Nxjerrja statistikisht e rëndësisë (Metoda indirekte)Në këtë metodë, rëndësia e variablave është llogaritur nga ndikimi i variablave të pavarurnë cilësinë e SIK. Më pas, të dhënat analizohen me një prej metodave statistikore (analizae regresionit të shumëfishtë ose modelimit strukturor i ekuacionit), duke normalizuarvlerësimin dhe duke përdorur modelin e katrorëve më të vegjël të pjesshëm (Xu, 2002).Prandaj, nga këto metoda indirekte, rezultatet mund të ndryshojnë nga metodat edrejtpërdrejta, për të nxjerrë peshën e rëndësisë në lidhje me nivelin aktual tëperformancës. Për qëllime të matjes së rëndësisë atribut, duke përdorur metodënindirekte, ne kemi përdorur analizën e regresionit të shumëfishtë. Metoda thjesht kthenmbrapsht vlerat e të variablave të pavarur kundrejt variablit të varur cilësia e SIK. Mefjalë të thjeshta, modeli kompensues linear vihet në zbatim nga rënia e cilësisë SIK ,Sipas literaturës, analiza e regresionit të shumëfishtë, është një mjet i përshtatshëm përmatjen e rëndësisë së variablave. Natyra statistikore e kësaj qasjeje e bën atë një teknikëanalitike të përshtatshme. Një nga avantazhet e analizës së regresionit është se metodaofron një model për të gjithë atributet dhe formon një vlerësim të përgjithshëm. Sirezultat, analiza e regresionit të shumëfishtë vlerëson shkallën e ndikimit që kanëatributet në përcaktimin e cilësisë SIK. Problemi kryesor me këtë qasje ështëmultikolineariteti midis variablave të pavarur.

Cilësia e SIK = α0 + α1 X1 +... + αn Xn + ε

3.8.5. Përdorimi i metodat statistikore për matjen e lidhjes midisfaktorëve dhe cilësisë SIK

3.8.5.1. Analiza e regresionit të shumëfishtë me variablat kategorikNë mënyrë që të identifikojmë ndikimin asimetrik të atributit performancë në atributinrëndësi, u propozua një analizë e regresionit me variabla kategorik nga Anderson dheMittal (2000). Janë përcaktuar dy grupe të variablave kategorik: grupi i parë i variablave,të cilësuara si atribute themelore, dhe grupi i dytë, të cilësuara si atribute emocionuese.Vlerësimet e nivelit të atributit janë rikoduar si (0,1) për vlerësime të ulëta, (0,0) përvlerësime mesatare dhe (1,0) për vlerësime të larta. Si rezultat, do të merren dykoefiçientët regresionit.

SIK = α0 + α1An1 x kategorik1An1 + α2An2 x kategorik2An2 + … +α1An1 x kategorik1An1 + α2An2 x kategorik2An2

104

Ku SIK është cilësia e SIK dhe n është numri i variablave të cilësisë (n = 4), kategorik1

tregon nivelin më të ulët të cilësisë se SIK, kategorik2 tregon nivelet më të larta të tëcilësisë se SIK, 1 është rënia në rritje në të cilësisë se SIK lidhur me nivelet e ulëta tëcilësisë se SIK, dhe 2 është rritja në rritje në të cilësisë se SIK lidhur me nivelet e larta tëcilësisë së SIK. Në këtë rast, analiza e regresionit të shumëfishtë mund të jetë epapërshtatshme nëse multikolineariteti është i lartë brenda variablave të pavarura. Nërastin e multikolinearitetit, analiza e korrelacionit të pjesshëm me variabla kategorik dheregresionit të shumëfishtë me variablat logaritmike natyrore kategorik, janë propozuar qëtë jenë më të përshtatshme (Anderson dhe Mittal, 2000; Hair, 2010).

3.8.5.2. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM)I pari kërkues që ka zhvilluar këtë koncept është (Wright, 1934), e njohur fillimisht siteknika e analizë se rrugës kritike dhe pastaj përdorimi i saj përdorur në formë e analizessë modelimit të ekuacioneve strukturore (SEM) (Yamin, 2009). Modelimi strukturor iekuacionit (SEM) është një teknikë statistikore për përcaktimin e marrëdhënieverastësore, duke përdorur një kombinim të të dhënave statistikore dhe supozimeve cilësorerastësore. Megjithatë, kjo teknikë është më e përshtatshme për miratimin sesa modelimineksplorues. Me pak fjalë, kjo është një teknikë e modelimit shkak-pasoje që ofronllogaritje sasiore të marrëdhënieve midis variablave. Metoda mund të përdoret për dyqëllime: (1) miratimin e marrëdhënieve rastësore të bazuara teorikisht, dhe (2)parashikimin i variablave të fshehura.Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) (Structural Equation Modeling) është njëteknikë statistikore që është e aftë për të analizuar modelin e marrëdhënieve mestreguesve të fshehur me njeri-tjetrin. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) lejon përnjë analizë të drejtpërdrejt të variablave të varur dhe variablave të pavarur (Randall E. etal, 2012). Të dhënat janë analizuar duke përdorur Modelimin Strukturor të Ekuacionit(SEM) ,i cili shërben për të shpjeguar tërësisht marrëdhëniet në mes të variablave qëekzistojnë në hulumtim. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) është përdorur jo që tësajojë një teori, por ka për qëllim për të shqyrtuar dhe të justifikuar një model. Prandaj,kërkesa kryesore Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) është për të ndërtuar njëmodel hipotetik që përbëhet nga modele strukturore të matjes në formën e një diagramebazuar në teoria e justifikimit të rrugës. Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM) ështënjë grup i teknikave statistikore që lejon testimin e një seri të marrëdhënieve të njëjtënkohë. Kjo marrëdhënie e ndërtuar në mes të një ose më shumë të pavarura variablave(Igbaria, M; et al. 1995). Modelimi Strukturor i Ekuacionit (SEM), që të bëhet një teknikënga më të fuqishme për analizën, për bashkëveprimin e modelimit, nonlinearitas,variablat e pavarura janë të lidhura, gabimi në matje, gabimet ndërprerje lidhën disavariabla të pavarura latente (latent i shumëfishtë i pavarur), ku secili është matur dukepërdorur shumë indikatorëve, dhe një ose dy variabla të varur latent të matur gjithashtu,përkatësisht nga disa tregues. Kështu, sipas këtij përkufizimi mund të përdoret ModelimiStrukturor i Ekuacionit (SEM). Një tjetër alternativë që e bënë më të fuqishëm është seduke përdorur regresionin e shumëfishtë, analizen e rrugës, analizën e faktorëve, analizaserive kohore, dhe analiza e kovariancës (Igbaria, M; Guimaraes T., and Gordon B.1995). Studiuesit sugjerojnë se në Modelimin Strukturor të Ekuacionit (SEM) mund tëkryejmë tre aktivitetet në të njëjtën kohë,

105

1- kontrollon vlefshmërinë dhe besueshmërinë e instrumentit (ekuivalent meanalizën e faktorëve konfirmuese),

2- testimin e marrëdhëniet në mes të modeleve të variablave të fshehur (Ekuivalentetë analizës së rrugës),

3- për të marrë një model të dobishëm për parashikim (ekuivalente me modeletstrukturore apo analizën e regresionit).

Dy janë arsyet në themel për përdorimin e Modelimit Strukturor të Ekuacionit (SEM )është (1) Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM) ka aftësinë për të vlerësuarmarrëdhëniet në mes të variablave që janë shumëfish në marrëdhënie. Kjo marrëdhënieështë formuar në modelin strukturor (raportet mes konstrukteve të variablit varur dhevariablave të pavarur).. (2) SEM ka aftësinë për përshkruajnë modelin e marrëdhënievemes konstruktit të fshehur dhe variablave të dukëshme ose variablat indikator.Si përfundim, modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM) është një përqasje konfirmuesendaj analizës së të dhënave, i cili kërkon një përcaktim paraprak të marrëdhënieve midisvariablave Ai vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disavariablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm, qofshin variablatë fshehtë të cilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen sifunksion i variablave të matshëm.

Tabela 3.2 Tabela e SEM Burimi: Autori

Efekti = ƒ (shkaqët e caktuara, shkaqët pacaktuara)

Me fjalë të tjera, SEM është një model statistikor që shpjegon lidhjen midis variablit tëvarur dhe të pavarur. E ngjashme me ekuacionin e regresionit të shumëfishtë, teknikashqyrton strukturën e lidhjeve të shprehura në një seri ekuacionesh.Duke përdorur SEM, çdo variabël duhet të jetë i lidhur me ndërtimin e tij teorik, në njësjellje pasqyruese. Duke përdorur teknikën e SEM, është llogaritur një faktor analizueskonfirmues. Madhësia e mostrës duhet të jetë e mjaftueshme për SEM (Hair, 1995).Arsyeja është se mostrat me madhësi të vogël nuk janë në përputhje me vlerësimin e

106

mundësisë maksimale (ML) të modeleve të strukturës kovariance. Megjithatë, Fornell(1983) raportoi se mundësia maksimale mund të justifikohet, kur madhësia e mostrësminus numrin e parametrave për t’u vlerësuar, e tejkalon 50.

3.9. Studimi PilotNjë studim pilot është një "para-studim" i studimit tuaj të plotë. Ju mund të mendoni përatë si një version miniaturë e projektit tuaj (Xu, 2002). Ju mund ta kufizoni atë dukepërdorur më pak subjekte se keni ndërmend për të përfshirë në studim të plotë. Studimetpilot janë përdorur në mënyra të ndryshme në kërkime shkencore sociale për tu shërbyershumë qëllimeve, duke përfshirë përgatitjen e studimit kryesor dhe për instrument tëveçantë studimi para-test .Në këtë punim, studimi pilot është bërë mbi kompanin FAF sha(në aktivitetin mikrofinnaciar).

3.9.1 Avantazhet e studimit pilotNjë nga avantazhet kryesore të kryerjes se studimit pilot në këtë hulumtim ështëudhëhequr nga De Vaus (1993, fq. 54), i cili ka thënë: “Mos e merrni rrezikun, duhet testipilot i parë”. Një studim pilot mund të ju ndihmojë nxirni jashtë pune disa nga të metatprocedurale edhe pse ju e dini se kjo nuk është e mundëshme për të shtuar ndonjë gjë tëre ose i rëndësishëm për studimin tuaj kryesor. Këtu janë disa arsye (avantazhe) mëshumë për të marrë parasysh a studim pilot:1. Studimi pilot lejon testimin paraprak të hipotezave që çon në testimin më shumëhipoteza të sakta në studimin kryesore. Kjo mund të çojë në ndryshimin e disa hipoteza,duke rënë disa, apo zhvillimin e hipoteza të reja.2. Studimi pilot shpesh siguron studiuesit me idetë, që afron dhe të dhëna që ju nuk mundti keni paraparë para kryerjes së studim pilot. Idetë dhe gjurmë të tilla rrisin shanset egjetjeve të kërkuara në studimin kryesor.3. Studimi pilot lejon një kontroll të plotë të planifikuar të procedurave statistikore dheanalitike, duke ju dhënë një shans për të vlerësuar dobinë e tyre për të dhënat. Ju pastajmund të jetë në gjendje të bëni ndryshime të nevojshme në mbledhjen e të dhënavemetodat, dhe për të analizuar të dhënat në studimin kryesor në mënyrë më efikase.4. Mund të zvogëlojë në masë të madhe numrin e problemeve të papritura sepse ju kanënjë mundësi për ridizajnin e pjesës kryesore të studimit tuaj për të kapërcyer vështirësitëqë studimi pilot i zbulon.5. Mund të ruaj një shumë kohë dhe të holla. Për fat të keq, shumë ide kërkimore qëduket për të treguar premtim i madh janë joproduktiv, kur kryhet në të vërtetë jashtë.Studimit pilot pothuajse gjithmonë ofron të dhëna të mjaftueshme për studiuesin tëvendos nëse do të shkojë përpara me studimin kryesor.6. Në studimi pilot, studiuesi mund të provoj një numër alternativash, masat dhe pastaj tëzgjidhni ato që prodhojnë rezultatet më të qarta për kryesor studimin.Për shkak të kësaj mundësie, studjuesi duhet të përpiqët të bëjë një studim pilot kur ështëe mundur, edhe në qoftë se ajo duhet të jetë i kufizuar në vetëm disa raste ose në njëpopullsi të kufizuar në gjërësi ose në ndonjë mënyrë tjetër. Këtu disa burime ju mund t’igjeni të dobishme, në qoftë se doni më shumë informacion.Faza pilot është e nevojshme, pasi nuk është e lehtë të parashikohet se si do të përgjigjetdhe reagojë mostra e synuar në pyetjet e studimit. Përveç kësaj, ajo ofron një mundësi për

107

të identifikuar dhe korrigjuar problemet e mundshme në formatin e pyetjeve kërkimore.Një studim pilot është përshkruar si: “një studim i vogël, i cili synon të testojë protokolletkërkimore, të dhënat dhe instrumentet e mbledhjes, strategjitë e rekrutimit të mostrës dheteknika të tjera kërkimore në përgatitje për një studim më të gjerë” (Polit dhe Beck, 2004,p.196). Përveç kësaj, ajo është përdorur për të kontrolluar studimin e plotë të analizavedhe rezultateve, për të vlerësuar përshtatshmërinë e shkallës së studimit, për të përcaktuardizajnin e mostrës dhe kornizën ashtu si duhet, dhe të mbledhë disa të dhëna fillestare nëlidhje me fushën studimit (Teijlingen dhe Hundley, 2001). Në këtë hulumtim, roletkryesore të studimit pilot kanë qënë të shqyrtonin marrëdhëniet e vërteta ndërmjetvariablave ndërmjet dimensioneve të studimit. Rolet e vogla ishin për të testuarpërshtatshmërinë e instrumentit hulumtues dhe për të rritur vlefshmërinë e brendëshme tëpyetësorit, duke eliminuar pyetje të panevojshme ose duke ndryshuar të tjerat për heqjene paqartësive. Përgjigjet janë analizuar duke përdorur versionin e programit softwareSPSS. Rezultatet e testit provues janë vlerësuar duke përdorur rezultatet e analizës,shumë matje të tilla si besueshmëria, normalitet, dhe korrelacionet. Qëllimet e analizimittë të dhënave fillestare dhe testimit të instrumentit të studimit janë arritur në këtë fazë. Nëpërgjithësi, të anketuarit me kusht esencial dhanë reagime dhe komente nga qartësia edisa pyetjeve, të cilat ndihmuan në vlerësimin e krijimit të pyetjeve, formulimin,keqkuptime në disa nga deklaratat e pyetësorit, reagime të identifikuara dhe disa mangësinë projektimin e pyetjeve të ankëtës, të rekomanduara nga Teo dhe Pok. Në mënyrë më tëdetajuar, studimi pilot ka dhënë përfitime shtesë për këtë studim, të cilat mund tëshpjegohen si vijon. Së pari, u ndryshuan disa pyetje nga perspektiva e gjuhës dhekuptimi i bazuar në disa reagime të anketave, ku përmendej se disa deklarata nuk ishin tëqarta ose nuk korrespondonin me qëllimet e studimit. Së dyti, janë fshirë 4 pyetje në bazëtë korrelacionit të tyre të ulët me pyetje të tjera në të njëjtin nëngrup. Së treti, u shtuan 3pyetje të reja në pyetësor, për secilin nga konstruktet e përbëra, alfa Cronbach ështëpërdorur për të testuar besueshmërinë e brendshme për të gjithë komponentët e sektoritmikrokredisë . Besueshmëria përshkruan shkallën e përputhshmërisë së numrit të matjevepër çdo konstrukt (Hair, 2006). Besueshmëria për të gjitha kategoritë e studimit ishte elartë (92.3%) dhe besueshmëria për të gjithë komponentët e shërbimeve mikrokredisë, tëcilat u llogaritën për 78 pyetje, ishte e lartë (91.7%). Ndërkohë, besueshmëria përkomponentët e SIK është e pranueshme, ata janë shpërndarë mes 70% dhe 77 %.Cronbach alfa, të paktën 70%, është shumë e pranueshme, ashtu si rekomandohet ngashumë studiues në studime të ngjashme (Hair, 1998; Stanley & MarkMan, 1992). Kjotregon se vijueshmëria e brendshme e pyetjeve të studimit, të cilat ishin hartuar për tëndërtuar modelin e studimit, (Cronbach, 1951). Sipas analizës së korrelacionit, Robinsondhe Musai (2006), përmendet se ka shumë masa diagnostike të besueshmërisë. Ky studimmiratoi masën “pyetje të përgjithshme” të korrelacionit që llogarit efektin e çdo pyetjejenë ndërtimin e përmbledhjes së elementëve. Pyetësori është hartuar për të testuar modeline studimit që variablat e saj të pavarur të jenë të ndarë në shumë konstruksione. Nëmënyrë që të kontrollohet nëse ka një përshtatje të harmonizuar në çdo konstuksion nganjëra anë dhe të gjithë modelin nga një tjetër. Të dhënat e mbledhura janë testuar dukepërdorur përshtatshmërinë e mostrës për çdo variabël. Të gjitha korrelacionet e variablaveu hodhën në çdo konstuksion me më pak se 30% (Kaiser, 1974). Kur korrelacionet e çdopyetjeje në konstrukt të vetëm u numëruan, janë hequr dy elementë nga përforcimi

108

utilitar, për shkak të korrelacionit të tyre të ulët me totalin e nëngrupit, krahasuar kjo meelementë të tjerë në të njëjtin konstuksion utilitar.

3.10. Probleme në lidhje me mbledhjen e të dhënaveNë këtë paragraf do të analizohen disa aspekte të cilat penguan këtë studim, duke pasurparasysh dhe problemet që mund të ekzistojnë me mbledhjen e të dhënave në vendet nëtranzicion, si dhe me kufizimet e informacionit në rastin e Shqipërisë. Në një studim tërealizuar për vlerësimin e cilësisë së informacionit në një sërë vendesh në tranzicion,Belkindas, Dinc, Ivanova (1999), arriti në përfundimin se Shqipëria renditet në vendet efundit, në krahasim me vendet e tjera në tranzicion (duke përfshirë Taxhikistanin,Turkmenistanin, Moldavinë dhe Bosnjën) mbi cilësinë e treguesve social dhe ekonomik.Ato paralajmërojnë veçanërisht për shtrembërimet nga përdorimi i treguesve tëperformancës. Duke pasur parasysh këtë dobësi, ky punim nuk është mbështetur vetëm nëtë dhëna cilësore, por përdor edhe të dhëna të tjera sasiore, tregues cilësorë dhe mendimetë siguruara nëpërmjet intervistave.

Figura 3.13 . Cilësia e informacionit . Burimi Belkindas et alKampioni i përzgjedhur përfshin shumë ndërmarje të mëdha dhe SME kryesisht mëshumë në Tiranë, Durrës dhe në disa qytet të Shqipërisë që janë përmendur më lartë dheinstitucionet e tjera mikrofinanciare. Nga pikëpamja metodologjike, ky studim ka interessepse autori ka përdorur një panel shumë të gjerë të dhënash, duke pasur parasysh dheheterogjenitetin ndërmjet ndermarjeve ndërkohë që të dhënat janë krahasuar me të dhënatë ngjashme nga sektorë të tjerë. Pyetësori është hartuar e realizuar në formën e

109

anketimeve dhe intervistave i jep mundësi autorit të krijojë një përshtypje në lidhje mesjelljen e të intervistuarve. Ky reflektim cilësor do të përmirësojë cilësinë e të dhënave tësiguruara nga pyetësori dhe do ta lejojë autorin “të shikojë nëpërmjet syve të personave tëcilët po intervistohen” (Bryman and Bell, 2004). King (2004), thekson se përvoja nehartimin e pyetësorit kjo mund të rezultojë në shtrembërim informacioni. Autori ka vënëre se në disa raste punonjësit ishin të gatshëm të thonin atë që dëshironte manaxherët .Fakti që një pjesë e konsiderueshme e intervistave u administrua nga një persona (autori)dhe në çdo intervistë u sqaruan te intervistuarit për qëllimet e punimit ishin për tërealizuar një studim dhe nuk do të kishin asnjë ndikim personal ose institucional nëpërgjithësi qëllimi i intervistave u arrit.

3.11. Konsideratat etikeDuke qëne se hulumtimi ka të bëjë me sjelljen e njeriut, të gjitha procedurat e nevojshmeetike, duke përfshirë udhëzimet në Rregulloren e Doktoraturës së Universitetit“Aleksandër Moisiu”, janë marrë në konsideratë arritje kërkimore, në të gjitha fazat ekësaj. Ky studim është kryer në bazë të procedurave etike, sipas të cilit premtimet eautorit janë të ruajë anonimatin e të anketuarëve dhe të dhënat nga anketimi do tëpërdoren vetëm për qëllime kërkimore. Të dhënat e të anketuareve ishin rreptësishtkonfidenciale dhe privatësia e tyre është e garantuar. Qëllimi i studimit është shpjeguarpër të gjithë pjesëmarrësit dhe anonimiteti, konfidencialiteti, ruajtja dhe përdorimi i tëdhënave ishte i kontrolluar. Gjithashtu, qëllimi i studimit ishte shpjeguar më parë meshpërndarjen e pyetësorëve dhe subjektet ishin informuar se procesi për plotësimin eformularëve bëhej në mënyrë vullnetare (Sekaran, 2000). Përveç kësaj, pjesëmarrësit janënjoftuar se çdo informacion që rrjedh nga intervistat dhe anketimet do të ruhen dhe çdopjesëmarrës ra dakord verbalisht për të marrë pjesë. Ka dy çështje kryesore lidhur mekonsideratat etike, të cilat kanë nevojë për më shumë shpjegim në këtë fazë: anonimitetidhe konfidencialiteti. Kjo është për shkak se procedurat e anonimatit dhekonfidencialitetit ndikojnë në masë të madhe në normat e përgjigjes për studime tëndryshme (Jones, 1979). Megjithatë, studiues të tjerë, si Skinner dhe Childers (1980), ekanë kundërshtuar këtë ide. Anonimiteti është konsideruar si një nga elementët që autorëtinteresohen, për shumë arsye. "Një studim anonim është ai në të cilin askush nuk mund tëidentifikojë me kusht të dhënat mbi pyetësorët e plotësuar" (Berdie, 1986, p.47). Fuller(1974) konfirmoi se mungesa e anonimitetit ul normën e përgjigjeve. Disa pjesëmarrësndihen të kërcënuar nëse identiteti i tyre mund të bëhet i njohur, sidomos kur janë duke upyetur për disa çështje kritike (Alsmadi, 2008). Nga ana tjetër, konfidencialiteti është njëçështje e rëndësishme, e cila është e lidhur me ata që kryejnë studimin dhe ata që kanë njëmarrëdhënie të drejtpërdrejtë me të gjitha hapat e tjera kërkimore (Kumar, 2005). Tëgjitha të dhënat e pjesëmarrësit, duke përfshirë intervistat, vrojtimet, detajet e kontaktitdhe karakteristikat demografike, janë mbajtur në mënyrë anonime brenda regjistrave tëshënimeve.

110

KAPITULLI IV

4-ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET

Kapitulli i tretë përshkroi metodologjinë e studimit për mbledhjen e të dhënave Në këtëkapitull kam paraqitur procedurat dhe rezultatet nga përpunimi i të dhënave nëpërmjetprogramit SPSS 17. Para së të fillohet analizimi i të dhënave kam zhvilluar një analizë tëliteraturës Sistemit Informacionit Kontabël dhe variablave të marra në studim. Më pas,në analizë tregohet së si janë trajtuar çështjet e normalitetit, linearitetit, kolinearitetit dhemultikolineariteti (duke treguar korrelimin që ekziston midis konstrukteve të ndërtuara, ecila nuk mund të shmanget, por konsiderohet). Më pas u zhvillua modeli i ekuacionitstrukturor, (SEM ) duke treguar ndërtimin e konstrukteve nga pyetjet përkatësë. Para së tëfillojmë analizën e të dhënave. Ndërtimi i konstrukteve rrodhi pas analizës konfirmuesëfaktoriale, në të cilën jo vetëm u përcaktuan faktorët që i përkasin variablave të marra nëstudim, por duke përdorur regresionin e thjeshtë linear, regresionin e shumëfishtë,regresionin ligjistik, u vlerësuan parametrat për të konfirmuar lidhjet ndërmjet modelitdhe konstrukteve. Në vazhdim u kryen testimet e nevojshme nëpërmjet regresioneve tëmësipërme për të konfirmuar rëndësinë e konstrukteve në model.Duke përdorur analizën hap pas hapi u arrit në ndërtimin e një modeli në të cilin të gjithëvariablat janë të rëndësishëm. Nëpërmjet krahasimit të treguesve statistikorë dhe mendihmën e statistikës përshkruese, u identifikua ndikimi i katër i variablave në model,. Nëkëtë mënyrë, kemi identifikuar dhe argumentuar (në kapitullin 5) faktorët që ndikojnë nërritjen e cilësisë në sistemin e informacionit kontabël. Në pjesën e fundit janë paraqiturgjetjet përmbledhësë të testimit të hipotezave, krahasimit të treguesve statistikorë dhegjetjet përmbledhësë të lidhjeve ndërmjet konstrukteve dhe modelit.

4.1. Analiza e të dhënave dytësoreNë sistemin e informacionit kontabël analiza e të dhënave dytësore merr një rëndësi pasi

që një kompani të përdorë një sistem të përshtatshem për të , për të kryer funksionet që ishtrohen si objektiv duhet së pari, të ketë të qartë volumin e TPS, cilësinë e të dhënave,informatizimin e proceseve të prodhimit dhe të shërbimit, së dyti, duhet të ketë parasyshsa ky SIK do t’i shërbej procesit të vendimmarjes. Të dhënat sekondare janë të dhëna tëcilat janë të mbledhura tashmë dhe të disponueshme në publikime elektronike, evidencakontabile, vëzhgime të proceseve në terren etj Informacioni sekondar është mbledhur,analizuar dhe organizuar me një qëllim specifik të paracaktuar, i cili sjell kufizime përsa ipërket aplikimeve të kërkimeve të tregut. Megjithatë, disa nga avantazhet e përdorimit tëinformacionit sekondar për kërkimet e tregut përfshin si koston edhe kursimin e kohës.Të dhënat të cilat janë të publikuara nga agjensitë qeveritare janë analizuar ngakompanitë private mund të kërkojë autorizim për t’u përdorur.Gjithashtu të dhënatsekondare mund të gjëndën nëpërmjet kompanive të raportimit, agjensive qeveritare,artikujve të shtypit të shkruar, etj Ndërkohë të dhënat primare mblidhën në mënyrëspecifike për çështjen e marrë në shqyrtim dhe mund të realizohet nga një firmëmarketing, një grup pune, një universitet ose një thellim ristudimi. Ndryshe nga të dhënatsekondare, informacioni primar nuk mund të gjëndet me mënyra alternative. Ai mund tësigurohet nëpërmjet vëzhgimeve, grupeve të fokusit, intervistave të thelluara etj. Në

111

kohët e sotme, ku krijimi dhe shtimi i tregjeve të reja apo konsumatorëve të rinj ështëmëse i vështirë, ku zgjerimi i klientelës has në ”muret mbrojtësë të konkurrencës” dhekur të gjithë konsumatorët janë konsumatorë të dikujt, kompanit po kërkojnë të kenëavantazhin konkurues, (Asaro, 2000): duke qënë një hap para konkurentëve dhe ketëpadyshim e bënë sistemi informacionit kontabël. Këto janë arsyet pse në vitet e fundit kapasur një të rritje të interesit midis kompanive që ushtrojnë aktivitetin e tyre në një tregkonkurrencial, për të zhvilluar SIK dhe për t’a bërë atë sa me efektiv dhe eficient. Jovetëm kaq, por këto kompani kanë kuptuar se ndërtimi i SIK të përshtatshëm do të ndikojnë përformancën e menaxherëve dhe në qëllimin e kompanisë reduktimin e kostove,rritjen e të ardhurave dhe rrjedhimisht, bëhet më konkurentë në tregun global. Pa dyshimkompanit sot janë bërë më të konkurueshme në tregun vendas, pronarët dhe menaxherëtsot e kanë kuptuar se sot me shumë se kur u duhet informacioni, i cili sigurohet nga SIK,i cili në kompanit më të sukseshëme në Shqipëri po bëhet me atraktiv dhe efektiviteti i tijndihet sidomos në sigurimin e informacionit të kontabilitetit menaxherial, si ai kostos,drejtimit etj. Shfaqja e internetit, si një mënyrë shumë e mirë për të bërë biznes, ka krijuarnjë mjedis me të cilin nevojat dhe pritshmëritë e klientëve të biznesit dhe tëkonsumatorëve janë në ndryshim të shpejtë dhe në zhvillim. (Chia et al, 1995). Kjosituatë u paraqet një detyrë të re menaxherëve: sfidën e verifikimit se cilët janë elementëtmë të rëndësishëm të SIK që kanë të bëjnë me informatizimin e”procesëve teknologjike”,procesëve të shërbimit, në internet, me shërbimin në agjensit, aeroporte, hotele,restorante. etj . Disa menaxherë në fillim mendonin se do ishte e mjaftueshme të ofroninnjë faqe web-i, thjeshtë për të dhënë informacione rreth kompanisë dhe produkteve të saj.Por një pikëpamje e balancuar propozon që njerëzit në thelb janë të njëjtë, por ajo qëndryshon është teknologjia, e cila po ndryshon shumë nga mënyra e blerjes në dyqan nëmënyrën e blerjes online. Teknologjia është mbizotëruese sot po a është e lehtë tëzbatohet ajo në të gjitha anët e jetës? Përgjigjia është jo.( në fillim), sepse ka kosto, pornga të dhënat që morëm në disa kompani, vetëshlyerja e SIK ishte me e shpejt se sa ishtepërcaktuar në planbiznes. Vetëm për një 3 vjet nga menaxhimi i SIK të implementuar nëFAF sha (shoqëria e mikrokredisë që është marrë si srudim pilot) ishte vetëshlyer egjithë vlera e blerjes së sistemit.Vetëm gjobat për shlyerje në afat të kredive si dhemenaxhimi më cilësor i interesave të kredive ky sistem prej 160 mije $ u vetëshlye. (Ngaintervista me drejtuesit e shoqërisë). A ndihmohet SIK nga ky zhvillim teknologjik?Studimet e ndryshme pranojnë se SIK është lehtësuar nga përdorimi i internetit, pasitashmë është më e lehtë të realizohen më së miri elementët e informacionit për kompanitqë janë shtrirë në të gjithë Shqipërinë. Nga vrojtimi që u bë nga ana jonë në disa kompaniqë kishin shtrirje në të gjithë Shqipërinë si kompanit mikrofinanciare, kompanitelektroenrgjitike si KESH sha. OSHEE. Operatori i Transmetimit kishin probleme meinformacionin kontabël dhe me informacionin ne përgjithësi para implementimit tëSIK.(studimi pilot). Po çfarë të re solli SIK. Rritjen e informacionit për vendimmarjen.Por, nga ky ndërveprim, SIK – internet, a gjenerohet ndonjë fuqi shtesë? Qëllimi i këtijkërkimi është për të parë se si roli i zhvillimit të teknologjisë ka ndryshuar strategjitë einformacionit, faktoret e zhvillimit të teknologjisë informacionit në përgjithësi kanë qënënjë forcë shtesë që gjenerohet nga ky ndërveprim i SIK me IT, që në biznes në do t’adefinojmë si avantazh konkurues. Që të krijohet anatazhi konkurues, nuk mjafton vetëmdomosdoshmëria e implementimit të SIK, por duhet që kompanitë të kenë edhe aktivitetonline. Arsyeja më bindëse se pse kompanitë kanë nevojë të kenë një strategji aktive,

112

është për shkak të transformimit që ka ndodhur në mënyrën e kërkimit të informacionitnga ana e përdoruesve. Një numër gjithmonë në rritje i përdoruesve kthehet ngapërdorimi i internetit për të marë informacionin si burimi kryesor i gjetjes sëinformacionit në kohë, të plotë, integral dhe agregat. Interneti po transformohet, jo vetëmnë burim zgjedhjesh për individualizimin e informacionit, por gjatë viteve të ardhshmeështë e mundur që ai të bëhet vendi i pritur, ku përdoruesit e SIK mund të mësojnë rrethtë gjitha proceseve në të njëtën kohë i lëvizjes së produkteve (Realizimi i të gjithablerjeve, pa qënë pjesëmarës në “treg”, ose nisja e mallit nga Milano, ku ndodhet malli nëçdo moment, marrjen e mallit në dorëzim me “numërues dhe regjistrues” të mallit, sasisë,çmimit defekteve të mallit etj. E natyrishtë të gjitha këto kontrollohen nga ’’zyra” falinternetit dhe IT. Si një mjet për mbledhjen e të dhënave, interneti është ipakrahasueshëm, kur vjen rasti për të shërbyer informacionin mbi aktivitetin ekompanisë. Çdo herë që një përdorues hyn në një faqe të një sistemi ai do të lë njëgjurmë (sipas kompetencës), ai lë një gjurmë informacioni që përfshin: si ka arritur nëkëtë site, si ka lundruar në këtë site, mbi çfarë artikulli ka çekuar etj. Një nga zhvillimetmë të mëdha në SIK ka qenë zhvillimi i sistemit informacionit të kontabilitetit tëmenaxhimit, (SIKM) sepse sot në botën e biznesit gjithnjë e më konkurrues kompanitkërkojnë të përdorin aftësitë optimale ekzistuese sa të jetë e mundur në mënyrë që tëdalin të fituar në konkurrencën intensive. Një komponent i rëndësishem në menaxhimështë dhe menaxhimi i burimeve njerëzore si thelbi i një kompanie për të arriturobjektivat e saj. Prandaj, menaxhimi duhet të ketë aftësinë për të parë dhe mundësitë epërdorimit, për të identifikuar dhe zgjidhur problemet dhe të zgjidh dhe të zbatojëprocesin e duhur të përshtatjes. Kontabiliteti i menaxhimit i është një degë që furnizonme informacion të nevojshme menaxherët për të përcaktuar së si burimet janë marrë dhepërdorur në çdo lloj të biznesi, si të vogël dhe të madh. Në botën e sotme të biznesit,menaxhimi i të dhënave ka hasur shpesh informacione shumë të pakëta. Sistemetinformacionit kontabël i brendshëm u formua si një burim të dhënash financiare dhemonetare dhe i kthyen këto të dhëna në informacion kuptimplotë. Ekzistenca einformacionit do të rrisë aftësinë e menaxherëve për të kuptuar gjëndjen aktuale tëmjedisit dhe gjithashtu informacionin mbi funksionimin e identifikimin e aktiviteteve tërëndësishme. SIKM është një mekanizëm organizimi e kontrolli dhe mjet efektiv për tësiguruar informacion të dobishëm dhe në parashikimin e pasojave që mund të lindin nganjë sërë opsionesh aktivitetesh dhe veprime që lejojnë për t’u kryer (Chia, 1995). KështuSIKM është një prodhues i sistemeve të informacionit. Mekanizmi i kontrollit që përdoretnë organizata është bazë në hartimin dhe vlerësimin e politikave. Informacioni kontabëlmë i besueshëm i gjeneruar nga një sistem, shërben për të marrë vendime të mira ngaanëtarët e organizatës që e kanë për kompetencë këtë proces në të gjitha proceset evendimmarjes së ulët, mesëm dhe të lartë. Sistemi i informacionit të kontabilitetit tëmenaxhimit shërben për planifikimin, si pjesë e sistemit të kontrollit së organizatës dheka nevojë për të marrë vëmendjen e duhur e t’i kushtojnë rëndësi nga menaxheret e lartë.Kështu që ajo mund të sigurojë kontribut pozitiv në mbështetjen e suksesit të sistemit tëkontrollit të organizatës. Një nga funksionet e SIKM është që të sigurojë burime tërëndësishme për të ndihmuar menaxherët për të të kontrolluar aktivitetet e tyre, dhe tëreduktuar pasigurinë me qëllim organizimin me sukses të mjedisit të biznesit (Gordondhe Miller 1976; Waterhouse, 1989). Informacioni i kontabël si një nga produktet esistemeve të kontabilitetit të menaxhimit luan një rol për të ndihmuar në parashikimin e

113

pasojave të mundëshme që ndodhin mbi një sërë veprimesh alternative që mund tëkryhen në një sërë aktivitetesh të tilla si planifikimin, kontrollin dhe marrjen evendimeve. Me informacionin do të rritet aftësia e menaxherëve për të kuptuar rrethanatnë mjedisin aktual në identifikimin e përshtatjes së aktivitetit. Informacion i kontabilitetittë menaxhimit i dobishëm bazuar në perspektivat e vendimmarrjes menaxheriale janëkategorizuar në katër karakteristika që janë: plotësia , afati kohor, agregimi, integrimi.

