FAKULTETI I FILOLOGJISË - filologjiku.uni-gjk.org · Gjatë qëndrimit në Moskë në nëntorë í õ ñ õ, shkroi romanin e parë ^Qyteti pa reklama _, duke sfiduar qëllimshëm

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA: LETËRSI SHQIPE

PUNIM DIPLOME

SIMBOLIKA E CENSURËS KOMUNISTE NË ROMANIN

“PALLATI I ËNDRRAVE”

MENTORJA: KANDIDATJA:

Dr. Rovena Vata Marigona Krasniqi

Gjakovë, 2018

2

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA: LETËRSI SHQIPE

PUNIM DIPLOME

SIMBOLIKA E CENSURËS KOMUNISTE NË ROMANIN

“PALLATI I ËNDRRAVE”

Komisioni:

Kryetar__________________________________

Anëtar___________________________________

Anëtar___________________________________

MENTORI: KANDIDATJA:

Dr. Rovena Vata Marigona Krasniqi

Gjakovë, 2018

3

Përmbajtja

Hyrje ........................................................................................................................................................ 4

1. Jeta e Ismail Kadares ....................................................................................................................... 6

1.1 Veçoritë artistike të poezisë ......................................................................................................... 8

2. Letërsia Identiteti dhe Historia e Ismail Kadaresë ........................................................................ 10

2.1 Disidenca estetike ....................................................................................................................... 11

2.2 Vizioni historik i letërsisë ............................................................................................................ 13

2.3 Shkrimtari dhe Diktatura ............................................................................................................. 15

3. Pallati i Ëndrrave ........................................................................................................................... 17

4. Pallati i Ëndrrave gjatë Komunizmit .............................................................................................. 20

4.1 Pallati i Ëndrrave në Komunizëm ................................................................................................ 22

4.2 Pallati i Ëndrrave pas Komunizmit .............................................................................................. 24

5. Nëpunësi i pallatit të ëndrrave ..................................................................................................... 26

6. Nëpunësi i pallatit të ëndrrave dy botimet e para (1980-1981) ................................................... 28

7. Funksioni i Distopisë dhe i Aluzionit në romanin Pallati i Ëndrrave .............................................. 37

7.1 Universi imagjinarë Kadarean“Pallati i Ëndrrave”si krijim autentik ........................................... 41

7.2 Ëndërrparja frika ndaj të pandërgjegjshmes............................................................................... 43

7.3 Ëndërrparësit viktima të shtetit totalitar .................................................................................... 44

7.4 Ëndërrçuesit nëpunës të nënshtruar .......................................................................................... 45

7.5 Ëndrrat procese të mbikëqyrjes shtetërore ................................................................................ 45

7.6 Bashëndërra/Kryeëndërra kotësi institucionale ......................................................................... 45

7.7 Proceset e përpunimit të ëndrrave akte distopik ....................................................................... 46

7.8 Shtypja mbikëqyrja dhe rebelimi – topose sinjifikative të romanit distopik .............................. 47

Përfundimi ............................................................................................................................................ 51

Literatura .............................................................................................................................................. 53

4

Hyrje

Gjatë punimit të temës mund të themi se zyra "Pallati i Ëndrrave", tmerri i tij fshihet pas një

eufemizmi. Më shumë se pallat është kështjellë dhe aty as nuk mund të ëndërrohet. Qindra nëpunës

në uniforma blu në të gjelbër mbledhin, përzgjedhin dhe shpjegojnë për hesap të shtetit dhe "zotit

të ëndrrave", ëndrrat e shtetasve, ëndrrat e të gjithë qytetarëve. "Asnjë zyrë tjetër nuk është kaq e

pa arsyeshme, kaq e bindur, kaq e zellshme, d.m.th. kaq shtetërore".

Mark – Alem Bonvivant nga një familije me emër, do të marrë një vend pune në pallat, të

parën në jetën e tij. Ai fillon me "Seleksionimin", kalon shpejt tek "Interpretimi" i ëndrrave, që

qëndrojnë të lidhura në dosjen e vënë mbi tavolinë: Tri dhelpra të bardha në minaren e një xhamie.

Një maçok i bardhë me hënën në gojë. Një copë vend i rrënuar nën këmbët e një ure.

Mark – Alem dhe kolegët gërmojnë ngado për puçe, kryengritje, luftëra. Asnjë cep i ëndrrave

të fatit nuk duhet t'u ikë atyre, nuk duhet të shpëtojë pa iu ndryshuar fati dhe rrjedha.

Arkitekti i këtij pallati të errët ka vlerën e një tabele treguese letrare për vendin e tij: Ismail

Kadare, lindur më 1936 në Jug të Shqipërisë, ka studiuar në Tiranë dhe Moskë, i shfaqur dhe

konfrontuar si romancier qysh në vitet gjashtëdhjetë. Një artist që shfaqet në dy versione, ka qenë

Kadare, herë ushtar cinik i partisë, herë kritik i regjimit. Historia e "Pallatit të Ëndrrave" lindi nga

fundi i viteve shtatëdhjetë; Shqipëria po përjetonte pothuajse një valë të gjerë represioni. Pikërisht

për këtë arsye, Kadare i ngre një vello historike tekstit të tij.

Më 1981 doli romani, udhëheqja e ndaloi atë me dekret të veçantë. Ramiz Alia, princi i

kurorës së diktatorit, e kërcënoi autorin: "Populli dhe partia të ngritën ty në Olymp, por në qoftë se ti

nuk u qëndron atyre besnik, ata do të rrëzojnë pastaj në humnerë".

Kadare e kuptoi gjith këtë dhe bëri autokritikë. Alia u bë më pas pasues i Hoxhës dhe më pas

presidenti i parë i Shqipërisë "demokratike". Kadare shkoi në vitin 1990, fill pas rrëzimit të

diktaturës, në ekzil; ai jeton në Paris.

"Pallati i Ëndrrave" është njëri nga tekstet më të rrezikshme të Ismail Kadaresë, thuhet në

një tekst të shkurtër prezantues në vëllimin gjermanisht të këtij libri.

5

Frikën dhe përvojat e tij në socrealizëm, autori i ka projektuar shpesh në një sferë historike,

Perandorinë Osmane. "Makinë pushtimi" e cilëson Röhm këtë figurë të dhunshme, që Kadare e

përshkruan si "Prototip të një supershteti totalitar".

Klani i Qyprillinjve, tregon ai më pas, ka qenë i angazhuar në ndërtimin e kësaj ure në

mesjetën shqiptare dhe emri i kësaj familije rrjedh prej andej. Krahasimi midis gjuhës së dy librave:

Vihet re gjuha elegante e Kadaresë tek "Ura" (dhe në veprat e tjera), humor, dendësi dhe forcë

poetike. Kurse në rastin e "Pallatit të Ëndrrave" shihet qartë se gjuha e përdorur është e shpeshtë.

Ndjenja negative nuk parapëlqehen. Aty vihet re vetëm prania e tmerrit, panikut. Ata janë kudo.

Zhvillohet "diçka që ka brenda tmerr".

Një zyrtar gris një letër rekomandimi, jo më shumë, por mjafton sigurisht që "Mark-Alem të

ndihet si i goditur nga rrufeja". Mendimet gjenden shpesh të ripërsëritura, me atribute

shumëngjyrëshe që shtohen e shtohen; herë-herë kapet logjika e fjalive, herë-herë ajo humbet

brenda stilit. "Ai qëndronte si i ngulur pas dere dhe nuk donte t'u besonte syve të vet".

6

1. Jeta e Ismail Kadares

Ismail Kadare u lind më 28 janar 1936 në Gjirokastër, në një familje muslimane. Ai ishte një nga tre

fëmijët e Halit Kadare, i cili punonte si postier i Gjykatës së Gjirokastrës, dhe Hatixhe Dobit, e cila

vinte nga familja e njohur gjirokastrike, Dobi. Shkollën fillore dhe të mesme e mbaroi në Gjirokastër.

Në vitin 1974, në moshën 12 vjeçare arrestohet nga regjimi i sapo vendosur komunist nën akuzën

“falsifikim monedhash”, meqë gjatë lojës me shokun e tij kishin krijuar me plumb të shkrirë

monedha 5 – lekëshe dhe ua kishin treguar gjithkujt me hare. Policia i arrestoi gjatë orës së mësimit

në shkollë, dhe Ismaili bëri dy ditë burg derisa ndërhyri avokati i Kadarenjve dhe e liruan për shkak të

moshës së mitur.

Si ndëshkim në shkollë iu thye nota e

sjelljes nga pesë në tre. Më vonë do t’i

përshkruante këto ndodhi në novelën

Koha e parasë. Në moshën

trembëdhjetë vjeçare zbuloi Makbethin

një ndër veprat e Shekspirit dhe kështu

lindi dashuria për letërsinë. Tregimin e

parë, të titulluar “Në dheun e huaj” e

shkroi në vitin 1953. Gjatë kësaj kohe

botoi vëllimin poetik

“Frymëzime djaloshare”(1954), ndërsa

tri vjet më vonë, më 1957, botoi vëllimin tjetër poetik me titull “Ëndërrimet”.

Studimet universitare i kreu në Tiranë, ku më 1958 mbaroi degën e Gjuhës e Letërsisë në

Universitetin e Tiranës dhe u diplomua për Mësuesi. Në vitet 1958 – 1960 studioi në Moskë, në

Institutin e Letërsisë Botërore “Maksim Gorki”. I zhgënjyer nga realizimi socialist mendon të lërë

letërsinë krejtësisht. Detyrohet t’i braktisë studimet para kohe për shkak të ashpërsimit të

marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Bashkimit sovjetik. Kthehet në Shqipëri dhe punon fillimisht në

gazetën “Drita”, e më pas drejton revistën “Les letters albanaises”.

7

Gjatë qëndrimit në Moskë në nëntorë 1959, shkroi romanin e parë “Qyteti pa reklama”, duke sfiduar

qëllimshëm rregullat e realizimit socialist. Për shkak të temës delikate të romanit që bënte fjalë për

studentë të shthurur e amoralë që arrijn suksesin me anë të falsifikimeve, e që ishin në kundërshtim

të plotë me frymën pozitive e heronjtë pozitivë që proklamonte realizimin socialist, romani mbeti pa

u botuar.

Pas kthimit nga Moska i tregoi një mikut

të tij i cili e këshilloj që ta mbante të

fshehur e të mos ia tregonte askujt. Në

vitin 1961 botoi një vëllim me poezi me

titull “Shekulli im” ndërsa më vonë e

përpunoi një fragment nga romani “Qyteti

pa reklama” ashtu që të dukej si novelë, i

vuri titullin “Ditë kafenesh” dhe e botoi në

revistën “Zëri i Rinisë”. Vepra u ndalua

menjëherë nga autoritetet dhe i kritikuan

rëndë ata që kishin lejuar botimin e saj.

Në fillim të vitit 1970 shtëpia botuese franceze Albin Michel botoi në frëngjisht romanin “Gjenerali i

ushtrisë së vdekur” përkthyer nga Jusuf Vrioni. Ai bëri bujë në Francë dhe u përkthye edhe në gjuhë

të tjera. Në këtë kohë Kadare shkroi e botoi romanet Kështjella (1970) dhe Kronikë në Gur (1971), të

cilat përkthehen e botohen në Francë njëra pas tjetrës.

Në vjeshtën e vitit 1990, i zhgënjyer nga përpjekjet e udhëheqjes komuniste për t’i zgjatur jetën

regjimit, Ismail Kadare vendosi të arratiset nga Shqipëria në Paris dhe të kërkoj nëpërmjet mediave

perëndimore vendosjen e demokracisë. Me ndihmën e botuesit francez arrin të organizojë ikjen e

familjes së tij. Ikja e tij u mirëprit nga ata që donin demokratizimin e Shqipërisë, kurse autoritetet e

diktaturës komuniste e dënuan largimin e Ismail Kadaresë dhe e shpallën tradhtar.

Krijimtaria e tij nuk arriti të ndalohej sepes librat e tij gjendeshin kudo në Shqipëri, dhe ti hiqje vepra

e tij nga gjitha librarit, shtëpitë dhe tekstet shkollore ishin gati e pamundur. Rreth asaj kohe filluan të

përhapeshin shpifje për gjoja fyerjet që Kadare u kishte bërë refugjatëve shqiptarë që arratiseshin

nga Shqipëria, sipas të cilave ai i kishte quajtuar “jashtëqitjet e kombit”. Pas rënies së komunizmit në

vitin 1992, ai u rikthye në Shqipëri.

8

Nga viti 1990 e më pas vepra e tij bëhet shprehja më e fuqishme e vlerave gjuhësore dhe artistike të

shqipes letrare, brenda dhe jashtë vendit. Letërsia e Ismail Kadaresë pas vitit 1990 bart të njëjtat

tipare thelbësore të asaj të mëparshmes: frymën etnografike dhe shpërfaqjen e identitetit shqiptar.

Duke shtuar lirinë e autorit për të trajtuar tema që më parë nuk mund të trajtoheshin lirshëm.

Kadare ndan kohën mes Parisit dhe Tiranës. Në vitin 1996 u pranua në Akademinë e shkencave

sociale dhe politike në Francë, ku zëvendësoi filozofin Karl Popper. Nga viti 1994 deri 2004 shtëpia

botuese franceze “Fayard” botoi veprën komplete të

Kadaresë në frëngjisht dhe shqip. Në vitet e 90-ta Kadare

loboi për Kosovën dhe përkrahu bombardimet e NATO-s

kundër Serbisë.

Ismail Kadare është martuar me shkrimtaren e njohur të

skicave dhe tregimeve për fëmijë, Helena Kadare, dhe ka

dy vajza. Njëra prej tyre është përfaqësuese e Shqipëris në

OKB. Kadare flet shumë mirë gjuhën frenge.

1.1 Veçoritë artistike të poezisë

Poezia e Ismail Kadaresë është një prej zhvillimeve më

novatore në vjershërimin shqip gjatë një gjysmë shekulli.

Ajo shprehu vendosmërin e shkrimtarëve të brezit të viteve ’60 për të realizuar qëllime estetike të

ndryshme prej para ardhësve. Ismail Kadare, ndryshe nga Agolli, në periudhën e parë të krijimtarisë

së tij, u tërhoq pas poemës epiko – lirike. Në prirjen e përgjithshme ai nuk u shkëput prej frymës

monumentalizuese të poezisë së mëparshme, por e kushtëzoi këtë me tipin e njeriut shqiptar, të

historisë së tij kombëtare, të fatit të tij nëpër shekuj.

Thuajse në të gjitha poemat e shkruara në vitet ’60 – ’70 ka një gërshetim të mjeteve të reja të të

shprehurit me mënyrën tradicionale të të vështruarit të jetës dhe të historisë. Poezia e Kadaresë,

ndryshe prej prozës së tij, është përgjithësisht e qartë, pa ekuivoke, shpesh marciale, thuajse

përherë optimiste. Ajo në kritikën zyrtare është pritur si pasurim problematik i poezisë shqipe,

veçanërisht me temën e qëndresës shumëshekullore të popullit shqiptar në rrugën e tij të gjatë të

historisë. Poezia e Kadaresë është poezi e sfidave të mëdha shqiptare. Ajo është e përshkuar nga

qëndrimi hyjnizues ndaj historisë kombëtare, ndaj lavdisë së tyre, ndaj tokës së të parëve, ndaj

gjuhes shqipe.

9

Qëndresa hyn në poezinë e Kadares qysh prej kohërave antike, deri në periudhat më të afërta të

historisë. Veçmas ajo lidhet me “motin e madh”, të epokës së Gjergj Kastriotit; por Kadare hyjnizoi

një periudhë më të hershme se kjo, që ishte mitizuar më herët prej Rilindjes Kombëtare; periudha e

humanizmit evropian (siç mendon shkenca e historisë, kjo periudhë e gjeti Shqipërinë në të njëjtën

shkallë zhvillimi me anën tjetër të Adriatikut), e cila pati shprehjen e saj dhe në njeriun dhe

qytetërimin shqiptar.

Përgjithësisht poezia e Kadaresë është e sunduar prej mitit të së shkuarës, evokimit të lavdisë së

dikurshme. Kadare synon, përmes poezisë së tij, ta çlirojë shqipërinë prej akuzave që e kanë ndjekur

ndër shekuj, duke përfshirë akuzën si popull i lindur me instinktin e luftës dhe të mercenarizmi,

binjak me armën si peng i saj.

10

2. Letërsia Identiteti dhe Historia e Ismail Kadaresë

Ismail Kadare është autori më përfaqësues i letërsisë shqipe, krijimtaria artistike e të cilit ka krijuar

relacion organik me identitetin kulturor të shqiptarëve dhe është pasqyrimi më i mirë i tij. Vepra

letrare e Kadaresë ka kapërcyer kufijtë gjuhësorë dhe etnikë shqiptarë dhe zë vend meritor në

hierarkinë e letërsisë së përbotshme. Me vlerat e dallueshme artistike, ajo është bërë objekt i

studimeve të shumta dhe përbën një materie kuptimplote për të njohur Shqipërinë dhe shqiptarët:

në planin historik, kulturor, etnik e identitar.

