Filozofia ‘zorientowana publicznie’

Michaela SandelaKomunitaryzm, neokonserwatyzm,

czy republikanizm?

Wojciech WierzejskiWarszawa, luty 2012 r.

Porządek

I. Wprowadzenie do filozofii politycznej1. Krytycy liberalizmu. 2. Filozofia polityczna a światopoglądy i ideologie. 3. Trzy kierunki w filozofii politycznej.

II. Filozofia Sandela4. Krytyka liberalnej tezy o prymacie uprawnień.5. „Ja” zakorzenione, role społeczne. 6. Stowarzyszenia; dobro wspólne.7. Republikanizm, neokonserwatyzm,

komunitaryzm?

Krytycy liberalizmu („komunitarianie”)

Alasdair MacIntyre: Dziedzictwo cnoty; Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?; Trzy antagonistyczne wersje dociekań moralnych; Etyka i polityka.

Michael Sandel: Liberalizm a granice sprawiedliwości.

Charles Taylor: Źródła podmiotowości; Etyka autentyczności; Nowoczesne imaginaria społeczne.

Michael Walzer: Sfery sprawiedliwości; Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe; Polityka i namiętność.

Alasdair MacIntyre (ur. 1929 w Glasgow)

3 okresy twórczości:• Marksowska krytyka społeczna i polityczna• Arystotelesowska etyka cnót• Tomaszowa teoria prawa naturalnego (plus

krytyka społeczna)

Główne idee:Teleologia (telos – cel) natury i życia społecznego.Wspólnota oparta na dobru wspólnym.Tradycja jako rozpięty w czasie spór.Cnoty jako cechy umożliwiające osiąganie dóbr

wewnętrznych wobec praktyk.Narracyjna jedność życia.

Filozofia polityczna

Filozofia polityczna to krytyczne dociekania intelektualne dotyczące życia politycznego i państwa:

• analizuje podstawowe pojęcia z tego zakresu (np. władza, ustrój, społeczeństwo),

• kataloguje i hierarchizuje wartości (tj. wolność, równość, dobro wspólne),

• bada logiczną spójność argumentów używanych w debatach między przedstawicielami różnych doktryn.

Słowem: udoskonala narzędzia analizy politycznej.

Historia idei wg Erica Voegelina

„Zadanie historyka idei polega na czymś więcej niż jedynie streszczeniu doktryn promowanych przez danego myśliciela czy opisaniu kilku wielkich systemów.

Musi zbadać rozwój przekonań, które krystalizują się w idee, oraz pokazać związki pomiędzy tymi ideami a matrycą przekonań, w jakiej są zakorzenione”

(Od Oświecenia do rewolucji, s. 101).

Światopogląd wg o. Bocheńskiego

Światopogląd jest „zespołem poglądów na podstawowe zagadnienia świata i życia ludzkiego wraz z uczuciową postawą zajętą w stosunku do nich przez człowieka”.

Każdy światopogląd posiada pięć zasadniczych cech:1. nie jest naukowo, racjonalnie uzasadniony, choć nie jest także irracjonalny;2. zawiera metajęzykowe twierdzenie, że jest bezwzględnie prawdziwym

światopoglądem i jedynym, który tę cechę posiada; 3. zawiera syntetyczny obraz rzeczywistości; 4. zawiera obok twierdzeń dotyczących rzeczywistości także wartościowania,

zwłaszcza moralne; 5. formułuje odpowiedzi na tzw. pytania egzystencjalne, dotyczące sensu

życia, cierpienia, śmierci (J. M. Bocheński OP, „O światopoglądzie”, w: Sens życia i inne eseje, s. 166)

Światopogląd, ideologie a filozofia

• Światopoglądy: katolicki, komunistyczny, oświeceniowy, nacjonalistyczny, pozytywistyczny.

• Ideologie - doktryny polityczne zawierające projekty wcielania idei w życie.

Filozofia polityczna nie jest ideologią, ponieważ nie zajmuje się pisaniem uzasadnień dla różnorakich poglądów politycznych, ani formułowaniem recept na poprawę świata. Interesuje ją wyłącznie poszukiwanie zrozumienia naszego życia politycznego i naszej roli w tym życiu.

Trzy kierunki w filozofii politycznej

• liberalizm (dominujący współcześnie) dzielący się głównie na zwolenników (a)egalitaryzmu Rawlsa, i (b)libertarianizmu Nozicka;

• filozofia krytyczna (zwana dawniej marksistowską);

• neoarystotelizm (coraz silniejszy) tj. MacIntyre, Martha Nussbaum, Kelvin Knight, większość „komunitarian”.

Sandela krytyka liberalnej tezy o prymacie uprawnień

(rights)nad dobrem

Rozwinięta postać tezy liberalnej głosi, że społeczeństwo, jako twór złożony z wielu osób o różnych dążeniach, zainteresowaniach i odmiennych wizjach dobrego życia, najlepiej zorganizować według zasad, które same nie zakładają żadnej określonej koncepcji dobra.