4.2 Variablat e pavarur që ndikojnë në cilësinë e SIKNe kapitullin e parë kur folëm për modelin e kërkimit përcaktuam katër faktorë që ishinnjëkoheshit dhe variabla të pavarur që krijuam dhe ndikonin tek variabli i varur SIK,sipas figurës 4.1

Figura 4.1 Modeli konceptual i kërkimit Burimi autori.

4.2.1 Mjedisi i jashtëmFaktorët e mjedist të jashtëm janë ata faktorë që organizatat nuk kanë kontrolle mbi to tëtilla, si ndryshimi i legjislacionit, konkurrentët e rinj, ndryshimin e tregut dhe tëekonomisë etj.Në ditët e sotme, organizatat duhet të veprojnë në shumë ndryshime komplekse tëjashtëme që ndikojnë në biznesin, megjithatë ato duhen t’i njohin këto faktorë dhe t’ipërdorin me efektivitet pasi ato nuk mund t’i ndryshojnë ato.Ka shumë faktorë të jashtëm që mund të ndikojnë mbi përformancën e përgjithëshme eorganizatave. Sidoqoftë, rezultatet nga studimet e rasteve ilustrojnë se shumica e tëanketuarve besojnë te faktorë të jashtëm që kishin shumë ndikim në ecurinë e cilësisë nëSIK . . Në faktorët që përbëjnë kërkimin une kam marë këto faktorë (variabla):

1- Vendi i ushtrimit të veprimtarisë. Gati 70% e biznesëve janë dislokuar në zonënTiranë- Durrës dhe arsyet përse është shtrirë masivisht biznesi në këtë rajon dihen.Së pari, janë arsyet ekonomike, popullsia, tregu, kosto e transportit, porti etj

114

2- Lidhja në mes universitetit të diplomimit të kontabilistit. Roli i universitetit nëpërgatitjen e specialistëve të rinj është i madh. Po ai përgjigjet tregut sot përgatitja ekontabilistëve dhe specialistëve të IT ?

3- Zhvillimi dhe modernizimi teknologjisë ka lidhje të ngushtë me cilësinë e SIK.Infrastruktura globale e informacionit, e bazuar në teknologjitë e reja tëinformacionit dhe telekomunikimit krijon kushte për zhvillimin në shkallë të gjerë tëshërbimeve të reja në fushën e administratës publike, tregëtisë, bankave, arsimit,kujdesit shendetësor, etj.Kështu, teknologjia e informacionit e komunikimit (ICT)ka ndryshuar menaxhimin e burimeve njerezore, duke lejuar regjistrimin e të gjithainformacioneve të duhura, përpunimin e tyre dhe t’ua jap ketë informacionpersonave të duhur, në kohën e duhur, në vendin dhe në formatin e duhur. Kohët efundit, predominimi i proçeseve dhe teknologjive të reja kanë revolucionarizuarpraktikat e punës në menaxhimin e burimeve njerëzore. Nevoja për sistemeinformacioni dhe menaxhimi janë pjesë integrale e këtij revolucioni. ICT ka sjellëndryshime të rëndësishme në menaxhimin e burimeve financiare të organizatave.Kështu, jane integruar në një MIS të vetëm informacionet operacionale dhefinanciare të marra nga burime të ndryshme, duke përfshire dhe internetin; ofrohetakses për të dhënat jo vetëm për përdoruesit por edhe për jopërdoruesit e financave,duke përdorur kryesisht intranetet; bëhet analizë financiare e të dhënave në kohë,gjeografikisht, sipas produkteve, planit apo klientëve; monitorohen dhe kontrollohenpërdorimi dhe menaxhimi i fondeve, etjSektori privat, i cili zotëron kapacitete investuesë dhe inovative me të fuqishme,është motorri më i fuqishëm për zhvillimin e ICT-ve. Organizata të ndryshme kanëarritur të koordinojnë, skedulojnë apo përgatisin raportet për njerëzit, burimet dheinformacionet nëpërmjet sistemeve të menaxhimit. Teknologjia e informacionit dheshërbimet e bazuara në web-e i kanë ndihmuar ato në marrjen e shpejtë tëvendimeve. Nëpërmjet transformimit të të dhënave të vlefshme në informacione,përdoruesit e tyre kanë rritur produktivitetin, sadisfaksionin e përdoruersve si dhefitimin. Rëndësia e përdorimit të teknologjisë së telekomunikimit dhe ndërtimi iWeb-ve të personalizuara, përdorimi i teknologjive moderne të telekomunikimit,Internetit dhe sidomos pjesës aplikative “me të ndjeshme” të tij ashtu si është web-i,janë një sfidë me të cilat përballen shumë nga organizatat.

4- Politika stimuluesePolitikat stimuluesë të qeverisë a duhet të ndikojne në cilësinë e SIK. Në pamje tëparë dhe nga rishikimi literaturës nga autorë të ndryshem kanë arritur në konkluzionse ky variabël duhet të ishte një variabël me shumë ndikim brenda mjedisit tëjashtëm. Po në Shqipëri ketë do ta diskutojme tek gjetjet me poshtë.

5- Legjislacioni. Legjislacioni ka ndikim pa dyshim rritjen e cilësisë së SIK dhe ështënjë variabel i rëndësishëm në mjedisin e jashtëm.

6- Konkurenca Padyshim konkurenca është variabël i rëndësishem në mjedisin ejashtëm. Vetëm një SIK cilësor e bënë biznesin me avantazh konkurues në tregTermi i konkurrueshmërisë përdoret në një dimension më të gjërë si niveli ikonkurrueshmërisë të një vendi, rajoni, apo qyteti. Për qëllimet e këtij prezantimi dotë merret në konsideratë konkurrueshmëria nga pikëpamja e njësisë ekonomike, apoe firmës. Në planin teorik dhe empirik është pranuar se konkurrueshmëria shprehaftësinë e një njësie ekonomike për të përballuar konkurrencën në mënyrë të

115

qëndrueshme. Në kushtet e një ekonomie gjithnjë e më globale, konkurrueshmëriagjithashtu bëhet globale dhe për rrjedhojë, njësitë ekonomike duhet të ballafaqohensi me konkurrencën në tregjet e brendshme ashtu edhe me tregjet ndërkombëtare.Qëndrueshmëria e konkurrueshmërisë është provuar së ka një korrelacion në njënivel të rëndësishëm me ambjentin konkurrues të vendit. Gjithashtu, është e provuarteorikisht dhe nga të dhënat empirike së ka një korrelacion të qëndrueshme midisnivelit të konkurrencës, produktivitetit, konkurrueshmërisë dhe rritjes ekonomike.Niveli i konkurrencës reflekton në mënyrë të drejtëpërdrejtë tek produktiviteti, si nëpërmirësimin teknik e teknologjik të prodhimit, ashtu edhe në nivelin e kulaifikimittë kapitalit human dhe organizimin e prodhimit. Në kushtet e një ekonomieglobale, njësitë e ekonomike të një vendi, pra edhe të Shqipërisë, ballafaqohenme një presion në rritje të konkurrencës, si nga operatorët e tregjeve të vendit, ashtuedhe nga operatorët e tregjeve ndërkombëtare. Për të mundësuar rritjen eqëndrueshme të njësive ekonomike në një treg konkurrues është shumë jetikezotërimi i një informacioni të plotë dhe të saktë financiare, informacion i cilikryesisht sigurohet nga sistemet kontabël të informacionit. Të gjitha vendet eindustrializuara kanë në dispozicion të tyre një numër të madh instrumentash, tëcilat përdoren për të rregulluar apo vendosur rregullat e lojës në treg. Politikat ekonkurencës janë pjesë përbërësë e instrumentave kryesorë ekonomik që përdorennë këto vende. Evoluimi i politikës së konkurrencës në këto vende është i lidhurdirekt me progresin e përgjithshëm të tyre drejt ekonomisë së tregut. Politika ekonkurrencës ka qënë dhe mbetet një nga shtyllat vendimtare në kushtetutënekonomike të Bashkimit Europian për dy shkaqe kryesore: Së pari, ekziston idejathemelore, që konkurrenca dhe tregjet konkurruesë janë mënyra kryesore që ishërben qëllimeve ekonomike. Së dyti, krijimi i një tregu të brendshëm mund tëdështoj ose të jap rezultate të padëshiruara nësë praktikat kufizuesë të biznesit nënivel kombëtar mund të krijojnë barriera efektive kundër konkurrencës nga shtetetanëtare. Politika e konkurrencës është një çështje që pak kuptohet jashtë rretheve tëpersonave që merren me çështje ligjore ose anëtarëve të bordeve të kompaniveshumëkombëshe, por ajo është vitale për përparimin ekonomik dhe qeverisjen eardhshme politike të Europës. Një treg, ku blerësit dhe shitësit kanë axhenda tëndryshme dhe ku tregu mund të mos arrijë rezultatin më të mirë nësë njera ngapalët është mbizotëruesë në treg e ka të domosdoshme ekzistencën e rregullave dhetë politikave rregulluese. Në vitet e fundit, pjesa më e madhe e fushës së politikavetë konkurrencës të BE është reformuar në mënyrë të konsiderueshme. Nuk mund tëketë lëvizje të lirë të mallrave dhe shërbimeve nësë konsumatorët nuk mund tëzgjedhin nga gama e madhe e ofruesve bazuar në koston ose cilësinë e produkteve.Në rast të kundërt, pengesat publike të tregtisë-tarifat ose rregullimet e importit-dot’i zmbrapsnin privatët dhe do të krijonin hapësira për dominimin e monopoleve, tëcilat janë të lira të fiksojnë çmimet ose kuotat e prodhimit.

116

Politikat e konkurrencës janë po aq të rëndësishme për vendet në tranzicion siShqipëria, ku një nga detyrat kryesore është krijimi i ambientit konkurrues.Miratimi i kuadrit të nevojshëm ligjor dhe krijimi i Autoritetit të Konkurencës kanësi qëllim realizimin e një konkurrence që funksionon mbi baza të ndershme. Ecurianë fushën e politikave të konkurrencës ka qënë më e ngadaltë së në fusha të tjeradhe deri diku kjo shpjegohet me nevojën e ndërtimit të institucioneve përkatësë, nëmënyrë që të zbatohet një politikë konkurrence efektive.7-Investimet Huaja DirekteSë bashku me investimet kompanit e huaja bien teknologjinë, mentalitetin e ri tëdrejtimit, dhe padyshim përvojën në menaxhimin duke u nisur nga informacioni.IHD-të edhe në Shqipëri, sikurse edhe në vendet e tjera të Europës Qëndrore eLindore, janë nga format e reja të depërtimit të kapitalit përëndimor, sidomos gjatëprocesit të tranzicionit drejt ekonomisë së tregut. Gjykohet se ato luajnë rol pozitivnë zhvillimin e ekonomisë, nëpërmjet futjes së kapitalit, të tekonologjivebashkëkohore, në fushën e marketingut dhe menaxhimit. Ndërkohë ato do tëndihmonin, në ristrukturimin e ekonomisë, përshpejtimin e ritmeve të privatizimit,çeljen e vendeve të reja të punës, rritjen e eksporteve, përmirësimit të bilancit tëpagesave etj. Kapitali italian, është i përqëndruar në zonën përëndimore e qëndroretë vendit, kryesisht në Tiranë, Durrës, Vlorë, Fier, Lushnjë, Elbasan, Shkodër.Kapitali grek është përqëndruar kryesisht në zonën jugore dhe juglindore sidomosnë rrethet Gjirokastër, Korçë, Sarandë, Devoll, Delvinë. Kjo shpërndarje ekapitaleve greke e italiane kushtëzohet nga afërsia gjeografike e rretheve tëmësipërme, por edhe nga ringjallja e një traditë të hershme të lidhjeve të së kaluarës.Duke iu referuar shpërndarjes sektoriale të IHD mund të thuhet se ato janëpërqëndruar kryesisht në degë industrisç lehtë dhe asaj minerare dhe të naftës, si dhene turizëm. Në këtë sektor ato lidhën me ndërtimin e hoteleve dhe restoranteve, nëqytetet e mëdha dhe bregdetare dhe në Tiranë. Në industrinë e lehtë e ushqimore, tëpërqënduar në prodhimin fashion, të këpucëve, veshjeve, pijeve etj. duke përdorurfuqi punëtore të kualifikuar dhe të lirë, të vlerësuara me rreth 15% të tyre.Nësektorët e ndërtimit dhe të materialeve të ndërtimit, i cili vlerësohet si sektori mëfitimprurës në biznesin shqiptar duke qenë prezent me 20% të IHD-ve. Në sektorët eindustrisë së rëndë dhe minierave, kryesisht në formën e koncesioneve me rreth60% të tyre. Në sektorin banker, sot në Shqipëri operojnë 11 banka private mekapital tërësisht të huaj, 2 banka me kapital të përbashkët të huaj e vendas. Meprivatizimin e BK dhe bankave të tjera të nivelit të dytë, sistemi bankar i nivelit tëdytë është pothuaj tërësisht me kapital të huaj. Çfarë duhet të bëjë qeveria për tëndihmuar në rritjen e fluksit të IHD? Teorikisht pranohet se nuk ekziston ekonomi“puro” e tregut, ekonomi ku çdo vendim ekonomik përcaktohet nga tregu i lirë. Tëgjitha ekonomitë e tregut të lirë, janë “mikse” pasi në shoqëritë moderne, shteti sipërfaqësues i interesave të komunitetit luan një rol të rëndësishëm. Në të njëjtënkohë teorikisht pranohet që qeveria në një ekonomi tregu ka disa detyra kryesore qëpërmblidhën në: vendosjen e ligjeve që mbrojnë pronën private; sigurimin e njëkonkurrence të efektshme dhe shkëmbim të lirë të kapitaleve mallrave dheshërbimeve; krijimin e një kuadri ligjor lidhur me falimentimet dhe riorganizimin eekonomisë. Të gjitha këto detyra e detyrime shtrohen para çdo qeverie, veçanërishtato janë të domosdoshme të mbahen parasysh nga qeveria e një vendi, ashtu si është

117

Shqipëria që është duke ndërtuar ekonominë e tregur, instrumentat dhe institucionete funksionimit të saj. Nga sa trajtuam arrihet në përfundimin së roli i shtetit edhe nëaspektin e tërheqjes së IHD është i padiskutueshëm. Dhe tani le të qëndrojmë në atësë çfarë duhet të bëjë shteti për të përmirësuar ambientin e rritjes së fluksit të IHD-ve. Vendosja e rendit në nivelin e standarteve perëndimore. Periudha njëzetë vjeçaree tranzicionit në Shqipëri është karakterizuar nga marrëdhënie konfliktuale midisforcave politike, gjë që ka çuar në funksionimin e dobët të shtetit në mungesën erendit, të vjedhjeve, gjobitjeve dhe deri në eliminimin e individëve të caktuar tëbiznesit.

4.2. 2 Ambjenti i brendshëm dhe ndikimi i tij në cilësinë e SIK.Në ambjentin e brendshëm burimet përcaktojnë fuqitë dhe dobësitë: burimet njerëzore(eksperienca, kapacitetet, njohuritë, aftësitë dhe vendosmëria e punonjësve), burimetorganizative (sistemet dhe proceset, strategjitë, struktura, kultura, menaxhimi i blerjevedhe materialeve, prodhimi/operacionet, financa, kërkim–zhvillimi, marketingu, sistemet einformacionit, sistemet e kontrollit) dhe burimet fizike (ndërtesat dhe pajisjet,vendndodhja, lehtësia e sigurimit të materialeve, rrjeti i shpërndarjes). Të gjitha burimetsë bashku pritet të krijojnë avantazhin konkurrues të qëndrueshëm. Variablat që kammarrë në ambjentin e brendshëm janë:

1- Madhësia e kompanisë

Në të gjithe literaturën e rishikuar ky variabel, pothuajse ishte i rëndësishëm edhe nërastin e Shqipërisë përsëri ky variabel është i rëndësishem. Sa me e madhe të jetëkompania aq më i rëndësishem është cilësia e SIK pra ka një lidhje të ndërsjellt midis tyredhe këtë e vërteton dhe rezultatet e kërkimit tonë.

2- Struktura organizative (departamenti kontabiliteti dhe edukimi kontabël)

Roli i departamentit të kontabilitetit në cilësinë e SIK është i rëndësishëm këtë evërtetojnë jo vetëm rishikimi i literaturës por edhe gjetjet e kërkimit tonë. Kontabilitetipërveç se është një disiplinë akademike, gjithashtu është një profesion aktiv dhe nga anapraktike brenda të cilit edukimi dhe trajnimi në mënyrë të vazhdueshme është me interestë gjërë për publikun. Ky edukim dhe trajnim duhet kryer si brenda koncepteve themeloredhe procedurave adekuate, por edhe t’i përmbahet anës së saj teknike. Ashtu si Smyth nëvitin 1995 ka observuar, duke theksuar se ne i kushtojmë shumë pak kohë analizës seçfarë ne bëjmë dhe se si të tjerët në mënyrë të vazhdueshme po i japin formë kësaj gjëje,kjo duhet të jetë një nga cështjet edukuese kryesore të pashpjeguara në kohën tonë. Ashtusi gjuha franceze në gjuhën e biznesit (duke i shtuar domethënien në qeverisje, edukimdhe organizata të tjera jofitimprurësë), kontabiliteti ka një rëndësi universale. Për mëtepër, duke ndryshuar roli i kontabilitetit si pasojë e ndryshimit të kërkesave për punën qëata bëjnë, ata duhet të kenë edukimin dhe përgatitjen e duhur në këtë fushë me qëllim qëtë jenë efektivë. Kjo gjë normalisht kërkon një zhvillim të ekspertizës nga ana eedukatorëve kontabël, me qëllim që të jenë më këmbëngulës në këtë pikë. Me qëllim qëtë promovojmë nën – degët e kontabilitetit si: auditimi, taksat, kontabiliteti i drejtimit,raportimi financiar, etj., është e nevojshme që të sigurohemi se qasja ndaj një teknike tëpërdorur në edukim ka qenë efektive, gjë e cila kërkon përkushtim ndaj njohurive mbiedukimin kontabël. Specialstë të kontabilitetit të cilët janë keqedukuar, apo keqtrajnuarmund të shkaktojnë shumë dëme (ashtu si është vënë re, për mungesë të etikës, janë

118

shkaktuar shumë skandale financiare, të cilat kanë përfunduar në shumë tituj kryesorëlajmesh rreth e qark globit) duke qënë së kontabilisti luan një rol të rëndësishëm në njëshoqëri. Kështu që, duhet ti qëndrojmë faktit së etika për edukimin në kontabilitet luannjë rol shumë hërë më të rëndësishëm sësa në çdo fushë tjetër të biznesit. Së si të siguroshdhe të vlerësosh një edukim apo trainim etik, veçanërisht brenda kontekstit profesional tëkontabilitetit, të ofron shumë oportunitete kërkimore, si nga ana praktike ashtu dhe ngaana teorike. Mësimdhënia efektive Diçka që të gjithë edukatorët e kontabilitetit kanë tëpërbashkët përveç faktit së janë edukatorë, është vetëdija së kriteri i parë për të zhvilluarkarrierën e tyre ka të bëjë me kërkimet në lidhje me profesionin e tyre, gjë e cilapresupozon së efektiviteti i një pedagogu qëndron në faktin sësa ia lehtëson të mësuarinnjë studenti dhe kjo gjë është mjaft e rëndësishme. Ka disa mënyra që një pedagog mundtë rrisë efektivitetin e tij, por gabimi i disave është s duke u pë. rpjekur për të arriturpërsosmërinë, lënë pas dore studentët e tyre. Trajnimi nuk është i detyrueshëm për stafinakademik, por ajo është duke u bërë shumë i përhapur. Psh. Në Amerikë thuhet së prejstafit të universiteteve pritet të rifreskojnë aftësitë e tyre në mësimdhënie. Në qoftë sëkërkohet cilësi në mësimdhënie duhet të ndiqen të gjitha kriteret e faktit së ç’ka shkollimirealisht është. Akademikët e rinj zakonisht në takimin e parë me studentët, i mungonaftësia e mësimdhnies dhe nuk arrijnë të përmbushin rolin e tyre si edukatorë kontabël.Duke filluar që nga dita e parë prej atyre pritet që të përballen me kërkesat emësimdhënies dhe të lehtësojnë të mësuarin e studentëve të tyre. Por, në qoftë së anëtarëte stafit akademik bëjnë kërkime mbi vetë mësimdhënien e tyre, ata jo vetëm do tëbëheshin pedagoge më të mirë, por gjithashu do influenconin dhe teknikat emësimdhënies të të rinjve, kjo gjë normalisht do të rriste efektivitetin.

3- Kultura e organizatesKultura e organizates është e rëndësishme është i rëndësishem në organizatë GeertHofstede ishte i pari i cili e shtriu sferën e studimeve kulturore në kuadrin organizativ.Studimi i tij shumëdimensional arriti në dimensionimin e kulturës, e parealizuar deriatëherë dhe që ishte objekt i shumë kritikave ashtu si dhe përdorimesh dhe pasurimeshnga studime të mirëfillta empirike. Pavarësisht nga vërejtjet dhe kritikat ndaj tij, modeli idhënë prej Hofstede është bërë udhërrëfyes në shumë studime të tjera empirike kulturore.Kultura është një term i lakuar pareshtur nga një shumicë shkencash, si: antropologji,sociologji, filozofi por edhe atyre organizative. Përkufizimi i saj është parë jo i pamundurpor i larmishëm dhe në evolucion të vazhdueshëm. (Kroeber dhe Kluckholn 1952)identifikuan mbi 160 përkufizime të termit kulturë, duke veçuar një ndër më të cituaritdhënë prej Tylor, (1971), si “ajo tërësi komplekse e cila përfshin njohuritë, besimet, artet,vlerat morale, ligjet, zakonet dhe ndonjë aftësi apo zakon zotëruar prej njerëzve si anëtarëtë një shoqërie.” Vetë Kluckholn dhe Kelly së fundmi, iu referuan kulturës si “të gjithëstrukturat e krijuara historike për të jetuar, të dukshme ose të nënkuptuara, racionale,irracionale dhe joracionale, të cilat ekzistojnë në një kohë të dhënë si guida potenciale tësjelljes së njerëzve.” Ndërsa (Herskovits 1995) flet për kulturën si “njeriu bërë pjesë eambjentit, dhe Downs përkufizon kulturën si të jetë “një hartë mendore e cila na drejtonne në marëdhëniet tona me ambjentin që na rrethon dhe njerëzit e tjerë.” Edhe Ferraro(1998:) ofron përkufizimin “kultura është çdo gjë që njerëzit kanë, mendojnë dhe bëjnë sianëtarë të shoqërisë së tyre.” Kjo tregon jo vetëm larminë e këtij koncepti por edhevështirësinë për t’a pasë atë objekt studimi duke krijuar kështu shpesh një situatë, nëdukje, të pamanaxhueshme për shkencëtarët. Kultura nuk bën asgjë tjetër vetëm dallon

119

anëtarët e një sistemi prej një tjetri. Ajo mund të aplikohet në nivele të ndryshme që ngakombet, grupet etnike, gjinitë, profesionet, dhe tek vetë organizatat.

4- Struktura e kontrollit të brendshëm

Ky studim synon të analizojë kontributin e kontrollit të brendshëm në sistemet einformacionit kontabël dhe motivimin e punës në performancën organizative tëkompanisë .

5- Motivimi i punonjësveTermi motivimit në jetën e përditshme ka kuptim sepse ka të bëjë me sjelljen individualeose sjelljen në organizatë. Megjithatë, çdo ndjenjë e motivimit është një elementrëndësishme i qenieve njerëzore, i cili është i dobishëm në realizimin e suksesit e biznesapo punët e përditëshme. Zbatimi themelor i motivimit nga një lider është njohuria dhevëmendja në sjelljen e njeriut dhe e drejton si një faktor kritik suksesi i organizatës.Motivimi sipas Hasibuan (2002) është një forcë lëvizësë që vë në lëvizje, që krijonemocionet e gjithësecilit në punë, për të punuar në mënyrë efektive dhe të integruar metë gjitha burimet e organizates për të arritur kënaqësinë e tij dhe për të përmbushurangazhimet e tij në punë. Sipas (Hafizurrahcman, 2007), karakteristikat e punëtorëve tëcilët kanë arritje të lartë motivimi, ndër të tjera: 1) ka përgjegjësi personal të lartë, 2) Kanjë program pune të bazuar në planin dhe qëllimet reale, që përpiqet për ta bërë atë tëndodhë, 3) Aftësia për të marrë vendime dhe për të marrë rreziqe, 4) Duke bërë punëndhe vendosmëri kuptimplote dhe me rezultate të kënaqshme, dhe 5) të ketë dëshirëkryesore në jetë për të zotëruar një fushë të veçantë. Motivimi ka dy forma themelor e:Së pari, motivimi artificial (jokarakteristik), e cila bënë njerëzit të motivuar. Së dyti,motivimi i brendshëm, i cili është një nga faktorët që ndikon e vepron në një drejtim tëveçantë (Hasibuan, 2002. Në fakt, format e motivimit janë të lidhura ngushtë me njera-tjetrën, që do të thotë së ndikimi që vjen nga jashtë do të ndikojë në motivimin që vjennga brenda. Motivimi është kompleks. Për të motivuar në mënyrë efektive: Të kuptuarit eprocesëve themelore të motivimit, duke e ditur faktorët që ndikojnë në motivimin, duke editur se motivimi jo vetëm që mund të arrihet duke krijuar një ndjenjë të kënaqësisë, porkuptojmë se përveç të gjitha faktorët e mësipërm, nuk ka marrëdhënie kompleksë mesmotivimin dhe kryerjen e punës. Motivet e marra nga punonjësit sjellin konseguenca përlideret që të përmirësojnë performancën e tyre, duke përfshirë këtu dhënien eshpërblimeve dhe sigurimin e pajisjeve të ndryshme dhe punën e infrastrukturës nëpërputhje me punonjësit, pra motivimi i punonjësve rrit cilësinë e SIK këtë e vërtetojmënë këtë kërkim.Për të qënë në gjëndje për të motivuar punën pozitive të punonjësëve, duhet që drejtuesisinqerisht të ofrojë vëmendje ndaj faktorëve të mëposhtëm (Novari, 2009:):1) Arritja (zbatimi i suksesshëm), mënyrë për dikë për të kryer me sukses punën evartësve, Drejtuesi duhet të sigurojë mundësinë vartësve për të arritur rezultate 2). Njohjae suksesit nga ana e drejtuesve për vartësit që ata të bëjnë punën. Njohja mund të bëhetpërmes mënyrave të ndryshme, për shembull, duke theksuar suksesin e tij tëdrejtpërdrejtë në vendin e punës, të sigurojë një mirënjohje, një dhuratë pagesës në tëholla, medalje, apo promovim. 3) Puna. Drejtuesi duhet të bëjë përpjekje reale dhebindësë, në këtë mënyrë, vartësi e kupton rëndësinë që ka puna.4). Përgjegjësitë. Për tëqenë në gjendje për të kultivuar një qëndrim të përgjegjëshem ndaj vartësve, drejtuesitduhet të shmangin mbikëqyrje të afërt, për të siguruar mundësinë për vartësit për tëpunuar vetëm, që mundëson dhe nxit pjesë marrjen. 5). Zhvillimi. Zhvillimi mund të jetë

120

një motivues i fuqishëm për vartësit.drejtuesit mund të fillojnë duke i dhënë vartësvenjë punë më të përgjegjshëme. Sipas Robbins, (2003) Ka dy teori të motivimit që mund tezbatohen në menaxhimin e burimeve njerëzore në mjedisin e organizatës ose kompanisë.Dy teoritë janë: a. Teoria e nevojave nga Abraham Maslow.Ai klasifikon nevojat e njeriut në pesë kategori te cilat rriten në një mënyrë të veçantë..Hierarkia e famshme Masloë-t përbëhet nga: 1) Nevojat fizike ( nevojat fiziologjike )Nevojat fiziologjike (nevojat fizike = biologjike). 2) Kërkesat e sigurisë dhe Siguria Kjonevojë çon në dy forma, domethënë: 3) Nevojat Sociale 4) Kërkesa Status/Fuqia. 5)Nevojat Vetë-Atualizim Nisur nga te gjitha keto qe theksuam me larte nga teoria emotivimitit si dhe nga rezultatet e kerkimit del së faktori i motivimit është shume irëndësishem për rritjen e cilësisë si SIK në organizatë.

4.2.3 Informatizimi i të dhënave dhe proceseve është i rëndësishëm nëSIKInfrastruktura globale e informacionit, e bazuar në teknologjitë e reja të informacionit dheinformatizimit të të dhënave krijon kushte për zhvillimin në shkallë të gjërë tëshërbimeve të reja në fushën e administratës, tregëtisë, bankave, arsimit, kujdesitshëndetësor, etj. Kështu, teknologjia e informacionit (IT) ka ndryshuar menaxhimin eburimeve njerëzore, duke lejuar regjistrimin e të gjitha informacioneve të duhura,përpunimin e tyre dhe t’ua japë këtë informacion personave të duhur, në kohën e duhur,në vendin dhe ne formatin e duhur. Kohët e fundit, predominimi i proçeseve dheteknologjive te reja kane revolucionarizuar praktikat e punes në menaxhimin e burimevenjerëzore. Nevoja për sisteme informacioni dhe menaxhimi janë pjesë integrale e këtijrevolucioni. IT ka sjellë ndryshime të rëndësishme në menaxhimin e burimeve financiarete organizatavë. Kështu, janë integruar në një MIS të vetëm informacionet operacionaledhe financiare të marra nga burime të ndryshme, duke përfshirë dhe Internetin; ofrohetakses për të dhënat, jo vetem për përdoruesit, por edhe për jopërdoruesit e financave,duke përdorur kryesisht intranet-et; bëhet analizë financiare e të dhënave në kohë,gjeografikisht, sipas produkteve, planit apo klienteve; monitorohen dhe kontrollohenpërdorimi dhe menaxhimi i fondeve, etj Variablat që kam marrë në studim nëinformatizimin e të dhënave janë: 1) Shkalla e informatizimit 2) Cilësia e të dhënave tëinputuara 3) Profili profesional i specialistëve IT 4) Cikli i jetës SIK 5) Informatizimi ingjarjeve ekonomike . 6) Informatizimi i procesit të prodhimit1- Shkalla e informatizimit Shkalla e informatizimit luan një rol të rëndësishem nëcilësinë e sistemit informacionit kontabël. Shkalla e informatizimit varet nga zhvillimi iteknologjisë kompjuterike dhe modernizimi programeve kompjuterike në funksionimin eshumë organizatave. Ai kërkon modele të reja të organizimit të punës dhe prek punëtindividuale, formimin dhe strukturën e grupeve, natyrën e roleve të mbikqyrjes dhemanaxhimit (Loran & Mullins.2002) Teknologjia dhe teknologjia e informacionit kanë siqëllim ndryshimet e linjave të komandës dhe autoritetit dhe ndikon në nevojën përristrukturim të organizatës dhe vëmëndje të projektimit të punës. Informacioni i bazuar nëkompjuter dhe sistemet mbështetësë influencojnë zgjedhjet në projektin e produktit dheaktiviteteve të shërbimit, strukturat hierarkike dhe organizimin e stafit mbështetes (Stair,Reynolds 2004). Teknologjia mund të influencojë centralizimin/decentralizimin esistemeve të vendimmarrjes dhe të kontrollit.