Në këtë tekst, unë synoj t’i interpretoj marrëdhëniet ndërtekstore të letërsisë së tij me identitetin,

kulturën dhe historinë; një trekëndësh nëpërmjet të cilit vepra e tij formëson peizazhin origjinal

kadarean dhe, në anën tjetër, tregon Shqipërinë e përhershme kulturore1.

Letërsia është e lidhur me imagjinatën dhe fiksionin, mirëpo relacioni i saj me të vërtetën dhe

moralin është specifik. Kadare, i cili shkroi pjesën më të madhe të letërsisë së tij në kohën e

totalitarizmit, imagjinatën e tij e mbështolli me kulturën shqiptare dhe atë universale. Në këtë

mënyrë, tekstet e tij imagjinare, marrin kuptim, nëpërmjet leximit të tyre në relacion me baladat,

legjendat, mitet, historinë.

Studimet letrare të viteve të fundit, veç ngulmimit për t’i evidencuar, vlerësuar dhe interpretuar

entitetet estetike, artistike dhe semantike në imanencën e veprës letrare, gjithnjë e më shumë

priren për t’i analizuar dhe kërkuar fenomenet kulturore, si forma identitare që trupëzohen e

shtresohen përbrenda një letërsie. Kjo për faktin se letërsia luan rol të pazëvendësueshëm në

krijimin e formave të identitetit kulturor të një shoqërie. Në këtë tekst, do të provoj t’i lexoj disa

modele kulturore që shfaqen te letërsia e Kadaresë, duke specifikuar disa vepra të caktuara.

1 Ndue Ukaj: Ismail Kadare: Letërsia, identiteti dhe historia, Pjesë e shkëputur nga një studim i botuar në librin “Kadare,

leximi dhe interpretimet”, Gazeta Exprres, Maj 2016.

11

2.1 Disidenca estetike

Refuzimi estetik, si kategori semantike, siç shpjegon Ibrahim Rugova, realizohet me mjetet e letërsisë

dhe shfaqet në momente kur në shoqëri ndjehet nevoja e mospranimit.

Në kohën kur Kadare shkroi pjesën dërmuese të letërsisë së tij, Shqipëria staliniste ushtronte

pushtetin e vet destpotik në jetë dhe letërsi, duke tentuar ta skematizojë dhe ta instrumentalizojë

këtë të fundit në funksion të pastër ideologjik. Mirëpo Kadare me artin e tij nëpërmjet refuzimit

estetik, me satira, ironi paradokse e groteske, injoroi artin ideologjik për njeriun e ri, të moralshëm e

pa të meta të konstruktuar sipas inxhinieringut komunist, ku pushteti e partia kujdesen për

“lumturinë njerëzore” dhe shkroi një letërsi tjetërfare.

Në fakt, shkrimtari Kadare asnjëherë nuk e pranoi epitetin e të qenit disident, mirëpo ai shkroi një

letërsi që refuzoi estetikisht, një letërsi që refuzoi imponimin. Këtë aspekt karakteristik të veprës së

tij e identifikoi studiuesi Agron Tufa, i cili vë në spikamë një kategori tjetër refuzuese në veprën e tij

të quajtur “Disidencën Estetike”2. Tufa sjell argumentet e Arshi Pipës, kur pohon se me romanin

“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, Kadare përmbysi ligjet e shenjta të realizimit socialist. Partia kurrë

nuk përmendet, tematika socialiste është lënë tërësisht mënjanë dhe heroi i romanit është një

gjeneral armik i vendit.

Ndonëse çështja e të qenit disident apo nuk ndërlidhet drejtpërdrejt me dimensionin artistik e

estetik të letërsisë së tij, ajo shtrohet sa herë debatohet për veprën e shkrimtar. John Carey, kritiku i

shquar anglez, pohon se Kadare e sfidoi socrealizmin, dhe shkruan: “Të lexosh romane të tilla si:

“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Kronikë në gur” apo fantazinë satirike “Pallati i Ëndrrave”, të

ndaluar në Shqipëri menjëherë gjatë botimit, është të shikosh këto ngjarje të transfiguruar në

letërsi.”

Pushteti i alegorisë, nëpërmjet së cilës Kadare godet diktaturën, është tipar mbizotërues dhe

karakterizues i letërsisë dhe ndeshet kudo në prozën e tij. Njohës të veprës së Kadaresë, ndër ta

edhe Arshi Pipa, që herët vunë në spikamë rebelimin dhe jokonformizimin e veprës së Kadaresë. Në

këtë kontekst, Pipa shkruan: “Kronikë në gur”, i cili ndjek “Kështjellën”, sjell një pikë të mprehtë

rebelizmin jokonformist të autorit dhe akuzon këtë herë në mënyrë të nënkuptueshme partinë



12

komuniste, që nxiti luftën civile dhe e shëndërroi luftën kombëtare kundër fashizmit në luftë

klasash.”

Në fakt Ismail Kadare që në romanin “Qyteti pa reklama” (1959) e sfidoi hapur metodën socrealiste

në letërsi. Në kundërshtim me frymën pozitive dhe heronjtë pozitivë që proklamonte socrealizmi

dhe ideologjin staliniste, Kadare këtu personazhin Gjon Kurti e paraqet si njeri me karakter të dobët

më të meta të shumta, të shthurur e amoral që me falsifikimet e tij arrin majat e suksesit si

intelektual. Romani ka nota të theksuara nihiliste dhe kështu bie ndesh me metodën e afishuar

komuniste për njeriun e ri pozitiv si qenie të përkryer përbrenda rendit të ri shoqëror.

Kadare nëpërmjet këtij teksti letrar, shfaq shenjat e një letërse tjetërfare, jashtë skemave dhe

rregullave të diktatorit dhe shkruan një roman që dëfton heroin e pakënaqur, të paepur për liri, që

bie në pije e dëfrime dhe që nuk çan kokën për mësimet e partisë. Këtë soj personazhi, mirëpo në

trajta të ndryshme, do ta ndeshnim më vonë te romani “Pallati i Ëndrrave”, nëpërmjet heroit të

dështuar që kur ngritët në hierarkinë e Pallatit e kupton absurdin e punës së tij, apo te romani “Hija”

nëpërmjet skenaristit të dështuar.

Romani “Pallati i Ëndrrave” shënon një kapërcim të rëndësishëm në krijimtarinë artistike të

Kadaresë. Në këtë roman, shëmbëllyeshëm me letërsinë e Kafkës, Kadare ndërton absurdin letrar si

simbolizëm shumëdimensional, duke trajtuar një temë historike, por ku nënteksti flet për Shqipërinë

staliniste dhe utopitë që krijoi ajo ideologji. Ndonëse ngjarja është e zhvendosur në periudhën

osmane, qëllimet e autorit duken të qarta: ai ngre kambanën e alarmit nga rreziku i ëndrrave

utopike3.

E ngritja në karrierë, rezulton të jetë absurde. Në këtë mënyrë, Kadare i jep një goditje partisë dhe

pushtetit stalinist. Kritiku amerikan Richard Eder këtë roman të Kadaresë e cilëson si nga më të mirët

e autorit dhe shkruan: “Pallati i Ëndrrave” një fantazi për burokracinë e madhe otomane që mbledh

ëndrrat e njerëzve dhe ia raporton më të rrezikshmet Sulltanit.

Është kjo një parabolë e parathënë mbi marrëzitë e pushtetit - vrasës e vetëvrasës në të njëjtën

kohë. Por romani është zbavitës po ashtu të pushton me tonin e pafajësisë. Këto janë dy cilësi të

rregullta, bashkë me tmerrin në romanet e Kadaresë.”



13

2.2 Vizioni historik i letërsisë

Peisazhi tematik i romaneve të Kadaresë është sfondi i jetës shqiptare, i parë në kontekstin historik e

aktual. Në veprën e tij letrare gërshetohen përvoja nga kultura e përbotshme dhe ajo shqiptare. Eric

Faye, njohës i veprës së autorit shkruan se: “Në laboratorin e shkrimtarit, Kadareja rimerr përvoja të

provuara në të kaluarën tragjike greke e më pas nga Danteja dhe Shekspiri.” E Kadare këtë e bën,

sipas parimit se “qytetnimi dhe letërsia janë e njëjta gjë ato shprehin lirinë me të cilën fjala i jep

shpirt njeriut”.

Shkrimtari e ka dëftuar fuqinë e fjalës së epërme artistike dhe lidhjet e tij organike me kulturën,

nëpërmjet shumë kryeveprave në prozë, në të cilat e lartësoi identitetin dhe kulturën shqiptare në

hierarkinë e vlerave të përbotshme. Ndërsa, për t’i sforcuar idetë e tij përtejletrare e zgjeroi gamën e

interesimeve tematike dhe shkroi librin monumental, “Mosmarrëveshja - Raportet e Shqipërisë me

vetveten”, me të cilin shpalosi idetë letrare e kulturore, tanimë si kategori jofiksionale.

Kjo vepër, të cilën autori e kategorizoi si sprova letrare, është një ese që shënon autorin e afishuar

matanë diskursit imagjinar dhe aty e gjejmë “qenien kulturore” ku banon autori dhe ku është brumi i

identitetit të tij artistik e kulturor. I ndërgjegjshëm për këtë, ai i strukturon fijet e shkëputura

kulturore dhe shëlbimin për kombin e kërkon me ngulm te kultura dhe te ruajtja e historisë4.

Gjithnjë sipas formulës se kombi shqiptar është komb kulturor ndaj identiteti i tij kulturor duhet të

shihet përtej dyzimeve dhe krizave identitare që vijnë e turbullojnë të kaluarën nga mohues të

ndryshëm. Matteo Mandala, te parathënia e botimit të fundit “Mosmarrëveshja - Shqipëria përballë

vetes” përmend ndërlidhjen mes kësaj vepre dhe letërsisë fiksionale të Kadaresë. Sipas tij, “romani

“Hija” është ai që ndihmon edhe çështjet që vërtiten rreth Mosmarrëveshjes e sidomos na ndihmon

të argumentojmë përmes një tisi të rafinuar “tinëzisht” letrar flakërimën e betejës kulturore që

autori bën në emër dhe për hir të Shqipërisë së ardhme.”

Kadare në këtë libër, që nuk është vepër letrare në kuptimin e ngushtë të fjalës, hedh dritë për të

kuptuar statusin ontologjik të letërsisë së tij dhe dimensionin e saj historik, identitar e kulturor.

Autori aty shënjon hapur idetë e tij kulturore dhe historike, që vërtiten në shumë vepra fiksionale. Si

shkrimtar i ditur, ai këtu e paraqet alternativën e përhershme për identitetin kulturor dhe



14

përkatësinë europiane të tij. Në këtë vepër monumentale ai “duke paraqitur një objekt një ngjarje

një karakter nuk e godet një tezë, por e nxit lexuesin që ta formulojë atë”.

Ky libër që analizon mosmarrëveshjet dhe keqkuptimet e mëdha ndërshqiptare e strukturon

realitetin shqiptar në perspektivë historike e aktuale. Janë shenjat dhe simbolet letrare që bëhen

tema qendrore të kësaj vepre ku autori trajton raportet e shqiptarit me veten dhe me të tjerët, duke

e shëtitur atë nëpër kohë e hapësirë dhe duke e ballafaquar me historinë e qenësisë së tij: si filozofi

dhe histori. Agron Gjekmarkaj duke analizuar këtë vepër, shprehet: “Mosmarrëveshja” është akti më

i madh i dashurisë që shkrimtari me famë të përbotshme i blaton vendit të vet, por njëkohësisht

është një shpallje lufte me artileri të rëndë, me zjarrin e së cilës duhet të bëjnë llogaritë

përgjithmonë ata që në gjak kanë flirtin, tjetërsimin, nostalgjinë për pushtuesin dhe urrejtjen për

Gjergjin Skënderbe, i cili do të krahasohet nga Kadare me Krishtin njësoj pa varr, i ngjitur në qiell në

amshim, në përjetësi, ndaj i patakueshëm nga toka.

Gjergji hero i qytetërimit europian, i mbrojtur nga Evropa si i tillë, Gjergji hero kombëtar i

shqiptarëve i vënë në diskutim prej vetë shqiptarëve. Nënë Terezë gjithashtu, Ismail Qemali po aq.

Te kjo përputhje dhe mospërputhje konsumohet “Mosmarrëveshja”5.

Por shkrimtari nuk lodhet së përsërituri se “Dosja Kastrioti” është thagma e Shqipërisë evropiane,

shpirti, identiteti i qytetërimit perëndimor në këtë vend dhe ndaj rimohuesit me një tjetër identitet,

qerosë apo me mjekra, me gjuhë kozmopolitizmi apo mbllaçitje revanie plot gulçe e rënkim prej

shekujsh, e godasin mallkimin e luftës kundër padishahut.”

Koncepti i Kadaresë mbi identitetin kombëtar është i lidhur ngushtësisht e organikisht me kulturën, e

cila transmetohet nëpërmjet gjuhës dhe shenjave themelore identitare. Në këtë pikë, heroi Gjergj

Kastrioti - Skënderbeu është gurthemeli i kombit shqiptar dhe ai i shoqëron përsiatjet e tij në këtë

sprovë të jashtëzakonshme. Duke e njohur këtë shtresë karakterizuese të letërsisë së tij, njohës të

veprës së tij pohojnë: “Argumenti bazë i Kadaresë për mbijetesën e identitetit shqiptar është

pikërisht ritmi i ngadaltë e i gjatë herderian i formimit të identitetit.

Kadareja mbron gjuhën, zakonet dhe kulturën e popullit të tij kundër sulmeve të jashtme qofshin ato

otomane, sovjetike apo serbe. Patriotizmi i tij, në thelb, është më i afërt me atë të lëvizjes etno-

kulturore të shekullit XIX, në Evropën Qendrore, sesa me shovinizmin e shek. XX.”.



15

Relacionet e letërsisë së Kadaresë me historinë shprehen të hapura. Kadare ka një brengë të

përhershme rreth procesit të formimit të identitetit dhe shthurjes së tij. Autori frymëzohet

vazhdimisht nga historia, ndërsa temat historike në shumë romane të tij bëhen referenca themelore

ku pikëtakohen fate personazhesh e kombesh. Kështu historia si temë dhe kujtesë, shfaqet

pushtetshëm te romani “Kështjella”, në të cilin evidencat historike bëhen jorelevante, përballë

“fakteve” fiktive e artistike që i dëfton pjella e imagjinatës krijuese.

Historia përbrenda veprës së Kadaresë shfaqet me një përmasë shprehëse. Si një fushë e epërme e

truall i gjallë ku ai gjen frymëzimin për vepra artistike, në një kohë kur regjimi orvatej të mbillte një

identitet të ri, të shkëputur nga ai historik: identitetin e njeriut të ri komunist.

Autori niset nga një dramë individuale, për ta zhvendosur atë në histori, mitologji, religjion, dhe për

të dhënë kështu “shpjegime” universale për fenomene historike, politike a kulturore. Aftësia e tij për

t’i rrokur temat në tërësi, dhe për ta mbajtur lexuesin peng gjatë gjithë leximit, është tipar

karakterizues i prozës së tij.

2.3 Shkrimtari dhe Diktatura

Peter Morgan studiues dhe njohës i veprës së tij, në monografinë përmbajtësore e të shkruar me

informacione, dije e kulturë Kadare: “Shkrimtari dhe Diktatura” 1957-1990, shkruan: “Ismail Kadare

nuk na lejon të harrojmë lehtësisht”. Në këtë referencë, qëndron thelbi i letërsisë së tij. Kadare

shkruan një letërsi që lufton harresën një letërsi për kujtesën.

Shkrimtari betejën me harresën e ka në dy aspekte: kur shkruan për tema të historisë së lashtë dhe

për temat e zymta për Shqipërinë staliniste6. Të parën e bën për t’ua kujtuar shqiptarëve lidhjet

kulturore të shkëputura nëpër kohë dhe për t’ua mbajtur gjallë krenarinë, ndërkaq të dytën,

nëpërmjet aluzioneve, për të treguar ferrin komunist në Shqipërinë staliniste.

Në monografinë e tij, Morgan letërsinë e Kadaresë e vështron brenda kontekstit historik e kulturor

të shqiptarëve. Kadare kur shkruan vepra letrare me vetëdije shtegton nëpër histori, mitologji,

religjion e politik.



16

Ky studiues duke e vlerësuar rolin e autorit në Shqipërinë e zymtë pohon se Kadare është zëri i

Shqipërisë moderne dhe këngëtar i identitetit të lashtë. Ky dyzim është kyçi i jetës reputacionit dhe

veprave të tij. Në fakt studiuesi Morgan, me këtë përkufizim ka përmendur nyjën nevralgjike ku

gjallon vepra e Kadaresë, e që endet mes përfaqësuesit të Shqipërisë moderne dhe këngëtarit të

identitetit të lashtë shqiptar.

Kadareja shfaqi kundërshtimet e tij ndaj komunizmit nëpërmjet letërsisë dhe jo në fushën e

doktrinës apo ideologjisë - vlerëson Morgan. “Ai e shprehu sfidën e tij nëpërmjet paraqitjes së

zymtësisë në jetën e përditshme në socializëm dhe përmes evokimit të fuqishëm të Shqipërisë së

lashtë, më të qëndrueshme se ajo e Enver Hoxhes.” Gjithnjë sipas Morgan, Kadare këtë e bën bazuar

në gjetjet arkeologjike, me çka e “vendos kulturën iliro-shqiptare në një sfond të përbashkët

parahistorik greko-ilir në gadishullin Ballkanik, përpara ardhjes së sllavëve7.”