Dobro wspólne, cele wspólnotowe

Wbrew tezie liberalnej - uznanie pewnych fundamentalnych wolności i uprawnień nie jest możliwe bez uprzedniego przyjęcia określonej wizji dobrego życia, która promowałaby konkretne cele wspólnotowe.

Sandel kwestionuje liberalną koncepcję społeczeństwa jako sumy jednostek, które całkowicie swobodnie wybierają wartości i dobra.

Za Arystotelesem głosi, że nie możemy usprawiedliwić żadnych instytucji politycznych bez odniesienia do celów wspólnotowych i że nie jesteśmy w stanie pojąć własnej osobowości bez odwołania się do naszej roli jako obywateli uczestniczących w dobru wspólnym.

„Ja” zakorzenione, role społeczne

Osobowość („jaźń” - self) zaprojektowana jako w pełni oddzielona od życiowych dążeń i społecznych przynależności jest fikcją. „Ja” nie jest uprzednie wobec pewnych celów.

Pewne role społeczne (np. bycie ojcem, mężem, nauczycielem, obywatelem, politykiem itd.) konstytuują naszą osobowość.

Jeśli zaś nasze życie jest określane – choćby do pewnego stopnia – przez wspólnotę, w jakiej żyjemy, musimy tym samym podzielać cele i idee charakteryzujące tę wspólnotę.

„Historia mojego życia jest zawsze osadzona w historii tej wspólnoty, z której czerpię swoją tożsamość”.

Przykład 1. Prawa jednostki a partycypacja obywatelska

Obywatelski ruch na rzecz praw człowieka z lat 60. w USA:

- w teorii liberalnej jest afirmowany w imię poszanowania (ogólno)ludzkiej godności i jednostkowych praw politycznych;

- Sandel uzasadnia wartość tego ruchu w imię dobra, jakim jest uznanie konieczności pełnego członkostwa wszystkich współobywateli we wspólnotowym życiu narodu.

Przykład 2. Edukacja: indywidualizm czy idea obywatelska?

Wspieranie rozwoju publicznej edukacji:

- liberałowie czynią to w nadziei ukształtowania w przyszłych obywatelach umiejętności, które pozwolą im stać się autonomicznymi jednostkami, zdolnymi wybierać własne cele życiowe i efektywnie je realizować;

- Sandel w dobrej edukacji publicznej pokłada nadzieję na wyposażenia uczniów w umiejętności, które pozwolą im stać się dobrymi obywatelami, zdolnymi do wnoszenia znaczącego wkładu do debat publicznych i wspólnotowych projektów.

Przykład 3. Pornografia

Teoria Sandela dopuszcza uchwalenie prawnego zakazu rozpowszechniania pornografii.

Medialna deprawacja: - uwłacza modelowi życia podzielanemu przez

większość wspólnoty;- godzi w wartości, które nie tylko stoją u

podstaw moralnego życia wspólnotowego, co wprost podtrzymują owe życie w istnieniu.

Przykład 4. Regulacja prawa gospod. w obronie wspólnoty

Sandel popiera prawo państwowe (w przeci-wieństwie do wielu konserwatystów i liberałów) regulujące zamykanie zakładów pracy, a idące w kierunku zapewnienia ochrony lokalnym wspólnotom przed:

- destrukcyjną siłą nieskrępowanego przepływu kapitału oraz

- efektami gwałtownych zmian gospodarczych.

Uprawnienia a stowarzyszenia; państwo a rynek

• Liberałowie postrzegają ekspansję indywidualnych uprawnień jako obojętny moralnie i politycznie postęp.

• Zwolennicy „polityki cnót obywatelskich” są zaniepokojeni liberalnymi tendencjami do wypierania mniejszych form stowarzyszania przez globalną politykę służącą wielkim interesom ekonomicznym.

• Libertarianie bronią wolnej ekonomii, a egalitarni liberałowie optują na rzecz państwa socjalnego.

• Filozofowie „zorientowani na sprawy publiczne” krytykują nadmierną koncentrację władzy zarówno w korporacyjnej gospodarce, jak i w biurokratycznym państwie oraz towarzyszącą temu erozją form wspólnotowych (pośredniczących miedzy jednostką a państwem), które dotąd były podtrzymywane w istnieniu przez bardziej żywe i intensywne życie publiczne.

Sprawiedliwość i prawo

• Sprawiedliwość wiąże się z dobrem i nie jest od niego niezależna.

• Zasady sprawiedliwości obowiązują moralnie dzięki ich ugruntowaniu w wartości moralnej lub ze względu na wewnętrzne dobro celów, którym służą.

• Prawa również są uzasadnione jedynie dzięki moralnemu znaczeniu celów, którym służą.