121

Teknologjia e re ka ndikuar në menyrë tipike në “sheshimin” e piramidës organizacionale(Loran, Mullins, 2002) me më pak nivele të manaxhimit të kërkuar. Sot, kur globalizmidhe teknologjia po luajnë një rol shumë të rëndësishëm në integrimin e vendeve dheekonomive dhe përmirësimin e jetesës së njerëzve në të gjithë globin, bizneset nëShqipëri e njohin rolin e teknologjisë së informacionit dhe komunikimit si një mjet përzhvillimin social ekonomik, bashkëpunimin rajonal dhe integrimin në Europë. Aktualishtbizneset ne Shqipëri janë akoma larg mesatares së përgjithshme të niveleve të vendeve tëEuropës Perëndimore për sa i përket zhvillimit e shkallës së informatizimit e teknologjivetë informacionit. Teknologjitë e informacionit janë mjete të fuqishme të cilat do tëndihmojnë zhvillimin e mëtejshëm ekonomik dhe social të Shqipërisë. Nuk mund tëthuhet që IT-të mund të ofrojnë zgjidhje për të gjitha problemet e zhvillimit. Sidoqoftë,analiza e eksperiencave botërore, tregon së duke i përdorur në mënyrën e duhur dhe tëdrejtë, IT-të mund të kenë ndikim të jashtëzakonshëm në arritjen e objektivave specifiketë zhvillimit social-ekonomik. Përgatija dhe zbatimi i një strategjie kombëtare përteknologjinë e informacionit do të ndihmoje njerëzit dhe hartuesit e politikave nëShqipëri të përfitojnë nga mundesitë potenciale që ofrojnë IT-të. Disa arritje të sistemitbankar sot në nendin tonë si pionere të zhvillimit të IT dhe sistemit të informacionitkontabël janë: Online Banking. Të përdorësh online banking, nuk do të thotë tëndryshosh zakonet e përdorimit të parasë, përkundrazi, me ndihmën e teknologjive tëinformacionit dhe komunikimit, mundësohet kapërcimi i orareve, humbjet e kohës dheaspektet burokratike të bankingut tradicional, për të administruar financat personale mëshpejt dhe në mënyrë më efiçente. Një pjesë e mirë e bankave tregtare ofrojnë forma tëndryshme të online banking, të njohura ndryshe edhe si: internet banking ose electronicbanking (e-banking). Sfida e kësaj industrie është dizenjimi i këtij kanali të ri, për ofrimine shërbimeve bankare, në mënyrë të thjeshtë e të besueshme për t’u përdorur nga klientët.Në fund të fundit, bankat kanë breza të tërë që përpiqen të fitojnë besimin e klientëve dhenuk mund të rrezikojnë gjithçka me një faqe interneti të ngatërruar, të lodhshme e mbi tëgjitha, jo të sigurt. Shërbimet që ofrohen në rrugë elektronike nga bankat. Pjesa më emadhe e bankave të mëdha ofrojnë shërbime bankare në rrugë elektronike, plotësisht tësigurta dhe funksionale, kundrejt një pagesë të caktuar. Disa banka më të vogla ofrojnëaksës dhe funksione më të kufizuara, si për shembull, të lejojnë të kontrollosh gjendjen ellogarisë personale, por jo të kryesh transaksione online. Shërbimet që ofron onlinebanking mund t’i klasifikojmë në dy lloje: 1 - informative, në rastet kur të lejojnë vetëmtë kontrollosh bilancin apo pasqyrën e lëvizjeve dhe 2 -operative, kur të lejojnë të bështransferta apo të paguash fatura, pra, të kryesh të gjitha opëracionet tipike të një sportelibankar. Të gjitha këto bëhen të mundura pa lëvizur nga shtëpia, duke kursyer kohë dheduke mënjanuar rradhët e mërzitshme nëpër sportele. Disa nga shërbimet më të përdoruraqë mund të ofrohen në rrugë elektronike, të grupuara sipas pesë kategorive kryesore,janë: 1- informacion, 2 - kontrolli i bilancit, 3 - transfertat e fondeve, 4 - kredi dhe 5 -shërbimet bazë të tjera (këshillimi financiar, etj.). Informatizimi i të dhënave, rritja epërdorimit të kompjuterave personalë, lehtësimi i lidhjes me internetin, si edhe përhapja egjerë e telefonave celularë, kanë tërhequr vëmendjen e bankave drejt mundësisë së onlinebanking. Një tjetër arsye që bëri të dobishëm përdorimin e këtij kanali, ishte nevoja për tëminimizuar kostot dhe njëkohësisht, për të rritur efiçencën e shërbimeve bankare.. Përveçprezantimit dhe njohjes së institutit bankar, iniciativave dhe produkteve të tij, ky llojshërbimi ofron edhe përfitime të tjera si:

122

• Komoditet. Ndryshe nga sportelet bankare, faqet e internetit të bankave nuk mbyllenasnjëherë, ato janë të hapura 24 orë në ditë, 7 ditë në javë..• Kudondodhje. Nësë ndodhëni larg qytetit tuaj apo edhe jashtë shtetit, ju mund të lidhëninë çast me bankën dhe llogarinë tuaj dhe të kujdesëni për financat personale.• Shpejtësi të transaksioneve. Shpesh, llogaritë online realizojnë dhe konfirmojnëtransaksionet bankare më shpejt së sa automatet ATM.• Efikasitet. Mund të futeni dhe të administroni të gjitha llogaritë tuaja, përfshirë këtu:depozitat, fondet e pensionit, letrat me vlerë etj., dhe të gjitha këto, nga një faqe e vetmeinterneti.• Efektshmëri. Një pjesë e madhe e bankave ofrojnë në faqet e tyre të internetit,instrumente të sofistikuara, alarme apo programe drejtuesë për t’ju ndihmuar tëadministroni të gjitha pasuritë tuaja në mënyrë më efiçente.• Kontroll dhe pakësim i kostove. Mijëra klientë mund ta përdorin këtë shërbim pandihmën e arkëtarëve dhe të nëpunësve të bankës. Në këtë mënyrë, puna administrativereduktohet dhe bashkë me të edhe shpenzimet për letër, formularë apo shkresa tëndryshme, gjë e cila sjell një rritje të ndjeshme të marzhit të fitimit të bankës dhe përpasojë, edhe ulje të tarifave që bankat u aplikojnë klientëve të tyre.Me kalimin e kohës dhe me afirmimin e shërbimeve bankare online, ka gjasa që faqet einternetit të bankave të përdoren po aq sa sportelet dhe ATM -të. Të gjitha këto mënyrado të vazhdojnë të jenë pjesë e një modeli shumëkanalësh, si strategji optimale për t’igarantuar klientëve të tyre më tepër fleksibilitet, prakticitet dhe komoditet. Megjithësë nëtregun shqiptar ekzistojnë banka që kanë mbështetjen e grupeve të fuqishme bankare tëhuaja, shërbimi online banking ende nuk është i zhvilluar dhe i përdorur masivisht.Arsyeja kryesore është raporti kosto – përfitim. Nësë nuk ka një numër të rëndësishëmklientësh që do të përdorin këtë shërbim, kostot e larta që lidhën me ofrimin e tij do tësillnin humbje për bankat. Nga ana tjetër, nësë nuk ofrohet një shërbim i caktuar, është evështirë të përcaktohet numri i përdoruesve potencialë të tij. Duket sikur është një rrethvicioz, megjithatë, pika kyçe në këtë rreth mbetet infrastruktura e telekomunikacionit.Duket së zhvillimi i kësaj infrastrukture ka nxitur që disa nga bankat të marrin përsipërsfidat për ofrimin e këtyre shërbimeve. Nisur nga ecuria e produkteve të kartave dhekredive, ndoshta, edhe online banking në Shqipëri do të ketë një zhvillim të shpejtë në tëardhmen. Në rradhë të parë, kjo do të varet nga siguria që do të ofrojnë bankat lidhur mekëtë shërbim dhe së dyti, nga transparenca me klientët mbi kostot e tij. Bankat qëaktualisht ofrojnë shërbimin online banking në Shqipëri janë: Banka Kombëtare Tregtare,Raiffeisën Bank, ProCredit Bank, Alpha Bank, Credins Bank dhe Societé General.2. Cilësia e të dhënave të inputuara. Cilësia e të dhënave të inputuara është faktor kritik isuksesit për sistemin e informacionit kontabël (Xu H., Koronios A. dhe Hakim, 2002).Kjo e bënë një variabel me rëndësi qe ndikon në rritjen e cilësisë së sistemitinformacionit kontabël. Organizatat e sotme janë duke vepruar dhe të konkurrojnë nëepokën e informacionit. Informacioni është bërë një burim i rëndësishëm i shumëorganizata, ekonomive dhe shoqërive. Në të vërtetë, bazë e konkurrencës në njëorganizatë ka ndryshuar nga produkte të informacionit prekshme në të paprekshme.Gjithnjë e më shumë organizatat besojmë se cilësia informacionit është kritike përsuksesin e tyre (Wang et al., 1998). Megjithatë, jo shumë prej tyre kanë kthyer këtë besimnë veprim efektiv. Informacioni i varfer i cilësisë mund të ketë ndikime të rëndësishmesociale dhe biznesi ( Lee dhe Wang, 1997). Problemet e cilësisë së të dhënave janë duke

123

u bërë përparësi gjithnjë e më e shumë në praktikën e përditëshme të bizneseve (Redman1998 Wand dhe Wang, 1996). Shumica e organizatave kanë përjetuar efektet negative tëvendimeve në bazë të informacionit të cilësisë dobët (Huang, Lee & Wang, 1999). Ështëe mundshme që disa aktorë nuk janë të kënaqur me cilësinë e të dhënat të informacionitnë organizatat e tyre. Në veçanti, sistemi informacion kontabël (SIK) ruan dhe prodhontë dhënat e përdorur nga organizatat për të planifikuar, vlerësuar, dhe diagnostikuardinamikën e operacioneve dhe rrethanat financiare (Anthony, Reesë & Herrenstein,1994). Duke siguruar të dhëna të cilësisë është një objektiv i kontabilitetit. Me ardhjen eSIK, fokusi tradicional në kontributin dhe regjistrimin e të dhënave duhet të kompensohetme njohjen që vetë sistemet mund të ndikojnë në cilësinë e të dhënave (Fedorowicz&Lee, 1998). Në të vërtetë, provat empirike tregojnë së cilësia e të dhënave ështëproblematike në SIK (Johnson, Leith, dhe neter, 1981). Cilësia e të dhënave te SIK ka tëbëjë me zbulimin e pranisë ose mungesën e klasave gabim në llogaritë (Kaplan,Krishnan, Padman & Peters, 1998). Kështu, njohja e faktorëve kritike që ndikojnë nëcilësinë e të dhënave në SIK do të ndihmojë organizatat për të përmirësuar cilësinë e tëdhënave ne sistemet informacionit kontabël.3 Profili profesional i specialisteve IT Roli i profesional i specialisteve IT është irëndësishem ne rritjen e cilësisë së informacionit kontabël, pasi ata jane dizenjatorët dhe”dora e fundit ”që i jepet SIK pra ndikon në cilësinë e informacionit kontabël. Irëndësishem është ky variabel në krijimin dizenjimin dhe padyshim në cilësinë e SIK.4 Cikli i jetës SIK Është padyshim një variabël që ndikon në cilësinë e SIK. Edherezualtatet e kërkimit tonë ky variabel është i rëndësishëm. Procesi i zhvillimit tësistemeve quhet gjithashtu cikli i jetës së zhvillimit të sistemeve (systems developmentlife cycle-SDLC), për shkak te aktiviteteve që i shoqërohen atij. Ashtu si çdo sistem qëduhet të ndërtohet, projekti ka kohën e punës dhe afatet, derisa sistemi të fillojë tëinstalohet dhe pranohet. Jeta e sistemit vazhdon derisa lind nevoja t mirëmbahet dhe tërishikohet. Nëse sistemi ka nevojë për përmirësime sinjifikative që vijnë si rezultat imirëmbajtjes, nëse ai duhet zëvëndësuar për shkak të një gjenerate të re të teknologjisëose nëse IS ka nevojë për ndryshime të mëdha organizacionale, duhet të inicializohet njëprojekt i ri dhe cikli fillon nga e para.Një fakt i rëndësishem në zhvillimin e sistemeve është ai që sa me vonë të zbulohet njëgabim në SDLC, aq më i kushtueshëm është korrigjimi i tij.SDLC me të zakonshme janë: tradicionale, prototipi, zhvillimi i aplikimeve te shpejta(rapid application development — RAD) dhe "end-user development". Në disa kompani,këto metoda janë formalizuar dhe dokumentuar, kështu që ndërtuesit e sistemit e kanë tëmirë përcaktuar se çfare duhet të bëjnë.Cikli i jetës tradicional i zhvillimit të sistemeve. Përpjekjet për SDLC tradicional variojnënga projektet e vegjël, si përshembull blerja e një programi kompjuterik jo tëkushtueshëm, deri tek projektet e mëdha. Hapat për zhvillim sistemesh tradicional mundtë ndryshojnë nga një kompani në tjetrën, por përgjithsisht janë pesë faza: investigimi,analiza, projektimi, implementimi si dhe mirëmbajtja dhe rishikimi. Në fazën einvestigimit, problemet potenciale dhe oportuniteteve identifikohen dhe konsiderohen nëdritën e qëllimeve të biznesit. Investigimi i sitemit përpiqet t'i japë përgjigje pyetjes: "Ciliështë problemi dhe cila është zgjidhja më e vlefshme?" Rezultati kryesor i kësaj fazeështë përcaktimi i projektit të sistemit të informacionit për të cilin janë krijuar problemet,duke marë parasysh dhe oportunitetet, cilat janë burimet e pashfrytëzuara të organizatës

124

dhe cila është analiza e sistemit që do të rekomandohet. Analiza e sistemit përpiqet t'ipërgjigjet pyetjes "cfarë bën sistemi i informacionit për të zgjidhur problemin?" Kjo fazëpërfshin studimin e sistemit egzistues dhe proceset e punës, në mënyrë që të identifikohenkufizimet, dobësitë dhe oportunitetet për përmirësim. Rezultati kryesor i kësaj faze ështënjë listë me kërkesa dhe prioritete. Projektimi i sistemit përpiqet t'i përgjigjet pyetjes "Sido të duhet të bëjë sistemi informacionit që të marë zgjidhjen e problemit?" Rezultatikryesor i kësaj është projektimi teknik që përshkruan qoftë sistemin e ri, qoftë si sistemiegzistues .modifikohet.Një detyrë e rëndësishme në këtë fazë trajnimi i përdoruesve. Rezultati implementimit tësistemit është një sistem informal operacional, i instaluar, që përmbush nevojat e biznesit,për të cilin ai është ndërtuar..5. Informatizimi i ngjarjeve ekonomike . Informatizimi i ngjarjeve ekonomike është njëvariabel i rëndësishem për cilësinë e Sistemit Informacionit Kontabël.6. Informatizimi i procesit të prodhimit. Informatizimi i ngjarjeve ekonomike është njëvariabel i rëndësishem për cilësinë e sistemit informacionit kontabël. Sistemet einformacionit mbështesin funksionin e prodhimit/operacionet, i cili përfshin të gjithaaktivitetet që lidhën me planifikimin dhe kontrollin e proceseve, që prodhojnë mallra dheshërbime. Këto sisteme operative mund të ndahen në kategoritë e mëposhtëme: 1-Kompjuter-integruar Prodhim industrial. - Thjeshton (reengineer) proceset e prodhimit,harton produktit dhe organizimin fabrikës si një themel jetike për automatizimin dheintegrimin. Procesi i kontrollit është përdorimi i kompjuterëve për të kontrolluar njëproces të vazhdueshëm fizik. Kontrollin e procesit software përdor modele matematikorepër të analizuar procesin e vazhdueshëm dhe të krahasojnë atë me standardet apoparashikimeve të rezultateve të kërkuara. Gjithashtu i quajtur kontrollit numerik, aipërdor programe kompjuterike për mjetet e makinës për të kthyer të dhënat gjeometrikenga vizatimet inxhinierike dhe udhëzimeve të përpunimit të planifikimit të procesit nëkomandat që kontrollojnë makinat. Robotika është teknologjia e ndërtimit dhe përdorimine makinave (robots) me inteligjencën kompjuter dhe të kontrolluar kompjuterin njeriut siaftësitë fizike. Inxhinierë të prodhimit përdorim workstations të fuqishme me grafikë tëzgjeruara dhe aftësitë kompjuterike për të simuluar, analizuar, vlerësuar dhe modelet eprojektimit të produktit në më pak kohë dhe me kosto më të ulët se sa ndërtimin prototipafizike.

4.2.4 Edukimi dhe formimi profesionalNë kapitullin e parë kur diskutuam për SIK theksuam se ai përbehej nga inputet, procesitransformimit dhe autputet. Në të gjitha këto komponent të SIK kemi padyshimpjesëmarrës të njeriut si prodhues , dizenjues dhe përdorues dhe auditues.Pra ashtu si diskutuam nga rishikimi i teorisë profili i formimit profesional të aktorëve tëSIK është shumë i rëndësishëm. Në faktorët që ne kemi krijuar e marre si variabla e bëjnëpjesë këtu janë : 1) Universiteti dhe roli i tij në krijimin e specialistëve të ardhshëm 2)Profili profesional i kontabilistëve 3) Specialistët e sektorit tatim taksave 4)Eksperiencaprofesionale në vite e kontabilistit 5) Profili profesional i audituesve të brendshëm 6)Eksperienca në vite i specialistëve të IT 7) Eksperienca e punonjësve që merren mehartimin e dokumentave baze 8) Trajnimi i punonjësve gjatë gjithë kohës Më poshtë dotë diskutojmë për dy variablat që me modelin e përdorur gjate testimit nuk kishin rëndësi.

125

4.3. Vlerësimi i normalitetitPër të diskutuar nësë të dhënat janë apo jo normale, duhen interpretimet të mëtejshmemund të mos jenë të vlefshme apo të besueshme (Park, 2008; Tabachnick dhe Fidell,2006) Normaliteti është një çështje ktitike për kërkimet, sidomos për ato që përfshijnëteknika shumëvariablëshe, si kërkimi që po ndjekim. Për vlerësimin e normalitetit mundtë përdoren teste statistikore (Hair, 2009). Studiuesit sugjerojnë një rregull praktik tëbazuar mbi vlerat e pjerrësisë dhe ngushtësisë, duke shfrytëzuar vlerën statistikore të z.Vlera e z për pjerrësinë përllogaritet si më poshtë:

6pjerrësisë

pjerrësiaz

N

ku, N është madhësia e mostrës.Për ngushtësinë, vlera e z përllogaritet duke përdorur këtë formulë:

24ngushtësisë

ngushtësiaz

N

Nësë vlera e z, e çdonjerës prej tyre, e tejkalon vlerën kritike të specifikuar, atëherëshpërndarja nuk është normale në termat e karakteristikës përkatësë. Vlerat më tëpërdorshme kritike të z janë + 2.58 (për vlerë domethënieje statistikore 0.01) dhe + 1.96(për vlerë domethënieje statistikore 0.05).Shkeljet e normalitetit kanë pasoja serioze për mostrat e vogla (më pak së 50), kursendikimi zhduket efektivisht kur madhësia e mostrës është më e madhe se 200 (Hair,2009).

4.4. Linearitetit, kolinearitetit dhe multikolinearitetiNë kapitullin e tretë të këtij kërkimi është diskutuar, me dy ose më shumë variabla mundtë lidhen fort në një model regresioni. Në këtë rast (multikolineariteti), bëhet e pamundurpër të marrë vlerësime të sakta të koefiçientëve të regresionit, për shkak se ato nuk janënjë numër i pafundëm kombinimesh të koefiçientëve që do të punojnë në mënyrë tëbarabartë. Ky test përdoret në mënyrë që të testojë kolinearitetin, tolerancën dhe ndikimine faktorit të mospërputhjes që janë matur. Sipas Menard (1995), një vlerë tolerance mesiguri më pak së 0.2, tregon një problem serioz kolineariteti. Të gjitha vlerat e tolerancësjanë ndjeshëm më të mëdha sësa 0.2. Për më tepër, një vlerë më e madhe së 10, është njëshkak për shqetësim. Multikolineariteti është madhësia me të cilën mund të shpjegohetnjë konstrukt nga konstruktet e tjerë në analizë (Hair, 2009). Ai i referohet situatës në tëcilën variablat e pavarur/parashikues janë tepër të lidhur me njeri-tjetrin (Ho, 2006) dheqë mund të çojnë në mosgjetjen e një

126

Korrelacioni ndermjet variablave me njeri-tjetrin

Correlations

Variablat MJ IDH SIK FP MBMjedisi i jashtem Pearson

Correlation

1 .479** .599**.503** .584**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

Informatizimi i te

dhënave

Pearson

Correlation

.479** 1 .568**.577** .628**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

SIK Pearson

Correlation

.599** .568** 1 .564** .592**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

E&F Profesonial Pearson

Correlation

.503** .577** .564**1 .625**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

Mj Brendshëm Pearson

Correlation

.584** .628** .592**.625** 1

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Tabela 4.2. Korrelimi ndërmjet konstruktevezgjidhjeje SEM ose nxjerrjen e konkluzioneve të gabuara dhe kryerjen e gabimeve e llojitII (intinerarët nuk rezultojnë domethënës, ndërkohë që ata janë realisht të tillë) (Grewal,2004). Vetë teknika SEM, të cilën ne e kemi përdorur, ka përparësi në mënjanimin emultikolinearitetit, për shkak të aftësisë për të trajtuar gabimin e matjes. Në SEM, analizae intinerarëve kryhet veçmas nga analiza e faktorëve, në këtë mënyrë, edhe variancat etyre të gabimit janë të veçuara (Iacobuçi, 2009). Gjithashtu, përdorimi i CFA reduktongabimin e matjes, pasi kemi tregues të shumëfishtë për variablat e fshehtë (Garson,2012). Në analizën statistikore shumëvariablëshe, supozimi i linearitetit është shumë irëndësishëm, pasi marrëdhëniet bazohen mbi korrelacionet midis variablave.

127

4.4.1 Probleme të përdorimit të modelit SEMPesha e regresionit të standardizuara : Që të gjitha variablave fshehur në një model SEMjanë caktuar një metrikë e 1, të gjitha peshat e regresionit të standardizuara duhet të jetëbrenda intervalit plus ose minus 1. Kur ka një problem multicollinearity, një peshë afër 1tregon dy variablat janë afër për të qenë identike. Por këto dy variabla gati identikelatente janë përdorur në SEM dhe bashkë me to dhe një i tretë variabël latent, metodaSEM do të ketë vështirësi në llogaitjen e peshës regresionit në të dy mënyrat ngavariablat gati të identik dhe variablit të tretë. Si rezultat ai mund të dalë me një peshë tëstandardizuar regresionit më i madh së 1 dhe një peshë më pak sësa -1 për këto dymenyra.Gabimet standarde të peshave e regresionit të pastandardizuar: Po kështu, kur janë dyvariabla gati identike latente dhe këto të dyja janë përdorur në SEM dhe bashkë me todhe një variabël i tretë i fshehur, llogaritja e peshave të regresionit vështirësohet dhemund të pasqyrohen gabime standarde shumë të mëdha për këtë mënyrë se sa për modeletë tjera, duke pasqyruar multikolinaritet të lartë të dy variabla gati identike.Vlerësimi kovariancës së parameterave: Po kështu, e njëjta vështirësi në llogaritje tëveçanta të peshave regresionit mund të reflektohet në kovariancë të lartë e vlerësimeveparametrave për këto rrugëVlerësimi i variancës. Një tjetër efekt të njëjtë sindromi i multikolinaritetit mund të jenënegative për vlerësimet e variancës. Në shembullin e mësipërm të dy variabla të fshehuragati identike duke shkaktuar një variabël të fshehur të tretë , vlerësimin e variancës tëkësaj variabel të tretë mund të jetë negativ.Korrelacionet identifikojnë vetëm efektet lineare, ndërkohë që efektet jo-lineare nukparaqiten në analizë (Hair, 2009). Hair (2009) sugjeron së mënyra më e zakonshme për tëvëzhguar linearitetin tek të dhënat është duke kryer inspektim pamor të grafikëve(scatterplots) për secilin kombinim çift të mundshëm të variablave. Praktikisht, në rastinkur studimi përfshin një numër të madh variablash, kjo është thuajse e pamundur.

4.5. Modelimi i ekuacioneve strukturore (SEM )Modelimi i ekuacioneve strukturore është një përqasje konfirmuesë ndaj analizës së tëdhënave, i cili kërkon një përcaktim paraprak të marrëdhënieve midis variablave (RandallE. et al, 2012). Ai vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disavariablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm apo të fshehtë, tëcilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen si funksion ivariablave të matshëm. SEM teston nga ana statistikore një model të hipotetizuar, meqëllim përcaktimin e shkallës me të cilën modeli i propozuar hipotetik është konsistentme të dhënat e nxjerra nga mostra. Modeli i matjes specifikon së si janë matur variablat efshehtë në termat e variablave tregues, ndërkohë që trajton dhe besueshmërinë evlefshmërinë e variablave tregues në matjen e variablave të fshehtë apo konstruktevehipotetike. Modeli i ekuacionit strukturor kryen një vlerësim të vlefshmërisëparashikuesë, specifikon marrëdhëniet e drejtpërdrejta dhe të tërthorta midis variablave tëfshehtë dhe shpjegon madhësinë e variancës së shpjeguar dhe të pashpjeguar në model(Hair, 2009). Modelimi i ekuacioneve strukturore është një përqasje konfirmuesë ndajanalizës së të dhënave, i cili kërkon një përcaktim paraprak të marrëdhënieve midisvariablave. Ai vlerëson marrëdhëniet e njëkohshme dhe të shumëfishta midis disavariablave të varura dhe të pavarura, qofshin këto variabla të matshëm, qofshin variabla

128

të fshehtë të cilët nuk mund të maten në mënyrë të drejtpërdrejtë, por mund të shprehen sifunksion i variablave të matshëmVariabli Konstrukti Pyetjet e përfshira në

variabël

Mjedisi i jashtem MJ B1, B3, B4, B5, B6, B7

Mjedisi i brendshem MB C1, C3, C5, C6, C7

Informatizimi i te dhënave IDH D1, D2, D4, D5, D6

Edujimi dhe formimi profesional FP E1,E2, E3, E4, E6, E8,E9, E10

Sistemi i Informacionit Kontabël SIK A1, A2, A3, A4, A5,A6,A7, A8, A9, A10, A11,A12,A13, A14

Tabela 4.3. Konstruktet e ndërtuara nga SEMAshtu si kemi theksuar edhe më lartë për analizimin e modelit të hipotetizuar, u përdorprogrami strukturor SPSS. Për vlerësimin e modelit strukturor, në të cilin merren nekonsiderate, si modeli i matjes ashtu edhe ai strukturor, sugjerohet një përqasje e përbërëprej dy fazash (Igbaria et al. 1997). Në fazën e parë vlerësohet modeli i matjes, përpara sëtë specifikohet ndonjë marrëdhënie midis konstrukteve të fshehta. Në fazën e dytëvlerësohet modeli strukturor, i cili përfshin marrëdhëniet e hipotetizuara midiskonstrukteve të fshehtë. Për të identifikuar përputhshmërinë e përgjithshme të modelit,zakonisht sugjerohet përdorimi i treguesve të shumëfishtë (Igbaria, et al 1997), të cilëtmund të klasifikohen në tre lloje: absolutë, krahasues dhe konservatorë . Treguesitabsolutë të përputhshmërisë masin përputhshmërinë e përgjithshme, si për modelet ematjes ashtu edhe ato strukturore. Këta lloj matësish nuk bëjnë ndonjë krahasim mendonjë model të specifikuar apo të axhustojnë për numrin e parametrave në modelin evlerësuar. Treguesit krahasues të përputhshmërisë vlerësojnë se sa mirë përputhet nëmënyrë relative, një model i specifikuar me një model alternativ bazë (kryesisht njëmodel bazë është një model nul, i cili specifikon së të gjithë variablat e matur nuk janë tëlidhur me njeri-tjetrin). Treguesit konservatorë të përputhshmërisë masinpërputhshmërinë e përgjithshme të modelit në raport me koefiçientët e vlerësuar. Këtalloj matësish përpiqen të bëjnë korrigjime të mbipërputhshmërisë (overfitting) të modelit(sa më tepër të rriten koefiçientët e vlerësuar në model, aq më tepër ka gjasa që modeli tëkonfirmohet). Hair (2009) sugjeron së përputhshmëria e modelit duhet të vlerësohet dukepërdorur tregues të tre kategorive dhe duke përfshirë të paktën njerin nga secila kategori.

4.6. Analiza përshkrueseAnaliza (Statistika) përshkruese është disiplinë sasiore përshkruan tiparet kryesore të njëkoleksioni informacioni (Mann, Prem, 995). Statistikat përshkruese dallohen nga analizainferentiale (ose statistikat induktive), se statistika përshkruese përmbledhin një mostër,në vend që të përdorin të dhënat për të mësuar rreth popullsisë, që mostra e të dhënavemendohet se përfaqëson. Kjo zakonisht do të thotë se statistikat përshkruese, ndryshe nga

129

statistikave inferentiale, nuk janë zhvilluar në bazë të teorisë së probabilitetit. (Dodge,2003) Edhe kur një analizë e të dhënave nxjerr përfundime kryesore të tij duke përdorurstatistika inferential, statistikat përshkruese janë përgjithësisht paraqitur gjithashtu. Disamasa që janë përdorur zakonisht për të përshkruar një grup të të dhënave masintendencën kryesore dhe masën e ndryshueshmërinë ose dispersionit (Babbie, Earl, 2009).Matja e tendencës kryesore përfshinë, mesatare dhe mode, ndërsa matja endryshueshmërisë përfshijnë devijimin standard (ose variacionit), me vlera minimale apomaksimale te variablave, kurtosis dhe lakueshmërisë. (Nich, Todd, 2007) Para së tëfillojmë analizën e të dhënave për qëllimin e identifikimit të lidhjes midis konstrukteve tëndërtuara me variablat e marra në studim, është e rëndësishme të bëjmë analizënpërshkruese të të dhënave. Kjo analizë fillon duke iu rikthyer diskutimit të kapitullit tre,për zgjedhjen e mostrës. Në zgjedhjen e të anketuarëve nuk jemi nisur nga faktorë tëcaktuar. Zgjedhja e tyre ka qenë krejtësisht rastësore.

:

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid Tiranë 164 66.1 66.1 66.1

Durrës 28 11.3 11.3 77.4

Qytet tjetë r 56 22.6 22.6 100.0

Total 248 100.0 100.0

Tabela 4.4 Shpërndarja gjeografike e të anketuarve.

Pra ashtu si shikohet nga tabela 4.4 rreth 77 % e të anketuarëve janë nga rajoni Tiranë –

Durrës kjo shpjegohet me faktin se në këtë rajon janë dislokuara pothuajsë pjesa me e

madhe e bizneseve dhe e popullsisë. Pra edhe pyetësorët janë shpërndarë kryesisht në

këtë rajon.

Gjinia

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid M 97 39.1 39.1 39.1

F 151 60.9 60.9 100.0

Total 248 100.0 100.0

Tabela 4.5 Frekuenca e gjinisë.

Ashtu si kishim parashikuar pjesa më e madhe e gjinisë femërore gati 70% është e të

punësuarëve në sektorin e kontabilitetit si në sektorin shtetëror dhe atë privat .

130

MOSHA

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid 18-25 45 18.1 18.1 18.1

26-35 90 36.3 36.3 54.4

36-45 66 26.6 26.6 81.0

46-55 32 12.9 12.9 94.0

mbi 55 15 6.0 6.0 100.0

Total 248 100.0 100.0

Tabela 4.6 Tabela e frekuencës së grup moshave

Në tabelën e mësipërme të anketuarit i takojnë moshës kryesisht 30- 45 vjeç. rreth 63 %.

Kjo shpjegohet me faktin se përgjithësi kësaj grup moshe i takon shkollimi mbas viteve

,90.

ARSIMIMI

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid 8 vjecar 2 .8 .8 .8

mesëm 10 4.0 4.0 4.8

i lartë 99 39.9 39.9 44.8

master 130 52.4 52.4 97.2

doktor 6 2.4 2.4 99.6

6 1 .4 .4 100.0

Total 248 100.0 100.0

Tabela 4.7 Arsimimi dhe kualifilimi pasuniversitar.

Rreth 92 % e të anketuarve kanë arsimin e lartë nga të cilët kanë përfunduar masterin

rreth 52%. Kjo shpjegon dhe grup moshën 30-45 vjeç që ka një peshë të lartë në

punësimin e këtyre sektorëve (kontabilitet,tatim taksa etj)

131

Statusi i punësimit

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid Sek Shtetëror 117 47.2 47.2 47.2

Sek Privat Prodhim 11 4.4 4.4 51.6

Sek Priva Shërbim 40 16.1 16.1 67.7

Sek Financiar/Mikrofinancë 30 12.1 12.1 79.8

Sek Ndërtimit 18 7.3 7.3 87.1

Sek të Tjerë 32 12.9 12.9 100.0

Total 248 100.0 100.0

Figura 4.8 Statusi i punësimit për të anketuarit

Tabela 4. 9 Pozicioni i punës suaj:

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid specialist i thjështë 122 49.2 49.2 49.2

drejtues sektori 58 23.4 23.4 72.6

menaxher 54 21.8 21.8 94.4

drejtor /pronar 12 4.8 4.8 99.2

tjerë 2 .8 .8 100.0

Total 248 100.0 100.0

132

Tabela 4.10 Vjetërsia në punë

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid 0-3 53 21.4 21.4 21.4

3-5 66 26.6 26.6 48.0

5-10 28 11.3 11.3 59.3

10-15 32 12.9 12.9 72.2

15-20 24 9.7 9.7 81.9

20-25 19 7.7 7.7 89.5

mbi 25 vjet 26 10.5 10.5 100.0

Total 248 100.0 100.0

Figura 4.11 Profili i punës tuaj

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid kontabilist 125 50.4 50.4 50.4

informaticien 40 16.1 16.1 66.5

të tjërë 83 35.5 33.5 100.0

Total 248 100.0 100.0 100.0

Tabela 4.12 Lidhje me SIK

Frequency PërcentValid

PërcentCumulative

Përcent

Valid

Prodhues 166 67 67 67

Dizenjues 31 12.5 12.5 79.5

Përdorues 48 19.3 19.3 98.8

Të Tjerë 3 1.2 1.2 100

Total 248 100 100

Në figurën 4.12 ashtu si shikohet ka një raport të drejt midis specialistëve të kontabilitetit

që (midis atyre që prodhojnë) dhe përdoruesve të cilët janë kryesisht menaxherët dhe

drejtuesit e lartë apo pronarët e kompanive private.

133

Tabela 4. 13 Përvoja juaj në lidhje me SIK

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid Kam punuar për kërkesat 34 13.7 13.7 13.7

Kam punuar për dizenjimin 14 5.6 5.6 19.4

Kam punuar për implementimin 17 6.9 6.9 26.2

Kam dhënë mendim në lidhje

me outputin

17 6.9 6.9 33.1

Kam trajnuar punonjës 12 4.8 4.8 37.9

Jam trajnuar nga të tjerë 129 52.0 52.0 89.9

Nuk kam përvojë 25 10.1 10.1 100.0

Total 248 100.0 100.0

Nga tabela 4.13 shikohet që vetëm 13.7% të anketuarit kanë përvojë dhe kanë punuar për

të hartuar kërkesat e SIK, kjo është një madhësi e vogël, që tregon së vetëm kjo pjesë

është në gjëndje të ketë një pamje më të qartë të outputeve të SIK, kursë vetëm 5.6% e të

anketuarve kanë punuar për dizenjimin e SIK 52% e të anketuar e të anketuarve janë

trajnuar nga të tjerët që janë 6,9 % e të anketuarve dhe kanë dhënë mendime për outputin

mesatarisht 6,9 %. Zakonisht këta kanë qenë audit të brendshëm të kompanive apo

ekspert kontabël. Kursë nuk kanë përvojë nga SIK në ndërmarje rreth 10%.

Tabela 4.14 Madhësia e asteve të kompanisë tuaj (në lekë)

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid 0-5 milion 70 28.2 28.2 28.2

5-10 1 .4 .4 28.6

10-20 9 3.6 3.6 32.3

20-50 17 6.9 6.9 39.1

50-100 36 14.5 14.5 53.6

mbi 100 115 46.4 46.4 100.0

Total 248 100.0 100.0

Frekuenca e të anketuarve që janë pjesë e organizatave me asete 0-5 milion lekë janë

rreth 28% këta janë kryesisht specialist kontabël që punonin në Shoqërit e zyrave

134

Kontabël të miratur ose ekspert kontabël dhe një pjesë e specialistëve IT që punonin si

specialist të lirë në zyra shërbimi IT.