Për të përforcuar tezën e tij, ky studiues citon Jean-PaulChampseix, i cili pohon se Kadare u mundua

të shpëtonte identitetin kombëtar shqiptar, të cilin stalinisti Hoxha e shkatërroi, duke dashur të

ndërtonte një Shqipëri sipas imagjinatës e ideve të tij.

Identiteti i letërsisë së Kadaresë është në relacion me kulturën e vendit të tij, me atë të hershmen, të

fismen, rrënjët e së cilës autori i kërkon dhe i gjen në themelet e civilizimit perëndimor. Mirëpo, një

tjetër relacion e formëson letërsia e tij me diktaturën. Beteja e Kadaresë me diktaturën është në

thelb letrare e kulturore. Ai nuk zhvilloi betejë politike, me mjete e veprime politike.

Derisa diktatura mbillte farën dhe formonte njeriun e ri, të moralshëm, pa vese, të përgjegjshëm

para rendit të ri, ideal, Kadare shkruante një letërsi tjetërfare, ku njeriu bashkëkohës i tij shfaqej

amoral, i shthurur, me vese e përplot mungesa. Njeriu i ri komunist, në veprën e Kadaresë

shpërfaqet me shëmti të panumërta, një karikaturë ideologjike, teksa në anën tjetër, lartësohet

shqiptari ideal i lashtësisë.

Shqipërinë e kohës e shpërfaq me fytyrën e shëmtuar, ndërkohë që në sfondin e saj e shohim

Shqipërinë e përhershme, mitike, atë të legjendave, ndërkohë që konteksti i teksteve të caktuara,

alegoria dhe intenca, lexohen edhe në kontekst të kohës së shkrimit.



17

3. Pallati i Ëndrrave

Pallati i Ëndrrave është një vepër mahnitëse e cila përshkruan me një simbolikë të mirëmenduar

zbehtësinë dhe tjetërsimin e individit përpara forcës të kudondodhur dhe gati të paperceptueshme

të shtetit. Personazhi kryesor i veprës është Mark – Alemi, një nga pasardhësit e familjes

kryeministeriale të Qypryllinjve. E ëma e tij kishte qenë gjithnjë në ankth mbi të ardhmen e Mark –

Alemit për shkak se mbi familjen e tyre të lartë kishin rënë si bujaria e Sulltanit, por edhe zemërimi i

tij duke shkaktuar kobe mbi familjen8. Për këtë arsye, ajo kishte kërkuar që i biri të niste një punë që

nuk do të kishte shumë telashe dhe do ta mbante larg çështjeve të politikës. Pasi në familje ishte

diskutuar gjatë e gjerë mbi të ardhmen e Mark – Alemit, ishte vendosur që ai të niste punë në

“Pallatin e Ëndrrave”, në Departamentin e Përzgjedhjes.

Ditën e parë të punës në Pallat, Mark – Alemi ndjehet në ankth, aq më tepër që “Pallati i Ëndrrave”

kishte luajtur një rol të rëndësishëm në punët e shtetit. Shpesh, perandoria kishte shpëtuar për

shkak të interpretimit të ëndrrave të marra nga qytetarët e saj. Ëndrrat e dërguara në Pallat dhe

interpretimi i tyre parashihnin luftëra, përgjakje, grushte shteti dhe kryengritje. Kështu, Pallati ishte

një nga organet më të rëndësishme dhe të mistershme të shtetit. E mistershme sepse merrej me

ëndrrat me të pandërgjegjshme.

Kur hyn në Pallat, Mark – Alemi ishte i frikësuar se mos vononte për në punë. Ai nuk arrin të

orientohet si duhet në sallonet e rrumbullakëta, në dyert e shumta dhe në shkallët e pambarimta.

Kur hynte në një sallon, përpara i dilte një tjetër. I dukej vetja si në një labirint dhe sa më tepër

kërkonte nga salloni në sallon apo nga njëra derë në tjetrën, aq më tepër humbte në këtë labirint të

Pallatit.

Më në fund pasi gjen vendin ku duhej të shkonte, e njoftojnë se do të punonte në sektorin e

Përzgjedhjes. Ishte e çuditshme që Mark – Alemi niste punën menjëherë në sektorin e Përzgjedhjes

që ishte një sektor i rëndësishëm. Zakonisht, sektori nga i cili nisnin fillestarët ishte sektori i

Grumbullimit ose Kopisteria.

Pallati i Ëndrrave ishte një organ i veçantë i shtetit. Ai ndillte respekt dhe frikë tek qytetarët e

thjeshtë, tek zyrtarët e ulët dhe të lartë të perandorisë dhe deri tek Sulltani. Në “Pallatin e Ëndrrave”

8 Selvi Hoxha: Pallati i Ëndrrave, Gazeta Wordpress, Letersi, Dhjetor 2014.

18

grumbulloheshin ëndrrat nga të gjitha kahet e perandorisë, më pas ato përzgjidheshin në më të

rëndësishmet (nga sektori i Përzgjedhjes) dhe më tej kalonin në sektorin e Interpretimit ku

interpretohej kuptimi i tyre nga mjeshtër me përvojë dhe shkalla më e lartë e Pallatit ishin

bashëndërrorët, të cilët përzgjdhnin dhe interpretonin ëndrrën më të rëndësishme dhe ia servirnin

Sulltanit në fund të çdo jave. Bashëndrra e paralajmëronte sulltanin mbi rreziqe dhe kërcënime mbi

perandorinë dhe pushtetin e tij dhe bënte të mundur që ai të ndërmerrte veprime sa më shpejt të

ishte e mundur.

Që në ditën e parë që Mark – Alemi u paraqit në Pallat, atij iu tha se ai pëlqehej prej tyre. Ky

togfjalësh “ti pëlqehesh prej nesh” do ta ndiqte e përndiqtë Mark – Alemin gjatë gjithë veprimtarisë

së tij në Pallat. Kështu, shumë shpejt ai do të kalonte në sektorin e Interpretimit, një prej sektorëve

më të rëndësishëm të Pallatit. As vetë Mark – Alemi nuk e kuptonte arsyen e ngritjes së tij në detyrë.

Ndoshta, kishte ndikim fakti që ai rridhte nga Qypryllinjtë.

Mark – Alemi kalonte pjesën më të madhe të kohës duke punuar në Pallat. Një ditë atij i japin një

ditë pushim. Atë ditë, ai vendosi të dilte të pinte kafe në kafetërinë ku shkonte gjithnjë. Por, Mark –

Alemi ndjen një ndryshim në botën që e rrethonte. Ai kishte shpenzuar shumë kohë në Pallat mes

ëndrrave dhe interpretimit të tyre, mes një bota magjike, plot ngjyra dhe simbole9. Ndërkohë, bota

përreth nisi t’i dukej e varfër, gri dhe iu duk vetja si i largët, si jashtë kësaj bote. Edhe qëndrimi i

njerëzive para tij kishte ndryshuar. Kur ata merrnin vesh që ai tashmë ishte nëpunës në “Pallatin e

Ëndrrave”, ata tregoheshin më të ngurruar para tij.

Në mijëra ëndrra që i duhej të përzgjidhte në punë, Mark – Alemit i rastis një ëndërr që përbëhej nga

një urë, nga një dem dhe nga një instrument muzikor. Detyra e Mark – Alemit ishte ta dërgonte

ëndrrën në Interpretim apo ta cilësonte si të pavlefshme dhe ta dërgonte në Arkivin e Pallatit. Ai

stepet shumë para kësaj ëndrre derisa më në fund vendos ta dërgojë në Interpretim. Javët e

mëvonshme atë e rrisin në detyrë duke e dërguar në Interpretim. Gjithnjë i thonë “ti pëlqehesh prej

nesh”. As ai vetë nuk e kupton pse pëlqehej prej funksionarëve më të lartë të Pallatit ose sistemit.

Familja e tyre siç e përmendëm më lart ishte shumë ë njohur dhe me kontribute në Perandori.

Madje, familjes së tij të Qypryllinjve i kishin thurur këngë popujt sllavë. Gjithnjë në pikëpyetje kishte

mbetur pse vetë populli shqiptar, nga i cili ata rridhnin, nuk i kishte thurur këngë himnizuese familjes

së tyre të lartë. Ndoshta shqiptarët i shihnin Qypryllinjtë më tepër si funksionarë osmanë sesa si


19

shqiptarë. Kjo temë bënte pjesë në bisedat ku mblidhej familja e tij. Në sy binte Kurti, ungji i tij si një

njeri rebel dhe funksionar i perandorisë.

Në javët e mëtejshme në shtet ndjehet një tronditja. Diçka kishte ndodhur. Madje edhe vetë Mark –

Alemit i kërkohet të qëndrojë më tepër orë në detyrë për të interpretuar disa ëndrra të ngutshme.

Njëri prej ungjërve të tij e thërret Markun në shtëpinë e tij dhe i flet si nëpër mjegull për diçka që

mund të ndodhte mbi familjen e tyre. Ungji i Mark – Alemit, Kurti, organizon një mbrëmje ku ishin të

ftuar edhe rapsodë shqiptarë të cilët do të këndonin në shqip këngët sllave që ishin ngritur për nder

të Qypryllinjve. Por, mbrëmja ndërpritet për shkak të ushtarë bastisin vilën e Kurtit10. Ata arrestojnë

Kurtin dhe vrasin rapsodët shqiptarë. Gjithçka ishte organizuar me urdhër të Sulltanit. Marku mbetet

i befasuar prej kësaj që kisthe ndodhur. Madje, as nuk merret vesh se ç’ndodhi më tej me Kurtin.

Asnjë lajm nuk vjen prej tij.

E tërë kjo bastisje lidhej me interpretimin e ëndrrës që Marku kishte përzgjedhur: ëndrra me urën,

demin dhe instrumentin muzikor. Emri i familjes së tij “Qypryllinjte” rridhte nga fjala shqipe “urë”,

demi simbolizonte shkatërrimin e perandorisë ose goditjen e Sulltanit nga Qypryllinjte, ndërsa

instrumenti muzikor përfaqësonte këngët himnizuese të ngritur në nder të Qypryllinjve. Ndoshta,

Sulltani kishte menduar se Qypryllinjtë donin të bënin grusht shteti për ta rrëzuar atë. Kjo

përforcohej edhe nga këngët e ngritur për nder të familjes duke e ngritur në nivelin e kultit atë.

Mirëpo, në perandori vetëm Sulltani ishte kult. Nuk kishte vend për tjetër.

Mark – Alemi ndjehet në faj për ëndrrën të cilën vetë e kishte përzgjedhuar dhe dërguar në filtrat e

tjerë të sistemit, duke u bërë edhe shkak për përndjekjen e familjes së tij. Kështu, e ndjen veten në

kurth për herë të parë: në kurthin e ëndrrave, viktimë e të cilës mund të bjerë edhe vetë

drejtpërdrejtë dhe të shtetit tiranik për të cilin ai vetë punon dhe ndihmon që të qëndrojë në këmbë.

Në këtë mënyrë, ai ndërgjegjësohet që edhe vetë mbund të jetë viktima e ardhshme e zemërimit të

Sulltanit, por deri atëherë ai do të vazhdojë të punojë në Pallat. Do të jetë gjithnjë në pritje.


20

4. Pallati i Ëndrrave gjatë Komunizmit

Çdo tekst ka një strukturë, prandaj edhe çdo vepër letrare është e ndërtuar mbi një strukturë. Njësoj

është edhe me rrëfimin e trilluar (siç thonë për romanin shumica e teoricienëve të botës). Për këtë

shkak është e udhës që fillimisht ta kuptojmë strukturën e veprës letrare përkatëse për të cilën do të

bëjmë fjalë, rrëfimit, përkatësisht romanit. Siç thamë, shumica e përkufizimeve për romanin e

nxjerrin atë si një rrëfim: “Romani është rrëfim i trilluar mbi dashurinë”, (thotë Pater Heut në vitin

1670); “Romani është rrëfim i trilluar individual” (thotë Erih Kahler); “Romani është lloji tipik

narrativ”, (thotë Zherar Zheneti); “Romani është epope subjektive në të cilën shkrimtari kërkon t’i

lejohet që botën ta paraqesë në mënyrën e vet”, (thotë Gëte, ndërsa mendimin e tij e pasojnë edhe

Volfgang Kajzer, Fridrih Shlegel dhe Henri Xhejms.

Edhe përkufizimi më i komplikuar për romanin, por edhe ai më i thjeshti, pashmangshëm atë e

definojnë si një rrëfim. Përkufizimi minimal i romanit, që nga fillimi e deri më sot, është se ai është

rrëfim që ka personazhe dhe ngjarje.

Pra, romani është një rrëfim që ka një strukturë. Struktura e romanit është e përbërë nga një system

i shenjave. Ndërsa Seymour Chatman rrëfimin e sheh si strukturë semiotike, e cila përbëhet nga

shumë shenja narrative.

Narracioni është një strukturim i një ngjarjeje. Ndërsa, çdo roman i nënshtrohet dy strukturave

narrative: bazike dhe unike. Në strukturën unike secili roman dallon për ndonjë veçori unike që ka,

ose klasifikohet në një nga formacionet letrare (për risitë që sjell vepra)11. Nëse rrëfimi është një

strukturë semiotike dhe një strukturim i një ngjarjeje; e kjo është narracioni, ai është i ndërtuar në

nivele narrative dhe ka narrator (ai që rrëfen), vokalizator (ai që dëgjon), fokalizator (ai që sheh),

narrater (atij të cilit i flet narratori), si dhe disa veçori tjera që janë me interes për fushën e

narratologjisë.

Ismail Kadare e shkroi “Pallatin e Ëndrrave”, pra ai është autori, ndërsa veprën e shkroi për lexuesin.

Ai e krijoi një narrator, në këtë rast të gjithëdijshëm, i cili i drejtohet një narrateri, edhe në këtë rast

dy llojesh: të implikuarit (sipas Seymour Chatmanit; Umberto Eco këtë lloj e quan lexues model), dhe

të jashtëm. Megjithatë, edhe nga tërësia e veprës “Pallati i Ëndrrave” e kuptojmë se edhe narratori,

11 Kamber Kamberi: Cikli perandorak në veprën e Kadaresë, studim monografik, Tiranë 2018.

21

por edhe narrateri janë qenie fiksionale, sepse tashmë është vërtetuar ekzistenca e botëve paralele:

reale dhe narrative12.

Pikërisht ky ka qenë edhe çelësi i “shpëtimit” të Kadaresë me këtë vepër, dhe jo siç e quajnë një varg

studiuesish se kjo vepër ishte “shpëtimi” i tij për t’u klasifikuar si disident. Pra, Kadare, të themi

hipotetikisht me njohjen e narratologjisë, arsyetoi se vepra është fiksionale dhe nuk i përket botës

reale atëherë totalitare, pavarësisht se ajo fliste po për atë realitet (të interpretuar atëbotë si

realiteti i totalitarizmit osman): e që i drejtohej edhe një realiteti konkret (totalitarizmit komunist).

Pra, Kadare arsyetohej se narrateri i tij (atij të cilit i rrëfehej historia nga ana e narratorit) ishte

fiksional, megjithëse ai herë-herë edhe shfaqej shumë qartë, si në këtë rast:

“Pushimi i mëngjesit, përsëriti me vete Mark-Alemi. Ishte e mundur që ishte ende mëngjës”

Pra, në fjalinë e dytë të këtij shembulli narratori i drejtohet direkt narraterit, për dallim se në fjalinë

e parë nuk vepron kështu por vetëm rrëfen.

Siç shihet edhe nga shembulli, Kadare me plot vetëdije u drejtohet dy narraterëve, që në realitet

nënkupton dy llojeve të lexuesve/interpretuesve; lexuesve të të dy kohëve. Mirëpo, me ndërtimin e

një paralelizmi lexuesish/interpretuesish Kadare e ka fshehur, aq sa ka mundur, objektin e trajtimit

të tij: totalitarizmin në totalitarizëm, dhe e ka deklaruar një objekt analog, Perandorinë Osmane.

Por, shtrohet pyetja se, a u vërejt analogjia nga ana e sistemit. Përgjigjja e kësaj pyetje gjendet

brenda nënkapitullit vijues.

12 Ismail Kadare: Pallati i Ëndrrave, Botimi i dytë, Roman, Onufri 2011.

22

4.1 Pallati i Ëndrrave në Komunizëm

“Pallati i Ëndrrave” i Ismail Kadaresë konsiderohet një nga romanet e ciklit osman të këtij autori. Pra,

aty Kadare godet Perandorinë Osmane me ironinë e tij, duke krijuar kështu veprën letrare më ironike

dhe, njëkohësisht më antitotalitare të letërsisë shqipe: një jetë të drejtuar plotësisht nga ëndrrat.

Po të bëjmë një analizë gjenetike të idesë së veprës, siç janë bërë për “Gjeneralin e ushtrisë së

vdekur”, që për të u tha se ishte një lindje nga preokupimi i derivuar nga provokimi që i kishte bërë

vepra e Gogolit “Shpirtra të vdekur”, për “Pallatin e Ëndrrave” mund ta ripërsërisim atë që kemi

thënë edhe më parë, se “Pallati i Ëndrrave” është një roman i madh që është frymëzuar nga një

tregim i vogël “Deklarata” nga romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë” i Rexhep Qosjes, e që edhe

kjo e fundit është e frymëzuar nga një roman tjetër i madh, “Procesi” i Franc Kafkës. Siç thotë edhe

studiuesi Ag Apolloni në studimin e tij për “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” – “Paradigma e Proteut”,

ngjashmëritë e tilla nuk ua ulin vlerën veprave të tyre, por tregojnë se si veprat lindin veprën13.

