AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI

MUHASEBE VE FİNANSMAN UZMANLIK DALI

FİNANSAL YÖNETİM

KAR PLANLAMASI VE KONTROL

OSMAN BULUT MAHMUT UYANIK

GİDER TÜRLERİ1.Sabit giderler

Belirli bir üretim hacmine kadar değişmeyen giderler olarak bilinir.Bu giderleri genel olarak amortisman, kiralar, faiz giderleri, vergiler, duran varlıkların sigorta giderleri ve yöneticilerin maaşlarını oluşturmaktadır.Bu giderler beli bir üretim hacmine kadar, çeşitli üretim düzeylerinde değişmeyen giderlerdir.Bu giderler beli bir süre içerisinde bir sözleşmeye yada trafiğe bağlı olarak yapılır.üretimin artması veya azaltılması bu giderlerin miktarında değişiklik yaratmaz.

2.Değişir giderler Üretim miktarındaki değişmelere paralel olarak

değişme gösteren giderlerdir.Bu tür giderler,işletmenin üretim ve satış düzeyi arttıkça artmakta,düştükçe azalma göstermektedir.Belirli bir dönemde geliştirilen üretim hacmi,üretimde kullanılan materyal miktarını etkilemekte,üretim miktarı artıkça hammadde ihtiyacı artmaktadır.Buna benzer olarak ,üretim miktarı doğrudan çalışan işçi sayısını da etkiler.

3. Yarı Değişir GiderlerBelirli üretim miktarlarında sabit, ancak üretim

miktarı arttığında artan ve belli bir üretim hacminde yine sabit kalan giderlerdir. Üretim tamamen durduğunda sıfır olmayan, bununla birlikte üretimin artmasıyla sıçramalar gösteren giderlerdir. Başka deyişle; bu tür giderler adım adım artan giderler olarak isimlendirilir. Bu tür gidenlere örnek olarak yönetici personele ödenen aylıklar, yakıt, enerji, su, haberleşme giderleri gösterilebilir

KAR PLANLAMASI VE GELİR TABLOSU

Başabaş analizinde ve çalışma kaldıracı analizinde yararlanılacak temel tablo gelir tablosudur.Kar planlaması analizinde kullanacağımız "A işletmesinin geleneksel olarak düzenlenmiş gelir tablosunun gelir ve gider kalemleri yeniden düzenlenerek analize hazır duruma getirilmiştir. Geleneksel olarak hazırlanan gelir" tablosunda değişir ve sabit maliyetler değişik kategorilerde ve değişik kalemlerde yer almıştır. Gelir tablosunun analize uygun duruma getirilmesiyle giderler sabit ve değişken olmak üzere iki gruba ayrılmışlardır.

BAŞABAŞ ANALİZ

Birçok işletme belirli bir üretim hacmindeki satış hasılatı ve üretim maliyetlerini temel alarak finansal planlarını hazırlar. Finansal planların hazırlanmasında yararlanılan, bu analiz tekniği kara geçiş analizi veya başabaş analiz olarak isimlendirilir. Başabaş analiz aslında kara geçiş noktasını bulmaya yaramakla birlikte,finansal varlıkların karlılığını saptamada,yeni üretime başlama kararı vermede de kullanılır.Ayrıca bu analiz tekniği ile,fiyat değişikliklerinin,sabit giderlerin ve değişir giderlerin yapılmasın bir değişiklik olması durumun da,bu değişikliklerin işletme karına etkisi de ölçülebilmektedir.

1.Grafik YöntemiŞekil 9.4’de başabaş analiz grafik olarak verilmiştir.Grafikteki yatay eksen olan(x)ekseni,işletmenin üretim hacmini ifade etmektedir.Dikey ekseni olan(y)ekseninde ise sabit maliyetler,değişir maliyetler,toplam maliyet ve satış hasılatı yer almaktadır.

Satış hasılatı bir birim malın satış fiyatının üretilen mal miktarıyla çarpılmasıyla bulunur ve toplam gelir (TR) olarak ifade edilir.Toplam maliyet (TC) ise belirli bir üretim hacmindeki değişir maliyetler ile sabit maliyetlerin toplamından oluşmaktadır.İşletme satış hasılatı (O) orjininden başlamaktadır işletme her bir birim satışından hasılat elde etiği için satış miktarı artıkça satış hasılatir TR de artış göstermektedir.İşletmenin gidelerinin bir kısmı sabittir (F). Bunlar işletme ister üretimde bulunsun ister bulunmasın yapılması gereken giderlerdir. Bu nedenle toplam gider (TC) sabit giderlere değişir giderlerin eklenmesinden oluştuğu için grafikte Y ekseninde F noktasından başlayacaktır.