Tabela4.15. Madhësia e të ardhurave të kompanisë

Frequency Përcent Valid Përcent

Cumulative

Përcent

Valid 0-5 milion 71 28.6 28.6 28.6

5-10 2 .8 .8 29.4

10-20 15 6.0 6.0 35.5

20-50 27 10.9 10.9 46.4

50-100 131 52.8 52.8 99.2

mbi 100 2 .8 .8 100.0

Total 248 100.0 100.0

Frekuenca më e madhe ashtu si shihet nga tabela 4.15, e të anketuarëve punonin në

kompani me të ardhura rreth 50-100 milion lekë ose 52% këtu bënin pjesë zakonisht

kompanit e ndërtimit dhe të shërbimit transportit në vend të dytë me frekuencë më të

lartë janë të anketuarit nga 0-5 million lekë ose 8% këtu bëjnë pjesë sic theksuam me

lartë zyrat e kontabël të miratur ose ekspert kontabël ose specialistët e IT në profesion të

lirë.

Tabela nr 4.16 Nr. i punonjësve në kompani

Frequency Përcent Valid Percent

Cumulative

Përcent

Valid 20-50 27 10.9 10.9 10.9

50-100 35 14.1 14.1 25.0

100-200 72 29.0 29.0 54.0

200-300 24 9.7 9.7 63.7

300-400 14 5.6 5.6 69.4

mbi 400 76 30.6 30.6 100.0

Total 248 100.0 100.0

Nga tabela e mësipërme, vemë re se frekuencë më të lartë të punonjësve, kanë mbi 400

punonjës 30.6% dhe nga 100-200 punonjës 29% pra ka një mospërputhje midis numrit

të punonjësve me të ardhurat dhe asetet. Kjo ndodh pasi në këto dy kategori kanë bërë

135

pjesë kompani nacionale si KESH. OSHEE ose Drejtoria e Përgjithsheme e Tatim

Taksave dhe shërbimi hotelier.

Analiza përshkruese mbi formimin profesional

Grafiku 4.1 Vlerësimi i cilësisë së edukimit

Pyetjes se a e vlerësoni cilësinë e edukimit dhe profesionit të kontabilistit pas viteve 90shumë mirë, mbi 50% e të anketuarve janë përgjigjur nuk jam dakort apo nuk jam aspakdakort. Po cilat janë faktorët që ndikojnë në uljen e besueshmërisë së publikat ndajpërgatitjes së specialisteve të ardhshëm kontabël në universitete ?.Disa faktor do t’isqarojmë në kapitullin e pestë.

Grafiku 4.2 Edukimi dhe formimi profesional i studentëve dhe teknologjia.

Pyetjes se a do të vlerësonit ndikimin e teknologjisë, globalizimit në evoluimin e

edukimit në kontabilitet dhe profesionit kontabël, shumë mirë, frekuencën më të lartë

ashtu si shihet edhe nga grafiku 4.2 e ka , “nuk jam dakort” mbi 32% , që së bashku me

136

frekuencën e përgjigjes “Nuk jam aspak dakort ” shkon në 46%, duke parë se gati 28%

janë indiferent për pyetjen del se opinioni nuk është dakort me ngadalësinë e futjes së

teknologjisë në fakultetet ekonomike.

Grafiku 4.3 Tregu i punës dhe universiteti

Pyetjes e a do të vlerësonit një “hendek” përgatitjen gjatë shkollimit ne universitet dhe

tregut të punës, gati 65% e të anketuarve u jane përgjigjur jam dakort dhe jam shumë

dakort, kjo tregon në një farë mënyre teorizimin e tejskajshëm të universitetit dhe

largimin nga problemet që ka sot tregu i punës.

Grafiku 4.4 Cilësia e prurjes së maturanteve në degën e kontabilitetit.

137

Pyetjes a ka ndryshuar në rritje numri i studentëve cilësorë që zgjedhin të diplomohenpër kontabilitet krahasuar para viteve’90 ashtu si shikohet nga grafiku i mësipërm mbi50% e të anketuarve nuk janë dakort.

Grafiku 4.5 Informimi i maturantëve për karrierën e kontabilistit

Pyetjes se a janë të informuar studentët e ardhshëm mjaftueshëm për mundësitë që

ofron profesioni kontabilistit afër 50 % e anketuarve janë përgjigjur negativisht.

Grafiku 4.6 Pjesëmarrja e aktivizimi i studentëve në orën e mësimit.

Pyetjes se a do ta vlerësonit interesin e studentëve gjatë orëve të leksioneve dhe

seminareve shumë mirë gati 55% nuk janë dakort.

138

Grafiku 4.7 Pritëshmëria dhe arritjet e rezultateve

Pyetjes se a janë realizuar pritshmëritë tuaja në lidhje me arritjet dhe rezultatet e

studentëve gati 46% e te anketuarve nuk janë dakort pra kemi një problem të dyanshëm

midis punës së pedagogut dhe përgatitjes së studentëve.

Grafiku 4.8 Departamentet e kontabilitetit dhe pritëshmërit e biznesit .

Pyetjes se a plotëson mjaftueshëm departamanti i kontabilitetit pritshmëritë dhe kërkesat

e biznesit për studentët e si kontabilist të ardhshëm frekuenca e përgjigjeve është rreth

45%, nuk jam aspak dhe nuk jam dakort si dhe duke përfshirë dhe një pjesë të

indiferentëve pritshmërit e biznesit janë më të larta.

139

Grafiku 4.9 Shkalla e shpërblimit të profesionit kontabëlPyetjes se a do ta vlerësonit shkallën e shpërblimit të profesionit kontabël ”shumë tëmirë”. Pjesa më e mirë e të anketuarve është përgjigjur negativisht. Kjo duke futur edhepjesën e stresit që përmbanë në vetvete profesioni kontabël (Hoda et al 2012) është njëfaktor që pritshmëria e kontabilistëve është më e lartë për shpërblimin e punës së tij.

4.7. Analiza konfirmuese faktorialeHapi tjetër që pasoi analizën e të dhënave ishte kryerja e Analizës KonfirmueseFaktoriale (Confirmatory Factor Analysis – CFA). Synimi ishte që më tej të vlerësohejdimensionaliteti, besueshmëria dhe vlefshmëria e strukturës së gjeneruar e konstrukteve.CFA synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesat respektive të variablave tëmatura (tregues) mbi to, është në përputhje me atë çfarë pritet në bazë të teorisëekzistuese (Brown, 2006; Stevens, 2002). Variablat tregues (të matura) zgjidhen mbibazën e teorisë së mëparshme dhe CFA përdoret me qëllim që të shihet nësë ato janë tërendësishme ashtu si është parashikuar mbi numrin e pritur të konstrukteve të fshehtë.Supozimi fillestar i kërkuesit është së çdonjeri prej konstrukteve është i lidhur me njënëngrup specifik të variablave tregues. Kërkesa themelore për kryerjen e CFA është qëkërkuesi të hipotetizojë që më parë numrin e faktorëve në model, sikursë dhe tëparashikojë së cilët variabla tregues do të ngarkohen mbi faktorë të caktuar (Garson,2012a). Me qëllim konfirmimin e një-dimensionalitetit të shkallës, u përdor programiSPSS. Së pari, të gjithë elementët për secilën shkallë u detyruan të identifikonin njëfaktor të vetëm. Më pas vlerësuan korrelacionet midis elementëve dhe statistika epërputhshmërisë. Gabimet standarde dhe vlerat e t-së paraqesin madhësinë e domethëniessë secilit element për shpjegimin e faktorit përkatës. Vlera e R2 tregon fuqinë emarrëdhënies midis elementit dhe konstruktit të fshehtë që ai synon të masë.

140

Tabela 4.17 Vlerësimet e parametrit R2 për lidhjen evariablave të pavarurr dhe SIK (i varur

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .830a .689 .668 .39333

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtëm, informatizimi i të dhënave,

Edukimi & F.Profesonial, MBrendshëm

Tabela e mësipërme për R=0.830 dhe . R2 =0.689 Në lidhje me R sqarojme sekoeficient i korelacionit mer vlerat nga 1 në -1 në rastin tonë është 0.830 pra kemi shenjëpositive e cila tregon së variablat janë në lidhje lineare të plotë dhe në të njëtin drejtim.

4.8 Vlefshmëria dhe. BesueshmëriaPër analizën e të dhënave dhe konkluzioneve testimi i vlefshmërisë dhe besueshmërisë sëtë dhënave të anketës është parakusht. Kjo çështje është e organizuar në dy pjesë. Nëpjesën e parë është testuar besueshmëria e pyetësorit dhe në pjesën e dytë është kryeranaliza e faktorëve, e cila ka për qëllim të vërtetojë pyetësorin anketues. Pra, faza emëtejshme e analizës së të dhënave ka të bëjë me vlerësimin e besueshmërisë sëelementëve individualë, qëndrueshmërisë së brendshme midis elementëve qëparashikohet të masin konstrukt të njëjtë, vlefshmërisë konvergjente dhe vlefshmërisëmidis konstrukteve të ndryshme (Hair, 2009; Huland, 1999; Tabachnick dhe Fidell, 2006;White, 2003). Besueshmëria u njehsua nëpërmjet koefiçientit të standardizuar të alfës sëCronbach për secilin konstrukt të dallueshëm, i cili rrodhi nga analiza faktoriale. Testet eanalizës së shkallës së besueshmërisë, vazhdimisht reflektojnë nëngrupin që këto testematin (Churchill 1979, Dunn, 1994; Nunnally dhe Bernstein, 1994). Së pari, ështëkonkluduar se një i anketuar duhet t’i përgjigjet pyetësorit në të njëjtën mënyrë në kohë tëndryshme. Së dyti, dy të anketuarit me të njëjtin qëndrim, të jenë në gjendje për t’iupërgjigjur anketimit në mënyrë identike. Kështu, shkalla e besueshmërisë është njëparakusht i domosdoshëm për studimin e testit të vlefshmërisë (Carmines dhe Zeller,1979; Lam dhe Woo, 1997).

_______2

2pyetje pyetje

N

S CovCov

ku:N = Numri i pyetjeveCov = kovarianca / mesatarja mes pyetjeveS = varianca brenda pyetjeveNë këtë mikrotezë, “α” është përdorur si masë e konsistencës në shkallë të brendshëme,duke përdorur SPSS (Paketa Statistikore për Shkencat Sociale). Sipas Field (2005), vleratmes 0.7 dhe 0.8 të “α” janë vlera të pranueshme të qëndrueshme. Çdo vlerë më pak sëkëto, do të konsiderohet si jo e besueshme.

141

4.9. Gjetjet kryesore4.9.1. Gjetja e variablave më të rëndësishme

Fillimisht, kemi realizuar një analizë hap pas hapi për të identifikuar variablat të cilat janëtë parëndësishme për modelin tonë, deri sa të gjejmë modelin me të gjitha variablat erëndësishëm për modelin. Duke u bazuar tek të dhënat e anketimit, kemi këto vlerësime.H1: Variablat e marra sëbashku( mjedisi jashtëm, mjedisi i brendshëm, Informatizimi ingjarjeve dhe proceseve, edukimi dhe formimi profesional) janë të rëndësishme dhendikojnë në cilësinë e informacionit kontabël

Tabela 4.18 Përmbledhesja e Modelit

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .830a .689 .668 .39333

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtëm, informatizimi i të dhënave,

E&FProfesonial, M.Brendshëm

Tabela 4.19 ANOVAb

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 83.287 4 20.821 134.329 .000a

Residual 37.594 243 .155

Total 120.881 247

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtëm, informatizimi i të dhënave,E& FProfesonial, MBrendshem

b. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

Tabela 4.20 Tabela e koeficientëve a

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.075 .202 5.311 .000

Mjedisi Brendshëm .111 .046 .164 2.433 .016

E&FProfesonial .173 .058 .184 2.996 .003

Informatizimi i të

dhënavedhe procesëve

.184 .054 .211 3.437 .001

Mjedisi i jashtëm .298 .055 .309 5.395 .000

142

Tabela 4.20 Tabela e koeficientëve a

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.075 .202 5.311 .000

Mjedisi Brendshëm .111 .046 .164 2.433 .016

E&FProfesonial .173 .058 .184 2.996 .003

Informatizimi i të

dhënavedhe procesëve

.184 .054 .211 3.437 .001

Mjedisi i jashtëm .298 .055 .309 5.395 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Dihet nga teoria e regresionit të shumëfishtë, vështirësia e kësaj metode ‘’shpjeguesë ‘’është sepse nuk dihen nëse variablat janë realisht të pavarur, koeficentët e korelacionitlinear duhet të janë me afër 0, në të kundërtën do të kemi efektin e multikolinaritetin qëka rrjedhoj të dyfishtë. R2 =0.689 ky është koeficienti i përcaktueshmërisë së shumëfishtë,i cili është tregues i cilësisë së modelit. Ai është i barabartë me raportin e shumës sëkatrorëve përgjatë vijës së regresionit me më shumë së katrorëve të përgjithshëm. Nësëvariablat x janë krejtësisht të pavarur midis tyre atëhere R2 e shumëfishtë do të jetë ebarabartë me shumën e r2 të llogaritur sa variabla aq dhe regresione të thjeshta.R=0.830është koeficienti i regresionit të shumëfishtë dhe është rrënja katrore e koeficientit tëpërcaktuëshmërisë. Edhe ky koeficent tregon cilësinë e modelit.

4.9.2. Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablave tëpavarur dhe SIK kur variablat ndërveprojnë me njeri -tjerin

Tabela 4.20 Tabela e koeficientëve a

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.075 .202 5.311 .000

Mjedisi Brendshëm .111 .046 .164 2.433 .016

Edukimi &Formimi Profesonial .173 .058 .184 2.996 .003

Informatizimi i të dhënave .184 .054 .211 3.437 .001

Mjedisi i jashtëm .298 .055 .309 5.395 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

Ekuacioni =1.075+MjB 0.111+E&FP 0.173+IDH 0.184+MjJ 0.298

143

4.9.3 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit tëmjedisit të brendshëm dhe SIK

Tabela 4.21 Përmbledhësja e modelit (MJB-SIK)

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .592a .350 .348 .44820

a. Predictors: (Constant), Mj.Brendshëm

Tabela 4.22 Tabela e Koeficientëve (MJB-SIK)

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1 (Constant) 2.443 .142 17.221 .000

MBrendshem .401 .035 .592 11.518 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

4.9.4 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit tëedukimit & formimit profesional dhe SIK

Tabëla 4.23 Përmbledhëse e Modelit (E&FP-SIK)

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .564a .318 .315 .45921

a. Predictors: (Constant), E&FProfesonial

Tabela 4.24 Tabela e Koeficientëve(E&FP-SIK)

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1(Constant) 1.905 .202 9.436 .000

FProfesonial .529 .049 .564 10.710 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

144

4.9.5 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit tëInformatizimit të të Dhënave dhe SIK

Tabela 4.25 Përmbledhësja e Modelit (IDH-SIK)

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .568a .323 .320 .45765

a. Predictors: (Constant), Informatizimi i të dhënave

Tabela 4.26 Tabela e koeficentëve (IDH-SIK)

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1(Constant) 2.057 .186 11.068 .000

informatizimi i te dhënave .497 .046 .568 10.825 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

4.9.6 Gjetjet përmbledhësë të shpjegimit të lidhjes midis variablit teInformatizimit te te Dhënave dhe SIK

Tabela 4.27 Përmbledhesja e Modelit (MjJ-SIK)

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .599a .358 .356 .44545

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtëm

Tabela 4.28 Tabela e Koeficientëve (MjJ-SIK)a

Model

Unstandardized Coefficients

Standardized

Coefficients

t Sig.B Std. Error Beta

1 (Constant) 1.936 .182 10.631 .000

Mjedisi i jashtëm .576 .049 .599 11.720 .000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

145

4.9.7 Gjetjet për nënhipotezat4.9.7.1 Nënhipotezat e hipotezës 2 (Mjedisi jashtëm)H:2.1 :Egziston lidhje midis vendit të ushtrimit të veprimtarisë së biznesit (qytetit) dhecilësisë së SIKH:2.2 :Zhvillimi dhe modernizimi teknologjisë ka lidhje të ngushtë me cilësinë e SIKH:2.3 :Ndikojnë politika stimuluesë të qeverisë në rritjen e cilësisë së SIKH:2.4 :A ndikon legjislacioni në rritjen e cilësisë së SIKH:2.5 :Konkurenca ndikon në rritjen e cilësisë së SIKH:2.6 :HD në Shqipëri ndikojnë në rritjen e cilësisë SIK

Nga tabela 4.29 (Aneksi 1) Korelacioni i variablave të mjedisit të jashtëm me SIK.Nga matrica korelacioneve (e cila na jep lidhjet e variablave të krijuar) vemë re se janëplotësuar kërkesat e variablave që kanë lidhje me SIK, nga kjo tabelë veçojmë Vlerasig.P-value) dhe kushtin P<0.05 pasi kemi kemi punuar me 95% besueshmëri. Ngatabela vëmë re të gjithë variablat janë té rëndësishëm sepse P< 0.05 Kjo tabelë na jep qëvariablat janë të rëndësishëm, sepse lidhja është e rëndësishme dhe këto variablandikojnë tek SIK.

Hipoteza Vlera Sig(Pvalue)

Domethëniastatistikore

Testimi i hipotezës

H:2: Mj J SIK 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.1: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.2: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.3: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.4: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.5: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 2.6: 0.000 P < 0.05 Mbështetet

Tabela 4.30 . Rezultatet e nënhipotezave, të mjedisit jashtëm

4.9.7.2 Nënhipotezat e hipotezës 3 (Mjedisi brendshëm)H 3.1: Madhësia e kompanisë ndikon në cilësinë e SIK.H 3.2: Struktura organizative (të paturit e një departamenti kontabiliteti) ka lidhje me

cilësisë së SIKH 3.3: Ka lidhje midis kulturës së organizatës dhe cilësisë së SIKH 3.4:Struktura e kontrollit të brendshëm ndikon në rritjen e cilësisë së SIKH 3.5:Ndikimi i motivimit të punonjësve rrit cilësinë ë SIK

Nga tabela 4.35 (Aneksi 1) Korelacioni midis variablave të mjedisit të brendshëm dheSIK nënhipotezat vërtetohen pasi tabela e mëposhtëme e tregon qartë. Nga matrica evariablave që kemi krijuar për ambjentin e brendshëm dhe SIK kemi ndikimt tëfuqishëm, (P-value është 0.01megjithësë ne kemi përdorur koeficientin 95%), por deritani kemi vlerësuar rëndësin e lidhjes së variablave por jo kush është i varur kush është ipavaruar këtë do të na jap analiza e regresionit të shumfishtë .

146

Hipoteza Vlera Sig(Pvalue)

Domethëniastatistikore

Testimi i hipotezës

H:3: Mj B SIK 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 3.1: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 3.2: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 3.3: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 3.4: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 3.5: 0.000 P < 0.05 Mbështetet

Tabela 4.31 . Rezultatet e nënhipotezave, të mjedisit brendshëm

4.9.7.3 Nënhipotezat e hipotezës 4 (Informatizimi dhe IT)H:4.1:Shkalla e informatizimit ndikon në cilësinë e SIK.H:4.2: Cilësia e të dhënave të inputuara ndikon në të paturit e një sistemi informacionikontabël cilësor..H:4.3: Cikli i jetës së SIK ndikon në cilësinë e tijH:4.4:Informatizimi i ngjarjeve ekonomike rrit cilësinë e SIKH:4.5:Informatizimi i procesit të prodhimit rrit cilësinë e SIK

Nga tabela 4.37 (Aneksi 1) Korelacioni i variablave Informatizimit i të dhënave me SIKE njëjta situatë është e dhe tek kjo matricë e korelacioneve (e cila na jep lidhjet evariablave të krijuar) vëmë re se janë plotësuar kërkesat e variablave që kanë lidhje meSIK, nga kjo tabelë vecojmë Vlera sig(.P-value) dhe kushtin P<0.05 pasi kemi punuarme 95% besueshmëri .Nga tabela vëmë re të gjithë variablat janë të rëndësishëm sepseP< 0.05 Kjo tabelë na jep që variablat janë të rëndësishëm, sepse lidhja është erëndësishme dhe këto variabla ndikojnë tek SIK.

Hipoteza Vlera Sig(Pvalue)

Domethëniastatistikore

Testimi i hipotezës

H:4: IDH SIK 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 4.1: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 4.2: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 4.3: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 4.4: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 4.5: 0.000 P < 0.05 Mbështetet

Tabela 4.32 . Rezultatet e nënhipotezave, të Informatizimit të dhënave

4.9.7.4 Nënhipotezat e hipotezës 5 (Edukimi &Formimi profesional)H :5.1. Universiteti sot nxjerr studentët të kualifikuar në SIKH:5.2: Profili profesional i kontabilistëve ndikon në krijimin dhe menaxhimin e njësistemin kontabël cilësor.H:5.3: Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhe menaxhimin e njëSIK cilësorH:5.4:Eksperienca profesionale në vite e kontabilistit ndikon në cilësinë e SIK.

147

H:5.5:Profili profesional i audituesve të brendshëm ndikon në krijimin dhe menaxhimine një sistemin kontabël cilësor.H:5.6:Eksperienca në vite i specialistëve të IT ndikon në një SIK cilësorH:5.7:Eksperienca e punonjësve që merren me hartimin e dokumentave bazë ndikon nërritjen e cilësisë së SIKH:5.8:Trajnimi i punonjësve gjatë gjithë kohës rrit cilësinë e SIKNga tabela 4.39 vëmë re së nënhipoteza –5.1 Universiteti sot nxjerr studentë tëkualifikuar në SIK nuk mbështëtet nga të dhënat pasi Pvalue>0.05 në rastin tonë ështëPvalue= 0.422, besueshmëria është me e vogël së 95% (57.8%) , kjo tregon se ky variabëlnuk është i rëndësishëm për modelin që ne kemi përdorur (Megjithatë ne kemi folur nëpjesën e analizës përshkruese, gjithashtu ne do të sqarojmë nga ana teorike që ky variabëlka dal i parëndësishëm.Gjithashtu edhe H:5.3. Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhemenaxhimin e një SIK cilësor nuk mbështëtet nga të dhënat dhe modeli i përdorur ngaana jonë për të vërtetuar këto hipoteza. Në kapitullin e pestë do të flasim më gjatë përargumentat në lidhje me këta dy nënhipoteza.

148

SistemiInfarmo

cionitKontab

el

Universiteti sotnxjerr

studentette

kualifikuar neSIK

profili ikontabil

istitndikon

nekrijimin

dhemenaxhimin enje SIKcilesor

profili iispektorittatimorndikon

nekrijimin emenaxhi

min enjem SIK

cilesor

profiliprofesio

nal iauditit tebrendsh

emndikon

nekrijimin

dhemenaxhi

min enje SIKcilesor

eksperienca

profesionale e

kontabilistit

ndikonne

cilesin eSIK

eksperienca nevite e

specialisteve te

ITndikonne nje

SIKcilesor

eksperienca epunonjesve qemerren

mehartimin e doc

bazendikon

necilesine SIK

trajnimi ipunonjesv

e gjategjith kohesrrit cilesin

e SIK

PearsonCorrelation

1 0.051 .303** -.272** .499** .402** .326** .504** .483**

Sig. (2-tailed)

0.422 0.000 0.087 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

0.051 1 .162* -0.082 .143* 0.047 .169** .196** -0.059

Sig. (2-tailed)

0.422 0.011 0.198 0.025 0.46 0.008 0.002 0.355

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.303** .162* 1 -.308** .385** .434** .291** .458** .370**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.011 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

-.272** -0.082 -.308** 1 -.273** -.292** -.167** -.450** -.416**

Sig. (2-tailed)

0.276 0.198 0.056 0.098 0.090 0.008 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.499** .143* .385** -.273** 1 .451** .341** .546** .451**

Sig. (2-tailed)

0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.402** 0.047 .434** -.292** .451** 1 .419** .600** .554**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.460 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.326** .169** .291** -.167** .341** .419** 1 .515** .443**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.008 0.000 0.008 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.504** .196** .458** -.450** .546** .600** .515** 1 .752**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.002 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

.483** -0.059 .370** -.416** .451** .554** .443** .752** 1

Sig. (2-tailed)

0.000 0.355 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

profiliprofesional i auditit tebrendshem ndikonne krijimindhemenaxhimin e njeSIK cilesor

Universiteti sot nxjerrstudentettekualifikuarne SIK

Correlations

SistemiInfarmocionitKontabel

profili ikontabilistit ndikonne krijimindhemenaxhimin e njeSIK cilesorprofili iispektorittatimorndikon nekrijimin emenaxhimin e njemSIK cilesor

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

eksperiencaprofesionale ekontabilistit ndikonne cilesine SIKeksperienca ne viteespecialisteve te ITndikon nenje SIKcilesoreksperienca epunonjesve qemerrenmehartimin edoc bazendikon necilesin eSIKtrajnimi ipunonjesve gjategjithkohes rritcilesin eSIK

Tabela 4.33 Korelacioni midis edukimi & formimi profesional dhe SIK

149

Hipoteza Vlera Sig(Pvalue)

Domethëniastatistikore

Testimi i hipotezës

H 5 FP SIK 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 5.1: 0.422 P>.0.05 Nuk MbështetetH: 5.2: .000 P < 0.05 MbështetetH: 5.3: 0.276 P > 0.05 Nuk MbështetetH: 5.4: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 5.5: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 5.6: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 5.7: 0.000 P < 0.05 MbështetetH: 5.8 0.000 P < 0.05 Mbështetet

Tabela4. 34 Rezultatet e nënhipotezave, edukimi dhe formimi profesional.Në kapitullin e pestë do të sqarojmë cdo hipotezë dhe nënhipotezë, si dhe arsyetimin mbinënhipotezat e pambështetura nga ana e modeli të përdorur nga ana jonë.

150

KAPITULLI V5-DISKUTIMI I REZULTATEVE.

KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

5.1 Hyrje në diskutimin e rezultateveQëllimi i këtij kërkimi ishte të identifikonte ndikimin dhe rëndësinë e variablave që nëkrijuam për rritjen e cilësisë së sistemit informacionit kontabël (SIK) në realitetin ebizneseve dhe organizatave në Shqipëri. Dhe si rrjedhim, hap pas hapi në këtë mënyrë, ukonkludua mbi peshat e secilit variabël të marra në studim veç e veç dhe sëbashku(variablit të mjedisit të jashtëm, mjedisit të brendshem, Informatizimi të dhënave dhe rolii teknologjise informacionit dhe edukimi & formimi profesional (FP) i aktorëve qëmerren me SIK, Prodhuesve, dizenjuesve, përdoruesve, audituesve. Fillimisht u diskutuadhe analizua arritjet e kërkuesve më parë të konkluzionet dhe gjetjet e tyre në fushën esistemit informacionit kontabël dhe për të vërtetuar hipotezat e ngritura, u kryen fillimishttestime empirike dhe analiza statistikore mbi të dhënat e përfituara nga mostra e zgjedhurnga organizatat dhe bizneset në Shqipëri. Në këtë kapitull, fillimisht do të diskutojmërezultatet e testimit të pesë hipotezave kryesore dhe njëzet e katër nënhipotezavembështetëse të ndara sipas katër hipotezave kryesore (gjashtë nënhipoteza te mjedisi ijashtëm, pesë nënhipoteza te mjedisi i brendshëm,. pesë hipoteza te informatizimi i tëdhënave dhe tetë nënhipoteza te edukimi dhe formimi profesional i aktorëve të SIK).Gjithashtu megjithë arritjet në këtë studim do të tregojmë kufizimet e tij, njëkohësishtpër te ardhmen do të japim orientimet për kërkimet e mëtejshme në këtë drejtim.

5.2. Diskutimi për rezultatet e modelit dhe të hipotezaveNë kapitullin e katërt të analizës së rezultateve dhe gjetjeve të paraqitura, vume re se kystudim nxjerr disa rezultate interesante. Janë trajtuar të gjitha marrëdhëniet që ekzistojnëmidis variablave të krijuara në këtë kërkim (mjedisi i jashtëm, mjedisi i brendshëm,Informatizimi i të dhënave dhe proceseve, edukimi dhe formimi profesional ispecialistëve të kontabilitetit dhe aktorëve të tjerë, si dhe sistemin e informacionitkontabël). Këto variabla u përdoren në model së bashku si ndikojnë në SIK dhe sindikojnë të veçuara nga njëra tjetra në SIK. Nga ana tjetër për çdo variabël (tëidentifikuar si faktorë) ka dhe grup faktorësh që i sqaruam me lartë, të cilët i diskutuamnjë për një së pari a kishin lidhje me SIK, së dyti a ndikonin ata në cilësinë e SIK dhesë treti, cila është shkalla e ndikimit të secilit variabël (faktor). Nga analiza hap pas hapiu gjenerua një model dhe bëmë analizën e secilit variabël kryesor që kishin ndikimpozitiv në cilësinë e SIK. Gjatë analizës dhe gjetjes u vërejtë se disa variabla që bëninpjesë në grup variablin kryesor (Edukimi dhe formimi profesional) dolën tëparëndësishëm statikisht në modelin tonë. Nga analiza hap pas hapi duke përdorurmetodat statistikore e ekonometrike arritëm në rezultatet përfundimtare që u bëmëanalizën në kapitullin e katërt.Rezultatet e arritura për çdo hipotezë të ngritur, po i trajtojmë në mënyrë më të gjerë sime poshtë:Hipoteza H1:

151

H1: Variablat të marra sëbashku (mjedisi i jashtëm, mjedisi i brendshëm, informatizimi itë dhënave dhe proceseve dhe edukimi dhe formimi profesional )janë të rëndësishme dhendikojnë në cilësinë e Sistemit Informacionit Kontabël (SIK).

Në tabela 5.1. Korrelimi ndërmjet konstrukteve në kapitullin e katërt të analizës dhegjetjeve vërejtëm se të gjitha variablat ishin të rëndësishëm për njeri-tjetrin ku nepunuam në modelin tonë me besueshmeri 95%. Por nga ana tjeter ne nuk dallojmë ngakjo tabelë së pari cili variabël është i varur dhe cili i pavarur dhe së dyti nga tabela ekorelacionit ndërmjet variablave ne nuk shikonim peshën e secilit variabël të marrë nëkonsiderat, këtë tregues na e tregon analiza e regresionit të shumfishtë , për konstrukte tëndërtuara duke përdorur SEM.

Tabela 5.1 Correlations

Variablat MJ IDH SIK E&FP MBMjedisi i jashtëm Pearson Correlation 1 .479** .599**

.503** .584**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

Informatizimi i të

dhënave

Pearson Correlation .479** 1 .568**.577** .628**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

SIK Pearson Correlation .599** .568** 1 .564** .592**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

E & F Profesonial Pearson Correlation .503** .577** .564**1 .625**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

Mj Brendshëm Pearson Correlation .584** .628** .592**.625** 1

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000

N 248 248 248 248 248

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Tabela 5.1 Tregon se variablat kanë lidhje ndërvarësie të rëndësishëm me njeri tjetrin.Duke përdorur analizën e regresionit të shumëfishtë, për konstruktet e ndërtuara ngamodelimi i ekuacionit strukturor me variablat kategorikë, shohim vlerën Pvalue H1 dhe ekrahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në hipotezën H1 kemi trajtuar të gjitha variablatsëbashku, për të identifikuar rëndësinë e tyre dhe ndikimin që ka gjithësecila prej tyre,kur ato ndërveprojnë me njëra-tjetrën SIK . Në rastin tonë, Pvalue H1 = (0.000) < (α) 0.05.Kjo tregon se H1 mbështetet statistikisht nga rezultatet e testimit. Pra, variablat e marra në

152

studim sëbashku janë të rëndësishme për cilësinë e Sistemit të informacionit kontabël(SIK).

Tabela 5.2 Përmbedhëse e modelit

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the

Estimate

1 .830a .689 .668 .39333

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtem, informatizimi i te dhënave,

FProfesonial, MBrendshëm

Dihet nga teoria e regresionit të shumëfishët, vështirësia e kësaj metode ‘shpjeguese’është sepse nuk dihen nëse variablat janë realisht të pavarur, koeficentet e korelacionitlinear duhet të janë me afër 0, në të kundërtën do të kemi efektin e multikolinaritetin qëka rrjedhoj të dyfishtë.R2 =0.689 ky është koeficienti i përcaktueshmerisë së shumëfishtë, i cili është tregues icilësisë se modelit. Ai është i barabartë me raportin e shumës së katrorëve përgjatë vijëssë regresionit me shumën e katrorëve të përgjithshëm. Nëse variablat x janë krejtësisht tëpavarur midis tyre tyre atëherë R2 e shumfishtë do të jetë e barabartë me shumën e r2 tëllogaritur sa variabla aq dhe regresione të thjeshta.R=0.830 është koeficienti i regresionitte shumfishtë dhe është rrënja katrore ekoeficientit te përcaktueshmërisë. Edhe ky koeficent tregon cilësinë e modelit.

Tabela 5.3 ANOVAb

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 83.287 4 20.821 134.329 .000a

Residual 37.594 243 .155

Total 120.881 247

a. Predictors: (Constant), Mjedisi i jashtem, informatizimi i te dhënave,E& FProfesonial, Mjedisi Brendshëm

b. Dependent Variable: Sistemi Informocionit Kontabël

ANOVA tregon se modeli në tërësi është i mirë, sepse Pvalue = 0.00, që do të thotë semodeli i ndërtuar me variablat përbërëse të tij, është i rëndësishëm brenda intervalit të95% besueshmërie. Të njëjtin konkluzion marrim edhe nëse interpretojmë F nga tabelaANOVA. Po t’i referohemi tabelës përkatëse të koefiçientëve në kapitullin 4 do shohimse variablat e mjedisit te jashtëm, mjedisit të brendshëm, informatizimi i të dhënave dheproceseve si dhe edukimi dhe formimi profesioanal në rastin kur variablat trajtohen sëbashku, janë të rëndësishme për sistemin e informacionit kontabël, pasi për këto variabla,Pvalue = 0.00 < 0.05. Por kur i analizojmë këto veç e veç si ndikojnë grup variablat e tyrenë SIK shikojmë se te variabli kryesor edukimi dhe formimi profesional dy variabla nuk iplotësojnë kushtet pasi Pvalue > 0.05 Duke kërkuar modelin “ideal” dhe për të parëndërveprimin e variablave në një rast të tillë, duke përdorur analizën hap pas hapi,

153

larguam variablin e edukimi dhe formimin profesional nga universiteti dhe formiminprofesional të tatimoreve (të cilët rezultuan të parëndësishëm statistikisht) dhe testuamhipotezën e re, pra ndikimin e variablave sëbashku, pa variablat e mësipërm tek SIK. Ngatestimi vëmë re (tabela 4. Koefiçientët e modelit pa variablat e edukimit dhe formiminprofesional (universiteti dhe formimin profesional të tatimoreve) se të gjashtë variablat embetur dalin të rëndësishëm për SIK. Nga kjo tabelë shohim se për të gjitha variablat,Pvalue = 0.00 < 0.05, shohim se në këtë rast variablat e profilit kontabilistit, profili iauditit, eksperienca e kontabilistit, eksperienca e specialistit të IT, eksperienca epunonjësve që hartojnë të dhëna dhe trajnimi janë variabla të rëndësishëm dhe ndikojnënë cilësinë e SIK dhe mbështëten statikisht nga modeli. Ka disa arsye që ky model nukvërteton statikisht rëndesinë universitetit në krijimin e profilit të specialistëve kontabëldhe IT. Së pari është faktori subjektiv i përgjigjeve të pyetësorit. Arsyeja kryesore epërgjigjeve negative është pasi kemi një opinion të ngritur se universiteti sot është larguarnga realiteti (larg problemeve të biznesit dhe bëjnë krahasimin midis universiteteveshqiptare dhe ato europiane dhe sidomos amerikane), pasi krahasimi i nivelit tëuniversiteteve bën që të ulet kredibiliteti i universiteteve shqiptare. Nga ana tjetër nëpërgjigje ka edhe objektivitet pasi sot përgatitja e specialisteve të profesioneve kontabiliste IT është me mangësi që vinë nga shumë faktor, por mund të përmendim infrastrukturae universiteteve (laboratorët, baza materiale didaktike), kurrikula e lëndëve (ngarkesa eorëve, lëndet e formimit), formimi i stafit akademik (trajnimi, përvoja akademike dheedukimi dhe formimi profesional i pedagogeve etj), praktikat mësimore si dhe prurjet ematurantëve në degët kontabilitet finance etjNdërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se katër variablat kryesore sëbashku,shpjegojnë rreth 69 % të lidhjeve me SIK , theksojmë se multikolinariteti është ekzistentnë këtë marrëdhënie, treguar kjo në kapitullin 4 (tabela 4.2. Korrelimi ndërmjetkonstrukteve). Vëmë re se nga largimi i dy variablave, , rritet përqindje e pesha që zënëvariablat te formimi nga universitetet dhe ndikimi i specialisteve të tatim taksave. .Ndërsa nga përpunimi i të dhënave pa këta dy variabla , shohim se R2 =69%, Këtopërfundime janë në të njëjtin drejtim me teoritë e studiuesve të fushës së SIKLe të trajtojmë lidhjet individuale midis variablave dhe SIK duke komentuar rezultatet egjithësecilës. Në këtë trajtim, nuk kemi përjashtuar as dy variablat më pak të rëndësishmetë modelit. Për këto variabla mund të themi se janë të rëndësishme kur shikohet efektiindividual, pa bashkëveprim, në model dhe janë të lëkundura (jo shumë të rëndësishme),kur ato veprojnë dhe bashkëveprojnë me variablat e tjera brenda modelit.