Megjithatë, “Pallati i Ëndrrave” i Islamil Kadaresë gjatë periudhës së komunizmit interpretohej se

ishte kundër Perandorisë Osmane, ndërsa vetëm pas rënies së komunizmit filloi të interpretohet si

kundërkomuniste14 . Interpretohej si kundër Perandorisë Osmane sepse: i drejtohej aq drejt

Perandorisë Osmane, personazhet kishin emra turkë; kryepersonazhi quhej Ebu Qerim, pastaj

aludohej për një pallat që kishte emër turk “Tabir Saraj”, por edhe se personazhet kishin emra turko-

arabë: Mehmet Qyprilliu, Fazil Ahmet etj.

Megjithëse kishte këto elemente, vepra nuk i shpëtoi censures. Ajo u lexua nga bashkëpunëtorët e

sistemit, dhe e pësoi anatemimin. Duhet ditur se “Pallati i Ëndrrave” kurrë nuk u botua si i plotë në

kohën kur u shkrua. Autori ishte i vetëdijshëm se alegoria në romani i tij do të dallohej nga sistemi

totalitar komunist.

Për këtë dy kapitujt e parë të romanit i botoi në vitin 1977, në përmbledhjen me tregime “Emblema

e dikurshme”, ndërsa tërë tekstin e botoi tre vjet më vonë, në vitin 1981, kur ribotohet përmbledhja

e lartcekur. Edhe pse e përdori këtë trik, prapë nuk i iku syrit të sistemit, që, edhe në një ekzemplar

të përmbledhjes, në margjina, vlerëson/cesuron veprën, gjë që përmban dëshminë më autentike të

leximit të veprës së tij me sy censurues në periudhën e sistemit komunist. Pastaj:

13 Kamber Kamberi: Cikli perandorak në veprën e Kadaresë, studim monograf, Tiranë 2018.


23

“Pse Ministrat quheshin atëherë Halli i autorit është gjetiu. Fjalët (termat) ministër, shef etj., Ismaili i

përdorë me tendencë, si punë sinjalesh për të nënkuptuar me anë të analogjisë historike kohën e

sotme dhe institucionet e sotme të superstrukturës tonë15.”

Pra, një lexues anonim, si duket anëtar i devotshëm i partisë, apo një kritik i porositur-censuror, apo

një punëtor i sigurimit, kap dioptrinë ideologjike dhe vlerëson Kadarenë si “autor dinak”, i cili

“përmes Tabir Sarajit vë në lojë Komitetin Qendror dhe Ministrinë e Punëve të Brendshme,

Prokurorinë etj.”

Ky ekzemplar, me tregime dhe novela, është botimi i dytë, nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”, viti

1981, ndërsa gjithsej ka 444 faqe. Shenjat e para të leximit censurues fillojnë në faqen 279,

përkatësisht në kapitullin e parë, ku figuron një pikëpyetje e madhe dhe një nënvizim te pasuesi:

“Jo hyrja e ndikimeve të jashtme, por, përkundrazi, mbyllja e tyre, jo depërtimi, por izolimi, pra jo

rekomandimi, por mosrekomandimi është një nga kriteret bazë të Tabir Sarajit16”

Ndërsa, në parafletët e para të librit është shkruar, me shkrim dore, një emër, Mushteba Pollozhaj

(lexo Pollozhani), Fakulteti Filologjik, 14 mars, 1993, Tiranë. Aty figuron edhe nënshkrimi i tij.

Për shkak se sistemi e kishte kuptuar alegorinë e Kadaresë, një hiporkrizi estetike, në shkurt të vitit

1982, në një plenium të veçantë të Lidhjes së Shkrimtarëve, romani kritiiikohet shumë rëndë për

aluzione kundër sistemit komunist. Për këtë shkak, pas një fjalimi të Dritëro Agollit, atëherë kryetar i

LSH-së, vepra edhe ndalohet.

“Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” botohet si roman i plotë vetëm pas rënies së regjimit komunist, me

titull “Pallati i Ëndrrave”, në vitin 1996, nga shtëpia botuese “Dukagjini”, në Kosovë.

15 Afrim Demiri: Kadare në sytë e një censori anonim partiak, Koha Ditore, Tetor 2008.


24

4.2 Pallati i Ëndrrave pas Komunizmit

Në romanet e tij, kryesisht në romanet e ciklit osman, Kadare i kthehet historisë, duke krijuar

romane specifike me një sfond historik, të cilat vepra edhe krijojnë mundësinë e dy leximeve: të

partit lexim si romane me temë historike, ku pushtuesi paraqitet si pushtues, dhe; të dytit lexim si

romane figurë/symbol, ku realiteti fshihet pas interpretimit historik. Të këtij modeli janë kryesisht

romanet e ciklit osman; Kështjella, Pashallëqet e mëdha, Komisioni i festës dhe Pallati i Ëndrrave,.

“Pallati i Ëndrrave” është roman ku Kadare i drejtohet lexuesit vigjilent, i cili sheh përtej bregut. Ai

me qëllim e ndërton rrëfimin në këtë mënyrë: jep shenja antitotalitarizmit por e bart vetëdijen diku

tjetër, me shenja të tjera, por pa e tepruar sa për ta pësuar.

Kështu, pas ndalimit të veprës ai edhe e kupton se nuk mund t’u përmbahet “parimeve ideologjike të

partisë mbi artin socialist”, prandaj e lëshon vendin. “Ky roman është shkruar në apogjeun e furive të

tij të brendshme kundërtotalitare”, thotë studiuesi Bashkim Kuçuku.

Vetëm pas rënies së komunizmit Kadare i (ri)kthehet veprës së ndaluar, kryeveprës ironike të

letërsisë shqipe, dhe kështu e afishon dhe e rindërton atë, ku tash e shpreh pa cezurë atë që ka

dashur ta thotë vërtet me veprën e tij të shkruar në totalitarizëm e kundër totalitarizmit17. Përveç

mosndërrimit të numrit të kapitujve (tregimeve), tani Kadare ndërron thuajse gjithçka, madje edhe

emrin e kryepersonazhit: nga Ebu Qerimi në Mark-Alemi.

Nëse marrim parasysh kohën kur është shkruar romani “Pallati i Ëndrrave”, doktrinën dhe sistemin e

asaj kohe dhe oponencën që merr vepra, romani pa dyshim se na del një kundërutopi. Mirëpo, është

shumë e rëndësishme ajo që vëren studiuesi Sabri Hamiti, në plan të analogjisë të Kadaresë me

Franc Kafkën. Ai thotë se:

“Si e tillë, vepra, edhe pa u afishuar, merr një trashëgimi të strukturimit letrar kafkian (Procesi);

dekonstrukton një system shqëror totalitar, duke iu referuar Perandorisë Osmane; krijon një alegori

për sistemin shoqëror totalitar shqiptar, me shenja të dallueshme e me evidenca. Vepra, pra, bëhet

një kryevepër në fushën e letërsisë së ideve, e ngjitur në nivelin e letërsive të tjera të shekullit

njëzet.”*9+

17 Kamber Kamberi: Cikli perandorak në veprën e Kadaresë, studim monografik, Tiranë 2018.

25

Mundësia që romani i Kadaresë, sidomos “Pallati i Ëndrrave”, të lexohet (interpretohet) në dy kohë;

roman kundër Perandorisë Osmane; roman kundër totalitarizmit, pra një vepër që në plan të parë

sulmon Perandorinë Osmane por në plan dytësor aktualitetin totalitar, bën që vepra e Kadaresë të

lexohet vazhdimisht. Po kështu, është pikërisht ky element që edhe këtë vepër e bën ndër veprat më

të arrira të këtij shkrimtari, por edhe veprën më antitotalitare të shkruan në totalitarizëm18.

Në aspektin stilistik, po për shkak të kësaj përftese të re, analogjisë midis sistemit totalitar dhe atij

osman, në studime të ndryshme nga studiues vendorë dhe të huaj, “Pallati i Ëndrrave” është quajtur

edhe “Himn i shumëkuptimshmërisë” (Alain Bosquet), apo “Kryevepër e fshehur” (Bashkim Kuçuku).

“Më tepër sesa alegori apo rrëfenjë filozofike, ky libër i bukur dhe fërgëllues është një himn i

shumëkuptishmërisë.”

Pallati i Ëndrrave, siç dihet, në kohën e komunizmit ishte vetëm një novelë modeste që nuk zgjoi

edhe aq interesimine studiuesve, por u bë kryevepër pas amplifikimit ideor e strukturor në

demokraci. Mirëpo, është me rëndësi që këtu të përmendim edhe një element tjetër: kahjet e

studiuesve nga dy periudhat.

Shumica e studiuesve të Kadaresë “Pallatin e Ëndrravë” si vepër antitotalitare ndaj komunizmit e

interpretuan vetëm pas rënies së sistemit, ndërsa gjatë sistemi, nga shumica e studiuesve vepra

interpretohej si kundër Perandorisë Osmane. Kjo pra paraqet edhe kahjet e studiuesve nga dy

periudhat. Në fakt, për dallim nga studiuesit, dhe duke u bazuar në projeksionin ideor, strukturor e

tematik që ka vepra, e që funksionon për mrekulli, mendojmë se autori “varkën e shpëtimit” e sheh

ndryshe prej tyre. Pra, Kadare e mendoi gjithçka19.

Përveç me romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963), “Kështjella”, “Kronikë në gur”, “Prilli i

thyer”, “Viti i mbrapshtë”, “Dosja H” etj., Kadare mbetet penë e pakalueshme në letërsinë shqipe

edhe me romanin e tij, kryeveprën antiutopike të letërsisë shqipe, romanin “Pallati i Ëndrrave”.

Ndoshta edhe në letërsinë e gjithë botës, vetëm “Pallati i Ëndrrave” është vepra ku vërtet ëndrra ka

përparësi në raport me realitetin.


19 Afrim Demiri: Kadare në sytë e një censori anonim partiak, Koha Ditore, Tetor 2008.

26

5. Nëpunësi i pallatit të ëndrrave

Shënime paraprake

Deklarata e kohëve të fundit me të cilën Ismail Kadare ka njoftuar se nuk do të shkruajë më letërsi

artistike shtron disa probleme delikate para studiuesve të letërsisë shqipe. Duke filluar, së pari, nga

kujdesi kritiko-flologjik me të cilin, duhet shqyrtuar pasuria e madhe artistike më se

pesëdhjetëvjeçare e autorit, për të mbushur a për të kapërcyer vonesën që krijohet, kur autori është

ende në jetë dhe në aktivitet të plotë20.

Për të vazhduar, së dyti, me përpunimin e një projekti editorial, i cili, përmes një qasje ekdotike

moderne dhe shkencore të synojë një botim kritik të korpusit të plotë të veprave të Kadaresë, në

vargje dhe sidomos në prozë për të përvijuar një kuadër analitik shterues të procesit të ndërlikuar

krijues që karakterizon fazat e ndryshme të prodhimit artistik të shkrimtarit të gjallë shqiptar më të

njohur e më të vlerësuar sot.

Ky projekt, që paraqet vështirësi jo të vogla për shkak të vëllimit të madh të veprave të shtypura,

kërkon bashkëpunimin e një ekipi albanologësh, specialistësh skrupolozë të flologjisë shqipe,

njohësish të thellë të realitetit historiko-kulturor të periudhës më të trazuar të Shqipërisë, të

gatshëm të përballojnë me urtësi dhe objektivitet shkencor shqyrtimin e evolucionit të veprave të

Kadaresë, nga botimet e para deri te ato që u botuan pas vitit 1992, e sidomos ribotimet e shumta

që bartin ndryshime tekstore me rëndësi të veçantë artistike dhe stilistike, duke u bërë kështu

shprehëse të vullnetit të fundit të autorit.

Rindërtimi i një procesi krijues që shtrihet në një periudhë kaq të gjerë kohore e që zhvillohet në

kontekste të ndryshme politiko-kulturore – nga regjimi diktatorial në demokracinë liberale –

përfaqëson një objektiv ambicioz, qoftë për të lehtësuar studimin e cilësive të brendshme të veprave

të marrura me vete, qoftë për të zbuluar sistemin letrar që krijojnë ato vepra në tërësi.

Nuk është e tepërt të themi se nga suksesi i këtij projekti do të varet zanaflla e një faze të re në

kritikën letrare kadareane, pa anësia dhe besueshmëria e të cilës do të varet nga rigoroziteti i

metodave të analizës dhe i kritereve të vlerësimit aq edhe nga materialet dorëshkrimore dhe

20 Ardian Ndreca: Kadare, leximi dhe interpretimi, ese dhe studime në tetëdhjetëvjetorin e lindjes, Onufri 2016.

27

dokumentare që do të kenë në dorë studiuesit. Për këtë arsye urojmë që të jetë sa më e shpejtë ajo

ditë kur studiuesit të kenë në dorë dorëshkrimet autografe që Kadare ruan në arkivin e tij privat.

Këto materiale të pabotuara do t’i japin një kontribut të vyer rindërtimit të historisë së teksteve të

veprave më të rëndësishme të letërsisë shqipe, sikurse ka ndodhur në të kaluarën me veprat klasike

të letërsive të mëdha botërore.

Në faqet që vijojnë do të parashtrojmë një model analize flologjike për t’u zbatuar në veprat

kadareane për një botim kritik eventual. Si shembull kemi marrë një nga romanet më të diskutuara

të Ismail Kadaresë, “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”. Do të marrim në shqyrtim paraprak variantet

tekstore që, në rastin e një botimi kritik eventual, do të përfshihen në aparatin kritik që bëhet kështu

pasqyrë e fazave të ndryshme të shkrimit21.

Objektivi është ai kanonik i analizave flologjike, d.m.th., pas rindërtimit rigoroz të historisë së

shkrimit të veprës, studimit të varianteve, vërtetimit të vullnetit të autorit duke marrë parasysh

ndërhyrjet fziologjike të kontekstit, do të vijohet me rindërtimin e një teksti filologjikisht të

besueshëm me vetëdijen se do të kemi të bëjmë gjithsesi me një ndër hipotezat interpretuese të

legjitimuara nga ekdotika dhe kritika letrare22.

Këto shënime janë përgatitur enkas për këtë vëllim të organizuar nga Ardian Ndreca me rastin e

tetëdhjetëvjetorit të Ismail Kadaresë. Zgjedhja e romanit “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” nuk është

e rastësishme. Ky roman është pa dyshim një nga veprat më “heretike” që janë botuar në Europën

Lindore para rënies së të ashtuquajturave “demokraci popullore”. Le të shërbejnë këto shënime për

ta falënderuar shkrimtarin e madh që diti ta mbajë gjallë shpresën e rilindjes së popullit të tij në

çastet më të errëta të historisë.


22 Matteo Mandala: Për një botim kritik të Nëpunësit të pallatit të ëndrrave, shënime paraprake, 2016.

28

6. Nëpunësi i pallatit të ëndrrave dy botimet e para (1980-1981)

Botimi i parë i pjesshëm i “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” doli në Tiranë në vitin 1980 si pjesë e

përmbledhjes në prozë me titullin Gjakftohtësia, titull ky edhe i një romani që, sikurse shumë të tjerë

të autorit, ishte i destinuar të pësonte kufzime të shumta e të rënda. Ishte një version i dy kapitujve

të parë të romanit, që jo vetëm nuk shkaktoi reagime negative nga ana e kritikës zyrtare, por u

vlerësua pozitivisht nga disa kritikë.

Kjo pritje e mirë, që u lehtësua pjesërisht nga shkujdesja e funksionarëve që nuk ushtruan kontrolle

para shtypjes së librit, shpjegohet edhe me faktin se fragmentet e romanit nuk ngjallën dyshime mbi

karakterin subversiv të romanit23. Të njëjtin vit (1980) dy kapitujt e romanit u ribotuan edhe në

Prishtinë. Lehtësia me të cilën u arrit botimi i pjesshëm i Nëpunësit të pallatit të ëndrrave e bindi

autorin të vinte në jetë “një aventurizëm të pabesueshëm”, siç do ta quante më vonë e shoqja

Helena. Ndoshta duke shpresuar në mungesën e vigjilencës së shtëpisë botuese Kadare u shty më

tej, kësaj here i vetëdijshëm se romani vështirë se do të kalonte pa u vënë re.

Kështu një vit më vonë, në 1981, u botua teksti i plotë i romanit, që çuditërisht e kaloi përsëri sitën e

kontrolleve të shtëpisë botuese. Kësaj here romani u përfshi në botimin e dytë të përmbledhjes

Emblema e dikurshme, i fshehur “midis teksteve të rëndomta për jetën socialiste”.