Dobro wspólne a totalitaryzmZarzut liberałów: polityka dobra wspólnego otwiera drogę rządom nietolerancji i

uprzedzeniom. Jedna wspólna wizja dobrego życia może rodzić totalitarne pokusy.

Sandel odpowiada: Nietolerancja rozwija się w „zwichniętych” formach życia, w społecznym i moralnym

wykorzenieniu oraz w sytuacji obalonych tradycji. Skłonności totalitarne rodzą się ze stanu totalnego wymieszania zatomizowanych

jednostek, wyrwanych ze swoich społeczności, sfrustrowanych, pozbawionych orientacji w świecie społecznym i wspólnie podzielanych celów, nie zaś pośród ludzi przekonanych o wartości społecznej współpracy wokół określonego projektu.

Totalitaryzm nigdy nie był efektem zdrowej polityki, lecz skutkiem zaniku poczucia odpowiedzialności obywatelskiej, przy jednoczesnym zachwianiu pozycji lokalnych społeczności i tradycyjnych więzów lojalności.

To liberalizm niszczy naturalne środowisko społeczne, przez co przyczynia się do zaistnienia tendencji totalitarnych, a nie lokalne wspólnoty zbudowane w oparciu o demokratyczne zasady partycypacji i poświęcenia.

Republikanizm Sandela a Partia Demokratyczna

Teza z 1988: Demokraci sami scedowali na rzecz Reagana „język wspólnotowy”, przez co stracili swój moralny i obywatelski głos.

Odpowiedź - List Clintona do Sandela. Kandydat na prezydenta „podziela obywatelskie stanowisko” Sandela i dowodzi, że:

po pierwsze „musimy wyciągnąć lekcję z konserwatywnej wizji Reagana i jego sukcesu w wykorzystaniu idei samorządności i wspólnoty”,

po drugie „mniej powinniśmy skupiać się na kwestiach makroekonomicznych a bardziej na problemach ekonomicznej struktury i budowaniu wspólnot zdolnych do samorządu”.

Sandel a neokonserwatyzmFilozofia „zorientowana publicznie” podziela z neokonserwatystami :• głęboką nieufność wobec rozrostu władzy państwowej, • zaangażowanie na rzecz ochrony i wzmocnienia rodziny, więzi wspólnotowych,

lokalnych społeczności i tradycji, • sprzeciw wobec: (1)masowej deprawacji, (2)zamachów na wartość i

nienaruszalność życia ludzkiego, (3)programów politycznych podważających integralność rodziny.

Filozofię Sandela różni od neokonserwatystów krytyka ekonomicznego libertarianizmu, który rodzi liczne niebezpieczeństwa dla życia wspólnotowego i modelu polityki opartej o dobro wspólne.

Opcja „komunitariańska” krytycznie i nieufnie podchodzi do skali „makro”, nadzieję pokładając w rozwoju form lokalnego życia wspólnotowego. Państwo stanowi podobne potencjalne zagrożenie, jak wolny rynek, czy globalne przepływy kapitału.

Modelem wzorcowym: Arystotelesowska polis, państwo-miasto, liczące nie więcej niż kilkadziesiąt tysięcy obywateli; obywateli wolnych i równych w dostępie do urzędów i stale debatujących nad projektami wspólnotowego życia.

Sandel a komunitaryzm„Jeżeli ‘komunitaryzm’ jest inną nazwą idei rządów większości lub poglądu, że prawa

powinny opierać się na wartościach dominujących w danym społeczeństwie w danym czasie, to nie jestem komunitarystą. W sporze między liberalizmem w stylu Rawlsa a stanowiskiem, które przedstawiłem (…), idzie nie o to, czy prawa mają istotne znaczenie, lecz o to, czy dają się one rozpoznać i uzasadnić niezależnie od przyjętych z góry założeń tej czy innej koncepcji dobrego życia. Kwestią sporną nie jest to, czy większą wagę należy przypisywać interesom indywidualnym czy zbiorowym” (Liberalizm a granice…, s. 26).

Nie chodzi o spór: (a)indywidualizm – kolektywizm (albo: „moralna większość”);(b)prawa większości kontra przywileje mniejszości;(c)prymat uprawnień czy obowiązków.

Chodzi o: prymat dobra.

Główne dzieła Sandela• Liberalism and the Limits of Justice, 1982 • (pol. Liberalizm a granice sprawiedliwości, 2009).• Liberalism and Its Critics, 1984.• Democracy's Discontent: America in Search of a Public Philosophy,

1996.• Public Philosophy: Essays on Morality in Politics, 2005. • Justice: A Reader, 2007. • The Case against Perfection: Ethics in the Age of Genetic

Engineering, 2007.• Justice: What's the Right Thing to Do?, 2009. • („Republika proceduralna i nieuwarunkowana jaźń”, w:

Komunitarianie, 2004.)