5.2.1 Nënhipotezat e hipotezës 2 (Mjedisi jashtëm)

H2.1 :Egziston lidhje midis vendit të ushtrimit të veprimtarisë së biznesit (qytetit) dhecilësisë së SIK

154

Tabela 5.3. Tabela lidhjes vendit ushtrimit aktivitetit dhecilësisë së SIK

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .579a 0.335 0.332 0.45355

a. Predictors: (Constant), Egziston lidhje midis vendit tëushtrimit të veprimtaris se biznesit dhe cilësisë së SIK

Tabela 5.4 Coefficientsa( Dislokimi dhe SIK)

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 3.062 0.093 32.999 0.000

(Dislokimi)SIK

0.255 0.023 0.579 11.126 0.000

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik,shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H2.1.=(0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H2.1 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra, kur vendi iushtrimit të aktivitetit biznesit merret i vetem në model (e izoluar nga variablat e tjera),është e rëndësishme në cilësinë e SIK

Nga tabela 5.3 shohim se variabli i vendit të ushtrimit të aktivitetit biznesit është irëndësishëm dhe ndikon në cilësinë e SIK, kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do tëthotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë tëperceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor iR2 kuptojmë se vendi i ushtrimit te aktivitetit biznesit i vetëm, shpjegon deri në 33.5% tëSIK dhe theksojmë se multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie.. .Përqëndrimi i bizneseve në rajonin Tiranë-Durres e benë biznesin me atraktiv dhe krijonlehtësira në transport, fuqi punëtore të specializuar, kosto të tjera konkuruese etj.. Nësenjë biznes mund të jetë dislokuar në këtë rajon , me siguri e ka avantazh konkurues dhe ,ai do të nxjerrë fitime mbi mesataren.

155

H2.2 :Zhvillimi dhe modernizimi teknologjisë ka lidhje të ngushtë me cilësinë e SIK

Tabela 5.5 Zhvillimi i teknologjisë dhe SIK

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof theEstimate

1 .536a 0.287 0.284 0.46952

a. Predictors: (Constant), zhvillimi dhe mordenizimi iteknologjis ka lidhje të ngushtë me cilësinë e SIK

Tabela 5.6 Coefficients Teknologjia dhe SIK

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 2.737 0.135 20.329 0

Zhvillimi dhemodernizimiIT

0.311 0.031 0.536 9.952 0

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik,shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H2.2.=(0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H2.2 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra, Zhvillimi iteknologjise informacionit kur merret i vetëm në model (e izoluar nga variablat e tjera),është i rëndësishçm e ndikon në cilësinë e SIKNga tabela 5.6 shohim se variabli i zhvillimi i teknologjisë së informacionit është irëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do tëthotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë tëperceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor iR2 kuptojmë se zhvillimi i teknologjisë i vetëm, shpjegon deri në 28.7% të SIK dhetheksojmë se padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Zhvillimi iteknologjisë informacionit është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.

H2.3 :Ndikojnë politika stimuluese të qeverisë në rritjen e cilësisë së SIK .

Tabela 5.7 Tabela përmbledhëse e politikat stimuluese tëqeverisë

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .253a 0.064 0.06 0.538

a. Predictors: (Constant), politikat stimuluese të qeverisëndikojnë në rritjen e cilësisë së SIK

156

Tabela 5.8 Tabela e koeficenteve të politikës stimuluesedhe SIKa

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 4.312 0.074 58.357 0.000

Politikatstimuluesetëqeverisëndikojnënë rritjene cilësisësë SIK

-0.108 0.026 -0.253 -4.098 0.000

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Nga tabela vemë re se variabli politikat stimuluese të ka rëndësi në modelin e përdorurnga ana jonë, por shpjegimi i tij bëhet shumë i ulët me rreth 6.4%. Pra konkluzioni ështëse politika stimuluese e qeverisë ndikojnë në cilësinë e SIK , por ky ndikim relativisht iulët ka lidhje me prioritetet e qeverisë për të stimuluar zhvillimin e rritjen e rolit tëteknologjisë informacionit në përgjithësi dhe SIK në veçanti.

H2.4 :A ndikon legjislacioni në rritjen e cilësisë së SIK

Tabela 5.9 Tabela përmbledhëse e ndikimit të legjislacionit.

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .271a 0.073 0.069 0.53533

a. Predictors: (Constant), Legjislacioni ndikon në rritjen ecilësisë së SIK

Tabela 5,10 Tabela e koeficentëve Legjislacion dhe SIK

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 3.586 0.109 32.789 0

Legjislacionindikon nërritjen ecilësisë sëSIK

0.121 0.027 0.271 4.408 0

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

157

Të njëjten situate kemi edhe në rastin e ndikimit të legjislacionit në ndikim e tij nëcilësinë e SIK .R2= 0.073. Modeli shpjegohet duke e marrë të veçuar për 7.3 %.

H2.5 :Konkurenca ndikon në rritjen e cilësisë së SIKTabela 5.11 Tabela përmbledhëse e ndikimit të

konlkurencës

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .572a 0.327 0.325 0.45604

a. Predictors: (Constant), Konkurenca ndikon në rritjen ecilësisë së SIK

Tabela 5.12 Tabelae koeficienteve ndikimi konkurencës

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 2.527 0.142 17.851 0

Konkurencandikon nërritjen ecilësisë sëSIK

0.367 0.033 0.572 10.943 0

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

Ashtu si duket edhe nga tabela përmbledhëse e modelit të ndikimit të konkurencës nëcilësinë e SIK ky variabël sipas modelit tonë shpjegohet rreth në 32.7%

H2.6 :IHD në Shqipëri ndikojnë në rritjen e cilësisë SIK

Tabela 5.13 Tabela përmbledhëse e IHD

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .546a 0.298 0.296 0.46574

a. Predictors: (Constant), IHD në Shqipëri ndikojnë në cilësinëe SIK

158

Tabela 5.14 Tabela e koeficienteve të IHD

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 2.719 0.133 20.462 0

IHD nëShqipërindikojnënë cilësinëe SIK

0.327 0.032 0.546 10.231 0

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

Nga analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik,shohim P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.2.6.=(0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H2.6 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra, IHD kurmerret i vetem në model (e izoluar nga variablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinëe SIKNga tabela 5.13 shohim se variabli i IHD është i rëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIKedhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brendaintervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimittë zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se IHD i vetëm, shpjegonderi në 29.8% të SIK dhe theksojmë se padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtëmarrëdhënie. IHD është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.

5.2. 2 Nënhipotezat e hipotezës 3 (Mjedisi brendshëm)

Nga tabela 4.35 (Aneksi 1) Korelacioni midis variablave të mjedisit të brendshëm dheSIK, nënhipotezat vërtetohen pasi tabela e mëposhtëme e tregon qartë. Nga matrica evariablave që kemi krijuar për ambjentin e brendshëm dhe SIK kemi ndikimt tëfuqishëm, (P-value është 0.01 megjithëse në kemi përdorur koeficientin 95%), por deritani kemi parë rëndësin e lidhjes së variablave, por jo cili variabël është i varur dhe cilivariabël është i pavaruar këtë do të na e jap Analiza e regresionit të shumfishtë

H3.1: Madhësia e kompanise ndikon në cilësinë e SIK.

Tabela 5.15 Tabela përmbledhëse Madhësia e kompanisë

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .390a 0.152 0.149 0.51204

a. Predictors: (Constant), Madhësia e kompanisë ndikon nëcilësinë e SIK

159

Tabela 5.16 Tabelae koeficentëve të ndikimit tëmadhësisë së kompanisë

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 3.452 0.095 36.381 0

Madhesia ekompanisëndikon nëcilësinë e SIK

0.163 0.025 0.39 6.642 0

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Në faktorët e mjedisit të brendshëm që ndikojnë në cilësinë SIK kemi madhësinë ekompanisë, struktuara organizative (dep.kontabilitetit), kultura e organizatës, struktura ekontrollit të brendshëm, motivimi i punonjësve. Nga analiza e regresionit të shumëfishtë,të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, shohim P value dhe e krahasojmë atë mekoefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.3.1.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H3.1

mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra, madhësia e kompanisë ndikon kur merret ivetëm në model (e izoluar nga variablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinë e SIKNga tabela 5.15 shohim se variabli i madhësisë së kompanisë është i rëndësishëm dhendikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurjae tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënënëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë sevariabli i madhesisë së kompanisë i vetëm, shpjegon deri në 15.7% të SIK dhe theksojmëse padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Madhesia e kompanisëështë faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.

H3.2: Struktura organizative (të paturit e një dep. kontabiliteti) ka lidhje me cilësinë e SIK

Tabela 5.17 Tabela përmbledhëse e modelit struktura organizative(Dep.kontabilitetit)

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Error of theEstimate

1 .452a 0.204 0.201 0.49614

a. Predictors: (Constant), Struktura organizative (dep kont) ka lidhje mecilësinë e SIK

160

Tabela 5.18 Tabela e koeficientëve Struktura organizative(Dep.kontabilitetit)

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

BStd.

ErrorBeta t Sig.

1

(Constant) 3.15 0.117 26.946 0

Strukturaorganizative(dep kont) kalidhje mecilësinë e SIK

0.23 0.029 0.452 7.938 0

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, natregon P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.3.2.=(0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H3.2 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra strukturaorganizative (departamenti i kontabilitetit) ndikon kur merret i vetëm në model (e izoluarnga variablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinë e SIK Nga tabela 5.17 shohim sevariabli i struktura organizative (departamenti i kontabilitetit) është i rëndësishëm dhendikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurjae tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënënëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë sevariabli i madheësisë së kompanisë i vetëm, shpjegon deri në 20.4% të SIK dhetheksojmë se padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Strukturaorganizative (departamenti i kontabilitetit) është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e njëSIK cilësor.H3.3: Ka lidhje midis kulturës së organizatës dhe cilësisë së SIK

Tabela 5.19 Tabela përmbledhëse e Modelit kultura organizatësSIK

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Error of theEstimate

1 .426a 0.182 0.178 0.50305

a. Predictors: (Constant), Kultura e organizatës ndikon në cilësinë eSIKTabela 5.20 Tabela koeficientëve e kultura organizatës dhe

SIK

ModelUnstandardized

CoefficientsStandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 3.188 0.12 26.524 0

Kultura eorganizatësndikon nëcilësinë e SIK

0.22 0.03 0.426 7.388 0

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabël

161

Kultura e organizates është e rëndësishme dhe ndikon në cilësinë e SIK. Analiza eregresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, na tregon Pvalue dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.3.3.= (0.00) < (α)0.05, e cila tregon se H3.3 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra, kultura e organizatësndikon kur merret i vetem në model (e izoluar nga variablat e tjera), është e rëndësishmenë cilësinë e SIK Nga tabela 5.19, shohim se variabli kultura e organizatës është irëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do tëthotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë tëperceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor iR2 kuptojmë se variabli i kultura e organizatës i vetëm, shpjegon deri në 18.2% të SIKdhe theksojmë se padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Sipërfundim kultura e organizates është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIKcilësor.

H3.4:Struktura e kontrollit të brendshëm ndikon në rritjen e cilësisë së SIK

Tabela 5.21 Tabela struktura e kontrollit të brendshëm

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .571a 0.326 0.323 0.45649

a. Predictors: (Constant), Struktura e kontrollit të brendshëmndikon në rritjen e cilësisë së SIK

Tabela 5.22 Tabela e koeficientve struktura e kontrollit tëbrendshëm a

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 2.381 0.155 15.345 0

Struktura ekontrollit tëbrendshëm ndikonnë rritjen e cilësisësë SIK

0.388 0.036 0.571 10.91 0

Ashtu si ishin dhe pritëshmërit e testimit struktura e kontrollit të brendshëm është faktori rëndësishëm që ndikon në rritjen e cilësisë së SIK. Analiza e regresionit të shumëfishtë,të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, na tregon P value dhe e krahasojmë atë mekoefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.3.4.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H3.4

mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra Struktura e kontrollit të brendshëm ndikon kurmerret i vetem në model (e izoluar nga variablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinëe SIK. Nga tabela 5.21 shohim se variabli i struktures se kontrollit te brendshëm është irëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do tëthotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë tëperceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor iR2 kuptojmë se variabli struktura e kontrollit të brendshëm i vetëm, shpjegon deri në32.6% të SIK dhe theksojmë se padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë

162

marrëdhënie. Si përfundim struktura e kontrollit të brendshëm është faktor i rëndësishëmnë zhvillimin e një SIK cilësor.

H3.5:Ndikimi i motivimit të punonjësve rrit cilësinë e SIK

Tabela 5.23 Tabela e koeficientëve motivimi i punonjësve

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Error ofthe Estimate

1 .564a 0.318 0.315 0.45925

Tabela 5.24 tabela e koeficientëve motivimi i punonjësve

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 2.508 0.146 17.139 .000

Motivimi ipunonjësvendikon nëcilësinë e SIK

0.359 0.034 0.564 10.708 000

Motivimi i punonjësve që merren me prodhimin, dizenjimin auditimin e SIK ka rëndësidhe ka ndikim në rritjen e cilësisë së SIK. Analiza e regresionit të shumëfishtë, tëekuacionit strukturor me variablat kategorik, na tregon P value dhe e krahasojmë atë mekoefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.3.5.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H3.5

mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra Motivimi i punonjësve ndikon kur merret ivetem në model (e izoluar nga variablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinë e SIK.Nga tabela 5.23 shohim se variabli i Motivimi i punonjësve është i rëndësishëm dhendikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurjae tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënënëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë sevariabli Motivimi i punonjësve i vetëm, shpjegon deri në 31.8% të SIK dhe theksojmë sepadyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Si përfundim motivimi ipunonjësve është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.

5.2.3. Nënhipotezat e hipotezës 4 (Informatizimi i të dhënave dhe iproceseve )Korelacioni i variablave Informatizimi i të dhënave dhe i proceseve me SIK (nga tabela4.37 Aneksi 1) E njëjta situate është e dhe tek kjo matricë e korelacioneve ( e cila na jeplidhjet e variablave të krijuar) vemë re se janë plotësuar kërkesat e variablave që kanëlidhje me SIK, nga kjo tabelë veçojmë Vlera sig(.P-value) dhe kushtin P<0.05, pasi kemikemi punuar me 95% besueshmeri. Nga tabela vemë re se të gjithë variablat janë tërëndësishëm sepse P value < 0.05 Kjo tabele na jep që variablat janë të rëndësishëm, sepselidhja është e rëndësishme dhe këto variabla ndikojnë tek SIK.H4.1:Shkalla e informatizimit ndikon në cilësinë e SIK.

163

Tabela 5..25 Tabela e Përmbledhjes Modelit shkalla einformatizimit

Model R R SquareAdjusted R

SquareStd. Error ofthe Estimate

1 .459a 0.211 0.207 0.49405

a. Predictors: (Constant), Shkalla e informatizimit ndikon në cilësin eSIK

Shkalla e informatizimit në SIK ka rëndësi dhe ka ndikim në rritjen e cilësisë së SIK.Analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik, natregon P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë Pvalue:H.4.1.=(0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H4.1 mbështetet nga rezultatet e testimit. Pra motivimi ipunonjësve ndikon kur merret i vetem në model (e izoluar nga variablat e tjera), është erëndësishme në cilësinë e SIK

Tabela 5.26 Tabela e koeficientve shkalla einformatizimit a

ModelUnstandardized

CoefficientsStandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 2.73 0.165 16.534 0

Shkalla einformatizimitndikon nëcilësinë e SIK

0.332 0.041 0.459 8.101 0

a. Dependent Variable: Sistemi Informacionit Kontabël

Nga tabela 5.25 shohim se variabli i shkalla e informatizimit është i rëndësishëm dhendikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurjae tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të perceptimit të dhënënëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë sevariabli Shkalla e informatizimit i vetëm, shpjegon deri në 21.1% të SIK dhe theksojmëse padyshim multikolinariteti është ekzistent në këtë marrëdhënie. Si përfundim shkalla einformatizimit është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.

H4.2: Cilësia e të dhënave të inputuara ndikon në të paturit e një sistemi informacionikontabël cilësor.

Tabela 5.27 Tabela përmbledhëse e cilësisë dhënave

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .465a 0.216 0.213 0.49227

a. Predictors: (Constant), Cilësia e të dhënave ndkon nëcilësinë e SIKI

Cilësia e të dhënave të inputuara në SIK ka rëndësi dhe ka ndikim në rritjen e cilësisë sëSIK. Analiza e regresionit të shumëfishtë, të ekuacionit strukturor me variablat kategorik,na tregon P value dhe e krahasojmë atë me koefiçientin α (0.05). Në rastin tonë

164

Pvalue:H.3.5.= (0.00) < (α) 0.05, e cila tregon se H4.2 mbështetet nga rezultatet e testimit. PraCilësia e te dhënave te inputuara ndikon kur merret i vetem në model (e izoluar ngavariablat e tjera), është e rëndësishme në cilësinë e SIK. Nga tabela 5.27 shohim sevariabli i cilësia e të dhënave të inputuara është i rëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIKedhe kur ky variabël testohet i vetëm.

Tabela 5.28 Tabela e koeficientve cilësisë dhënave

Model

UnstandardizedCoefficients

StandardizedCoefficients

B Std. Error Beta t Sig.

1

(Constant) 2.628 0.175 15.041 0

Cilësia e tëdhënave ndkonnë cilësinë eSIKI

0.346 0.042 0.465 8.239 0

Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, nëbazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesistatistikor i R2 kuptojmë se variabli cilësia e të dhënave të inputuara i vetëm, shpjegonderi në 31.8% të SIK. Si përfundim, cilësia e të dhënave të inputuara është faktor irëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.H4.3: Cikli i jetës së SIK ndikon në cilësinë e tij

Figura 5.29 Tabela përmbledhëse e Modelit cikli i jetës

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .486a 0.236 0.233 0.48593

a. Predictors: (Constant), Cikli i jetës së SIK ndikon në cilësinëe tij

Nga tabela 5.29 shohim se variabli i cikli i jetës është i rëndësishëm dhe ndikon cilësinëe SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre ështëbrenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazë të përceptimit të dhënë nëpërmjetanketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se variabli imadhesise se kompanise i vetëm, shpjegon deri në 23.6% të SIK. Cikli i jetës është faktori rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.Pra H3.4 vërtetohetH4.4:Informatizimi i ngjarjeve ekonomike rrit cilësinë e SIK

165

Tabela 5.30 Tabela permbledhëse e Modelit Informatizim ii ngjarjeve

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .487a 0.237 0.234 0.48565

a. Predictors: (Constant), Informatizim i i ngjarjeveekonomike rrit cilësinë e SIK

R2= 0.237 duke verejtur tabelen 5.30 shohim se variabli i informatizimit të ngjarjeveështë i rëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabël testohet i vetëm. Kjodo të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit me besueshmëri 95%, kjo, në bazëtë perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar. Ndërkohë, nga treguesistatistikor i R2 kuptojmë se variabli i informatizim i i ngjarjeve i vetëm, shpjegon deri në23.7% të SIK. Informatizim i ngjarjeve është faktor i rëndësishëm në zhvillimin e njëSIK cilësor. Pra H4.4 vërtetohet

H4.5:Informatizimi i procesit të prodhimit rrit cilësinë e SIKTabela 5.31 Tabela përmbledhese e Modelit informatizimi i

procesit të prodhimit

Model R R SquareAdjusted R

SquareStd. Error ofthe Estimate

1 .499a 0.249 0.246 0.48201

a. Predictors: (Constant), Informatizimi i procesit te prodhimit rritcilësinë e SIK

R2= 0.249 ose modeli duke verejtur tabelën 5.31 shohim se variabli informatizimi iprocesit të prodhimit është i rëndësishëm dhe ndikon cilësinë e SIK edhe kur ky variabëltestohet i vetëm. Kjo do të thotë se ndërthurja e tyre është brenda intervalit mebesueshmëri 95%, kjo në bazë të perceptimit të dhënë nëpërmjet anketimit të zhvilluar.Ndërkohë, nga treguesi statistikor i R2 kuptojmë se variabli i iinformatizimi i procesit teprodhimit i vetëm, shpjegon deri në 23.7% të SIK . Informatizimi i procesit te prodhimitështë faktor i rëndësishëm në zhvillimin e një SIK cilësor.Pra H4.5 vërtetohet

5.2. 4 Nënhipotezat e hipotezës 5 (Edukimi dhe formimi profesional )Nga tabela 5.32 vemë re se nënhipoteza 5.1 Universiteti sot nxjerr studente te kualifikuarnë SIK nuk mbështëtet nga te dhënat pasi P>0.05 në rastin tonë është P-value= 0.422,besueshmeria është më e vogel se 95% (57.8%) , kjo tregon se ky variabel nuk është irëndësishëm statikisht për modelin që ne kemi përdorur (Megjithate në kemi folur nëpjesen e analizës përshkruese, gjithashtu ne do të sqarojme nga ana teorike pse kyvariabçl ka dal i parëndësishëm statikisht.Gjithashtu edhe H5.3. Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhemenaxhimin e një SIK cilësor nuk mbështëtet nga te dhënat dhe modeli i përdorur ngaana jonë për të vertetuar keto hipoteza.H5.1. Universiteti sot nxjerr studentet te kualifikuar në SIK Nuk vërtetohet

H5.2: Profili profesional i kontabilestëve ndikon në krijimin dhe menaxhimin e njësistemin kontabël cilësor. Vërtetohet

166

Tabela 5.32 Tabela përmbledhese e modelit ), profili ikontabilistit

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .303a 0.092 0.088 0.52986

a. Predictors: (Constant), profili i kontabilistit ndikon nëkrijimin dhe menaxhimin e një SIK cilësor

H5.3: Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon në krijimin dhe menaxhimin e njëSIK cilësor Nuk vërtetohet

H5.4:Eksperienca profesionale në vite e kontabilistit ndikon në cilësinë e SIK. Vertetohet

Tabela 5.33 Tabela përmbledhes e modelit eksperiencaprofesionale e kontabilistit

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .402a 0.162 0.158 0.50917

a. Predictors: (Constant), eksperienca profesionale ekontabilistit ndikon në cilësin e SIK

H5.5:Profili profesional i audituesve te brendshëm ndikon në krijimin dhe menaxhimine një sistemin kontabël cilësor. Vërtetohet

Tabela 5.34 Tabela përmbledhëse e modeli profiliprofesional i auditit

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .499a 0.249 0.246 0.48189

a. Predictors: (Constant), profili profesional i auditit tëbrendshëm ndikon në krijimin dhe menaxhimin e një SIKcilësor

H5.6:Eksperienca në vite i specialistëve të IT ndikon në një SIK cilësor Vërtetohet

Tabela 5.35 Tabela përmbledhëse e modeli eksperienca nëvite e specialistëve të IT

167

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .326a 0.106 0.103 0.52572

a. Predictors: (Constant), eksperienca në vite e specialisteve tëIT ndikon në një SIK cilësor

H5.7:Eksperienca e punonjësve që merren me hartimin e dokumentave bazë ndikon nërritjen e cilësisë së SIK Vërtetohet

Tabela 5.36 Tabela përmbledhës e modeli

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .504a 0.254 0.251 0.48025

a. Predictors: (Constant), eksperienca e punonjësve që merrenme hartimin e doc bazë ndikon në cilësin e SIK

H5.8:Trajnimi i punonjësve gjatë gjithë kohës rrit cilësinë e SIK Vërtetohet

Tabela 5.37 Tabela përmbledhës e modeli

Model R R SquareAdjustedR Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .483a 0.234 0.23 0.48681

a. Predictors: (Constant), trajnimi i punonjësve gjatë gjithkohës rrit cilësin e SIK

168

SistemiInfarmo

cionitKontab

el

Universiteti sotnxjerr

studentette

kualifikuar neSIK

profili ikontabil

istitndikon

nekrijimin

dhemenaxhimin enje SIKcilesor

profili iispektorittatimorndikon

nekrijimin emenaxhi

min enjem SIK

cilesor

profiliprofesio

nal iauditit tebrendsh

emndikon

nekrijimin

dhemenaxhi

min enje SIKcilesor

eksperienca

profesionale e

kontabilistit

ndikonne

cilesin eSIK

eksperienca nevite e

specialisteve te

ITndikonne nje

SIKcilesor

eksperienca epunonjesve qemerren

mehartimin e doc

bazendikon

necilesine SIK

trajnimi ipunonjesv

e gjategjith kohesrrit cilesin

e SIK

PearsonCorrelation

1 0.051 .303** -.272** .499** .402** .326** .504** .483**

Sig. (2-tailed)

0.422 0.000 0.087 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

0.051 1 .162* -0.082 .143* 0.047 .169** .196** -0.059

Sig. (2-tailed)

0.422 0.011 0.198 0.025 0.46 0.008 0.002 0.355

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.303** .162* 1 -.308** .385** .434** .291** .458** .370**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.011 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

-.272** -0.082 -.308** 1 -.273** -.292** -.167** -.450** -.416**

Sig. (2-tailed)

0.276 0.198 0.056 0.098 0.090 0.008 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.499** .143* .385** -.273** 1 .451** .341** .546** .451**

Sig. (2-tailed)

0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.402** 0.047 .434** -.292** .451** 1 .419** .600** .554**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.460 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.326** .169** .291** -.167** .341** .419** 1 .515** .443**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.008 0.000 0.008 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.504** .196** .458** -.450** .546** .600** .515** 1 .752**

Sig. (2-tailed)

0.000 0.002 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

.483** -0.059 .370** -.416** .451** .554** .443** .752** 1

Sig. (2-tailed)

0.000 0.355 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

profiliprofesional i auditit tebrendshem ndikonne krijimindhemenaxhimin e njeSIK cilesor

Universiteti sot nxjerrstudentettekualifikuarne SIK

Correlations

SistemiInfarmocionitKontabel

profili ikontabilistit ndikonne krijimindhemenaxhimin e njeSIK cilesorprofili iispektorittatimorndikon nekrijimin emenaxhimin e njemSIK cilesor

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

eksperiencaprofesionale ekontabilistit ndikonne cilesine SIKeksperienca ne viteespecialisteve te ITndikon nenje SIKcilesoreksperienca epunonjesve qemerrenmehartimin edoc bazendikon necilesin eSIKtrajnimi ipunonjesve gjategjithkohes rritcilesin eSIK

Tabela 5.38 Korelacioni midis edukimi & formimi profesional dhe SIK

169

5.2. Konkluzione

5.2.1. Konkluzione mbi kërkimin Në këtë kërkim qysh në fillim idesë mbi këtë temë kam pasur parasysh që

rezultatet e tij do të ishin për bizneset dhe organizatat në përgjithësi një pasqyrëqë do të ballafaqonin rezultatet (autptet) e tyre me një sërë kërkesash që duhet tëkihen parasysh në kushtet e zhvillimit të biznesit në Shqipëri

. Zhvillimi i teknologjive dhe stileve të menaxhimit në shoqëri, dhe rrjedhimisht nëbotën e biznesit, janë të shumta dhe kanë nevojë të kuptohen dhe analizohen nëlidhje me njera-tjetrën, për të kuptuar plotësisht shtrirjen e tyre dhe mundësitë qëato ofrojnë. Kompanitë, duke njohur variablat, rëndësinë dhe ndikimin e tyre teksistemi i informacionit kontabël (SIK), do të bëhen më të vetëdijshme përrëndësinë e tyre në aktivitetin që ato ushtrojnë. Kjo do të thotë se bizneset endryshme të prodhimit, shërbimeve, por edhe të sektorit bankar dhe sistemin emikrofinancës, do të arrijnë një impelementim të suksesshëm të sistemeve tëinformacionit kontabël bashkëkohor dhe t’i paraprijë procesit të vendimmarrjes nëorganizatë , me qëllim që të rritet performanca jo vetëm e tyre në këtë proces, porrrjedhimisht edhe performanca e kompanisë.

Rezultatet e këtij kërkimi kanë kontribute praktike për të gjitha kompanitë dhesidomos për ato që ushtrojnë aktivitetin e tyre në Shqipëri. Kjo për faktin segjetjet e këtij kërkimi sygjerojnë se Sistemi informacionit kontabël (SIK) nukduhet te jete vetem një sistem raportimi tek organet tatimore, por të jetë një “gurthemeli” për kontabilitetin e kostos dhe atë menaxherial.

Nga vrojtimi në praktik i disa bizneseve në Shqipëri mendoj se shumë pak pobëhet për zhvillimin e sistemit informacionit të kontabilitetit menaxherial. Kohapo tregon se me uljen e informalitetit në ekonomin shqiptare, drejtuesit ekompanive po e kuptojnë më shumë se kur se menaxhimi i tyre kërkon njëvendimmarje të shpejt dhe efektive. Dhe që t‘i paraprihet kësaj vendimmarje padiskutim kërkohet një sistem informacioni të gëzoj karakteristikat : i saktë, ishpejt në kohë, i agreguar dhe gjithëpërfshirës, me qëllim që, SIK të kthehet nënjë avantazh konkurues për kompanin.

Një rëndësi të madhe merr sot për universitetet si përgatitës të profilit të aktorëvetë SIK si prodhues, dizenjues, auditues dhe përdorues të SIK rritja e cilësisë sëmësimdhënies, përdorimit të metodave bashkohore, ngritja e laboratorëve si tëSIK, ashtu dhe të IT, përmirësimi i kurikulave dhe rritja e lidhjes me shqetësimete biznesit në Shqipëri. Për të zhvilluar një studim përbën rëndësi të veçantëevidentimi i “gjenezës” së objektit që do të merret në vëzhgim. Kontabiliteti, sifushë studimi me rëndësi “jetike” ka patur një ndikim thelbësor gjatë gjithërrjedhës së historisë. Sidomos vitet e fundit kur globalizimi dhe teknologjiapërbëjnë një sfidë për të ardhmen. Pikërisht, këtu e kemi përqëndruar vëmëndjentonë, tek fakti nëse edukimi në kontabilitet duhet të përshtatet në këtë mjedis kaqtë ndryshueshëm apo jo. Në bazë të studimit që kam bërë ky ndryshim rezulton

170

thelbësor, sepse si çdo profesion tjetër, apo si çdo degë tjetër studimi dhekontabiliteti ka nevojë që herë pas herë të azhornohet me informacion të ri meqëllim që të ruajë pozicionin e tij në treg.

Teknologjia ka bërë që kontabiliteti të mos jetë ai që ka qenë më parë, gjithçkatani është më e thjeshtë, disa thonë se kushdo mund të mbajë kontabilitet n.q.szotëron një program kontabël. Në këtë pikë fillon ndikimi i edukatorëve kontabël.Ata janë thelbësorë për t’i bërë studentët të kuptojnë vlerat e këtij profesioni,gamën e gjërë të fushave ku mund të specializohesh nëse dikush zgjedhkontabilitetin.

Një gjë duhet të jetë e qartë se operatori kontabël dhe kontabilisti ndryshojnëshumë, operatorin realisht mund ta bëjë kushdo me pak informacion, kurseprofesionisti kontabël ka nevojë detyrimisht për një edukim kontabël i cili i jepatij aftësi jo vetëm interpretimi, por dhe analitike.

Një problem tjetër në lidhje me edukimin kontabël ka të bëjë me praktikën.Edukimi në universitete orientohet më shumë drejt teorisë dhe prej këtij faktistudentët zakonisht e kanë shumë të vështirë përballjen me tregun e punës. Kjonuk do të thotë që ne nuk vlerësojmë literaturën, por sikur kjo të ishtë integruarmë shumë me praktikën, sikur auditoret të shëndrroheshin në mënyrë figurative nënjë mjedis pune, studentët do të kishin një nivel përgatitje shumë herë më tëmadhe në momentin e punësimit dhe nuk do ta ndjenin ndryshimin mes asajç’kanë studiuar dhe praktikës. Kjo ndërthurje mes teorisë dhe praktikës do tëbënte që mësimdhënia të ishte më efektive dhe rrjedhimisht që e ardhmja të naofrojë profesionistë kontabël më të aftë.

Rëndësi të madhe merr sot në kushte e IHD në Shqipëri përsosja e SIK duke marrëbenchmarking nga përvoja e këtyre kompanive që operojnë me suksese në tregjeteuropiane dhe me gjerë. Dhe padyshim ky benchmark nuk duhet të jetë thjeshtënjë kopjim i tyre , por të zbatohet në kushtet e zhvillimit tëbizneseve në Shqipëri.

Dhe padyshim që nga ky kërkim dolën disa probleme të SIK dhe rolit të tij nëShqipëri, së pari politika nxitese të qeverisë për zhvillimin e tij kishte një ndikimshumë të pakët për që mosthënë aspak. Së dyti, legjislacioni në Shqipërimegjithëse ka filluar lëvizur pak nga vendi duhet t’i paraprijë zhvillimit tëteknologjisë informacionit në përgjithësi dhe atij të SIK në vecanti.