Mirëpo ndryshe nga hera e parë ky truk nuk rezultoi efikas: sipas mendimit të studiuesit Bashkim

Kuçuku, botimi i plotë i Nëpunësit të Pallatit të Ëndrrave “i shpëtoi censurës, por nuk i shpëtoi

kritikës”, pasi provokoi një mekanizëm të skëterrshëm që në raste të ngjashme kishte shkaktuar

masa ndëshkuese ekstreme ndaj autorëve që kishin shkelur vijën ideologjike të përcaktuar nga partia

në pushtet24. Në të vërtetë Kadare i kishte provuar në kurriz ato masa ndëshkuese dhe ndoshta e

kishte llogaritur rrezikun që mund të rridhte nga botimi i një romani, i cili konfigurohej si sulmi më i

hapur dhe i drejtpërdrejtë kundër një regjimi të një vendi socialist.

Nuk mund të thuhet as se vëllimi i reduktuar i veprës, –roman i shkurtër ose novelë, në vetvete

mund të zbuste vëmendjen e lexuesve a kritikëve, sikurse kishte ndodhur më parë me vepra të tjera



29

që Kadare kishte arritur të botonte duke përdorur të njëjtin truk për t’i bishtnuar ndalimit për të

shkruar romane pas dënimit të poemës “Pashallarët e kuq”.

Truku i Kadaresë në botimin e dytë të plotë të Nëpunësit të pallatit të ëndrrave nuk funksionoi

ndoshta sepse versioni i zgjeruar i tekstit tërhoqi vëmendjen e censurës me përmasat e tij. S’ka

dyshim se nuk ishin ndryshimet që autori i bëri dy kapitujve të botuar në vitin 1980 ato që tërhoqën

vëmendjen, edhe pse – sikurse do ta shohim më poshtë – prej tyre u morën peisazhet më

inkriminuese.

Krahasimi i dy teksteve të vitit 1980 dhe 1981 e konfrmon plotësisht këtë të dhënë, sikurse e

dëshmojnë qoftë variantet e lehta dhe pa peshë “zëvendësuese” që – sipas përkufzimit të

Gianfranco Contini-t të shtjelluara nga Dante Isella – përmbledhin “të gjitha lekcionet (fjalë të vetme

ose pjesë pak a shumë të gjata teksti) që zëvendësojnë të mëparshmet”, qoftë variantet

“restauruese” që, ndryshe nga të parat, janë shtesa të reja në tekstin e rishikuar prej autorit.

Më poshtë për të ilustruar metodën e zbatuar po sjellim një repertor të plotë të varianteve që do të

përfshihen në aparatin kritik:

Botimi i vitit 1980 Botimi i vitit 1981

Ndaj porosia e padishahut sovran është e tillë që

asnjë ëndërr e parë qoftë edhe në kufjtë më të

largët të shtetit, qoftë edhe nga robi më i humbur i

allahut, të mos mbetet jashtë shoshitjes së Tabir

Sarajit. (f. 499)

Ndaj porosia e padishahut sovran është e tillë që

asnjë ëndërr e parë qoftë edhe në kufjtë më të

largët të shtetit, qoftë dhe në ditën më të kurrfartë

qofë edhe nga robi më i humbur i allahut të mos

mbetet jashtë shoshitjes së Tabir Sarajit. (f. 281)

Ebu Qerimi ktheu kokën dhe e pa grumbullin e

vogël të njerëzve që po ecnin të heshtur, të gjithë

me ca dosje të mëdha në duar. (f. 501)

Ebu Qerimi ktheu kokën dhe e pa grumbullin e

njerëzve që po ecnin të heshtur, me ca dosje të

mëdha në duar. (f. 283)

E treta ëndrrat kallpe, domethënë ëndrrat që

s’janë parë vërtet por që janë stisur prej njerëzve

për arsye karrierizmi ose të sajuara nga

gënjeshtarët maniakë. (f. 504-505)

E treta, ëndrrat kallpe, domethënë ëndrrat që

s’janë parë vërtet por që janë stisur prej njerëzve

për arsye karrierizmi ose të sajuara nga

gënjeshtarët maniakë dhe provokatorët. (f. 286)

Ëndërr e parë nga nëpunësi Jusuf, i zyrës postare

të Jenisheherit nënprefektura e Kërk-Kilisë,

Pashallëku i Qystendilit më 3 shtator të këtij viti

ndaj të gdhirë”. (f. 506)

“Ëndërr e parë nga nëpunësi Jusuf, i zyrës postare

të Alaxhehisarit nënprefektura e Kërk-Kilisë,

Pashallëku i Qystendilit më 3 shtator të këtij viti,

ndaj të gdhirë”. (f. 288)

30

E shtynin nga të gjitha anët i preknin karrigen. “Tri

dhelpra të bardha...” ai mezi lexonte por ndërkaq

ndjeu një zë mu te rrëza e veshit. (f. 507)

E shtynin nga të gjitha anët i preknin karrigen. Me

gjithatë me njëfarë kokëfortësie ai e uli kokën mbi

dosjen që tani e tërhiqte si magnet. “Tri dhelpra të

bardha...” po ndërkaq ndjeu një zë mu te rrëza e

veshit. (f. 289)

Nga korridoret anësore përherë e më tepër dilnin

njerëz që i shtoheshin rrjedhës së korridorit

kryesor. (f. 507)

Nga galeritë anësore përherë e më tepër dilnin

njerëz që i shtoheshin rrjedhës së korridorit

kryesor. (f. 289)

Një grimë sytë e tij e panë Ebu Qerimin me

vëmendje. (f. 508)

Një grimë sytë e tij e panë Ebu Qerimin me

vëmendje. (f. 290)

Ebu Qerimi pa dashamirësin e tij të dilte nga radha

e njerëzve duke mbajtur me kujdes për të mos i

përplasur në supet e njerëzve dy filxhanët me kafe.

(f. 509)

Ebu Qerimi dalloi dashamirësin e tij të dilte nga

radha e njerëzve, duke mbajtur me kujdes në duar

dy filxhanët me kafe. (f. 291)

Njeriu që mbante flxhanët e kafes ndaloi më në

fund te një tryezë boshe dhe i vuri flxhanët mbi

syprinën e saj pranë ca taseve bosh. (f. 509)

Njeriu që mbante flxhanët e kafes ndaloi më në

fund te një tryezë boshe dhe i vuri flxhanët mbi

syprinën e saj. (f. 291)

Për shembull Interpretimi? (f. 510) Për shembull, Interpretimi? pyeti Ebu Qerimi. (f.

292)

Po Ndoshta nga sektorët e tjerë që janë të dyzuar

domethënë që njëri ka të bëjë me Tabirin Legal

tjetri me Tabirin Sekret duke flluar nga Mbledhja,

Transportimi, Recepsioni, Kopisteria, Seleksionimi,

Interpretimi është unik për krejt Tabir Sarajin.

Megjithatë kjo s’do të thotë se ai është më lart se

Tabir Sekreti në përgjithësi. (f. 511)

Po Nga gjithë sektorët e tjerë që janë të dyzuar

domethënë që njëri ka të bëjë me Tabirin Legal

tjetri me Tabirin Sekret vetëm Interpretimi është

unik për krejt Tabir Sarajin. Megjithatë kjo s’do të

thotë se ai është më lart se Tabir Sekreti në

përgjithësi. (pf. 293-294)

Bashëndrrorët, Sektori i Bash- Ëndrrës. (f. 512) Bashëndrrorët, Sektori i Bash- Ëndrrës ose i

Kryeëndrrës, siç i thonë kohët e fundit. (f. 294)

Çdo të premte ndoshta ke dëgjuar nga mijëra e

mijëra ëndrrat e mbërritura e të përpunuara këtu

gjatë javës i paraqesin sovranit vetëm njërën, atë

më të rëndësishmen. Kjo është Bash-Ëndrra. (f.

513)

Çdo të premte ndoshta ke dëgjuar nga mijëra e

mijëra ëndrrat e mbërritura e të përpunuara këtu

gjatë javës zgjedhin njërën, atë më të

rëndësishmen që ia paraqesin sovranit me një

ceremoni të thjeshtë, po tepër të lashtë. Kjo është

Bashëndrra, apo Kryeëndrra, siç i thonë sot. (f.

31

295)

E pra ajo s’është legjendë por e vërtetë, dhe për të

punojnë disa qindra vetë, bashëndrrorët siç quhen.

E kupton tani sa lart qëndrojnë ata në krahasim me

të gjithë ne të tjerët? (f. 513)

E pra ajo s’është legjendë por e vërteta dhe për të

punojnë disa qindra vetë bashëndrrorët apo

kryeëndrrorët siç quhen tani. – Disa sekonda ai e

pa ngultazi Ebu Qerimin. – Në bashëndërr... –

murmuriti pas pak – kush mund ta marrë me mend

se një e tillë me sinjalizimin e rëndësishëm që jep i

vlen nganjëherë sovranit më shumë se armata të

tëra ushtarësh apo se g jithë turma e diplomatëve

të tij. Ebu Qerimi dëgjonte gojëhapur. E kupton

tani sa lart qëndrojnë bashëndrrorët në krahasim

me të gjithë ne të tjerët? (f. 295)

Ç’mekanizëm gjigant tha me vete Ebu Qerimi për

Tabirin. (f. 513)

Ç’mekanizëm gjigant tha me vete Ebu Qerimi. Tabir

Saraji ishte me të vërtetë më shumë se ç’dukej. (f.

295)

dinin të nxirrnin kuptimin e fshehtë e të

çuditshëm. (f. 516)

dinin të nxirrnin kuptime të fshehta e të

çuditshme. (f. 299)

Apo ndoshta ka shkuar me shërbim në ndonjë

provincë të largët. Ndoshta ishte një nga

inspektorët e Tabirit, (f. 517)

Apo ndoshta ka shkuar me shërbim në ndonjë

provincë të largët. Mundet që ishte një nga

inspektorët e Tabirit (f. 300)

Ebu Qerimi po përpiqej t’i plotësonte me mend ato

që tjetri i kishte lënë pa treguar. Ai po mendonte

popujt që shtriheshin në krahun lindor të shtetit

dhe ata të krahut perëndimor, popujt që shikonin

shumë ëndrra dhe ata që shikonin pak popujt që i

tregonin ëndrrat e tyre dhe ata që nuk i tregonin

siç ishin shqiptarët, (për shkak të origjinës së tij

shqiptare Ebu Qerimi padashur regjistronte ndër

mend gjithçka që thuhej për atë vend)… (f. 519)

Ebu Qerimi po përpiqej t’i plotësonte me mend ato

që tjetri i kishte lënë pa rrëfyer. Ai po mendonte

popujt që shtriheshin në krahun lindor të shtetit

dhe ata të krahut perëndimor, popujt që shikonin

shumë ëndrra dhe ata që shikonin pak popujt që i

tregonin lehtë ëndrrat e tyre dhe ata që i tregonin

me zor siç ishin shqiptarët, (për shkak të origjinës

së tij shqiptare Ebu Qerimi padashur regjistronte

ndër mend gjithçka që thuhej për atë vend)… (f.

302)

grupimi i ëndrrave i qe lënë Seleksionimit por kjo

quhej një punë parapërgatitore (f. 520)

vërtet grupimi i ëndrrave i qe lënë Seleksionimit,

po kjo quhej një punë parapërgatitore (f. 303)

Ti me siguri ke kujtuar në fllim se meqenëse me

këtë proces fllon puna e Seleksionimit dhe

Ti me siguri ke kujtuar në fllim se meqenëse në

këtë proces fllon puna e Seleksionimit meqenëse

32

meqenëse ne të vendosëm këtu (f. 521) ne të vendosëm këtu (f. 304)

Idiotë, mashtrues, shante me vete ndërsa

shkruante fjalën e dënimit mbi fletët e tjera. (f.

522)

Idiotë, tyrylyfë, mashtrues, shante me vete,ndërsa

shkruante fjalën e dënimit mbi fletët e tjera. (f.

305)

Punë artistësh, tha me vete Ebu Qerimi ndonjë

muzikant i pakënaqur i mbetur pa punë dhe

nisi të shënonte falën “e pavlefshme” sipër. (f.

523)

Punë artistësh, tha me vete Ebu Qerimi, ndonjë

muzikant i

pakënaqur, i mbetur pa punë. Ai nisi të shënonte

fjalën “e pavlefshme” sipër fletës. (f. 306)

Zgjodhi ato fletë që kishin tekstet më të shkurtra

dhe pa i parë fare adresuesit, lexoi përmbajtjen e

ëndrrës. Njëra ishte kjo: “Një mace” (f. 523)

Zgjodhi ato fletë që kishin tekstet më të shkurtra

dhe pa i parë fare adresuesit, lexoi njërën prej tyre:

“Një mace” (f. 306-307)

vështronin daljen e nëpunësve nga Tabir Saraji.

Nga të gjitha institucionet e mëdha shtetërore

duke përfshirë këtu edhe pallatin e Sheh-Ul-Islamit

edhe zyrat e Vezirit të Madh, Tabir Saraji (f. 525)

vështronin daljen e nëpunësve nga Pallati i

Ëndrrave. Nga të gjitha institucionet e mëdha

shtetërore duke përfshirë këtu edhe pallatin e

Sheh-Ul-Islamit, edhe zyrat e Vezirit të Madh, Tabir

Saraji (f. 308)

ndihej era e mirë e zjarrit (f. 526) ndihej era e njohur e zjarrit. (f. 310)

në një institut të oqeanografsë në arkitekturë.

Kohët e fundit merrej me muzikë. (f. 527)

në një institut të oqeanografsë në arkitekturë,

kurse kohët e fundit merrej me muzikë. (f. 311)

… një nip nga Qyprillinjtë nga familja e famshme

që i kishte dhënë perandorisë pesë kryeministra

dhe një numër të pafund ministrash, admiralësh,

gjeneralësh, njëri prej të cilëve kishte komanduar

pushtimin e Austrisë që edhe tani në zbehjen e

saj, mbetej një nga shtyllat e perandorisë që

kishte hedhur e para idenë e riformimit të shtetit

të madh, duke u kthyer në SHBO (Shtetet e

Bashkuara Osmane), nga familja te porta e së

cilës trokitnin të druajtur funksionarë të lartë të

shtetit për të kërkuar mbrojtje, ndërhyrje për

mëshirë apo emërim në poste të tjera? (f. 528-

529)

… një nip nga Qyprillinjtë nga familja e famshme

që i kishte dhënë perandorisë përveç pesë

kryeministrave, një numër të pafund ministrash,

admiralësh, gjeneralësh, dy prej të cilëve kishin

komanduar dy fushatat e Hungarisë një tjetër

fushatën e Polonisë dhe një i tretë pushtimin e

Austrisë e familjes që edhe tani në zbehjen e saj

mbetej një nga shtyllat e perandorisë, që kishte

hedhur e para idenë e riformimit të shtetit të

madh, duke e kthyer në SHBO (Shtetet e

Bashkuara Osmane), që e vetmja pas familjes

perandorake fguronte në La Rouss-in e Francës te

shkronja “K” Köprülü – grande famille albanaise

don’t cinq membres furent de 1656 a 1710,

grands visirs de l’Empire Ottoman, te porta e së

33

cilës trokitnin të druajtur funksionarë të lartë të

shtetit për të kërkuar mbrojtje, karrierë apo

ndërhyrje për mëshirë. (f. 312)

Gruaja e vëllait të madh të Qyprillinjve po tregonte

diçka (f. 534)

Në tryezën e darkës gruaja e vëllait të madh të

Qyprillinjve nisi të tregonte diçka (f. 317)

Ata kanë pritur vërtet diçka të veçantë prej nesh.

– Shqipërinë disa e quajnë fatkeqe, disa

përkundrazi me yll – tha kushëriri tjetër. (f. 536)

Ata kanë pritur vërtet diçka të veçantë prej nesh.

Ai hapi krahët siç bëjnë njerëzit kur duan të thonë:

ja kështu janë punët. – Shqipërinë disa e quajnë

fatkeqe disa përkundrazi me yll – tha kushëriri

tjetër. (f. 320)

Përreth biseda për Tabir Sarajin vazhdonte por

Ebu Qerimi ndihej i lodhur dhe nuk e ndiqte më.

(f. 540)

Përreth biseda për Tabir Sarajin vazhdonte, por

Ebu Qerimi ndihej i lodhur dhe nuk e ndiqte më.

Kurti me njërin prej kushërinjve po diskutonin nëse

rifuqizimi i Pallatit të Ëndrrave tregonte krizën e

tanishme të super shtetit otoman apo ishte thjesht

një rastësi ndërsa guvernatori përsëriste, lëreni

tani këtë bisedë. (f. 324)

Në fakt me botimin e pesë kapitujve të rinj romani jo vetëm që shpalosi hapur natyrën oruelliane por

e shtyu dashur pa dashur analizën drejt një interpretimi të ndryshëm më global të gjithë tekstin pra

edhe të atyre dy kapitujve të parë që ishin konsideruar “të parrezikshëm”. Kështu nuk qe e vështirë

të zbërthehej mesazhi alegorik duke prekur ironinë, desakralizimin, sarkazmën dhe groteskun që

përshkonin romanin nga faqja e parë deri tek e fundit.

Ishte e qartë se Kadare nuk e kishte për objekt të romanit obsesionet e institucionalizuara të

“perandorisë” osmane por rreagimet e sistemit socialist shqiptar, obsesionet dhe makthin e atyre që

i vuanin ato. Nuk është vendi këtu për një analize ngushtësisht letrare të Nëpunësit të Pallatit të

Ëndrrave por nuk mund të mos themi se këto vlerësime janë të domosdoshme për të kuptuar

zhvillimet e mëvonshme të historisë së këtij teksti, si edhe të veprave të tjera të Kadaresë që u

dënuan të pësonin të njëjtin fat posa që variantet që do të botohen nga ky çast deri në rënien e

regjimit u imponuan përmes ndërhyrjes së “kontekstit”25.


34

Është fakt se pak pas botimit të plotë që do të konsiderohej i pazakontë dhe i pajustifkuar, romani u

shndërrua në një “çështje” letrare që i detyroi krerët e shtetit dhe të partisë të merrnin masa duke

zbatuar metodat represive që hynin mekanikisht në veprim për t’i prerë rrugën së ashtuquajturës

“veprimtari armiqësore kundër shtetit”26.

Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave u kritikua zyrtarisht gjatë mbledhjes plenare të Lidhjes së

Shkrimtarëve dhe Artistëve që u mbajt posaçërisht më 18-19 mars 1982 dhe si pasojë jo vetëm që

shtëpive botuese dhe redaksive të tyre iu bë thirrje për më shumë vigjilencë, por kopjet e shtypura

të romanit u tërhoqën menjëherë nga qarkullimi dhe u zyrtarizua dënimi i tij. Një vepër rinore në

prozë e shkrimtarit kishte pësuar të njëjtin fat: tregimi “Përbindëshi” pas botimit në revistën Nëntori

në vitin 1965, u dënua, u harrua dhe u rikthye në jetë si vetë personazhet e Kadaresë pas rënies së

regjimit. Do të kishte ndodhur kështu edhe me Nëpunësin sikur Kadare të mos merrte masa të

menjëhershme duke bërë një autokritikë “të sinqertë” në mbledhjen plenare të Lidhjes së

Shkrimtarëve dhe Artistëve.

Në të vërtetë ajo ishte një autokritikë sikurse autokritika tjetër që zbuloi dhe botoi Shaban Sinani

nxirrte në pah me ironi natyrën alegorike të romanit dhe linte të nënkuptoheshin synimet e vërteta

të autorit. Po ta rilexojmë sot “rrëfmi” i Kadaresë më shumë se një pendesë publike na tingëllon si

një marrje e plotë përgjegjësie autoriale mbi një vepër tekstin e së cilës autori e kishte shkruar me

vetëdije të plotë, sepse në vend që të mbrohet nga akuzat, ai i pranon kufzimet “ideologjike” për të

cilat kritikohet.

Në fakt duke pohuar se vërejtjet racionale që i bëhen romanit të tij zbulojnë gabime të rënda

objektive në konceptimin estetik të veprës dhe veçanërisht në mënyrën e paraqitjes së realitetit

socialist shqiptar, Kadare i njihte Nëpunësit e Pallatit të Ëndrrave merita përndryshe të

parrëfyeshme: së pari, faktin se ajo mënyrë e shëndërrimit aluziv të aktualitetit i përmbyste

rrënjësisht kriteret dhe parimet e realizmit socialist dhe, së dyti, se alegoria që përshkonte romanin

pasqyronte një shoqëri të tërë me strukturat politiko-shtetërore që e qeverisnin si një vizion i

shtrembëruar i jetës.

Por kjo nuk është gjithçka. Duke i besuar shijes personale për paradoksin dhe provokimin, Kadare jo

vetëm që pohoi lirisht atë çka synonte t’u komunikonte lexuesve përmes romanit, por falë prirjes së

lindur për të rrokur aspektet absurde të dogmatizmit burokratik të shoqërisë së atëhershme


35

shqiptare, ai arrinte të shfrytëzonte mundësitë e saj, sidomos atë që e bënte të thoshte se “realiteti

atje dyzohej, shumë shpejt fllonte irealja”.

Kështu, duke shfrytëzuar anën absurde të së ashtuquajturës “autokritikë”, në fakt vetë Kadare

dyzohej: nga njëra anë, njeriu që përpiqej të shpëtonte jetën e vet “konkrete”, duke pranuar

rregullat absurde që qeverisnin atë botë groteske; nga ana tjetër, shkrimtari që përpiqej të jetonte

një jetë tjetër ku të ishte i lirë të shkruante dhe të ushtronte talentin e vet27.

Mund t’i duket absurde lexuesit ose studiuesit naiv, por kështu jetonin shqiptarët gjatë asaj

diktature gjysmëshekullore që Kadare e përshkruan me fjalët e Kurtit, heroit të vërtetë tragjik të

romanit Nëpunësi i pallatit të ëndrrave: “Do të ishte absurd në një botë logjike. Kurse në botën tonë

mua më duket më se normal”, me fjalë që të kujtojnë shprehjen me të cilën Vladimir Nabokov ka

përshkruar botën e personazhit Akakij Akakieviç: “Nuk mund të vendoset një njeri në një situatë

absurd nëse absurd është bota ku ai jeton”.

Autokritika përbënte ndreqjen e gabimeve dhe larjen e fajeve për të cilat akuzohej njeriu, por falë

logjikës absurde që qeveriste atë botë, akti i pendesës publike përfaqësonte momentin tragjik të

“rrëfmit”. Përmes saj Kadare shprehte me sinqeritet një gjykim për veprat e veta dhe ndonjëherë

shfrytëzonte rastin për të nxjerrë në pah aspektet “heretike” të vizionit që kishte mbi letërsinë,

madje edhe për të shfaqur mospajtimin me flozofnë estetike të regjimit.

Si shembull të kësaj metode “absurde” le të marrim konsideratat e çuditshme mbi veprën letrare të

amerikanit William Faulkner që Kadare shprehu gjatë asaj mbledhjeje: interpretimi i fjalëpërfjalshëm

i atyre frazave do të nxirrte në pah kundërshtitë me pohimet e mëvonshme të autorit, i cili jo vetëm

që lëvdon “botën narrative folkneriane” duke ekzaltuar vlerat letrare të të famshmit Yoknapatawpha

dhe gjenialitetin e krijuesit, por shtjellon modelin e tij të sistemit letrar.

Bëhet fjalë për kundërshtim apo për një strategji të vetëdijshme që synon t’i shpëtojë kritikës dhe të

fshehë operacionin folknerian që Kadare përpiqej të realizonte në kundërvënie të plotë me

ortodoksinë socrealiste.

Duke i lënë argumentimet e hollësishme për më poshtë, këtu do të mjaftonte një analizë e teksteve

për të zbuluar projektin letrar të Kadaresë dhe për t’iu përgjigjur pyetjes së mësipërme. Tash për

tash është rasti të kujtojmë sugjerimin metodologjik me anë të të cilit Umberto Eco i mbylli


36

përfundimisht hesapet me anarkizmin interpretues që rridhte nga leximi i gabuar i nocionit të

“veprës së hapur”: si lexues që janë, kritikët dhe intentio lectoris i tyre duhet të ushtrojnë të drejtën

për të përpunuar strategji interpretuese duke respektuar paktin që lidhet gjatë komunikimit letrar

mes autorit, pra mes intentio auctoris, dhe tekstit, pra mes intentio operis28.

Vetëm pasi të jenë lidhur drejt mes tyre tri këndet e këtij trekëndëshi, analiza kritike mund të

pretendojë privilegjin e besueshmërisë shkencore dhe të shmangë rrezikun e shkarjes në atë që Eco

e quan “qorrsokaku interpretues”.

Në rastin e Kadaresë janë pikërisht tekstet e veprave të tij narrative ato që përbëjnë busullën për

qëndrimin kritik, për të mbetur me këmbë në truallin e fortë të kritikës tekstore e për t’iu shmangur

spekulimeve dhe manipulimeve gjithfarëshe. Autokritika e Kadaresë ishte e nevojshme jo vetëm për

të shpëtuar veprën nga censura, por edhe për t’i garantuar autorit të drejtën e botimit.

Në fllim të viteve ’80 regjimi diktatorial në Shqipëri ende ushtronte një trysni të madhe dhe vetëm

pas vdekjes së Enver Hoxhës (prill 1985) zunë të viheshin re shenjat e para të rënies. Ndoshta falë

këtij ndryshimi dhe zbutjes që pasoi, nga fundi i viteve ’80 u krijuan kushtet për ribotimin e romanit.


37

7. Funksioni i Distopisë dhe i Aluzionit në romanin Pallati i

Ëndrrave

Romani distopik (distopian fiction) është një lloj zhanri në të cilin pasqyrohen strukturat sociale dhe

politike të një vendi, nën mbikëqyrjen e sistemeve totalitare, burokracive ose edhe kompanive të

caktuara. Në letërsi, distopia është pjesë e fiction-it, ku gjithashtu ajo lidhet me një vend imagjinar

ku jeta është jashtëzakonisht e keqe për shkak të privimit, shtypjes, mbikëqyrjes ose dhe terrorit.

Në romanet distopike nuk përshkruhet një vend ku njerëzit do të donin të jetonin, përkundrazi, një

vend në të cilin duhet shmangur jetesa29. Veprat distopike theksojnë trysninë që ndodh për shkak të

kushteve politike, e ku shoqëria është një shoqëri tipike distopike.

Temat kryesore në një vepër distopike janë: shtypja, mbikëqyrja dhe rebelimi. Mjedisi luan një rol të

rëndësishëm në pasqyrimin distopik. Rrëfimet distopike, zakonisht janë rrëfime për mbijetesë, e ku

përgjithësisht rrëfimi shfaqet si imagjinar, edhe pse tematika huazohet nga realiteti. Në një vepër

tipike distopike nuk ka asnjë grup shoqëror përveç shtetit, por edhe nëse ka, ato janë të kontrolluara

prej shtetit.

Mjedisi social luan një rol të rëndësishëm në pasqyrimin distopik. Në një vepër tipike distopike nuk

ka asnjë grup shoqëror përveç shtetit, por edhe nëse ka, janë të kontrolluara prej tij. Romanet

distopike përdorin edhe elemente të romanit fantastiko-shkencor, si: udhëtimin në kohë, fluturimet

në hapësirë, teknologjinë e përparuar etj.

Romanet distopike trajtojnë gjithashtu idenë e klasës dhe të lirisë. Është gjithmonë shtresa elitare

kryesisht ajo në pushtet që komandon dhe u ndalon lirinë shtetasve të vet. Institucioni i “Pallatit të

Ëndrrave” ishte një prej atyre ku edhe ministrat hynin me leje të veçantë. Institucion zyrtar ku

portierët, kupolat e ngrehinës, një pjesë e mureve, kapakët e dosjeve kanë të njëjtën ngjyrë, gurkali

të zbehtë.

Distopia në romanin “Pallati i Ëndrrave” është e frikshme, tmerruese, e ankthshme, prandaj ndodh

kontrolli deri tek ëndrrat që shohin njerëzit, në mënyrë që të shmangen përpjekjet prej individëve të

29 Northrop Fraj, Sabri Hamiti: Anatomia e Kritikës, Rilindja, Prishtinë 1990. fq. 369

38

ndryshëm për të shpëtuar ose edhe më e keqja për të shkatërruar distopinë. Në institucionin e

Pallatit të Ëndrrave punohet fort që kjo gjë mos të ndodhë, duke parandaluar ngjarje të tilla.

Në romanin Pallati i Ëndrrave janë analizuar disa prej karakteristikave të romanit distopik. Në teorinë

e letërsisë, distopia lidhet me një vend imagjinar apo shtet në të cilin gjendja e jetës është

jashtëzakonisht e keqe, si nga privimi, shtypja ose dhe terrori – nën këtë këndvështrim, është

analizuar romani “Pallati i Ëndrrave”, i cili përfaqëson vendin “imagjinar” në të cilin ndodh procesi i

përpunimit të ëndrrave, i ndarë në sektorë të posaçëm.

Në roman jepet mbikëqyrja totale e shtetasve nga ana e qeverisë komuniste. Është arritur në

përfundimin se këta nuk janë sektorët e përpunimit të ëndrrave, në tekst rrëfehet për të kaluarën,

për shekullin XVIII, por janë procese të mbikëqyrjes, të hetimit dhe të vëzhgimit të shtetasve në

bashkëkohësinë komuniste nga pushteti totalitar, pasi në nëntekst gjurmët të çojnë në shekullin XX.

Shtetasit e këtij vendi janë të kufizuar e të kushtëzuar nga qeveria, dhe tek ta mbizotëron frika,

ankthi, terrori, aq sa kanë frikë të shohin edhe ëndrra.

Jo vetëm romani “Pallati i Ëndrrave”, por, në përgjithësi, të gjitha romanet distopike janë shkruar në

përgjigje të shqetësimeve politike30. Veprat distopike theksojnë trysninë që ndodh për shkak të

kushteve politike, vepra, të cilat paraqesin jetën, jo vetëm të një individi, por të një shoqërie të tërë

nën mbikëqyrjen ose trysninë e qeverive totalitare.

Te Kadareja, shteti është mbikëqyrësi kryesor i jetës së shtetasve të vet, shoqëria është një shoqëri

tipike distopike, gati një shoqëri paranojake, ku veprimet shtetërore shkelin të drejtat themelore të

njeriut. Paraqitet mbikëqyrja totale nga ana e qeverisë, e ky është shqetësimi kryesor që autori

parashtron në këtë roman; shqetësim, i cili lidhet me përndjekjen dhe ruajtjen e të dhënave vetjake

të gjithsecilit prej strukturave më të larta shtetërore.

Romani “Pallati i Ëndrrave”, motërzimi i novelës “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, është shfaqje e

zhanrit distopik në letërsinë shqipe. Në analizën distopike të romanit “Pallati i Ëndrrave” jemi

bazuar, sidomos, në analizimin e madje konfrontimin me botimin e parë, novelën “Nëpunësi i Pallatit

të Ëndrrave”. Një vepër distopike lidhet ngushtësisht me shoqërinë së cilës i drejtohet, kështu që

varianti fillestar përbën një interes të veçantë nga ana studimore, për rastin distopik, sepse

përfaqëson veprën e parë të botuar me porosi kundërtotalitare në regjimin monist.

30 Ismail Kadare: Pallati i Ëndrrave, Onufri, Tiranë 1999. fq. 126

39

Duke konfrontuar të dyja tekstet, variantin e botuar në përmbledhjen me novela “Gjakftohtësia” dhe

botimin e mëvetësishëm si roman është vënë në dukje se ky ballafaqim nxjerr në pah e mbi të gjitha

dëshmon për elementet distopike të veprës; elemente eksplicite të cilat gjejnë vend pothuajse në

çdo faqe të novelës.

Në romanin “Pallati i Ëndrrave” përshkruhet vendi ku grumbullohen ëndrrat, Tabir Saraji, ky vend

imagjinar i krijuar prej imagjinatës autoriale dhe i shfrytëzuar prej tij për të denoncuar politikën

totalitare të periudhës komuniste. Njerëzit gjenden në kthetrat e një sistemi që mund të bëjë

gjithçka për këdo dhe ajo çka është më e rëndësishmja është se gjendja distopike shpesh mbetet e

pazgjidhur. Në veprën e Kadaresë, shteti është mbikëqyrësi kryesor i jetës së shtetasëve të vet, ky

roman ashtu sikurse shumica e romaneve distopike janë shkruar në përgjigjie të shqetësimeve reale

politike për shkak të të cilave cilësitë e jetës janë të pakëndshme pra e kundërta e utopisë31.

Shoqëria në këtë roman është një shoqëri tipike distopike, në të cilën: mbledhja, përpunimi dhe

interpretimi i ëndrrave përdoret për të kontrolluar individin; informacioni, mendimi i lirë, shprehja e

tij dhe liria janë të kufizuara, madje të pakonceptuara; qytetarët perceptohen të jenë nën

mbikëqyrje të vazhdueshme; qytetarët kanë frikë prej botës së jashtme dhe të brendshme32, kanë

frikë prej të pandërgjegjshmes së vet – ëndrrës; qytetarët jetojnë në një shtet ku mungojnë vlerat

minimale humanitare; individualiteti, kundërshtimi dhe rebelimi ndaj regjimit kanë pasoja tragjike –

rasti i Kurtit; shoqëria propagandon iluzionin e një bote të përsosur utopike por që në të vërtetë

s’është veçse një shoqëri tipike distopike ku paranoja është tipar i qartë në mesin e qytetarëve të

cilët jetojnë në frikë duke u ndierë të mbikëqyrur ose edhe të manipuluar prej sistemit politik.

Në letërsi një shoqëri distopike është një shoqëri që ka degraduar nga një shtet shtypës dhe

mbikëqyrës shpesh nën maskën e të qenit shtet utopik. Letërsia distopike shërben për të

paralajmëruar shoqërinë se këto kushte shkaktojnë pasoja të pashlyeshme. Veprat disopike

përshkruajnë format totalitare të qeverisë. Paranoja është një prej tipareve dalluese të individit në

romanet Pallati i Ëndrrave të Ismail Kadaresë dhe më 1984 të George Orwell-it; romanet e të cilit

përbëjnë shembujt më ekstrem të paranojës.

Në romanin “Pallati i Ëndrrave” individët janë të ndikuar, ose më saktë jetojnë me ankthin,

kërcënimin dhe frikën e përndjekjes e të mbikëqyrjes prej institucioneve qeveritare edhe pse nuk

31 Ismail Kadare: Gjakftohtësia, novela, Naim Frashëri, Tiranë 1980. fq. 540


40

kanë bërë asnjë në kundërshtim të qeverisë. Marrja e ëndërrparësve në pyetje, akuzat e paqena,

bindjet për komplote ndaj shtetit dhe kërcënimet janë tiparet kryesore që i bëjnë këta individë

paranojakë.