Qeveria me anën e politikave nxitëse të financojë në formën e granteve dhekredive pa interes zhvillimin e IT, MIS dhe IT, në kompanitë e reja sidomos SME-t të cilat kanë shumë nevojë për një stimulim fillestar.

Kultura e organizaqës sot po ndryshon nga një partikualarizëm në një kulturë tëformalizuar, por më shumë duhet të bëhet për këtë qëllim për krijimin e njëdatabase për punësimin, jo vetëm nga organizatat shtetërore por edhe të agjensiveprivate të punësimit të specialistëve të kontabilitetit, IT etj

171

Shrirja e kompanive në gjithë teritorin bënë të domosdoshëm një zhvillim të shpejttë SIK i cili në ato kompani që është implementuar ka pasur rezultat si në postënshqiptare, sistemin bankar i cili është i detyrueshem në çdo kohë, KESH, OSHEE,OSSH etj.

Zhvillimi i teknologjisë dhe informacionit sot bënë të domosdoshëm padiskutimdhe një auditim efektiv, rastet e fundit në Bankën e Shqipërise megjithëse akomanuk kane dalë rezultatet zyrtare të hetimit mendoj se janë shkelaj në mënyrëflagrante e parimeve e regullave të ruajtjes dhe dokumentimit të vlerave monetaredhe materiale, nga njëra anë dhe mangësit e theksuara në fushën e auditimit ngaana tjetër.

Auditimi jo veqëm të jetë jo veqëm ekonomik e financiar por edhe auditim isistemit të menaxhimit, i performancës së vendimmarjes me anën e metodavebashkëkohore si balancscorcard etj

Sistemi informacionit kontabël në organet në strukturat e tatim-taksave, doganave,rrit transparencën dhe si rezultat krijon kushte të barabarta dhe lufton konkurencëne pandershme , pra ndikon në uljen e informalitetit. Për shkak të egzistencës sëmekanizmave jo të ndershem të tregut, biznesmenet harxhojne një pjesë të mirë tëkohës dhe të buxhetit e tyre për të mbuluar konkurencën e pandershme, që fillonnga mardhëniet me doganat e taksat e deri tek koha e harxhuar për marrjen einformacionit të saktë në kohën e duhur

Strategjia High-tech duhet të realizojë përmirësimin e teknologjisë dhenovacioneve në bizneset shqiptare. Përdorimi i kapitalit human lidhur metransferimin e teknologjisë duhet të sjellë avantazhe krahasuese përsa i përket tëmirave të kërkim zhvillimit. Sa më e madhe të jetë pesha që zë aktiviteti kërkimornë vendet e zhvilluara, aq më shumë do të zgjerohet prodhimi në vendet me kostotë ulta i të mirave që kërkojnë shpenzime për kërkim dhe zhvillim. Për suksesin ekësaj strategjie nevojitet një forcë punëtore e arsimuar dhe me nivel të lartënjohurish. Për arritjen e sukseshme të novacioneve në teknologji është shumë erëndësishme mbështetja financiare nga shteti .

Mund të arrijmë në përfundimin që mundësitë për suksesin e një strategjie High-tech për Shqipërinë janë të vogla. Kështu Shqipërisë i mbetet vetëm të ndjekëstrategjinë e Low- cost. Lidhur me strategjinë Low-cost është për t’u vleresuarpozitivisht rritja e investimeve në dy vitet e fundit; ne investimet e huaja në lëndëtë para dhe në sektorin e punës. Këto investime përbejnë për Shqipërinë mundësinëe fitimit të avantazhit krahasues në këto industri.

. Për Shqipërinë, do të ishte e këshillueshme që pas vendosjes së një stabilitetimakroekonomik, në periudha atafmesme deri në atatgjata të provojë edhe një heremundësitë për përdorimin e strategjisë High-tech Këtu është për t’u theksuar qëpërdorimi i një strategjie Low-cost jep shumë pak impulse pozitive. Për këtë arsyeShqipëria duhet të synojë edhe një përmirësim të teknologjisë, dhe bashkë me tëdhe teknologjine e informacionit ku përfshihen dhe MIS dhe SIK

172

Kështu nëse rriten shpenzimet për kërkim dhe zhvillim dhe sigurohen shërbimetfinanciare për qytetarët, atëherë edhe infrastruktura do të përmirësohet. Prandaj përShqipërinë ka ende shanse që në një periudhe të mevonshme, me ndjekjen estrategjisë High-tech, ajo të bëhet një vend i suksesshem.

5.2.2 . Konkluzionet teorike të studimitEksperienca në fushen e sistemit informacionit kontabël, eksperienca në procesin emësimdhëenies më ka krijuar mundësin të bëjë një punë disa vjeçare për këtë kërkim icili është realizuar në vijimësi. Sistemi informacionit kontabël është një disiplinëkryesisht e re, i cili akoma nuk është përfshire gjeresisht në kurikulat universitare (aq sadisa e ngatërojnë vetëm me pasqyrat financiare, ose me kontabilitetin financiar), ndërsastudimin e kësaj disiplinë unë e kam filluar që në në vitin 1998 kur në KESH sha filloinjë projekt për studimin dhe implementimin e sistemi informacioni kontabël (që në fillimbarazohej me një soft financiar). Gjatë gjithë periudhës që kam punuar si drejtues nësektorin e kontabilitetit qysh nga viti 1995 në KESH sha kam qenë i prirur drejtpërdorimit të softeteve të thjeshta financiare si Financa 3.12, Financa 4, Financa 5, si dhemë vonë me programet Alpha, Alpha Platinium etj e një periudhë 10-15 vjeçare,prodhimtaria ime shkencore ka qenë e fokusuar në dy disiplina kontabilitetit dhe sistemiinformcionit kontabël, punë e cila konkludohet në këtë kërkim disertacioni. Kërkimishfrytëzoi kombinimin e dhënave dytësore, që rrjedhin nga trajtimi i një literature të gjerëme të dhënat parësore të mbledhura nga mostrat e targetuara për këtë kërkim. Kontributiteorik i këtij kërkimi në disiplinën sistemit informacionit (SI) në përgjithësi, konsiston nëfaktin se rezultatet e këtij punimi janë interesante për nëndisiplinën e sistemitinformacionit në menaxhim (MIS) dhe sistemit informacionit kontabël (SIK) si dhenjohja me një terminologji të re ashtu si është sistemi informacionit të kontabilitetitmenaxherial (SIKM), më poshtë po sqarojmë disa koncepte të reja, që janë prurje dhe dotë hyjnë në fjalorin e të ardhmes.

Së pari, togëfjaleshi “Sistem informacioni kontabël” përveç se është folur shkarazinë ndonjë artikull ose cikël leksionesh pak është shkruar dhe referuar nëuniversitetet shqiptare, në një kohë kur disa universitetet perëndimore jo vetëm etrajtojnë si lendë të vecantë, por në disa fakultete të ekonomisë dhe biznesit kadeparatment të sistemit informacionit të kontabilitetit.

Se dyti, Sistemi informacionit kontabël, në shumë punime e kërkime tërëndësishme është trajtuar si një avanatzh konkurues për kompanit që e kanë atëcilësor (referoju trajtimit të literaturës).

Së treti, nisur nga roli i universiteteve si paraprijës për të zgjidhur problemet qështron praktika del e domosdoshme që të trajtojë më thellë aritjet aplikative sot nëteknologjinë e informacionit ashtu si është XBRL (eXtensible Business ReportingLanguage). Padyshim se ky sistem informacioni kontabël modern është një hap irëndësishëm për transparencën e informacionit për të ulur në maksimum asimetrinnë informacion që sjell probleme shkatërimtare në jetën e biznesit në përgjithësidhe stres e pasiguri në jetën e punonjësve në veçanti. Duke qenë se taksonomiaështë një teknikë e veçant e përshkrimit të fjalorit në fushën e financës dhe

173

kontabilitetit roli i universitetit është i rëndësishëm për të punuar sëbashku me atohomologe në Europë e më gjerë për të qenë bashkëpunetor në “prodhimin ealfabetit” të informacionit kontabël.

Se katërti, Për të qenë në rolin tyre si promotor i së resë drejt së ardhmesuniversitetet shqiptare, ashtu si ato homologe në botë duhet të lidhen më shumëme botën e biznesit për të ndihmuar atë për problemet që shtron ekonomiashqiptare për të dal sa me shpejt nga ekonomia informale.(që të gjithë e dinë dhetë gjithë nuk flasin për informalitetin)

Se pesti, roli i SIK është i rëndësishëm për të luftuar korupsionin në shoqërinëshqiptare, e padyshim informatizimi i të gjitha ngjarjeve ekonomike në kompani,nga njëra anë dhe krijimi i një rrjeti mbarëkombëtarë të regjistrit të të ardhuravedhe shpenzimeve familjare do të çoj në uljen maksimum të mashtrimit dhekorupsionit.

Së gjashti, rol të rëndësishme në cilësinë e sistemi të informacionit kontabël ashtusi doli dhe nga rezultatet e kërkimit, ka edhe cilësia e të dhënave si një faktorkritik i suksesit në menaxhimin e biznesit.

5.3. Rekomandime

5.3.1. Kontributet praktike të studimit Ky kërkim ka një rol shumë të rëndësishëm praktik pasi një sistem informacioni

kontabël cilësor para së të ketë kontribut teorik ka më shumë kontribut praktikpasi nisur dhe nga rëndësia kryesore e kontabilitet si teori dhe praktik. Çdoproblem që shtron praktika duhet të zgjidhet nga teoria, e cila është në dispoziciontë zgjidhjes së problemeve të praktikës.

Kontributi praktik i kërkimit lidhet me tërësinë e faktoreve që u moren në analizësë bashku dhe në mënyrë të veçantë nga njeri- tjetri dhe u pa rëndësia që kishin nërritjen e cilësisë së informacionit kontabël.

Kompanitë e epokës teknologjike duhet t’u kushtojnë më shumë rëndësi këtyrefaktorëve, që ne i studjuam në kapitujt më lartë nëse ato do të dëshironin tëbëheshin konkurruese në këtë treg kaq dinamik dhe njëkohësisht, kaq “modern”dhe virtual.

Në vitet e fundit, në një kohë kur zhvillimi teknologjik po ecën me hapa galopantë,duhet të ketë një rritje të interesit midis kompanive, në lidhje me kultivimin e njëkulture të organizatës, që përfaqëson të renë në ekonomi dhe në jetën e biznesit nëveçanti. Shkaku i kësaj qëndron në faktin që kompanitë shqiptare dhe jo vetëm,duhet të kuptojnë se sistemi informacionit kontabël ofron një mënyrë të re nëproçesin e marrjes së vendimeve, në reduktimin e kostove dhe rritjen e tëardhurave dhe së fundi, në rritjen e performancës së menaxhimit që reflektohetedhe rritjen e performancës së organizatës.

174

Por, ky kërkim vazhdon më tej me kontributet e tij praktike, duke u rekomanduarkëtyre kompanive se për të pasur një SIK cilësor duhet të motivijë punonjësit qëmerren me prodhimin, dizenjimin dhe auditimin e SIK-ut, me qëllim që të rritetkënaqësia në punë dhe të mos kemi largime të punonjësve sepse është e veshtirë tërikualifikosh një tjetër pa eksperiencë.

Përvec motivimit një faktor i rëndësishëm është edhe trajnimi gjatë gjithë jetës ipunonjësve si një domosdoshmëri për të pasur një SIK cilësor për t’a pasur njëavantazh konkurues në kompanit simotra.

Sistemi i nformacionit kontabël duhet të zbatohet nga të gjitha bizneset shqiptare.Me zhvillimin e tregut dhe segmentimin e qartë të kompanive, me shtimin ekonkurrencës, do të jetë një domosdoshmëri njohja dhe implementimi, jo vetëmnë kompanit e mëdha, por edhe nga SME-t. Rasti i përdorimit të një SIK cilësor nësektorin e Hoteleri- Turizmit është shume i rëndësishëm dhe performanca e tyre nëtreg sot në Shqipëri duket rasti i Hotel”Mondialit”etj.

5.3.2. Kontributet teorike të studimit Ky studim jep orientime të vlefshme për kërkime të mëtejshme. Kërkues të tjerë

mund të përfshijnë në këto modele që ne kemi ndërtuar, llogaritjet metrike tëvariablave për të harmonizuar të dhënat cilësore me ato sasiore dhe për tëidentifikuar një forcë të matëshme sasiore të ndikimit të çdo faktori në cilësinë esitemit të informacionit kontabël. Gjithashtu, të inkurajojë kërkuesit të aplikojnëgjetjet e këtij kërkimi në sektorë të tjerë të shërbimeve të ekonomisë shqiptare,por jo vetëm.

5.4. Kufizime të studimitNë studimin tonë meqënëse ne kemi përdorur të dhëna cilësore, ishim të kufizuar nëpërdorimin e metodave statistikore me variablat kategorikë. Të dhënat nuk ishin tëvazhdueshme dhe si rezultat sjell që ne nuk mund të bëjmë parashikime sasiore rrethndikimit apo ndryshimeve të variablave, në masat sasiore në modelet e ngritura, nga njëraanë dhe nga ana tjetër, subjektivizmi në përgjigjet e të anketuarve krijon probleme nëmodel që deri diku kane ndikim sado te pakët në rezultatet e gjetura. Literatura nukmundëson një qasje egzakte se si të masim cilësinë e sistemit të informacionit. Modelimatematik bazë për matjen e cilësisë së informacionit kontabël merr në konsideratëpërfitimet e informacionit kontabël dhe koston e prodhimit. Një tjetër kufizim i këtijstudimi qëndron në faktin e vet mostres së zgjedhur, e cila sado përfaqësuese të jetë kamangësit e veta. Egzistenca e multikolinaritetit sado i vogël të jetë mes variablave ndikonpërsëri në rezultat.

175

Bibliografia Abernethy, M.A.; Guthrie, C.H. (1994): “An empirical assessment of the“Fit” between

strategy and management information system design”, Accounting and Finance, 34, 2,49-66.

Abernethy, M.A.; Lillis, A.M. (1995): “The impact of ManufacturingFlexibility onManagement Controls System Design”, Accounting, Organizations and Society, 20, 4,241-258.

Abernethy, M.A.; Vagnoni, (2004): “Power, organization design and managerialbehaviour”, Accounting, Organizations and Society, 29, 207-225.

Adam, Dennis A.; Nelson, R. Ryan; and Todd, Peter A. 1992. Perceived Usefulness, Easeof Use, and Usage of Information Technology: A Replication, MIS Quarterly, Vol. 16,No. 2, June, p. 227- 247.

Agarwal, Ritu and Karahanna, Elena. 2000. Time Flies When You’are Having Fun:Cognitive Absorption and Beliefs about Information Technology Usage, MIS Quarterly,Vol.24, No. 4, December, p. 665-694.

Agbejule, Adebayo. 2005. The Relationship Between Management and AccountingSystems Perceived Environmental Uncertainty on Managerial Performance: A ResearchNote. Accounting and Business Research, Vol.15, No.4, pp.295-305.

Ahmad Al-Hiyari, Mohammed Hamood Hamood AL-Mashregy, , Nik Kamariah NikMat Jamal Mohammed Factors that Affect Accounting Information SystemImplementation and Accounting Information Quality: A Survey in University UtaraMalaysia American Journal of Economics 2013, 3(1): 27-31

Al-Mashari, M. & Zairi, M. (2000) Supply-chain re-engineering using enterpriseresourceplanning (ERP) systems: an analysis of a SAP R/3 implementationcase.International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, 30(3/4),296–313.

Alshurideh, Nicholson, Xiao The Effect of Previous Experience on Mobile Subscribers'Repeat Purchase Behaviour European Journal of Social Sciences Vol.30 No.3 (2012), pp.366-376

American Institute of Accountants. 1934. Audits of Corporate Accounts. New York, NY.American Institute of Certified Public Accountants, Report of the Study Group on theObjectives of Financial Statements. 1973. Objectives of Financial Statements. NewYork, NY.

Anderson, E. W., dan Mittal. 2000. “Strengthening the Satisfaction-Profit Chain.”Journalof Service Research, Nov (3): 170-120.

Arboleda I , Escobar M 2011, Behavioral Perspective Model:Conceptual Analysis andReview Modelo de la perspectiva conductual:análisis y revisión conceptual

Ary D, Jacobs L, Razavieh A, Sorensen CH 2009, Introduction to Research inEducation, pg 23-57

Asaro, P. M., (2000): “Transforming society by transforming technology: the science andpolitics of participatory design”, Accounting Management and Information Technologies,vol.10: 257-290. http://dx.doi.org/10.1016/S0959-8022(00)00004-7

176

Asemi, A., Safari, A. & Zavareh, A. A. (2011) The role of managementinformationsystem (MIS) and Decision support system (DSS) for manager’sdecisionmaking process. International Journal of Business and Management, 6 (7), 164–173.

Atkinson, A., Waterhouse, J. and Wells, R. (1997) A stakeholder approach to strategicperformance measurement. Sloan Management Review, 38(3), 25-38.

Atkinson, AA., RJ Banker, RS. Kaplan and SM. Young. 1995. ManagementAccounting.Cliftts Englewood, New Jersey: Prrentice-Hall.

Azmi, Zul. 2003 Task Uncertainty influence on the relationship between PeculiarAccounting and Management System Kiner mangerial. Thesis (unpublished-right),Graduate Program UGM,

Badescu, M.; Garcés-Ayerbe, C., (2009):”The impact of information technologies onfirm productivity: Empirical evidence from Spain”, Technovation, vol. 29: 122-129.http://dx.doi.org/10.1016/j.technovation.2013.07.005

Ballou, D. P. & Pazer, H. L. 1982, 'The Impact of Inspector Fallibility one the InspectionPolicy Serial Production System', Management Science, vol. 28, no. 4, pp. 387-399.

Ballou, D. P. & Pazer, H. L. 1987, 'Cost/quality Tradeoffs of Control procedures inInformation Systems', OMEGA: International Journal of Management Science, vol. 15,no. 6, pp. 509-521.

Ballou, D. P. & Tayi, K. G. 1989, 'Methodology for Allocating Resources for DataQuality enhancement', Communications of the ACM, vol. 32, no. 3, pp. 320-329.

Ballou, D. P., Belardo, S. & Klein, B. 1987, 'Implication of Data Quality for SpreadsheetAnalysis', DataBase, vol. 18, no. 3, pp. 13-19.

Banegas, J.; Myro, R. (2008): Impacto de las Tecnologías de la Información en laEconomía Española, Thomson Civitas, Navarra, Spain.

Banker, RD., Gordon, P. and Dhinu, Srinivasan. 2000. An Empirical Investigation ofanIncentive Plan That Includes nonfinancial Perforamnce sures.Account.Review, Vol.75,No.1, pp.65-92.

Barua, A., Kriebel, C., Mukhopadhyay, T.: Information technology and business value:an ... Process Modeland Notation, BPM offensive Berlin. 487–504(2011http://www.bpmb.de/ima-

Barua, A., Kriebel, C.H. & Mukhopadhyay, T. (1995), “Information technologies andbusiness value: an analytic and empirical investigation”, Information Systems Research,6(1), pp3-23

Barua, A., Kriebel, C.H.; Mukhopadhyay, T., (1995):”Information technology andbusiness value: An analytical and empirical investigation”, IS Research, vol. 6, n. 1: 3-23.

Beijaard D., Meijer P., Verloop N.,Reconsidering research on teachers’ professionalidentitReceived 1 May Teaching and Teacher Education 20 (2004) 107–128;

Belkindas, Dinc, Ivanova (1999), A changing development landscape : globalization andlocalization, by Shahid Yusuf. What went wrong with foreign advice in Ukraine?WorldBank

Berenson M Levine D., 1999, Basic Business Statistics: Concepts and Applications, 13/e

177

Berger; Donald W. Benbow; Roger W.Ahmad K. Elshennawy; and H. Fred Walker TheCertified Quality Engineer Handbook, Second Edition editors Published by ASQ QualityPress (2006)

Bezhani E., Zharkalli Z., 2014, Metoda e kerkimit hkencor, Maluka, Tiranë. Bharadwaj, A.S., (2000): “A resource-based perspective on Information Technology

Capability and Firm Performance: An empirical Investigation”, MIS Quarterly, vol. 24:169-196.

Bharadwaj, A.S., Bharadwaj, S.G.; Konsynski, B.R., (1999): “Information Technologyeffects on Firm Performance as measured by Tobin´s q”, Management Science, vol. 45,n. 7: 1008-1024.

Binaj. A Book . Sistemet e Informacionit Kontabel, 2012 pg 9-19,2 99-352 Binaj.A, Kalemi,F Book kontabiliteti koncepte, metoda dhe perdorime 2005.pg 17-39 Birkett, W. P. 1986, 'Professional Specialisation in Accounting IV: Management

Accounting', Australian Accountant, p. 78. Blackburn, R. & Rosen, B. 1993, 'Total Quality and Human Resource Management

lessons learnt from Baldrige Award-Winning Companies', AME, vol. 7, no. 3, pp. 49-66. Blumberg B; Cooper D; Schindler P Business research methods Publisher: London :

McGraw-Hill, 2005. Bodnar G, Hopwood W - 2012 Accounting Information Systemshttps://books. Google .al

/books?isbn=0132871 Bouwens, J. and Abernethy, MA. 2000. The Consequences of customization on

ManagementAccounting System Design. Accounting, Organization ,Society, Vol.25,pp.221-241.

Bromwich, M. 1990. The Case for Strategic Management Accounting: The Role ofAccounting information for Strategy in competitive Markets. AOS .Vol. 15. pp.27-46.

Brooks D, Becker B, and . Marlatt J, "Computer Applications in Particular Industries:Securities" appearing in Bigelow, "Computers & The Law", American Bar Association,Section of Science and Technology, Third Edition 1981 at 250,-253.

Brynjolfsson, E.; HITT, L., (1996): “Paradox lost? Firm level evidence on the returns toinformation systems spending, Management Science, vol. 42, n. 4: 541-558.

Brynjolfsson, E.; HITT, L., (2003):” Computing productivity: Firm-level evidence”, TheReview of Economics and Statistics, vol.85,n.4:793-808.http://dx.doi.org/10.1162/003465303772815736

Buckley, J. W., M. H. Buckley and H. Chiang. 1976. Research Methodology & BusinessDecisions. National Association of Accountants.01.05,2013http://maaw.info/ArticleSummaries/ArtSumBuckley76.htm

Cagle, K. (October 15, 2009). Regulatory Transparency and XBRL. O’ReillyBroadcast.pg 76-90

CENTRAL COMPANIES DIRECTORY. Instituto Nacional de Estadística (online).http://www.ine.es/inebase/cgi/um?M=%2Ft37%2Fp201&O=inebase&N=&L= (October2010).

Chang CH Butar F Weighting Methods in Survey Sampling SRS – JSM 2012

178

Chang, C.H., and Jevons Lee, C.W. (1992).Information acquisition as business strategy.Southern Economic Journal; 58(3): 750-761.

Chang, R. 1993, When TQM Goes Nowhere',Training and Development, vol. 47, no.1,pp. 22-31.

Chenhall, R.H. (2003): “Management control systems design within itsorganizationalcontext: findings from contingency-based research and directionsfor the future”,Accounting, Organizations and Society, 28, 2-3, 127-168.

Chenhall, R.H.; MORRIS, D. (1986): “The impact of Structure, Environment,andInterdependence on the Perceived Usefulness of Management AccountingSystems”, TheAccounting Review, 61, 16-35.

Chong, V., “Management Accounting Systems, Task Uncertainty and ManagerialPerformance: A Research Note.” Accounting Organization Society, Vol. 21, pp. 430-514,1996.

Chong, VK and Kar Ming Chong. 1997. Strategic Choices, Environmental UncertaintyandSBU Performance: A Note of the ntervening Role of ManagementAccountingSystems. Accounting and Business Research, Vol. 27, No.4. pp.268-276.

Chong, VK. and Ian RC. Eggleton. 1996. Management Accounting Systems Design andItsInteraction with Task Uncertainty and Locus of Control on Managerial Performance.

Chong, VK., Ian RC. Eggleton and Michele Leong. 2001. The Impact of MarketCompetition and Budgetary Participation on Performance and Job Satisfaction:Evidencefrom The Australian Banking and Financial Services Sectors. The 2000 Asian-Pacific Conference on International Accounting Issues, Beijing, China.

Collis J, Hussey R, (2003 Education reasearch, 21, pp 13-17 Collis, J. & Hussey, R. (2009) Business Research: A practical guide for undergraduate

and postgraduate students, 3rd edition, New York, Palgrave Macmillan Considine, B., Parkes A., Olesen K., Speer D., & Lee, M. (2010). Accounting

Information System:Understanding Business Processes, 3rd Edition. Milton, Qld: JohnWiley & Sons Australia, Ltd

Cooper, Donald R. and Pamela S. chindler. Businese 2003. Research Methods. EightEdition,New York: McGraw-Hill Companies, Inc.

Corke P.I 1996 Visual Control ofRobots:High-Performance Visual ServoingCSIRODivision of Manufacturing Technology, Australia.pg 151-169

CRAMM, S., (2008): “Smaller IT Budget? Pursue Value Driven development”, HarvardBusiness Review, November 2008.

Cushing, B. E. 1974, 'A Mathematical Approach to the Analysis and Design of InternalControl Systems', The Accounting Review, vol. 49, no. 1, pp. 24-41.

Czaja, R., & Blair, J. (2004). Designing surveys: A guide to decisions and procedures.Pine Forge: Sage Publications.

Damanpour, F.; Gopalakrishnan, S. (2001): “The dynamics of the adoption of productand process innovations in organizations”. Journal of Management Studies, vol. 38, n.1,pp. 45-65. http://dx.doi.org/10.1111/1467-6486.00227

Darsono, Li. 2005. Examining Information Technology Acceptance by IndividualProfessionals, Gajah Mada International Journal of Business, Vol. 7, No. 2, p. 155-178.

179

Davenport, T. H. 1993, Process Innovation: Reengineering Work through InformationTechnology, Harvard Business School Press, Boston, MA.

Davila, T., Foster, G. & Pearson, A. (2004).'Management Accounting SystemsAdoptionDecisions: Evidence andPerformance Implications from StartupCompanies,

Delone, W. H. and Mclean, E. R., “Information Systems Success: the Quest of the DeLone, W.H. and E.R. Mc Lean. 1992. Information System Success: The Quest for the

Dependent Variable Infomation System Research 3 (Marach).DeLone-McLean Model ofIS Success, Database for Advance in IS, Spring 2005,Volume 36. No. 2, p. 8-27.

Denscombe, M (2003)The Good Research Guide: For Small-Scale Social ResearchProjects, 2nd edition. London: Open University Press.

Denzin. N. K. (1978). The research act: A theoretical introduction to sociologicalmethods. New York: McGraw-Hill. ... 275- 291.

Dewar, R. and Werbel, J. 1979. Universalistic and contingency Predictions ofEmployeeSatisfaction and Conflict. Administrative Science Quarterly, pp. 313-327.

Dhamo S. Book Kontabiliteti Financiar 2010, pg 23-49 Diamond J., and Khemani P., OECD Journal On Budgeting Volume 5 – No. 3 2006

Introducing Financial Management Information Systems in Developing Countries pp 97-137

DIBRELL, C.; DAVIS, P.S.; CRAIG, J., (2008): “Fueling innovation throughInformation Technology in SMEs”, Journal of Small Business Management, vol. 46, n. 2:203-218. http://dx.doi.org/10.1111/j.1540-627X.2008.00240.x

Dillman, D. Mail and internet surveys. The tailored design method. 2Ndedition. NewYork, JohnWiley and Sons Inc., 2008.

Dohrenwend, B.S., J. Colombotos and B.P. Dohrenwend (1968), 'Social Distance andInterview Effects', Public

Donaldson L., 2001 The Contingency Theory of Organizations, SAGE Publications DOS SANTOS, B.; PEFFERS, K., (1995): “Rewards to investors in innovative

information technology applications-First movers and early followers in ATMs”,Organization Science, vol. 6, n. 3: 241-259. http://dx.doi.org/10.1287/orsc.6.3.241

Dowling, G. R. and Uncles, M. (1997), "Do customer loyalty programs really work?",SloanManagement Review, Vol.38, No.4, pp. 71-82.

Dozier, K.; Chang, D., (2006): “The effect of company size on the productivity impact ofInformation Technology Investments”, Journal of Information Technology Theory andApplication, vol. 8, n. 1: 33-47.

El Louadi,M.(1998):“The relationship among organisation structure,informationtechnology and information processing in small Canadian firms”, CanadianJournal ofAdministrative Science, vol. 15, n. 2: 99-180.

Faisal. 2006. Analyses Effect of Intensity of Competition and contextual variables on theuse of Information Systems MANAGEMENT Accounting and Business units Per-Formance with Partial Least Square Approach. Accounting national Symposium IX

Farewell, S. & Pinsker, R. 2005. XBRL and Financial Information AssuranceServices.The CPA Journal. Retrieved April 13, 2009, pg 34-72

180

FisherC., 2007, Reasearching Writing a Disertations for Business Students (2nd) Edn.Harlow:Financial Times Prenteice Hall,

Flanagan, J. C. (1954).The critical incident technique. The Psychological Bulletin,51(4),327-358.

Ford, M. E., & Nichols, C. W. (1987). A taxonomy of human goals and some possibleapplications.In M. E. Ford & D. H. Ford (Eds.), Humans as self-constructing livingsystems: Putting the framework to work (pp. 289-311). Hillsdale, NJ: Lawrence ErlbaumAssociates Inc

Fornell, C. and Larcker, D. (1981), Evaluating structural equation models withunobservable variables and measurement error†, Journal of Marketing Research, Vol.18, No.2, pp. 39-50.

Fornell, C. Issues in the application of covariance structure analysis: A comment, Journalof Consumer Research, 9, 4, 1983, pp. 443-448

Fraser, L. M. & Ormiston, A. (2001), Understanding Financial Statements, 6th Edition,Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Fred Nichols Kerlinger 1979, Behavioral research: a conceptual approach Gallivan, M.; Srite, M., (2005), “Information Technology and culture: Identifying

fragmentary and holistic perspectives of culture”, Information and Organization, vol. 15:295-338.

Georg Erber & Harald Hagemann: "The New Economy in a Growth Crisis" ISBN 0-415-33608-2

Georghiou L, and Rossner.D 2000, evoluting technology programs tools and methodsResearch policy , 29, 657-678

Gibson, C. H. (2011). Financial Statement Analysis, 12 th Edition. Norwalk, Connecticut:SouthWestern Cengage Learning,

Gitman, L. J. & Zutter, C. J. (2012). Principle of Managerial Finance, 13 th Edition.Boston: Prentice Hall Pearson Education.

Gliner, J. A. (1994). Reviewing qualitative research: Proposed criteria for fairness andrigor. The Occupational Therapy Journal of Research 14(2): 78–90

Goodhart Ch, Huang H, A Simple Model of an International Lender of Last Resort,Issues 2000-2075 , fq 25-76

Gordon, L.; Miller, D.A. (1976): “Contingency Framework for the Designof AccountingInformation Systems”; Accounting, Organizations and Society, 1,1, 59-69.

Gordon, LA. and Narayan, VK. 1984. Management Accounting Systems, PerceivedEnviron-Mental Uncertainty and Organizational Structure: An EmpiricalInvestigation.Accounting, Organization and Society, Vol.9, pp.33-47.

Gordon, Robert J. (2000), "Interpreting the 'One Big Wave' in U.S. Long-termProductivity Growth," Productivity, Technology and Economic Growth, v. 1.

Gordon.R. (2000), "Does the 'New Economy' Measure up to the Great Inventions of thePast?," The Journal of Economic Perspectives, v. 14, pp. 49–74.

Grigoryan”A , On the way of the "New economy": conceptions of Russia’s innovationalevolution / “The State and The Society”. . International conference, Moscow, 2005, p.82-85.

181

Groomer, S. M. and U. S. Murthy. 1989. Continuous auditing of database applications:An embedded audit module approach. Journal of Information Systems, 3 (2): pp 53-69.

GUL, F.A. (1991): “The effects of MAS andEnvironmental Uncertainty on SmallBusiness Managers’ Performance”,Accounting and Business Research, 22, 85, 57-61.

Gul, F.A.; Chia, Y.M. (1994): “The effects of management accounting systems,perceived environmental uncertainty and decentralization on managerialperformance: Atest of three way interaction”, Accounting, Organizations andSociety, 19, 4/5, 413-426.

Gummesson, E. (1999), Total Relationship Marketing: Rethinking marketingmanagementfrom 4ps to 30Rs, Butterworth-Heinemann, Oxford.

Hair, J. F., dkk. 2010. Multivariate Data Analysis-A Global Perspective, SeventhEdition.Pearson: New Jersey

Hall, J. A. 1998, Accounting information Systems, 2nd edn, South-Western College. pp,13-57

Hall, James A.. (2001). Accounting Information System. 3rd Edition. Canada : South-Western, a division of Thompson Learning

Hamlen, S. S. 1980, 'A Chance-constrained Mixed Integer Programming ModelforInternal Control Design', The Accounting Review, vol. 55, no. 4, pp. 578-593.

Handayani, B. D. (2011). Affecting Factors on the Use of Accounting Information forSmall and Medium Enterprises (SMEs). (Accounting Scientific Journals), Vol. 11, No. 1,50-67.

Hasan, Bassam. 2006. Effectiveness of Computer Training: The Role of MultilevelKeyakinan-diriatas komputer, Journal of Organization and End User Computing, Vol. 18,No. 1, p. 50-68.

Hasan, Bassam. 2007. Examining the Effect of Computer Self-Efficacy and SystemComplexity onTechnology Acceptance, Information Resources Management Journal,Vol. 20, , p. 76-88.

Hien Nam Le 2006 A Transaction Processing System For Supporting MobileCollaborative Works Doctoral Thesis 2006 02.1.2014http://www.idi.ntnu.no/ grupper/su/publ/phd/hien-thesis-.pdf pp 35-49

Hoda.H , Matja.L Factors of critical success in Destination marketing-Albania.Journal ofstudies on economics & society. Vol.1. No1/2010

Hoda.H, Hoda N, Mamo.J Accounting profession and stress..Konferenca 4te Economicpolicy and EU integration.April,20-21 2012 ISBN 978-99956-81-8-7-6

Hoda.H, Hoda N, Mamo.J Role of technology in accounting. The case of Albania.Journalof studies on economics&societyVol.3. No1/2012(co-autor)

Hoda.H.;Hoxha E 2010; Book Parimet e kontabilitetit faqe 3-38 Hoffman Ch , 1990 Extensible Biznes Raportimi Gjuhës ( XBRL) pg 12-69 HOFSTEDE, G. (2001): Culture´s Consequences: Comparing Values, Behaviors,

Institutions, and Organizations across Nations, 2nd Edition. Thousand Oaks, CA: SagePublications.

Hofstede, Geert. 1991. Culture and Organizations: Software of the Mind, McGraw-HillInternational (UK) Limited, London.