Në radhë të parë paranojakë janë udhëheqësit politikë (kryeëndrra/bashëndrra kërkohet me porosi

të sovranit), të cilët orvaten të kapin sjelljet aksidentale të shtetasve nëse do t’i quanim ëndrrat e

“Pallatit të Ëndrrave” si të tilla, dhe duke i përkthyer ato si sjellje të qëllimshme madje edhe

kërcënuese për shtetin33. Në romanin ”Pallati i Ëndrrave” dallojmë dy lloj paranojash: paranojën e

udhëheqësve politikë – për të mbikëqyrur çdo “qelizë” të individit dhe për të pasur gjithçka nën

kontroll; dhe paranojën kolektive - ankthi social, si sindromë kolektive; e gjithë shoqëria shfaq shenja

paranojake.

Si në romanet e George Orwell-it ashtu edhe në romanet e Ismail Kadaresë janë përdorur dhe

përshkruar elementet distopike në shoqëri, veçanërisht ato shqetësuese. Shoqëri të tilla shfaqen në

shumë vepra letrare, sidomos në histori të rrëfyera me një të ardhme spekulative34. Orwell-i në

romanet e tij shfaq shqetësimin ndaj censurës së kohës gjatë periudhës së McCarthy në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës ndërsa Kadare nuk mund të dilte kaq hapur por zgjedh mjetin artistik të

mbivendosjes së të shkuarës në realitetin e tij bashkëkohor të kohës kur u shkrua vepra.

Romani “Pallati i Ëndrrave”, nuk përbën romanin e vetëm distopik të shkruar prej shkrimtarit Ismail

Kadare por edhe romane të tjera të tij mund të klasifikohen si romane distopike:

“Dosja H” Edhe pse subjekti i romanit ka të bëjë me Maks Roth-in dhe Vili Northonin të huajt që

kishin ardhur në vendin tonë për të zbuluar gjurmët e eposit homerik, romani trajton përgjimin e

shtetasve prej spiunëve të paguar prej shtetit të cilët e kishin profesion këtë punë; Pashallëqet e

mëdha “Kamarja e turpit” – ku përshkruhet terrori shtetëror. Në këtë vepër parashtrohen pjesë prej

mekanizmit të frikës e të terrorit prej nga çdo regjim duhet të kishte turp.

Spiritus – përgjimi prej Sigurimit të Shtetit i takimeve shpirtërore. Sigurimi i Shtetit kishte siguruar

prej Republikës Popullore të Kinës aparate moderne përgjimi duke shmangur përgjuesit e terrenit –

ironia therëse në këtë roman.



41

Shteti për të ruajtur kufijtë, përdorte ushtrinë, mjete përgjimi, motoskafë, spiunë, inxhinierë, agjentë

sekretë, në mënyrë që të zbulonin të arratisurit e mundshëm. Të arratisurit shpeshherë nuk arrinin

ta përmbushnin misionin e tyre të arratisjes por vriteshin nga rojat, ngecnin në telat me gjemba,

shqyheshin nga qentë ose mbyteshin në det. Pra shteti vret shtetasit e vet që donin të iknin drejt

lirisë.

7.1 Universi imagjinarë Kadarean“Pallati i Ëndrrave”si krijim autentik

Romani “Pallati i Ëndrrave” përfaqëson intuitën krijuese, universin imagjinar ndoshta më të

larmishëm në krijimtarinë e shkrimtarit Ismail Kadare. Këto krijime autentike e përfytyrime

njëkohësisht nuk përfaqësojnë vetëm krijime të kategorive leksikore por edhe krijime të kategorive

konceptuale (ideore, kuptimore) duke filluar që nga institucioni i “Tabir Sarajit”, “Pallatit të

Ëndrrave”, ëndërrparësve, ëndërrçuesve, bashëndrrës/kryeëndrrës etj., e duke vazhduar tek endja e

ëndrrave dhe sistemi simbolik që i shoqëron e i zbërthen ato35.

I gjithë ky shqetësim vjen si referencë e së shkuarës përmes së tashmes. Edhe romanet distopike

zakonisht përshkruajnë jetën në një vend imagjinar. Ku çdo gjë është tërësisht e keqe e shqetësuese

pra individët ndihen gjithmonë të paqetë, ‘nuk i zë vendi vend’36.

“Pallati i Ëndrrave” është pjesë e një universi imagjinar kadarean, si pjesë e fiction-it dhe, gjithashtu,

shembulli më i qartë për të treguar kontrollin që ndodh në një shoqëri distopike, nën trysninë e një

qeverie totalitare, të drejtuar nga diktatura e sistemit komunist.

Tabir Saraji/Pallati i Ëndrrave është krijim autentik i shkrimtarit Ismail Kadare jo vetëm si krijim

gjuhësor (si kategori leksikore): sintagmë emërore turko-arabe e pranëvënë në gjuhën shqipe por

edhe si krijim ideor: nuk ekziston asnjë institucion së paku që të merret me grumbullimin,

seleksionimin dhe interpretimin e ëndrrave të shtetasve; hiperbola – zmadhimi i dukurisë së

mbikëqyrjes së ëndrrave mbi të gjithë shtetasit për të theksuar idenë e mbikëqyrjes totale dhe

përndjekjes së shtetasve – të gjithë janë të rrezikuar prej ëndrrave që mund të shohin të gjithë

ndiejnë frikë të shohin ëndrra.



42

Sipas kritikëve shqiptarë e të huaj “Pallati i Ëndrrave” është një aluzion për Komitetin Qendror të

Shqipërisë komuniste. Do të shtonim se për sa i përket funksionit, institucioni i Pallatit të Ëndrrave

mbetet një krijim i mirfilltë autentik siç theksuam edhe më lart një univers imagjinar kadarean,

ndërsa për sa i përket strukturës, hierarkisë, pozicionimit gjeografik dhe sidomos kur përshkruhet si

ngrehinë arkitekturore mund të përngjasojë me institucionin e Komitetit Qendror të PPSH-së,

gjithashtu edhe duke e krahasuar me rolin suprem që ai zotëronte si organi më i lartë i PPSH-së,

ashtu sikurse ishte edhe “Pallati i Ëndrrave” – institucioni më i rëndësishëm i shtetit perandorak i

krijuar me interesimin e drejtpërdrejtë të sulltanit sovran.

“Pallati i Ëndrrave” përfaqëson institucionin më të rëndësishëm të shtetit perandorak më të vjetrin

sipas mendimit të njërit prej personazheve, pavarësisht emrit të bukur që ka ai është institucioni më

i tmerrshëm midis gjithë mekanizmave të shtetit, “Pallati i Ëndrrave” është ai që qëndron më jashtë

vullneteve njerëzore se të gjithë të tjerët37. Ai është më i tmerrshmi i të gjithëve më i verbri më fatali

pra edhe më shtetërori, institucioni më absurd i perandorisë. Do të ishte absurde në një botë logjike

kurse në botën tonë mua më duket më se normale.

Këto përfaqësojnë disa prej sentencave më të fuqishme e më eksplicite të novelës “Nëpunësi i

Pallatit të Ëndrrave”, ku nëpërmjet këtij institucioni, pjesa më e errët e ndërgjegjies e të gjithëve

shtetasve krijon kontakt të drejtpërdrejtë me shtetin.

Madje prej narratorit “Pallati i Ëndrrave” konsiderohet si një kafaz tigrash që mbante një emër

joshës por që në të vërtetë s’ishte gjë tjetër veçse një mekanizëm i verbër fatal dhe mizor. Puna në

këtë institucion misterioz krahasohej si një punë skëterre. Institucioni misterioz i Pallatit të Ëndrrave

shtie në dorë ëndrrat e të gjithë shtetasve, pa përjashtim gjithashtu është vendi ku monitorohen,

hetohen dhe gjykohen ëndërrparësit e bashëndrrës/kryeëndrrës.

Ëndrra dhe ankthet përbëjnë botën e vetëdijes në këtë roman kështu ëndërrparësit janë të

vetëdijshëm se ëndrra për ta mund të jetë akt shpëtimi – ngritje në detyrë, shpëtimi i shtetit prej

sulmeve nëpërmjet sinjaleve që kanë paralajmëruar ata me anë të ëndrrës së tyre ose akt

ndëshkimi, viktima të këtij mekanizmi burokratik, perms përndjekjes, dënimit e madje edhe

ekzekutimit. Ata nuk e dinë si mund të interpretohet ajo prandaj janë të detyruar të jenë sa më

transparentë sepse mbikëqyrja është në një shkallë aq të lartë sa depërton deri në të

padepërtueshmen në ëndërr.

37 Ismail Kadare: Gjakftohtësia, novella, Naim Frashëri, Tiranë 1980. fq. 544

43

Institucionet qeveritare të përfaqësuara në këtë rast me më kryesorin, “Tabir Sarajin”, ”Pallatin e

Ëndrrave” përdorin madje mbikëqyrin një formë manipuluese të nënvetëdijes ëndrrën. Pallati i

Ëndrrave monitoron shtetasit e vet në çdo çast të ditës e të natës, madje edhe gjendjen e gjumit

”ëndrrën”. Rreziku që u kanoset qytetarëve nuk mund të imagjinohet as prej tyre e as prej zyrtarëve

të këtij institucioni të trishtë. Koncepti i lirisë në të gjithë kuptimet e tij duket se mungon gjithkund.

Por nga ana tjetër, grotesku i lirisë është se fizikisht individët e këtij vendi janë të lirë, përveçse në

rastet kur ata dënohen kryesisht për shkak të ëndrrës që mund të kenë parë. Ata “nuk” janë të

izoluar nga bota e jashtme, vetëm nënvetëdija e tyre mbahet nën vëzhgim38. Njerëzit trajtohen si

kavie, ëndrrat e tyre vendosen në laborator dhe ata janë aq të nënshtruar sa presin me frikë

vendimin që do të merret për ta, jo nga ajo që kanë vepruar me vetëdije të plotë, sepse kjo nuk

mund të imagjinohet që të ndodhë, por për atë çka mund të zbulohet nga e nënvetëdijshmja që

mund t’u jetë shfaqur në ëndërr.

Individët e këtij shteti totalitar janë të bindur e të nënshtruar dhe presin të frustruar vendimin për

veten e tyre. Një shoqëri e tillë nuk ka të ardhme, mbetet peng e së tashmes dhe e së shkuarës.

Individët janë të kushtëzuar, të mjerë, të mbikëqyrur në vetëdije e nënvetëdije, dhe janë “të

gatshëm” për të pranuar çfarëdo shteti ushtron e vendos për ta. Në këtë roman pasqyrohen

shqetësimet në rritje të sistemit komunist. Njerëzit shfaqen të tjetërsuar, individualiteti dhe të

drejtat e njeriut janë kufizuara nga qeveria. Tek ata mbizotëron frika, terrori aq sa nuk mund të

shohin dot as ëndrra, sepse edhe ëndrrat “monitorohen”.

7.2 Ëndërrparja frika ndaj të pandërgjegjshmes

Ëndërrparja është puna fillestare për Pallatin e Ëndrrave pra faza e parë e tij. Ajo përbën burimin e

ankthit, dhunimin e individit, llahtarisjen e tij, madje mund të përbëjë edhe ndëshkimin fatal.

Ëndërrparja është një proces aq rrëqethës dhe i ndërlikuar për njerëzit sa që ata i tmerron ideja e të

fjeturit në gjumë me frikën se mos shohin ndonjë ëndërr e cila mund të interpretohet si kundër

shtetit.

Madje Shqipëria sipas autorit është një vend ku sundon stina e pagjumësisë, ndërsa shqiptarët janë

një popull që kanë frikë t’i tregojnë ëndrrat e tyre – kanë frikë të shprehin hapur mendimin e tyre


44

dhe të shprehen lirshëm39. Ëndërrparja është një akt juridik e cila shënohet në vepër me të dhëna të

sakta e të detajuara, përkatësisht me: datën, orën, emrin e ëndërrparësit, profesionin, prefekturën,

nënprefekturën, pashallëkun, fshatin, qytetin.

Ëndrrat ruheshin në dosje, e cila u përngjante dosjeve të proceseve gjyqësore. Dosjet mbanin

përsipër vulën mbretërore. Përpunimi i ëndrrave është i ngjashëm me procesin hetimor, madje nga

termi dosje kalohet në procesverbal.

7.3 Ëndërrparësit viktima të shtetit totalitar

Ëndërrparësit janë viktima të shtetit që i mbikëqyr. Nga njëra anë ata janë baza e Tabir Sarajit sepse

prej tyre vilen ëndrrat dhe nga ana tjetër, viktima të këtij institucioni të tmerrshëm, viktima të shtetit

totalitar40. Ëndërrparësit thirren në Pallat me anë të një fletë- thirrjeje, sikur të ishin të akuzuar për

ndonjë vepër penale.

Ëndërrparësit e bashëndrrës hyjnë me këmbët e veta në Pallat por dalin prej tij me këmbët e të

tjerëve, personave që mbajnë në supe arkëmortin e tyre. Ëndërrparësit mbahen në dhomat e

veçimit – si të akuzuarit sepse aty duhet të merren në pyetje për ëndrrën që kanë parë dhe për të

zbuluar shtysat që i kanë çuar për të parë një ëndërr të tillë.

Ëndërrparësi nga kryeqyteti ai që kishte dërguar ëndrrën fatale, mbahej në një nga dhomat e veçimit

për të bërë shpjegimet e nevojshme dhe tepër të hollësishme. Ndaj tij përgatitet një procesverbal që

i kishte arritur tetëqind faqe – për një ëndërr të vetme i cili edhe pse kishte arritur tetëqind faqe

ende ishte larg përfundimit.

Për perimeshitësin, ëndërrparësin nga kryeqyteti, pritej një pagjumësi e ndjeshme pra mendohej se

do të kishte gjumë të trazuar dhe me përqindje të lartë ankthi. Faqet e të cilit ishin mbushur me

hollësira deri në detajet e parëndësishme të përditshmërisë.



45

7.4 Ëndërrçuesit nëpunës të nënshtruar

Janë personat përgjegjës të cilët e dërgonin bashëndrrën/kryeëndrrën te sovrani çdo të premte.

Shkrimtari Ismail Kadare i përshkruan ata si nëpunës me zhguna të shkurtra dhe të lëkurta me çizmet

gjithë baltë dhe me karrocat me rrotat e përbaltura *njollosja+41. Karrocat e ëndërruesve kishin

emblemën e Tabir Sarajit për të theksuar zyrtarizimin e këtij procesi.

7.5 Ëndrrat procese të mbikëqyrjes shtetërore

Ëndrrat ashtu sikurse shumë dukuri të tjera të kësaj jete periudhat e tyre të shtimit i kishin nga

pranvera deri në Vitin e Ri ndërsa periudhat e pakësimit sidomos pas periudhës së Vitit të Ri e deri

në pranverë42. Pra ky ‘ritual’ mund të pretendohet si një lloj cikli i cili dukej sikur lidhej me stinët.

Ëndrrat që klasifikoheshin si “të vlefshme”, kalonin në sektorin e interpretimit për t’i zbërthyer

kumtet që ato mbartin. Disa prej ëndrrave në roman dekodifikohen prej protagonistit i cili është

edhe narratori i cili e kishte proces të punës së tij. Mark-Alemi mes mijërave ëndrrave që vinin në

“Pallatin e Ëndrrave” vendos që të zbërthejë për lexuesin vetëm dy prej tyre vetëm ato ëndrra që më

vonë gëzuan statusin “kryeëndërr”/“bashëndërr” një lloj nuhatjeje prej drejtuesi kjo ose prej lideri

do të thoshim në gjuhën e ditëve të sotme.

7.6 Bashëndërra/Kryeëndërra kotësi institucionale

Bashëndrra ose siç quhej ndryshe kryeëndrra ishte ëndrra e përzgjedhur mes mijëra ëndrrash që

seleksionoheshin dhe interpretoheshin në Pallat. Nxjerrja e kryeëndrrës ishte detyra e

bashëndërrorëve dhe përfaqësonte drejtorinë më të rëndësishme në Pallatin e Ëndrrave elitën.

Nëpunësit që punonin për kryeëndrrën/bashëndrrën quheshin bashëndërrorë/kryeëndërrorë.

Shenjimi i bashëndrrës krahasohet me gjetjen e një margaritari në shkretëtirën me rërë. Ajo shihet si

shpëtimtare për shtetin perandorak. Kryeëndrra shihet si shkëndijë për të parandaluar ose për të

shmangur sulmet kundër shtetit, luftën ose murtajën43.

41 Ismail Kadare: Vepra 11, Onufri,Tiranë 2009. fq. 296.


43 Ismail Kadare: Vepra 11, Onufri,Tiranë 2009. fq. 297

46

Bashëndrra/kryeëndrra përbënte ëndrrën fatale për ëndërrparësin. Ajo përzgjidhej çdo të premte

dhe përgatitej që të dërgohej në pallatin e sovranit. Ishte kryeëndrra e parë nga perimeshitësi nga

kryeqyteti ajo që kishte çuar Kurtin i cili quhet Tjetërmendës (disident)+ në varr ndërsa Mark-Alemin

në postin më të lartë të institucionit hijerëndë të Pallatit të Ëndrrave.