182

Hongjiang Xu - Data quality issues for AIS implementation: Systems, stakeholders, andorganizational factors , Journal of Technology Research , 2009

Hoti.I, Aliaj.A, Hoda. H Basel II, IRFS Stress testing and risk exposure impakt ofbanking.. Albania.Journal of studies on economics & society. Vol.2. No1/2010 (co-autor)

Hoti.I. Fjalor Anglisht-Italisht-Shqip Enciklopedik per Banken, Biznesin, BursenEkonomine. 2014 pg 16-44

Hovers E, Brau D 2009, Interdisciplinary Approaches to the Oldowan pg 123-133 Huang, C.J.; Liu, C.J. (2005): “Exploration for the relationship between Innovation, IT

andPerformance”,JournalofIntellectualCapital,vol.6,n.2:237-252.http://dx.doi.org/10.1108/14691 9305 10592825

Huang, H.-T., Lee, Y. W. & Wang, R. Y. 1999, Quality Information andKnowledge,Prentice Hall, New Jersey.

Humphrey J, Schmalleger F 2011, Deviant Behavior pp 45-57 Igbaria, M; Guimaraes, Tor; and Gordon B. 1995. Testing the Determinants

ofMicrocomputer Usage via a Structural Equation Model, Journal of ManagementInformation Systems, Spring 1995, Vol. 11, No. 4, p. 87-114.

Igbaria, Magid; Parasuraman, Saroj; and Baroudi, Jack J. 1996. A motivational model ofmicrocomputer usage, Journal of MIS; Vol. 13, No. 1, r, p. 127-143.

Igbaria, Magid; Zinatelli, Nancy; Cregg, Paul; and Cavaye, Angele L.M. 1997. PersonalComputing Acceptance Factors in Small Firms: A Structural Equation Model, MISQuarterly, September, Vol. 21, No. 3, p. 279-302.

Ikhsan, Arfan. 2006. Effect of Market Competition Intensity Unit for CorporatePerformance: MANAGEMENT Accounting Information Systems as an interveningvariable. Journal of Business and Accounting,Vol. 8, No. 2 pp.151-171.

Iselin, ER 1988. The Effect of Information Load on Decision and InformationDiversityQuality in the Structured Decision Task. Accounting, Organization andSociety ,13 (2). pp.147-164.

Ismail, N. A. & King, M. (2005). "FirmPerformance and AIS Alignment inMalaysianSMEs," International Journal ofAccounting Information Systems 6, 241-259.

Ismail, N.A. and King, M. (2006). The Alignment of Accounting and informationSystems in SMEs in Malaysia, Journal of Global Information Technology Management,9(3), p. 24-42.

Ismail, N.A. and King, M. (2007). Factors Influencing The Alignment of AccountingInformation Systems in Small and Medium Sized Malaysian Manufacturing Firms,Journal of Information Systems and Small Business, 1(1/2), p. 1-19.

Ives, B. & Olson, M. 1984, 'User Involvement and MIS Success: A Review ofResearch',Management Science, vol. 30, no. 5, pp. 586-603.

Ives, B., et al., “The Measurement of User Information Satisfaction.” Communications ofthe ACM, Vol. 26, No. 10, pp. 785-793, 1983.

Ives, B., Olson, M. H. & Baroudi, J. J. 1983, 'The Measurement of UserInformationSatisfaction', Communications of the ACM, vol. 26, no. 10, pp. 785-793.

Izushi, H. (2003):”Impact of the length of relationships upon the use of ResearchInstitutes by SME”, Research Policy, vol. 32, n. 5: 771-788. PII:S0048-7333(02)00085-9

183

Jackson, H. E. (2004). Accounting and Finance. New York: Foundation Press Jahoda, 1962 Development of scotish childrens ieads and attitudes abautother countries

Journal reaserach. Jiambalvo, J. and Pratt, J. 1982. Task Complexity and Leadership Effectiveness in

CPAFirms. The Accounting Review , Vol.57, No.4. Johnson, G. & Scholes, K. 1999, Exploring Corporate Strategy, 5th edn, PrenticeHall

Europe. Johnson, J. R., Leitch, R. A. & Neter, J. 1981, 'Characteristics of Errors in Accounts

Receivable and Inventory Audits', The Accounting Review, vol. 56, no. 2, pp. 270- 293. Johnson, J. R., Leitch, R. A. & Neter, J. 1981, 'Characteristics of Errors in

AccountsReceivable and Inventory Audits', The Accounting Review, vol. 56, no. 2, pp.270-293

Johnson, R. J. 1993, TQM: Quality Training Practices, ASQC Press, Milwaukee, WI. Johnson, R. J. 1993, TQM: Quality Training Practices, ASQC Press, Milwaukee,WI. Jones, G. R. & George, J. M. (2011). Contemporary Management, 7 th Edition. Boston:

McGraw-Hill Higher Education Jones, J. W. & McLeod, R. 1986, 'The Structure of Executive Information Systems:An

Exploratory Analysis', Decision Sciences, vol. 17, pp. 220-249. Jones, K. H., Price, J.B., Werner, M. L., & Doran, M. S. (1996). Introduction to Financial

Accounting: A User Perspective. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Juran, J. M. 1979, Quality Control Handbook, 3rd edn, McGraw Hill, New York.Kahn,

B. K., Strong, D. M. & Wang, R. Y. 2002, 'Information Quality Benchmarks:Product andService Performance', Communications of the ACM, vol. 45, no. 4ve.

Kaplan, D., Krishnan, R., Padman, R. & Peters, J.1998, 'Assessing Data Quality inAccounting Information Systems',Communications of the ACM, vol. 41, no. 2, pp. 72-78.

Kettinger,W., Grover, V., Guha, S. &Segars, A. H. 1994. Strategic information systemsrevisited: A study in sustainability and performance. MIS Quarterly, 18, 31-55.

Khandawalla, P. 1972. The Effect of diffrent Types of Competition on the Use ofManage-ment Control. Journal of Accounting Research . pp.275-285.

Klaus Moser 2007, Mass Customization Strategies: Development of a Competence-based Framework for Identifying Different Mass Customization Strategies

Klein, B. D. 1998, 'Data Quality in the Practice of Consumer ProductManagement:Evidence From the Field', Data Quality, vol. 4, no. 1.pp 22-45

Koram Y, Robotics for engineers, MccGraw Hill Book Compan 2003 pp 2-25 Krishnamoorthy C.;. Rajeev S 1996 Artificial Intelligence and Expert Systems for

Engineers CRC Press, CRC Press LLC 02,04.2013 http://www.ru.lv/~peter/zinatne/ebooks/ Artificial.Intelligence.and.Expert.Systems.for.Engineers.pdf

Kroeber, A.L., Kluckhohn, C. (1952). Culture A critical review of concepts anddefinitions;

Kumar 2008; Denscombe 2007; Gillham 2000; Gerring 2007; Woodside 2010 Find outmore from UK Essays here: http://www.ukessays.com/essays/marketing/analysis-of-indian-and-uk-retail-market-marketing-essay.php#ixzz3PBBFyMVS

184

Kumar, R. (2005) Research Methodology: A Step-by-Step Guide for Beginners 2ndLondon:Sage

Kume. V,. 2002. Menaxhimi strategjik.pg 30-89 Kurniawati, E. P. & Hermawan, F. E. P. (2012). Accounting for small and medium

enterprises (SMEs). The Journal Contemporary Management Research (Centre forContemporary Management Research, Bharathidasan Institute of Management), SpecialIssue 2012, 13-22.

Laiho, J. & Lynn, P. (1999) Separating out the stages of the survey participation process.Paper presented to the International Conference on Survey Nonresponse, Portland,Oregon.

Langfield-Smith, K. (1997): “Management Control Systems and Strategy: A criticalReview”, Accounting, Organizations and Society, 22, 2, 207-232.

Larsen, E., Lomi, A., (2002):”Representing change: a system model of organisationalinertia and capabilities as dynamic accumulation processes”, Simulation Modelling:Practice and theory, vol. 10, n.5-7: 271-296. PII: S15 6 9-1 9 0X(0 2 )0 00 8 5- 0

Lati.L, Naco M. Book Kontabiliteti drejtimit 2010 pg 3-54. Lati.LRoli I Informacionit Kontabël Për Rritjen E Konkurrueshmërisë Konferencen

Kombetare te KKK_19.11.2012.pg 67-90 Lee S , Questionnaire Administration: Effects by Mode on Data Quality and Accuracy in

Psychological Research EPY 8223 Summer Term 2009. 22.04.2014,http://stewartlee.org/Survey%20Questionaires%20Paper%20-%20Stewart%20Lee.pdf

Leedy, P. D. and Ormrod, J. E. (2005) Practical Research: Planning and Design (8th edn).onInequalities,http://www.statistics.gov.uk/ downloads/theme_compendia /fosi2004/Social Inequalities_summary.pdf ç2014ë.

Leuz Ch; Nanda D ;. Wysocki P 2003 . Earnings management and investor protection:an internationa1 comparison.. An International Comparison,” Journal of FinancialEconomics, 69(3): pp.243- 266 ,

Leuz Ch; Nanda D ;. Wysocki P 2007 . Earnings management and investor protection:an internationa1 comparison.. An International Comparison,” Journal of FinancialEconomics, pg 505–527

LI, M., YE, L.R., (1999):”Information technology and firm performance: Linking withenvironmental, strategic and managerial contexts”, Information and Management, vol.35, n. 1: 43-51. PII: S-0378-7206(98)00075-5

Lohr, S. L. (2009), Sampling: Design and Analysis, second edition. Brooks/Cole,Cengage Learning, Boston, MA

LÓPEZ SÁNCHEZ, J.I., (2004). “¿Pueden las Tecnologías de la información mejorar laproductividad?”, Universia Business Review, January-March: 82-95.

Luthans, Fred. 1998. Organizational Behavior. Eight Edition: Irwin McGrawHill.Linn,TA 1994. Learning from the Competition, Journal of Accountancy . February, pp.43-46.

Madnick, S. E. 1992, 'The Challenge to be Part of the Solution Instead of BeingtheProblem', in the Second Annual Workshop Information Technology & Systems,eds.V. C. Storey & A. B. Whinston, Dallas, TX, pp. 1-9.

185

Malciu L.,1998 Cererea şi oferta de informaţii contabile, Editura Economică, Bucureşti,pp 43-87

Manirath Wongsim (2013), Journal of Southeast Asian Research, DOI: 503638. IBIMAPublishing Journal of Southeast Asian Researchhttp://www.Ibima publishing.com /journals/JSAR/jsar.htmlArticle ID 503638, 14 pages

Manirath Wongsim and Jing Gao Exploring Information Quality in AccountingInformation Systems Vol. 2011 03.03.2013 http://www .ibimapublishing .com/journals/CIBIMA/cibima.html

Mardiyah, Aida Ainul and Gudono. 2001. Effect of Environmental Uncertainty andDecentralization characteristic Against Management accounting systems. Rise Journal ofAccounting Indonesia 4 (1). pp.1-30.

Markus, M. L. and Pfeffer, J., “Power, and the Design and Implementation of Accountingand Controlling Systems.” Accounting, Organization and Society, Vol. 8, No. 2-3, pp.205-218, 1983.

MAROTO J. A., (2008): “Las PYME españolas con forma societaria”, Ministerio deIndustria, Turismo y Comercio, Madrid.

Marriot, N., and Marriot, P. (2000). Professional accountants and the development of amanagement accounting service for the small firm: Barriers and possibilities.Management Accounting Research; 11: 475-492.

Maudlin, E.G., and L.V. Ruchala. 1999. Towards a meta-theory of accountinginformation systems. Accounting, Organizations and Society 24 (May): 317-331.

MCGRATH, K. (2006): “Affection not affliction: The role of emotions in informationsystems and organizational change”, Information and Organization vol. 16: 277-303.http://dx.doi.org/10.1016/j.infoandorg.2006.09.001

McGraw-Hill Concise Encyclopedia of Engineering. © 2002 by The McGraw-HillCompanies, Inc.02.02.2014 http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Computer-based+systems

McLeod, Raymond. 1996. Management Information System, Simon & Schuster (Asia)Pte, LTd. Ndubisi, Nelson Oly; Gupta, Omprakash K.; and Ndubisi, Gibson C. 2005. TheMoguls' Model ofComputing: Integrating the Moderating Impact of Users' Persona intothe TechnologyAcceptance Model, Journal of Global Information TechnologyManagement, Vol. 8, No. 1, p.27-47.

McMahon, Richard G.P. (2001a). Business growth and performance and financialreporting practices of Australian manufacturing SMEs, Journal of SBM, 39(2), p. 152-164.

McMahon, Richard G.P. (2001b). Growth and performance of manufacturing SMEs: Theinfluence of financial management characteristics, ISBJ, 19(3), p. 10-28.

McMahon, Richard G.P. and Davies, L.G. (1994). Financial reporting and analysispractices in small enterprises: Their association with growth rate and financialperformance, Journal of Small Business Management, 32(1), p. 9-17.

Mema.F,Hoda.H,Tabaku.J Economik education in Albania and labour Market challenges.Rducation and economic development 2006

186

Menachemi, N., Burkhardt, J., Schewchuk, R., Burke, D.; Brooks, R.G. (2006): “HospitalInformation Technology and positive financial performance: a different approach tofinding ROI”, Journal of Healthcare Management, vol. 51, n. 1: 40-59.

Mia L and Brian Clarke. 1999. Market Competition, Management and AccountingSystemsBusiness Unit Performance. Management Accounting Research , Vol.10. pp.137-158.

Michael Quinn Patton M., 2002. Qualitative Research & Evaluation Methode SAGEPublications,

MILANÉS, P., (2007), “Propuesta de una definición de PYME con fines contables”,CISS Técnica Contable, vol. 59, n 694: 31-39.

Miles, B. and Huberman, A. M. (1994), Qualitative Data Analysis: AnExpandedSourcebook, 2nd ed., Sage Publications, Thousand Oaks, California.

Miles, R.E.; Snow, C.C. (1978): Organizational Strategy, Structure, and Process;McGraw-Hill Book Company, New York.

Mittman, B , Northwestern University (Evanston, Ill.). Steel Resource Center, J. L.Kellogg Graduate School of Management. Center for Technology in Management 1988Compute pg 1-40

Mitchell, F., Reid, G., and Smith, J. (2000). Information system development in the smallfirm: The use of management accounting. CIMA Publishing. Mohd Harif, M.A. andOsman, H. (2008). The Financial Management Practices in Small and MediumEnterprises (SMEs): An In-depth Study Among SMEs in Kedah, a paper presented atAnnual International Conference on Public Policy and Management.

Montgomery, Margot J. (1993). Document supply in a changing world. Interlending andDocument Supply, 21(4), 24-29.

Muent H., (2000) Localised cooperation between small firms in the socio-economictrasition process in Poland twon cases from the Poznan region, in JJ Paeysek et al.73-78

Myftaraj E.,2014 .Doktrature Sinergjia që krijohet nga ndërveprimi i marketingut tëmarrëdhënieve me marketingun në internet. Rasti i industrisë bankare shqiptare

NARANJO-GIL, D., (2004): “The Role of Sophisticated Accounting System in StrategyManagement”, The International Journal of Digital Accounting Research, vol. 4, n. 8:125-144.

Nicolau, A.I., Bhattacharya, S., (2006): “Organizational performance effects of ERPsystems usage: The impact of post implementation change”, International Journal ofAccounting Information Systems, vol.7, n1: 18-35.http://dx.doi.org/10.1016/j.accinf.2005.12.002

Nieto, M.J., Fernandez, Z., (2006): “The role of information technology in businessstrategy of small and medium enterprises”, Journal of International Entrepreneurs, vol.3:251-262.

Nizarudin, Abu. 2006.Effect of customization strategy for Corporate PerformanceDistinctive Usage through MANAGEMENT Accounting Information SystemCharacteristically Broad cope and aggregation. Accounting national Symposium IX.

187

Nurnaluri, Srithi. 2005. Task uncertainty and Cultural Organization as a moderatingvariable on the relationship between the use of Managerial Accounting Information withKiner. Thesis (unpublished), Graduate Program UGM

OCDE: Perspectives économiques de l´OCDE: "Quels sont les facteurs qui sous-tendentla croissance dans les différents pays de l ´OCDE?" June n. 67 vol. 2000-1.

Otley, D. “Performance management: A framework for management control systemsresearch”, Management Accounting Research, 10(4), 363-382, 1999.

Otley, D. “The contingency theory of management accounting: Achievement andprognosis”, Accounting, Organizations and Society, 5(4), 413-428, 1980.

Paradice, D. B. & Fuerst, W. L. 1991, 'An MIS Data Quality Methodology Based onOptimal Error Detection', Journal of Information Systems, vol. 5, no. 1, pp. 19-48.

Pérez Estébanez, R., Urquía Grande, E., Muñoz Colomina, C.I. (2010): “InformationTechnology implementation for continuous improvement: Empirical evidence in SpanishSME´s”. International Journal of Accounting and Information Management, vol. 18, n.1:39-57. http://dx.doi.org/10.1108/18347641011023270

Peter L. T. Pirolli2007 Book Information Foraging Theory:Adaptive Interaction withInformation

Porter, M.E. (1985): Competitive Advantage: Creating and Sustaining SuperiorPerformance, The Free Press, New York

Porter, ME 1980. How Competitive Forces Shape Strategy. Harvard BusinessReview .March / April. pp.137-145.

Powell, T.C., Dent-Micallef, A., (1997):”Information Technology as CompetitiveAdvantage: The role of human, business and technology resources”, StrategicManagement Journal, vol. 18, n.5: 375-405.

Rabinow, Paul and William Sullivan. 1979. Interpretive Social Science: A Reader.Univ. California Press.

Rai, A., Patnayakuni, R.; Patnayakuni, N., (1996):”Refocusing where and how IT value isrealized: An empirical investigation”, Omega International Journal of ManagementScience, vol. 24, n. 4: 399-412.

Randall E. Schumacker, Richard G. Lomax, 2012, A Beginner's Guide to StructuralEquation Modeling: Third Edition, Published in 2010. Routledge is an imprint of Taylor& Francis

Ravichandran, T.; Lertwongsatien, C., (2005):” Effect of Information Systems, Resourcesand Capabilities on Firm Performance: A resource based perspective”, Journal ofManagement Information Systems, vol. 21: 237-276....

Redman, T. C. (1998). "The Impact of PoorData Quality on the TypicalEnterprise,"Commun. ACM 41, 79-82.

Redman, T. C. (2008). Data Driven:Profiting from Your Most ImportantBusiness Asset. Redman, T. C. 1998, 'The Impact of Poor Data Quality on the Typical Enterprise',

Communications of the ACM, vol. 41, no. 2. Riyanto, Bambang. 2003. An Examination of the Impact of the Fit Between

StrategicUncertainty and Management Accounting Systems on FinancialPerformance.Rise Jurnal Akuntansi Indonesia , vol.6, No.3, September, pp.288-303.

188

Riyanto, Bambang. Isu1999. Identification of Accounting Research MANAGEMENT:Contingency Approach. media Accounting, No.34 / Th.VI April.

Rolfe, AJ 1992. Profitability, Reporting Techniques Information Bridge the Gap. TheJournalof Business Strategy. pp.32-37.

Rom, A. & Rohde, C. (2007). ManagementAccounting and IntegratedInformationSystems: A Literature Review, InternationalJournal of AccountingInformation Systems8, 40-68.

Romney MB, Steinbart PJ (2009)'Accounting information systems.(PeasonPrentice Hall)pg, 324-356

Romney, M. B. & Steinbart P. J. (2012). Accounting Information Systems, 12 th Edition.Boston: Prentice Hall.

Romney, M. B. & Steinbart, P.J. (2009).'Accounting InformationSystems,'(PeasonPrentice Hall).

Ruseti,B ;Sevrani.K., 2005, Book Sistemet e Informacionit ne menaxhim. pg 68-90 Russell S and Norvig P 1995 Artificial IntelligenceA Modern Approach pp 3-31,841-853 Salaün, Y. & Flores, K. (2001). "InformationQuality: Meeting the Needs of

theConsumer," International Journal ofInformation Management 21, 21-37. Salaün, Y. & Flores, K. (2001). "InformationQuality: Meeting the Needs of

theConsumer," International Journal ofInformation Management 21, 21-37. Santamaría, L., Núñez, M., Gago, S., (2010): “The role played by interdependences in

ERP implementations: an empirical analysis of critical factors that minimize elapsedtime”, Information & Management, http://dx.doi.org/10.1016/j.im.2009.10.004.

Santhanam, R.; Hartono, E. (2003): “Issues in linking Information Technology capabilityto firm performance”, MIS Quaterly, vol. 27, n.1: 125-153.

Scapens, R.; Jazayeri, M.; Scapens, J. (1998), “SAP: integrated Information Systems andthe implications for MA” Management Accounting Research, Vol. 76, n. 8: 46-48.

SCAPENS, R.W.; JAZAYERI, M. (2003): “ERP Systems and Management Accountingchange: Opportunities or Impacts? A research note”, European Accounting Review,Vol.12, n.1: 201-233. http://dx.doi.org/10.1080/0963818031000087907

Sekaran, U. (2000) Research Methods for Business: A skill-building approach, 3rdedition. New York:

Sellers TH., Doctoral Multivariate Analysis of Prognostic Factors for Survival FollowingDoxorubicin-eluting Bead Transarterial Chemoembolization for HepatocellularCarcinomaPublication Date 2013University/Publisher Emory University

Shelly B, Cashman J and Vermaat E ; 1999 Discavering compjuters , Course complete.

Silverman D.,1997 Qualitative Research, pp 37-79 SimkinM, Bagranoff N, Norman C, 2005 Core Concepts of Accounting Information

Systems, 9th Edition., Copyright © 2000-2015 by John Wiley & Sons, Inc pp 33-79 Simons, R. 1987. Accounting Control Systems and Business Strategy: An Empirical

Analysis.Accounting, Organization and Society , Vol.12, No.4, pp.357-374. Smaling, A. (1987). Methodological objectivity and qualitative research. Doctoral

dissertation. Lisse, The Netherlands: Swets & Zeitlinger.

189

Sofyan,Yamin. 2009. SPSS Complete with Statistical Analysis Techniques SoftwareSPSS, Salemba Infotek, Jakarta.

Stair R,Reynolds G Principles of Information Systems 2002 pg 122-142 Stratton, W. O. 1981, 'Accounting Systems: The Reliability Approach to InternalControl

Evaluation', Decision Sciences, vol. 12, no. 1, pp. 51-67. Strong, D. M., Lee, Y. W. & Wang, R. Y. 1997, 'Data Quality in

Context',Communications of the ACM, vol. 40, no. 5, pp. 103-110. Supardiyono, YP. 1999. Effect of Environmental Uncertainty and Chart of Organization

Effectiveness of the Management Accounting Managerial System in improving Kiner.Thesis (unpublished), Graduate Program UGM,

Susanto, Y. Kurnia and Gudono. 2007. Effect of Market Competition Intensityhumanitarian against the relationship between the use of Accounting and InformationManagement System Kiner Job Satisfaction and Business Unit. Journal of Business andAccounting, Vol. 9, No. 3, pp.177-198.

Susanto, Y. Kurnia. 2008. Influence of the Relationship Between Uncertainty TaskManagement Information System and Managerial Accounting Kiner. Journal ofAccounting and Business, Vol. 8, No. 1, pp.15-24

Tam, K. Y. (1998):” The Impact of Information Technology Investments on FirmPerformance and Evaluation: Evidence from Newly Industrialized Economies”,Information System Research, vol. 9, n. 1: 85-98.

Tanabe, K.; Watanbe, C. (2005):”Sources of small and medium enterprises excellentbusiness performance in a service oriented economy”, Journal of Services Research, vol.5, n. 1: 5-20.

Turban, E. & Aronson, J. E. (2001). Decision Support Systems and Intelligent Systems,6th Edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Unit and priciple robotics, BotimiGootheart-Willcox.Co.,Inc (2013) pp 23-47 Van De Ven A.H.; Drazin, R. (1985): “The concept of fit in contingency theory”,

Resources Organizational Behaviour, vol. 7: 65-333. Verhees, J.H.; Meulenberg, M.T.G. (2004):”Market orientation, Innovativeness, product

innovation and Performance in Small Firms”, Journal of Small Business Management,vol. 42, n. 2: 134-154. http://dx.doi.org/10.1111/j.1540-627X.2004.00102.x

Wah, L. (2000): “Give ERP a chance”, Management Review, vol. 89, n. 3, pp. 20-24.

Wang, R. Y. & Madnick, S. E. 1990, 'A Source Tagging Theory forHeterogeneousDatabase Systems', in International Conference On InformationSystems,Copenhagen, Denmark, pp. 243-256.

Wang, R. Y. & Strong, D. M. 1996, 'Beyond Accuracy: What Data Quality Means toDataConsumers', Journal of Management Information Systems, vol. 12, no. 4, pp. 5-34

Wang, R. Y. 1998, 'A Product Perspective on Total Data QualityManagement',Communications of the ACM, vol. 41, no. 2, pp. 58-65.

Wang, R. Y., Kon, H. B. & Madnick, S. E. 1993, 'Data Quality RequirementsAnalysisand Modeling', inProceedings of the Ninth International Conference ofData Engineering,IEEE Computer Society Press, Vienna, Austria.

190

Wang, R. Y., Lee, Y. W., Pipino, L. L. & Strong, D. M. 1998, 'Manage YourInformationas a Product', Sloan Management Review, vol. 39, no. 4, pp. 95-105.

Wang, R. Y., Reddy, M. P. & Gupta, A. 1993, 'An Object-Oriented Implementation ofQuality Data Products', in Proceedings of the WITS-'93 Conference, Orlando,Florida.

Wang, R. Y., Reddy, M. P. & Gupta, A. 1993, 'An Object-Oriented ImplementationofQuality Data Products', in Proceedings of the WITS-'93 Conference, Orlando,Florida.

Wang, R. Y., Reddy, M. P. & Kon, H. B. 1993, 'Toward Quality Data: An AttributebasedApproach',Journal of Decision Support Systems.

Wang, R. Y., Storey, V. C. & Firth, C. P. 1995, 'A Framework for Analysis ofDataQuality Research', IEEE Transactions on Knowledge and Data Engineering, vol.7,no. 4, pp. 623-639.

Wang, Wei; Hsieh, J.J. Po-An; Butler, John E.; and Hsu, Sheng-Hsun. 2008. Innovatewith ComplexInformation Technologies:A Theoretical Model and EmpiricalExamination, The Journal ofComputer Information Systems; Fall, Vol. 49, No. 1,ProQuest Computing, p. 27-36. 252

Warren, C.S., Reeve, J. M., & Fess, P.E. (2005). Accounting, 21st Edition. Australia:Thomson South Western.

White, G. I., Sondhi, A. C., & Fried, D. (2003). The Analysis and Use of FinancialStatements, 3 rd Edition. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc.

Wilkinson, W.J., Cerullo. J.M., Raval. V., Wong­ on­ Wing.B. (2000), Accounting Information Systems. Fourth Edition, John Wiley and Sons. Inc. pg 201-223

Williams, J. R., Haka, S. F., Bettner, M. S., & Carcello, J. V. (2008 F&MA The Basis forBusiness Decisions, 14 th Edition. New York: McGraw-Hill Higher Education.

Willkinson, Joseph W., 2005,” Accounting Information System”, 8th edin 232-287 Wood Ph. Secondary Analysis of Claims Regarding theReflective Judgment interview:

Internal Consistency,Sequentiality and Intra-Individual Diferences in StructuredProblem Solving.Paper (NewOrleans, LA, April 4-8, 1994).

Wright S The Method of Path Coefficients. Sewall Wright. The Annals of MathematicalStatistics, Vol. 5, No. 3 (Sep., 1934), 161-215.

Wysocki, D. J. and M. K. Corp. 2006. Using seed size, planting date, and expectedyieldto adjust dryland winter wheat seeding rates. Oregon Agric. Exp. Station SpecialReport1068 pp 103-110.

Wysocki, D., and N. Sirovatka. 2006. Yield and seed quality of direct harvested,swathed,and forced lodged winter canola. Agronomy pp 299-312

Xu H., 2002 Critical Success Factors for Accounting InformationSystems Data Qualitypp 2-43

Xu, H. & Al-Hakim, L. 2002, “Accounting Information Systems Data Quality: A CriticalSuccess Factors Approach,” Information Resources Management AssociationInternational Conference (IRMA’2002), Seattle WA, USA 124-140

Xu, H., 2002, “The Survey of Factors Impacting Upon Accounting Information Quality”,ACME International Conference on Pacific Management, Los Angles, USA pg 202-227

Yu, S. & Neter, J. 1973, 'A Stochastic Model of the Internal Control System', Journal pg347-363

191

APPENDIXPyetësor për studim shkencor

Përshëndetje! Në kuadër të një studimi doktorature, me teme: “”Faktorët qe ndikojne ne

rritjen e cilesise në Sistemet e Informacionit Kontabel (SIK)” do t’ju luteshim të nakushtonit disa minuta kohë, për plotësimin e këtij pyetësori.

Pyetësori nuk kërkon identifikimin tuaj. Të gjitha të dhënat që do të jepni, do të përdoren

vetëm për efekt studimi dizertacioni dhe për punime shkencor nga doktoranti.Ju falenderojmë paraprakisht!

Pyetjet e mëposhtme janë pyetje të përgjithshme demografike rreth jush.

01 Ku jetoni aktualisht:

o Tiranëo Durrëso Qytet tjetër (Shenoni qytetin

02 Gjinia:o Mashkullo Femër

03 Mosha:

o 18-25o 26-35o 36-45o 46-55o Mbi 55

04 Arsimi juaj i përfunduar:

o Arsim 8-vjeçaro Arsim i mesëmo Arsim i lartëo Mastero Doktoraturë

05 Statusi i punësimit:

o I punësuar në sektorin shtetëror.o I punësuar në sektorin privat - prodhimo I punësuar në sektorin privat – shërbimeo I punesuar sektorin

financiar/mikrofinanceo I punesuar sektorin ndertimito I punesuar sektor te tjere(Shenoni

sektorin)

06 Pozicioni i punës suaj:

o Specialist i thjeshtëo Drejtues sektori / grupio Menaxhero Drejtor / pronar

07 Vjetersia ne pune

o 0-3 vjeto 3-5 vjeto 5-10 vjeto 10-15 vjeto 15-20 vjeto 20-25 vjet

192

o Mbi 25 vjet

08 Profili i punes tuajo Kontabilisto Informaticieno Asnje nga mesipermet

09 Lidhje me SIK

o Jeni prodhues te SIKo Jeni dizenjues te SIKo Jeni perdorues te SIKo Asnje nga mesipermet

10 Pervoja juaj ne lidhje me SIK

o Kam punuar ne kerkesat qe duhet teplotesoj SIK ne organizate

o Kam punuar dizenjimin e SIKo Kam punuar ne implementimin e SIKo Kam dhene mendim ne lidhje me outputet

e SIKo Kam trajnuar punonjesit e tjereo Jam trajnuar nga punonjes te tjere.o Nuk kam pervoje

11

Madhesia e asteve tekompanise tuaj ( ne leke)

o 0 - 5 milliono 5 -10 milliono 10-20 milliono 20-50 milliono 50-100 milliono Mbi 100 milion

12Madhesia e ardhurave tekompanise tuaj (ne leke)

o 0 -10 milliono 10-20 milliono 20-50 milliono 50-100 milliono Mbi 100 milion

13 Nr i punonjesve nekompanin tuaj

o 20-50 veteo 50-100 veteo 100 -200 veteo 200-300 veteo 300- 400 veteo Mbi 400 vete

193

A Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë njohjen tuajte sistemit te informacionit kontabel (SIK)

Nuk jam aspak Jam shumëdakord dakord

A1 Unë njoh shume mire SIK 1 2 3 4 5A2 SIK eshte shume i rendesishem ne vleresimin e

organizates1 2 3 4 5

A3 SIK ka nevoje per permirsim ne funksion teMenaxhimit

1 2 3 4 5

A4 Rritja e efektivitetit te SIK rrit performancen 1 2 3 4 5A5 Drejtuesit duhet ti kushtojne me shume rendesi

SIK1 2 3 4 5

A6 Ndikimi i kostos se larte i SIK ka penguarinformatizimin e disa proceseve ne organizate

1 2 3 4 5

A7 Raportet qe prodhon SIK kane ndikuar ne rritjene cilesise vendimmarrjes

1 2 3 4 5

A8 Cilesia e SIK ndikon ne lehtesimin e auditimit tebrendshem ne organizate

1 2 3 4 5

A9 SIK rrit cilesine e raporteve financiare 1 2 3 4 5A10 SIK standartizon raportet financiare 1 2 3 4 5A11 SIK lehteson proceset e transaksioneve

financiare1 2 3 4 5

A12 Cilesia e te dhenave ndikon ne SIK 1 2 3 4 5A13 SIK ul kostot e inventareve te mallrave 1 2 3 4 5A14 SIK cilesor eshte nje vlere e shtuar per

organizaten1 2 3 4 5

194

B Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin emjedisit te jashtem ne SIK

Nuk jam aspak Jam shumëdakord dakord

B1 Egziston lidhje midis vendit te ushtrimit teveprimtarise se biznesit (qytetit) dhe cilesise se SIK

1 2 3 4 5

B2 Ka lidhje mes universitetit te diplomimit tekontabilistit dhe cilesise se SIK

1 2 3 4 5

B3 Zhvillimi dhe modernizimi teknologjise ka lidhje tengushte me cilesine e SIK

1 2 3 4 5

B4 Ndikojne politika stimuluese te qeverise ne rritjen ecilesise se SIK

1 2 3 4 5

B5 A ndikon legjislacioni ne rritjen e cilesise se SIK 1 2 3 4 5B6 Konkurenca ndikon ne rritjen e cilesise se SIK 1 2 3 4 5B7 IHD ne Shqiperi ndikojne ne rritjen e cilesise SIK 1 2 3 4 5

195

C Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin emjedisin e brendshem ne SIK

Nuk jam aspak Jam shumëdakord dakord

C1 Madhesia e kompanise ndikon ne cilesine e SIK.1 2 3 4 5

C2 Egziston lidhje mes formes se pronesise dhecilesise se SIK?

1 2 3 4 5

C3 Struktura organizative (te paturit e nje departamentikontabiliteti) ka lidhje me cilesise se SIK

1 2 3 4 5

C4 Ka lidhje mes profesionit te CEO dhe cilesise sesistemit informacionit kontabel.

1 2 3 4 5

C5 Ka lidhje midis kultures se organizates dhe cilesise seSIK

1 2 3 4 5

C6 Struktura e kontrollit te brendshem ndikon ne rritjen ecilesise se SIK

1 2 3 4 5

C7 Ndikimi i motivimit te punonjesve rrit cilesine e SIK 1 2 3 4 5C8 Shtrirja gjeografike e organizates ka ndikim ne

cilesine e SIK1 2 3 4 5

196

D Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin eInformatizimit i te dhenave ne SIK

Nuk jam aspak Jam shumëdakord dakord

D1 Shkalla e informatizimit ndikon ne cilesine e SIK. 1 2 3 4 5D2 Cilesia e te dhenave te inputuara ndikon ne te

paturit e nje sistemi informacioni kontabel cilesor.1 2 3 4 5

D3 Profili profesional i specialisteve te IT ndikon ne krijimindhe menaxhimin e nje SIK cilesor.

1 2 3 4 5

D4 Cikli i jetes se SIK ndikon ne cilesine e tij 1 2 3 4 5D5 Informatizimi i ngjarjeve ekonomike rrit cilesine e SIK 1 2 3 4 5D6 Informatizimi i procesit te prodhimit rrit cilesine e SIK 1 2 3 4 5

197

E Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikiminFormimit profesional te punonjesve qe punojne neSIK ne cilesine tij

Nuk jam Jamaspak shumëdakort akord dakort

E1 Universiteti sot nxjerr studntet te kualifikuar ne SIK 1 2 3 4 5E2 Profili profesional i kontabilesteve ndikon ne krijimin

dhe menaxhimin e nje SIK cilesor..1 2 3 4 5

E3 Profili profesional i inspektorit tatimor ndikon ne krijimindhe menaxhimin e nje SIK cilesor.

1 2 3 4 5

E4 Profili profesional iaudituesve te brendshem ndikon nekrijimin dhe menaxhimin e nje SIK cilesor.

1 2 3 4 5

E5 Profili profesional i eksperteve kontabel ndikon nekrijimin dhe menaxhimin e nje SIK cilesor

1 2 3 4 5

E6 Eksperienca profesionale ne vite e kontabilistit ndikonne cilesine e SIK

1 2 3 4 5

E7 Profili i specialisteve te IT ndikon ne nje SIK cilesor 1 2 3 4 5E8 Eksperienca ne vite i specialisteve te IT ndikon ne nje SIK

cilesor1 2 3 4 5

E9 Eksperienca e punonjesve qe merren me hartimin e tedokumentave baze ndikon ne rritjen e cilesise se SIK

1 2 3 4 5

E10 Trajnimi i punonjesve gjate gjithe kohes rrit cilesine eSIK

1 2 3 4 5

198

E1 Pyetjet e mëposhtme përcaktojnë ndikimin eprospekteve te SIK(Formimi me njohuri te studenteve)

Nuk jam aspak Jamshumë dakorddakord

E1.1 A do të përshkruanit evoluimin e edukimit nëkontabilitet dhe profesionit kontabël mbas viteve’90shume te mire.

1 2 3 4 5

E1.2 A do të vlerësonit ndikimin e teknologjisë,globalizimit në evoluimin e edukimit në kontabilitetdhe profesionit kontabël, shume mire

1 2 3 4 5

E1.3 A do të vlerësonit “hendekun” midis përgatitjes gjatëshkollimit dhe tregut të punës, shume mire

1 2 3 4 5

E1.4 A ka ndryshuar ne rritje numri i studentëve cilësorëqë zgjedhin të diplomohen për kontabilitet krahasuarpara viteve’90

1 2 3 4 5

E1.5 A janë të informuar studentët mjaftueshem përmundësitë që ofron profesioni kontabilistit

1 2 3 4 5

E1.6 A do ta vlerësonit interesin e studentëve gjatë orëvetë leksioneve dhe seminareve shume mire

1 2 3 4 5

E1.7 A janë realizuar pritshmëritë tuaja në lidhje mearritjet dhe rezultatet e studentëve

1 2 3 4 5

E1.8 Ai plotëson mjaftueshem departamanti i kontabilitetitpritshmëritë dhe kërkesat e biznesit per studentët e sikontabilist te ardhshem

1 2 3 4 5

E1.9 Mendoni se programi i departimentit të kontabilitetitështë në të njëtën linjë me tregun e punës,

1 2 3 4 5

E1.10 Do ta vlerësonit shkallën e shpërblimit të profesionitkontabel shume te mire

1 2 3 4 5

Ju falenderojmë për kohën tuaj!

199

Pyetjet shtese ne lidhje me sistemin e informacionit kontabel (SIK)R Pyetjet shtese ne lidhje me sistemin e informacionit

kontabel (SIK)R1 Cila eshte vjetersia e Sistemi I nformacionit kontabel ne

organizaten tuaj (ne vite) 1-3 4-6 6-8 8-10 mbi 10 vjet

R2 Per te pasur nje SIK kompetitiv kerkesa ka ardhurnga :

drejtimi I larte menaxheret kontabilistet specilaistet e IT asnje nga keta

R3 SIK ne organizaten tuaj eshte blere i gatshem nga tregu. Po Jo

R4 Kerkesat per raportet e prodhuara nga SIK porositurnga ju u hartuan nga:

Specialistet Tuaj Konsulente vendas Konsulent te huaj Agjensi e specializuar Asnje nga keta

R5 Ne implementimin e SIK ne organizaten tuaj morrenpjese :

Specialistet e shitesit Specialistet e IT Spec Shitesit dhe IT Kontabilistet Te gjithe te

mesipermit

R6 Ku eshte fokusuar me shume SIK ne raportet e prodhuarane :

Raportet financiare Raportet per menaxhimin Raportet e auditimit Rap Finnaciare dhe

menaxhimit Pothuajse ne menyre te

barabarte

R7 SIK ne perdorim nga ana juaj mendoni se I ploteson tegjitha kerkesat me mire per:

Menaxhimin e larte Menaxhimin e mesem Auditimin Organet tatimore Te tjere

200

R8 Cila eshte kotoja e sisitemit te informacionit kontabel(SIK) ne krahasim me perfitimin ne organizaten tuaj.

Raporti Kosto/PerfitimShume e larte Shume e

ulet1 2 3 4

5R9 A ka pasur permiresim te raporteve te SIK me kalimin e

kohes apo nuk ka ndryshuar asgje qe nga implementimi. Po Jo

R10 Sa raporte afersisht ne muaj prodhon SIK ne organizatentuaj ne muaj per menaxheret e larte apo te mesem

Deri 10 raporte 11-15 raporte 16-25 raporte 26-30 raporte Mbi 31 raporte

Ju falenderojmë për impenjimin Tuaj!

201

SIKegziston

lidhje midisvendit

zhvil limi dhemordenizimi i

legjislacionindikon

konkurencandikon ne

IHD neshqiperi

PearsonCorrelation

1 .579**

.536**

.271**

.572**

.546**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000N 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

.579** 1 .582

**.293

**.593

**.692

**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation

.536** .582** 1 .305** .501** .519**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .271

**.293

**.305

** 1 .396**

.375**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .572

**.593

**.501

**.396

** 1 .707**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000N 248 248 248 248 248 248PearsonCorrelation .546

**.692

**.519

**.375

**.707

** 1

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000N 248 248 248 248 248 248

legjislacioni ndikon

konkurenca ndikonne rritjen e cilesisse SIK

IHD ne shqiperindikojne ne cilesine SIK

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Mjedisi i jashtem

SistemiInfarmocionitKontabel

egziston lidhje midisvendit te

zhvillimi dhemordenizimi iteknologjis

Tabela Korelimi i mjedisit jashtëm dhe SIK

202

SIKMadhesia ekompanisndikon ne

cilesin e SIK

strukturaorganizative(dep kont) ka

lidhje mecilesin e SIK

kultura eorganizatesndikon ne

cilesin e SIK

struktura ekontroll it tebrendshemndikon ne

rritje te c ilesisse SIK

motivimi ipunonjesvendikon ne

cilesin e SIK

PearsonCorrela tion

1 .390**

.452**

.426**

.571**

.564**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrela tion .390

** 1 .621**

.550**

.490**

.367**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrel .452

**.621

** 1 .618**

.485**

.402**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrela tion .426

**.550

**.618

** 1 .559**

.462**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrela tion .571** .490** .485** .559** 1 .746**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrela tion .564

**.367

**.402

**.462

**.746

** 1

Sig. (2-tailed) 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Mjedisi i Brendshem

SIK

madhesia ekompanisndikon necilesin eSIK

strukturaorganizative (depkont) e SIK

kultura eorganizatesndikon necilesin eSIK

struktura ekontrol lit tebrendshemndikon nerritje tecilesis seSIK

motivimi ipunonjesvendikon necilesin eSIK

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Tabela Korelimi i mjedisit të brendshëm dhe SIK

203

SistemiInfarmocionitKontabel

shkalla einformatizimit ndikonne ci lesin e

SIK

cilesia e tedhenavendkon necilesin e

SIKI

cikli i jetesse SIK

ndikon necilesin e tij

Informatizim i i

ngjarjeveekonomikerrit cilesin e

SIK

informatizimi i

procesit teprodhimit

rrit cilesin eSIK

PearsonCorrelation

1 .459**

.465**

.486**

.487**

.499**

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .459** 1 .692** .600** .639 ** .655**

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .465

**.692

** 1 .539**

.599**

.581**

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .486

**.600

**.539

** 1 .695**

.734**

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .487

**.639

**.599

**.695

** 1 .820**

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation .499

**.655

**.581

**.734

**.820

** 1

Sig. (2-tailed) 0 0 0 0 0

N 248 248 248 248 248 248

Informatizim i ingjarjeveekonomikerrit cilesin eSIK

informatizimi iprocesit teprodhimitrrit cilesin eSIK

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Correlations

SistemiInfarmocionit Kontabel

shkal la einformatizimit ndikonne cilesin eSIK

cilesia e tedhenavendkon necilesin eSIKI

cikli i jetesse SIKndikon necilesin e tij

Tabela Korelimi i Informatizimit dhe SIK

204

SistemiInfarmoc

ionitKontabel

Universiteti sotnxjerr

studentette

kualifikuar ne SIK

profili ikontabili

stitndikon

nekrijimin

dhemenaxhimin e nje

SIKcilesor

profili iispektorittatimor

ndikon nekrijimin e

menaxhimin e njem

SIKcilesor

profiliprofesional i auditit

tebrendshem ndikon

nekrijimin

dhemenaxhimin e nje

SIKcilesor

eksperienca

profesionale e

kontabilistit ndikonne cilesin

e SIK

eksperienca ne vite

especialisteve te ITndikon ne

nje SIKcilesor

eksperienca e

punonjesve qemerren

mehartimin

e docbaze

ndikonne

cilesin eSIK

trajnimi ipunonjesvegjate gjithkohes rritcilesin e

SIK

PearsonCorrelation

1 0.051 .303** -.272** .499** .402** .326** .504** .483**

Sig. (2-tailed) 0.422 0.000 0.087 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

0.051 1 .162* -0.082 .143* 0.047 .169** .196** -0.059

Sig. (2-tailed) 0.422 0.011 0.198 0.025 0.46 0.008 0.002 0.355

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.303** .162* 1 -.308** .385** .434** .291** .458** .370**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.011 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

-.272** -0.082 -.308** 1 -.273** -.292** -.167** -.450** -.416**

Sig. (2-tailed) 0.276 0.198 0.056 0.098 0.090 0.008 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.499** .143* .385** -.273** 1 .451** .341** .546** .451**

Sig. (2-tailed) 0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.402** 0.047 .434** -.292** .451** 1 .419** .600** .554**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.460 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.326** .169** .291** -.167** .341** .419** 1 .515** .443**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.008 0.000 0.008 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.504** .196** .458** -.450** .546** .600** .515** 1 .752**

Sig. (2-tailed) 0.000 0.002 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248

PearsonCorrelation

.483** -0.059 .370** -.416** .451** .554** .443** .752** 1

Sig. (2-tailed) 0.000 0.355 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

N 248 248 248 248 248 248 248 248 248**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

eksperiencaprofesionale ekontabilistitndikon necilesin eSIK

eksperienca ne vite especialisteve te ITndikon nenje SIKcilesor

eksperienca epunonjesveqe merrenme hartimine doc bazendikon necilesin eSIK

trajnimi ipunonjesvegjate gjithkohes rritcilesin eSIK

profiliprofesionali auditit tebrendshemndikon nekrijimin dhemenaxhimin e nje SIKcilesor

Universitetisot nxjerrstudentet tekualifikuarne SIK

Correlations

SistemiInfarmocionit Kontabel

profili ikontabilistitndikon nekrijimin dhemenaxhimin e nje SIKcilesor

profili iispektorittatimorndikon nekrijimin emenaxhimin e njemSIK cilesor

Tabela Korelimi E&FP dhe SIK

205

F re q u e n c y P e rce n tV a lid

P e rc e n tC u m u la t ive

P e rce n tn u k ja md a k o r t

6 2 .4 2 . 4 2 . 4

in d if e re n t 3 7 1 4 .9 1 4 . 9 1 7 . 3

ja m d a k o r t 9 9 3 9 .9 3 9 . 9 5 7 . 3

ja m s h u m ed a k o r t

1 0 6 4 2 .7 4 2 . 7 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F re q u e n c y P e rce n t V a lidP e rc e n t

C u m u la t iveP e rce n t

n u k ja ma sp a kd a k o r t

2 7 1 0 .9 1 0 . 9 1 0 . 9

n u k ja md a k o r t 7 6 3 0 .6 3 0 . 6 4 1 . 5

in d if e re n t 6 0 2 4 .2 2 4 . 2 6 5 . 7

ja m d a k o r t 4 5 1 8 .1 1 8 . 1 8 3 . 9

Ja m sh u m ed a k o r t 4 0 1 6 .1 1 6 . 1 1 0 0 . 0

2 4 8 1 0 0 1 0 0

P erg ji g je t F re q u e n c y P e rce n t V a lidP e rc e n t

C u m u la t iveP e rce n t

n u k ja ma sp a kd a k o r t

3 7 1 4 .9 1 4 . 9 1 4 . 9

n u k ja md a k o r t 8 1 3 2 .7 3 2 . 7 4 7 . 6

in d if e re n t 7 2 2 9 2 9 7 6 . 6

ja m d a k o r t 4 3 1 7 .3 1 7 . 3 9 4

ja m s h u m ed a k o r t

1 5 6 6 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

P erg ji g je t F re q u e n c y P e rce n tV a lid

P e rc e n tC u m u la t ive

P e rce n tn u k ja ma sp a kd a k o r t

5 2 2 2

n u k ja md a k o r t 2 5 1 0 .1 1 0 . 1 1 2 . 1

in d if e re n t 5 3 2 1 .4 2 1 . 4 3 3 . 5

ja m d a k o r t 7 5 3 0 .2 3 0 . 2 6 3 . 7

ja m s h u m ed a k o r t

9 0 3 6 .3 3 6 . 3 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

V a lid

A do ta v le r os o n i n d i k i m in e te k no lo g j is , g l ob a li zi m it ne e v o l im ee du k i m in n e k o nta b il ite t d he ne e du k im i n e p ro fe s i on it k on ta be l s h

V a lid

A do ta v le r e s on i he n de k un m i d i s p e rg a t it j e s g j a te s h k o l li m it dh etr e gu t te p un e s s h m i re

V a lid

Tr a jn im i i p un on je s ve g ja te g j ith e k o he s rr it c i le s i ne e S I K

V a lid

S i e v le r e s o n i c i le s i n e e d uk im i t d he pr o fe s i on it te k on ta b i li s t it pa sv i te v e 9 0

206

p F r e q u e n c y P e r c e n t V a l idP e r c e n t

C u m u la t iv eP e r c e n t

n u k ja ma s p a kd a k o r t

3 4 1 3 .7 1 3 . 7 1 3 . 7

n u k ja md a k o r t

1 0 1 4 0 .7 4 0 . 7 5 4 . 4

in d i f e r e n t 6 4 2 5 .8 2 5 . 8 8 0 . 2

ja m d a k o r t 3 7 1 4 .9 1 4 . 9 9 5 . 2

ja m s h u m ed a k o r t

1 2 4 .8 4 . 8 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

P F r e q u e n c y P e r c e n tV a l id

P e r c e n tC u m u la t iv e

P e r c e n tn u k ja ma s p a kd a k o r t

4 0 1 6 .1 1 6 . 1 1 6 . 1

n u k ja md a k o r t 9 0 3 6 .3 3 6 . 3 5 2 . 4

in d i f e r e n t 8 1 3 2 .7 3 2 . 7 8 5 . 1

ja m d a k o r t 3 6 1 4 .5 1 4 . 5 9 9 . 6

ja m s h u m ed a k o r t

1 0 .4 0 . 4 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

P F r e q u e n c y P e r c e n tV a l id

P e r c e n tC u m u la t iv e

P e r c e n tn u k ja ma s p a kd a k o r t

3 5 1 4 .1 1 4 . 1 1 4 . 1

n u k ja md a k o r t

1 0 1 4 0 .7 4 0 . 7 5 4 . 8

in d i f e r e n t 8 0 3 2 .3 3 2 . 3 8 7 . 1

ja m d a k o r t 2 7 1 0 .9 1 0 . 9 9 8

ja m s h u m ed a k o r t 5 2 2 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

P F r e q u e n c y P e r c e n tV a l id

P e r c e n tC u m u la t iv e

P e r c e n tn u k ja ma s p a kd a k o r t

3 5 1 4 .1 1 4 . 1 1 4 . 1

n u k ja md a k o r t

9 1 3 6 .7 3 6 . 7 5 0 . 8

in d i f e r e n t 8 5 3 4 .3 3 4 . 3 8 5 . 1

ja m d a k o r t 3 2 1 2 .9 1 2 . 9 9 8

ja m s h u m ed a k o r t 5 2 2 1 0 0

A k a n d r ys h u a r n e rr it j e n r i s t u d e n t e v e c il e s o r q e d i p l o m o h e n n ek o n t a b il it e t k ra h a s u a r m e v i t e t p a ra 9 0

V a l id

A j a n e t e in f o r m u a r s t u d e n t e t m ja f t u e s h e m p e r m u n d e s i t q e o f ro n p r o fk o n t a b e l

V a l id

A d o t a v l e re s o n i in t e re s i n e s t u d e n t e v e n e a u d it o r s h t e m i re

V a l id

A ja n e r e a li z u a r p r it s h m e r it t u a j a n e l id h j e m e a r r i t je n e re z u l t a n t e ve t es t u d e n t e v e

V a l id

207

p F re q u e n c y P e rce n tV a lid

P e rc e n tC u m u la t ive

P e rce n tn u k ja ma sp a kd a k o rt

2 7 1 0 .9 1 0 . 9 1 0 . 9

n u k ja md a k o rt

8 9 3 5 .9 3 5 . 9 4 6 . 8

in d if e re n t 9 3 3 7 .5 3 7 . 5 8 4 . 3

ja m d a k o rt 3 3 1 3 .3 1 3 . 3 9 7 . 6

ja m s h u m ed a k o rt 6 2 .4 2 . 4 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F re q u e n c y P e rce n t V a lidP e rc e n t

C u m u la t iveP e rce n t

n u k ja ma sp a kd a k o rt

2 7 1 0 .9 1 0 . 9 1 0 . 9

n u k ja md a k o rt 8 7 3 5 .1 3 5 . 1 4 6

in d if e re n t 8 8 3 5 .5 3 5 . 5 8 1 . 5

ja m d a k o rt 3 8 1 5 .3 1 5 . 3 9 6 . 8

ja m s h u m ed a k o rt

8 3 .2 3 . 2 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

p F re q u e n c y P e rce n tV a lid

P e rc e n tC u m u la t ive

P e rce n tn u k ja ma sp a kd a k o rt

3 0 1 2 .1 1 2 . 1 1 2 . 1

n u k ja md a k o rt

7 8 3 1 .5 3 1 . 5 4 3 . 5

in d if e re n t 1 0 6 4 2 .7 4 2 . 7 8 6 . 3

ja m d a k o rt 2 8 1 1 .3 1 1 . 3 9 7 . 6

ja m s h u m ed a k o rt 6 2 .4 2 . 4 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F re q u e n c y P e rce n tV a lid

P e rc e n tC u m u la t ive

P e rce n t

1 -M a r 8 9 3 5 .9 3 5 . 9 3 5 . 9

4 -Ju n 8 9 3 5 .9 3 5 . 9 7 1 . 87 -A u g 3 3 1 3 .3 1 3 . 3 8 5 . 1

9 -O c t 1 4 5 .6 5 . 6 9 0 . 7

m e s h u m ese 1 0 vje t

2 3 9 .3 9 . 3 1 0 0

To t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

V a lid

M e nd on i s e p ro gr a m i i d e p te k o nta b il ite t i t e s hte ne te n je j te n l in j m etr e gu n e p un e s

V a lid

D o ta v l e re s o ni s h k a l le n e v le r e s im i t te pr ofe s io ni t k o nta b e l s h te m ir e

V a lid

A i p l ote s i n m ja ftu e s he m d e p i k on t p ri ts hm e r it d he k e rk e s a t e b iz n e s itpe r s tu de n te t s i k on ta bi li s t te a rd hs he m

C il a e s hte v je te r s ia e S I K ne or ga ni za te n tu a j

V a lid

208

Frequency Percent

ValidPercent

CumulativePercent

drejtim i larte 142 57.3 57.3 57.3

menaxheret 38 15.3 15.3 72.6

kontabilistet 36 14.5 14.5 87.1

Specialist teIT 7 2.8 2.8 89.9

Asnj ie ngaketa 25 10.1 10.1 100

Total 248 100 100

Frequency Percent

ValidPercent

CumulativePercent

po 188 75.8 75.8 75.8

jo 59 23.8 23.8 99.64 1 0.4 0.4 100

Total 248 100 100

Frequency Percent

ValidPercent

CumulativePercent

specialistettuaj 48 19.4 19.4 19.4

konsulentvendas

26 10.5 10.5 29.8

konsulent tehuaj 45 18.1 18.1 48

agjensi especializuar

83 33.5 33.5 81.5

asnji nga keta 46 18.5 18.5 100

Total 248 100 100

Frequency

PercentValid

PercentCumulative

Percent

specialistet eshi tesit

40 16.1 16.1 16.1

specialistet eIT

12 4.8 4.8 21

te paret dhe tedytet

15 6 6 27

kontabilistet 20 8.1 8.1 35.1

te gjithe temesipermit

161 64.9 64.9 100

Total 248 100 100

Valid

Per te pasur nje SIK kompetitiv kerkesa ka ardhur nga

Valid

SIK ne organizaten tuaj eshte blere i gatshem nga tregu

Valid

Kerkesa per raportet e prodhuar nga SIK porositur nga ju u hartua nga

Valid

Ne implementimin e SIK ne organizaten tuaj moren pjese

209

F r e q u e n cy

P e r c e n t V a l i dP e r c e n t

C u m u l a ti v eP e r c e n t

r a p o r t e tf i n a n c i a r e 4 4 1 7 .7 1 7 . 7 1 7 . 7

r o p o r t e t em e n a x h i m i t 1 0 4 4 2 1 . 8

r a p o r t e t ea u d i t i m i t 5 2 2 2 3 . 8

1 d h e 2 1 1 0 4 4 .4 4 4 . 4 6 8 . 1

p o th u a j s e n em e n y r t eb a r a b a r t e

7 8 3 1 .5 3 1 . 5 9 9 . 6

6 1 0 .4 0 . 4 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F r e q u e n cy

P e r c e n tV a l i d

P e r c e n tC u m u l a ti v e

P e r c e n t

m e n a x h i m i n el a r te

1 3 5 5 4 .4 5 4 . 4 5 4 . 4

m e n a x h i m i n em e s e m

5 6 2 2 .6 2 2 . 6 7 7

a u d i t i m i n 1 0 4 4 8 1o r g a n e tta t i m o r e 3 1 1 2 .5 1 2 . 5 9 3 . 5

te t j e r e 1 6 6 .5 6 . 5 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F r e q u e n cy P e r c e n t

V a l i dP e r c e n t

C u m u l a ti v eP e r c e n t

s h i l a r te 3 9 1 5 .7 1 5 . 7 1 5 . 7i l a r te 3 5 1 4 .1 1 4 . 1 2 9 . 8m e s a t a r i s h t il a r te

8 4 3 3 .9 3 3 . 9 6 3 . 7

i u l e t 5 8 2 3 .4 2 3 . 4 8 7 . 1

s h i u l e t 3 2 1 2 .9 1 2 . 9 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

F r e q u e n cy

P e r c e n t V a l i dP e r c e n t

C u m u l a ti v eP e r c e n t

p o 1 8 3 7 3 .8 7 3 . 8 7 3 . 8

j o 6 5 2 6 .2 2 6 . 2 1 0 0

T o t a l 2 4 8 1 0 0 1 0 0

K u e s h t e f o k u s u a r m e s h S I K n e r a p o r t e t e p r o d h u a r a n a g ju

V a l i d

S IK n e p e r d o r im n g a a n a ju a j m e n d o n I s e p lo t e s o n t e g ji t h a k e r k e s a t m em ir e p e r

V a l i d

C i la e s h t e k o s t o ja e S IK n e k r a h a s i m m e p e r f i t im i n e o r g a n i z a t e s s u a j

V a l i d

A k a p a s u r p e r m is i m t e r a p o r t e v e t e S I K m e k a l im i n e k o h e s

V a l i d

Frequency Percent

ValidPercent

CumulativePercent

deri ne 10 19 7.7 7.7 7.7deri 15raporte 26 10.5 10.5 18.1

16-25 42 16.9 16.9 35.1

26-30 31 12.5 12.5 47.6

mbi 31 raporte 129 52 52 99.6

6 1 0.4 0.4 100

Total 248 100 100

Sa raporte afersisht ne muaj prodhon SIK ne organizaten tuaj permenaxheret e larte apo te mesem e tj

Valid

210

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .579a 0.335 0.332 0.45355

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.062 0.093 32.999 0.000

egzistonlidhje midisvendit teushtrimit teveprimtarisse biznesitdhe cilesisse SIK

0.255 0.023 0.579 11.126 0.000

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .112a 0.012 0.008 0.55259

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.913 0.082 47.654 0

ka lidhjemesuniversitetittediplomimittekontabilistitdhe cilesisse SIK

0.042 0.024 0.112 1.763 0.079

Model Summary

a. Predictors: (Constant), egziston lidhje midis vendit teushtrimit te veprimtaris se biznesit dhe cilesis se SIK

Model Summary

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

a. Predictors: (Constant), ka lidhje mes universitetit tediplomimit te kontabilistit dhe cilesis se SIK

211

Model R R Square Adjusted RSquare

Std. Errorof the

Estimate

1 .536a 0.287 0.284 0.46952

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.737 0.135 20.329 0

zhvil limidhemordenizimi iteknologjiska lidhje tengushte mecilesin e sik

0.311 0.031 0.536 9.952 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .253a 0.064 0.06 0.538

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 4.312 0.074 58.357 0.000

politikatstimuluesete qeverisendikojne nerritjen ecilesis seSIK

-0.108 0.026 -0.253 -4.098 0.000

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

Model Summary

a. Predictors: (Constant), zhvillimi dhe mordenizimi i teknologjiska lidhje te ngushte me cilesin e sik

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

Model Summary

a. Predictors: (Constant), politikat stimuluese te qeverisendikojne ne rritjen e cilesis se SIK

212

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .271a 0.073 0.069 0.53533

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.586 0.109 32.789 0

legjislacionindikon nerritjen ecilesis seSIK

0.121 0.027 0.271 4.408 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .572a 0.327 0.325 0.45604

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.527 0.142 17.851 0

konkurencandikon nerritjen ecilesis seSIK

0.367 0.033 0.572 10.943 01

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Model Summary

a. Predictors: (Constant), konkurenca ndikon ne rritjen e cilesisse SIK

Model Summary

a. Predictors: (Constant), legjislacioni ndikon ne rri tjen e cilesisse SIK

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

213

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .546a 0.298 0.296 0.46574

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.719 0.133 20.462 0

IHD neshqiperindikojne necilesin eSIK

0.327 0.032 0.546 10.231 0

Model R R Square Adjusted RSquare

Std. Errorof the

Estimate

1 .390a 0.152 0.149 0.51204

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.452 0.095 36.381 0

madhesia ekompanisndikon necilesin eSIK

0.163 0.025 0.39 6.642 0

a. Predictors: (Constant), IHD ne shqiperi ndikojne ne cilesin eSIK

Model Summary

Coefficientsa

Model Summary

a. Predictors: (Constant), madhesia e kompanis ndikon necilesin e SIK

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

214

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .452a 0.204 0.201 0.49614

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.15 0.117 26.946 0

strukturaorganizative (depkont) kalidhje mecilesin eSIK

0.23 0.029 0.452 7.938 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .426a 0.182 0.178 0.50305

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.188 0.12 26.524 0

kul tura eorganizatesndikon necilesin eSIK

0.22 0.03 0.426 7.388 0

Model R R Square Adjusted RSquare

Std. Errorof the

Estimate

1 .571a 0.326 0.323 0.45649

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.381 0.155 15.345 0

struktura ekontrollit tebrendshemndikon nerritje tecilesis seSIK

0.388 0.036 0.571 10.91 0

Model Summary

a. Predictors: (Constant), struktura organizative (dep kont) kalidhje me cilesin e SIK

Coefficientsa

Model Summary

a. Predictors: (Constant), kultura e organizates ndikon necilesin e SIK

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Model Summary

a. Predictors: (Constant), struktura e kontrollit te brendshemndikon ne rritje te cilesis se SIK

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

215

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .564a 0.318 0.315 0.45925

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.508 0.146 17.139 0

motivimi ipunonjesvendikon necilesin eSIK

0.359 0.034 0.564 10.708 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .459a 0.211 0.207 0.49405

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.73 0.165 16.534 0

shkalla einformatizimit ndikonne cilesin eSIK

0.332 0.041 0.459 8.101 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .465a 0.216 0.213 0.49227

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.628 0.175 15.041 0

cilesia e tedhenavendkon necilesin eSIKI

0.346 0.042 0.465 8.239 0

Model Summary

a. Predictors: (Constant), motivimi i punonjesve ndikon necilesin e SIK

Model Summary

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

a. Predictors: (Constant), shkalla e informatizimit ndikon necilesin e SIK

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

Model Summary

a. Predictors: (Constant), cilesia e te dhenave ndkon ne cilesine SIKI

216

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .486a 0.236 0.233 0.48593

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.763 0.15 18.421 0

cikli i jetesse SIKndikon necilesin e tij

0.325 0.037 0.486 8.726 0

Model R R Square Adjusted RSquare

Std. Errorof the

Estimate

1 .487a 0.237 0.234 0.48565

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.614 0.166 15.717 0

Informatizim i ingjarjeveekonomikerrit cilesin eSIK

0.349 0.04 0.487 8.747 0

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

Model Summary

a. Predictors: (Constant), cikli i jetes se SIK ndikon ne cilesin etij

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Model Summary

a. Predictors: (Constant), Informatizim i i ngjarjeve ekonomikerrit cilesin e SIK

217

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .303a 0.092 0.088 0.52986

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 3.257 0.161 20.207 0

profi li ikontabilistitndikon nekrij imin dhemenaxhimin e nje SIKcilesor

0.195 0.039 0.303 4.993 0

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .499a 0.249 0.246 0.48189

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.773 0.144 19.262 0

profi liprofesionali auditit tebrendshemndikon nekrij imin dhemenaxhimin e nje SIKcilesor

0.323 0.036 0.499 9.031 0

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

Model Summary

a. Predictors: (Constant), profili i kontabilistit ndikon ne krijimindhe menaxhimin e nje SIK cilesor

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Model Summary

a. Predictors: (Constant), profili profesional i auditit tebrendshem ndikon ne krijimin dhe menaxhimin e nje SIKcilesor

218

M o d e l R R S q u a r eA d ju s te d R

S q u a r e

S td . E r r o ro f th e

E s tim a te

1 . 4 0 2a 0 . 1 6 2 0 .1 5 8 0 . 5 0 9 1 7

S ta n d a r d i z ed

C o e ff i c i e n ts

B S td . E r r o r B e ta t S ig .

( C o n s t a n t) 2 . 8 2 6 0 .1 8 1 5 .7 2 4 0

e k s p e r ie n cap r o fe s io n a le ek o n ta b i l i s ti tn d i k o n n ec i l e s in eS IK

0 . 3 0 7 0 .0 4 5 0 . 4 0 2 6 .8 8 5 0

M o d e l R R S q u a r eA d ju s te d R

S q u a r e

S td . E r r o ro f th e

E s tim a te

1 . 1 4 5a 0 . 0 2 1 0 .0 1 7 0 . 5 5 0 1 5

S ta n d a r d i z ed

C o e ff i c i e n ts

B S td . E r r o r B e ta t S ig .

( C o n s t a n t) 3 . 7 4 9 0 .1 3 3 2 8 .2 5 9 0

p r o fi l i is p e c ia l i s te ve t e ITn d ik o n n en je S IKc i l e s o r

0 . 0 8 4 0 .0 3 6 0 . 1 4 5 2 .3 0 6 0 .0 2 2

M o d e l R R S q u a r eA d ju s te d R

S q u a r e

S td . E r r o ro f th e

E s tim a te

1 . 3 2 6a 0 . 1 0 6 0 .1 0 3 0 . 5 2 5 7 2

S ta n d a r d i z ed

C o e ff i c i e n ts

B S td . E r r o r B e ta t S ig .

( C o n s t a n t) 3 . 1 1 0 .1 7 6 1 7 .6 7 5 0

C o e f f i c ie n t s a

M o d e l S u m m a r y

a . P r e d i c t o r s : ( C o n s t a n t) , e k s p e r ie n c a p r o f e s io n a le ek o n ta b i l i s t i t n d i k o n n e c i l e s in e S I K

M o d e lU n s ta n d a r d i z e d

C o e f fi c i e n t s

1

a . D e p e n d e n t V a r ia b le : S i s t e m i In f a r m o c io n i t K o n t a b e l

C o e f f i c ie n t s a

M o d e lU n s ta n d a r d i z e d

C o e f fi c i e n t s

M o d e l S u m m a r y

a . P r e d i c t o r s : ( C o n s t a n t) , p r o fi l i i s p e c ia l i s t e v e te IT n d i k o n n en je S IK c i l e s o r

1

a . D e p e n d e n t V a r ia b le : S i s t e m i In f a r m o c io n i t K o n t a b e l

C o e f f i c ie n t s a

M o d e lU n s ta n d a r d i z e d

C o e f fi c i e n t s

1

M o d e l S u m m a r y

a . P r e d i c t o r s : ( C o n s t a n t) , e k s p e r ie n c a n e v i t e e s p e c ia l i s te v e t eI T n d i k o n n e n je S I K c i l e s o r

(Constant) 3.11 0.176 17.6 75 0

eksperienca ne vi te espe cialis teve te ITndikon nenje SIKcil esor

0.237 0.044 0.326 5.4 06 01

219

Model R R SquareAdjusted R

Square

Std. Errorof the

Estimate

1 .504a 0.254 0.251 0.48025

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.541 0.167 15.215 0

eksperienca epunonjesveqe merrenme hartimine doc bazendikon necilesin eSIK

0.364 0.04 0.504 9.155 0

Model R R Square Adjusted RSquare

Std. Errorof the

Estimate

1 .483a 0.234 0.23 0.48681

Standardized

Coefficients

B Std. Error Beta t Sig.

(Constant) 2.607 0.169 15.438 0

trajn imi ipunonjesvegjate gjithkohes rritcilesin eSIK

0.34 0.039 0.483 8.658 0

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel

Model Summary

a. Predictors: (Constant), eksperienca e punonjesve qe merrenme hartimin e doc baze ndikon ne ci lesin e SIK

a. Predictors: (Constant), trajnimi i punonjesve gjate gjith kohesrrit cilesin e SIK

Model Summary

Coefficientsa

ModelUnstandardized

Coefficients

1

a. Dependent Variable: Sistemi Infarmocionit Kontabel