7.7 Proceset e përpunimit të ëndrrave akte distopik

Përpunimi i ëndrrave në Pallat është një proces filtrues, karakteristik për institucionet totalitare dhe

kalon në disa sektorë (faza). Rëndësia dhe përgjegjshmëria në të cilët rritej nga sektori në sektor. Në

këta sektorë punojnë njerëz tepër të besueshëm e të përkushtuar ndajshtetit persona që duhet

medoemos të ruajnë sekretin e institucionit.

Sektorët e përpunimit të ëndrrave në roman janë:

kopisteria

grumbullimi/mbledhja e ëndrrave

përzgjedhja/seleksionimi

klasifikimi/përndarja

interpretimi

kryeëndrra-bashëndrra

Në të vërtetë këta sektorë nuk lidhen drejtpërdrejt me përpunimin e ëndrrave por me proceset e

mbikëqyrjes/survejimit total/e të shtetit ndaj shtetasve të vet me hetimin me vëzhgimin e me

përndjekjen në bashkëkohësinë komuniste të autorit në kohën kur u shkrua vepra. Edhe “Pallati i

Ëndrrave”, institucioni në të cilin mblidhen ëndrrat përbën pallatin e tmerrit, hetimit, dhunimit e

ndëshkimit të lirisë individuale, cilësuar prej narratorit si institucion hijerëndë44.

Detyra themelore e këtij institucioni është që me anë të kumtimit që përcjell ëndrra, paralajmërimi

që ajo lëshon e parandalon fatkeqësinë e shtetit të sovranit, prandaj “Pallati i Ëndrrave” është një

nga themelet e shtetit ‘perandorak’. Sektori më i rëndësishëm i tij është interpretimi, sepse gjithçka


47

fillon nga ky proces i cili merret me interpretimin politik të ëndrrave. Sa më me karakter

kundërpushtetar të jetë një ëndërr aq më kryeëndërr bëhet45.

Karriera e vërtetë e” Pallatit të Ëndrrave” fillon nga sektori i interpretimit, Interpretimi është

fshehtësi mbi fshehtësinë. Një nga kërkesat themelore të ”Pallatit të Ëndrrave” është fshehtësia e

plotë, Përveç Tabirit të zakonshëm është edhe Tabiri i Fshehtë që merret me përpunimin e ëndrrave

që njerëzit nuk i bien vetë në pallat por që shteti me anë të mjeteve dhe mënyrave të tij i shtie në

dorë.

Mënyra e organizimit të punës në “Pallatin e Ëndrrave” ka disa kërkesa kryesore, përveç punës së

madhe këtu nënkuptohet puna e madhe e PPSH-së. Ka një rëndësi të madhe mbyllja e plotë e “Tabir

Sarajit” ndaj çdo ndikimi të jashtëm (këtu nënkuptohet armiqësia që ka pasur sistemi totalitar ndaj

kapitalizmit, perëndimit e ndikimeve të huaja), shumë njerëz dhe shumë rryma kanë dashur të

depërtojnë këtu por Tabir Saraji nuk ka rënë kurrë në grackë (bëhet fjalë për njerëzit që nuk janë

pajtuar me diktaturën dhe janë përpjekur të dalin kundër tjetërmendësit, disidentë).

7.8 Shtypja mbikëqyrja dhe rebelimi – topose sinjifikative të romanit

distopik

Në romanin “Pallati i Ëndrrave” veprimet shtetërore shkelin të drejtat themelore të njeriut, paraqitet

mbikëqyrja totale nga ana e institucioneve zyrtare/qeverisë dhe ky është shqetësimi kryesor që

autori parashtron në këtë roman, përndjekja e individëve dhe ruajtja e të dhënave personale në

shërbim të interesave shtetërore.

“Pallati i Ëndrrave” është shembulli më ekstrem i një “Big Brotheri” të kohëve moderne i cili është

një format televiziv që i mban banorët të mbikëqyrur (të monitoruar) për 24 orë. Edhe “Pallati i

Ëndrrave” duket se i kontrollon shtetasit e vet për 24 orë, madje edhe në gjumë. Në një shoqëri të

tillë, krejtësisht distopike, mjerimi dhe kushtet ekstremisht negative të jetesës mbizotërojnë kudo.

Romanet distopike paraqesin një botë në të cilën ndodh kontrolli shtypës i shoqërisë dhe

propagandohet iluzioni i një shoqërie të përkryer.

Kontrolli burokratik i ëndërrparësve (mbikëqyrja/surjevimi i tyre) prej administratës/zyrtarëve të

Pallatit të Ëndrrave lidhet me një sistem të pamëshirshëm, kujtojmë se çfarë i ndodhë perimeshitësit

45 Ismail Kadare: Vepra 11, Onufri,Tiranë 2009. fq. 298

48

nga kryeqyteti46. Ëndërrparësit ndihen të pafuqishëm për shkak të shtypjes e të mbikëqyrjes së

vazhdueshme të drejtuar nga diktatura totalitare dhe të organizuar nga institucioni burokratik i

Pallatit të Ëndrrave.

Temat kryesore në një vepër distopike janë kryesisht: shtypja, mbikëqyrja dhe rebelimi. Dy të parat,

shtypja e mbikëqyrja, janë mbizotëruese edhe në romanin Pallati i Ëndrrave, madje në nivele të

larta, ndërsa rebelimi mbetet në tentativë, vetëm te Kurti e hasim njëfarë rebelimi i cili bëhet shkaku

kryesor i fundit tragjik të tij. Rrëfimet distopike zakonisht janë rrëfime për mbijetesën.

Shfaqja e distopisë te” Pallati i Ëndrrave” paraqitet në formë të egër. Kemi një prirje rebelimi prej

Kurtit e për shkak të kësaj prirjeje ai quhet prej narratorit si tjetërmendës te Nëpunësi... nuk e kemi

këtë epitet por thuhet se gjithçka që bënte ishte e tjetër lloji, vetëm ai gëzonte mendime të

ndryshme prej shtetasve të tjerë.

Kurti ungji i vogël i Mark-Alemit, shfaq mendime liberale për kohën nuk donte të martohej, luante

golf me të birin e konsullit austriak, flitej se këmbente letra dashurie me një zonjë misterioze me pak

fjalë gjithçka bënte të tjetërlloj nga si vepronin njerëzit në përditshmërinë e tyre. Ai nuk ishte ngritur

në asnjë post të rëndësishëm shtetëror, përkundrazi kishte hyrë në disa punë të parëndësishme prej

të cilave kishte hequr dorë shpejt në një institucion të oqeanografisë në arkitekturë, e kohët e fundit

kishte filluar të merrej me muzikë. Kurti i ndryshëm prej fisit që mund të jenë brunë ai është biond,

me sy të çelët, me mustaqe të kuqërremta dhe me një emër shqiptaro-gjerman, ashtu sikurse edhe

tiparet e tij fizike.

Përgjithësisht linja rrëfimore në romanin “Pallati i Ëndrrave” është imagjinarë edhe pse tematika

huazohet nga realiteti. Nuk ekzistonte askund as në hapësirën e Perandorisë Osmane e as në vendin

tonë një institucion ku të mblidhen, përzgjidhen e interpretohen ëndrrat e shtetasve. Kjo gjendje

afërmendsh është një lloj pasqyrimi distopik i gjendjes që po kalonte vendi ynë gjatë periudhës

komuniste47.

Në këtë vepër tipike distopike nuk ekziston asnjë person (edhe ai që pretendohet se është kundër

shtetit, Kurti dënohet dhe ekzekutohet), grupim shoqëror përveç shtetit, gjithçka kontrollohet e

46 Ismail Kadare: Vepra, vëllimi 10, Onufri, Tiranë 2008. fq. 12


49

mbikëqyret prej shtetit. Kurti si antagonist si antihero, ai sheh se çfarë është e gabuar në këtë sistem

dhe përpiqet për ta ndryshuar sistemin por pa rezultat.

Mbikëqyrja e individëve përmes survejimit të ëndrrës përbën shfaqjen më të përçudnuar të

distopisë. Ëndrra simbolizon mbikëqyrjen e shtetasve prej institucioneve shtetërore. Ëndrrat e

ëndërrparësve ruhen në dosje dhe kalojnë në disa procese të posaçme për të cilat ka drejtori të

veçanta në institucionin e “Tabir Sarajit”, ”Pallatit të Ëndrrave”.

Ëndrra përfaqëson ndalimin e fjalës së lirë dhe dhunimin e lirisë individuale prej shtetit si dhe

cenimin e nënvetëdijes së gjithsecilit. Ëndrra, asociacioni verbal bëhet subjekt për censurë të cilin

mund ta quajmë “parim të besueshmërisë”, domosdo të formuar prej vetëdijes së shkrimtarit.

Ëndërrparësit janë të frikësuar të tregojnë lirisht ëndrrat e tyre.

Ëndrrat në “Pallatin e Ëndrrave” ndaheshin në gjashtë grupime, domosdoshmërish bëhet fjalë për

ato ëndrra që lidheshin me çështjet që institucioni u kushtonte rëndësi. Çdo grupim vendosej në

dosje të posaçme. Çështjet më të rëndësishme, të cilave u jepej prioritet i veçantë në Pallatin e

Ëndrrave, përfaqësoheshin prej ëndrrave me lëndë (përmbajtje) shtetërore:

ëndrrat që lidheshin me sigurimin e shtetit “perandorisë te Nëpunësi...” dhe të sovranit

(përbetimet, tradhtitë, kryengritjet)

ëndrrat që lidheshin me politikën e brendshme kryesisht njëjtësia “uniteti te Nëpunësi” i

perandorisë

ëndrrat që lidheshin me politikën e jashtme (aleancat, luftërat ,abuzimet) është hequr në

variantin e romanit

ëndrrat nga jeta shoqërore civile te” Nëpunësi”... (vjedhjet e mëdha, zvetënimi)

kryeëndrra - shenjimi i bashëndrrës sinjalizime për bashëndrrën te” Nëpunësi”...

ëndrra të ndryshme

Thelbi i punës në Pallatin e Ëndrrave, punë e cila i përkiste degës së Seleksionimit ishte që të

qërohen nga dosjet ëndrrat pa vlerë të cilat ndaheshin në tri kategori:

Ëndrrat me shtysë vetjake motive private te Nëpunësi..., të cilat nuk kanë asnjë lidhje me

shtetin.

50

Ëndrrat e shkaktuara nga uria, mbingrënia, të ftohtët, të nxehtit, sëmundjet etj, pra ëndrra

që nuk kanë lidhje me mishin e njeriut. Një kategorizim grotesk, pasi ëndrrat kanë lidhje

drejtpërdrejt me shqetësimet njerëzore.

Ëndrrat e rreme ëndrrat kallpe te Nëpunësi..., të cilat nuk janë parë vërtet por që janë stisur

prej njerëzve për arsye karrierizmi ose të sajuara nga gënjeshtarët maniakë dhe

provokatorët.

Jo vetëm individët janë të mbikëqyrur por edhe nëpunësit ndiejnë trysni dhe frikë gjatë klasifikimit

të ëndrrave, kryesisht jo në rastet kur i klasifikonin ato në “të vlefshme”, por tek ato që mund të

klasifikohen si “të pavlefshme”, por që në të vërtetë mund të kenë një lidhje të drejtpërdrejtë me

shtetin më tepër se fjalimi i porsambajtur i ndonjë anëtari të qeverisë.

51

Përfundimi

Kadare ka dëftuar se ka talent të jashtëzakonshëm për ta mbajtur pezull lexuesin duke e

shëtitur mjeshtërisht nëpër kohë dhe hapësirë. Dhe bashkë me galerinë mahnitëse të personazheve

të tij lexuesi zbulon gjithmonë mënyra të reja të perceptimit të universit tonë. E duke pasur si topose

temat e dramat ballkanike, autori atyre gjithmonë iu jep një përmasë homerike të rrëfimit ku

konflikti është gjithmonë prezent e ku domosdoja që ai të zgjidhet është në përkim me kërkesat e

artit letrar, drejt efekteve të katarsisit.

Për shkak të aluzioneve të hapura kundër regjimit komunist, në mars të vitit 1982 u thirr në

mënyrë urgjente një plenium i Lidhjes së Shkrimtarëve Shqiptarë ku morën pjesë edhe zyrtarë të

lartë si Ramiz Alia dhe Nexhmije Hoxha. Aty romani "Pallati i ëndrrave" u dënua ashpërsisht kurse

Kadare u akuzua se në roman kishte futur aluzione kundër regjimit komunist në Shqipëri duke i

thënë që ishin në dijeni se ”Pallati i Ëndrrave” ishte në fakt Komiteti Qendror i PPSH-së.

Pos tjerash, autori u akuzua se kishte bërë sulme të fshehta ndaj sistemit socialist dhe

izolimit të Shqipërisë. Si rrjedhojë romani u ndalua. Prej një arrestimi të mundshëm autori shpëtoi

falë njohjes ndërkombëtare.

Në vitin 1980 me rastin e botimit të romaneve “Prilli i thyer”, “Kush e solli Doruntinën” dhe

“Dasma në një vëllim të përbashkët”, Kadare shfrytëzoi rastin dhe i futi aty edhe dy kapitujt e parë të

romanit “Pallati i Ëndrrave”. Për shkak të tematikës që dukej si historike nuk u tërhoqi vëmendjen

kritikëve.

Një vit më vonë me rastin e ribotimit të një përmbledhjeje tregimesh autori e shfrytëzoi

rastin dhe e futi në të romanin e plotë pa u vërejtur nga censura zyrtare e cila pasi i kishte dhënë një

herë dritën e gjelbër botimit tani kishte e ngritur vigjilencën.

Pas botimit njerëzit filluan të vërenin ngjashmëri mes përshkrimeve të qytetit ku luheshin

ngjarjet në roman dhe Tiranë. Disa veçori të “Tabir Sarajit” u kujtonin njerëzve ndërtesën e Komitetit

Qendror të PPSH-së. Edhe atmosfera e terrorit në roman të kujtonte atmosferën e terrorit në

Shqipërinë e Enver Hoxhës. Binte në sy edhe fakti që autori nuk kishte provuar aspak ta bënte

romanin historikisht të saktë, përkundrazi në të kishte anakronizma të shumta qëllimi i të cilave ishte

ta bënin ngjarjen të tingëllonte aktuale.

52

Kur e lexojmë veprën e Kadaresë ne pyesim “a ndikon letërsia që ta kuptojmë një ide tjetër

për historinë?” E përgjigjen e jep vepra e tij e pasur e cila dëfton se letërsia dhe ligjërimi letrar ka

vlerë që të dëshmojnë një ide tjetër për historinë dhe kulturën.

Kadare me veprën e tij krijoi hartën kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve dhe ajo

përfaqëson kombin shqiptar anekënd botës.

Ai shkroi tekste artistike të predestinuara për t’u rezistuar kohëve dhe për t’u hyrë në

përjetësi. Sepse krijimtaria artistike e Kadaresë e jep një alternativë të përhershme për Shqipërinë

komuniste dhe jo vetëm për të. Ajo e jep një alternativë të përhershme për Shqipërinë kulturore e

shpirtërore. Nga penda e tij mjeshtërore e kuptojmë më mirë edhe Shqipërinë kulturore dhe

identitetin e saj të lashtë, të thadruar përbrenda në një vepër letrare me peshë dhe shtrirje

planetare.

53

Literatura

1. Ismail Kadare: Pallati i Ëndrrave, Onufri, Tiranë 1999.

2. Ismail Kadare: Gjakftohtësia, novela, Naim Frashëri, Tiranë 1980.

3. Ismail Kadare: Vepra 11, Onufri, Tiranë 2009.

4. Kamber Kamberi: Cikli perandorak në veprën e Kadaresë, studim monografik, Tiranë

2018.

5. Ismail Kadare: Pallati i Ëndrrave, Botimi i dytë, Roman, Onufri 2011.

6. Ismail Kadare: Vepra, vëllimi 10, Onufri, Tiranë 2008.

7. Northrop Fraj, Sabri Hamiti: Anatomia e Kritikës, Rilindja, Prishtinë 1990.

8. Ndue Ukaj: Ismail Kadare: Letërsia, identiteti dhe historia, Pjesë e shkëputur nga një

studim i botuar në librin “Kadare, leximi dhe interpretimet”, Gazeta Exprres, Maj

2016.

9. Matteo Mandala: Për një botim kritik të Nëpunësit të pallatit të ëndrrave, shënime

paraprake, 2016.

10. Ardian Ndreca: Kadare, leximi dhe interpretimi, ese dhe studime në

tetëdhjetëvjetorin e lindjes, Onufri 2016.

11. Afrim Demiri: Kadare në sytë e një censori anonim partiak, Koha Ditore, Tetor 2008.

12. Selvi Hoxha: Pallati i Ëndrrave, Gazeta Wordpress, Letersi, Dhjetor 2014.

Documents

FAKULTETI I FILOLOGJISË - filologjiku.uni-gjk.org · Gjatë qëndrimit në Moskë në nëntorë í õ ñ õ, shkroi romanin e parë ^Qyteti pa reklama _, duke sfiduar qëllimshëm