Grafikte toplam giderlerin toplam gelirleri kestiği Qb üretim miktarında işletme başabaş noktasına ulaşmış olacaktır. Üretim miktarı Q1 düzeyinde işletmenin zararla karşılaşması, üretim miktarı Q2 düzeyine çıktığında işletmenin kar etmesi söz konusudur. Başabaş noktası ise karın ve zararın söz konusu olmadığı üretim düzeyini göstermektedir.

• 2. Cebirsel yöntemCebirsel yöntem ile başabaş analizi yapılacak ise, belirli bir dönemdeki toplam gelinlerin başka bir deyişle satış hasılatının bilinmesine gerek vardır.Toplam gelir(TR),birim satış fiyatı(P) ile satış miktarının (Q) çarpılması suretiyle bulunur.

TR=P*Q

Toplam maliyetler(TC) ise, sabit giderlere(F), değişir maliyetlerin(V*Q) eklenmesiyle bulunur.

TC=F+(V*Q)Toplam gelirler toplam maliyetlere eşit olduğunda işletme başabaş noktasında ulaşmış olur.Bu nokta işletme ne kar ne de zarar etmiş olur.

TC=TR-TC=Q TR=TC yada PQ=F+VQBaşabaş noktasındaki üretim hacmi(Q) bulmak istersek; PQ-VQ=F (P-V)Q=F

Başabaş noktasını satış hasılatı cinsinden de bulmak mümkündür. Başabaş noktasını satış hasılatı(Sb)cinsinden bulmak istersek;

Formülü yardımıyla veya Sb=Q*P işlemi yardımıyla bulmak mümkündür.

A İşletmesinin 20X1 yılına ait gelir tablosunu ele alıp bu yıla ait başabaş notasını bulmak istersek;

İşletmenin ürettiği malların satış fiyatı 20.000 birimlik üretimde toplam 5.000.000 TL,diğer bir deyişle birim satış fiyatı 250 TL, değişir gider toplamı 3.000.000 TL ve birim başına değişir gider [3.000.000:20.000]=150 TL ve işletmenin gelir tablosunda görüldüğü gibi sabit giderleri de 1.00.000 TL ise işletme başabaş noktasına hangi üretim hacminde ulaşacaktın?

Başabaş analizi Şekil 9.5'de görüldüğü gibi çeşitli değişkenlere bağlıdır. Bu değişkenler sabit giderler, birim maliyetler ve birim satış fiyatlarından oluşmaktadır. Bu değişkenlerin birinde yapılacak değişiklik, başabaş noktasının da değişik düzeyde oluşmasını sağlayacaktır.

"A işletmesi" nin sabit giderleninin ve birim maliyetlerinin değişmediğini, bir an için birim satış fiyatının 250 TL'den 275 TL'ye yükseldiğini varsaydığımızda, başabaş noktası üretim düzeyi ne olacaktır?

Hesaplamalardan da anlaşıldığı gibi başabaş noktası 8.0OO binimde oluşmuştur. Aşağıdaki şekilde görülen, önceki toplam satış hasılatı (TR), yeni satış hasılatı [TR'J düzeyine ulaşmış ve başabaş noktası önceden 10.000 birimlik üretim düzeyinde gerçekleşmişken yeni satış fiyatıyla satış hasılatı (TR')'ne yükselmiş ve yeni başabaş üretim miktarı 8.0OO birimde oluşmuştur.

Belirli bir donemde işçilik ücretlerinin artmasının söz konusu olduğunu; "A işletmesinin işçilik maliyetlerinde gelecekte meydana gelecek artışlardan korunmak için işgücü gerektiren işlerinin bir kısmını makinalara yaptırmaya karar verdiğini, dolayısıyla sabit yatırımlarını arttırma isteğinde olduğunu varsayalım. Bu durumda sabit giderlerin 1.000.0OO TL'den 1.100.000 TL'ye çıkması söz konusudur, işçilik maliyetlerinden de birim üretim başına 25 TL'lık bin düşme söz konusu ise bu yeni durumda işletmenin başabaş notası hangi üretim düzeyinde gerçekleşecektir?

3. Nakit Çıkışı Gerektirmeyen Giderler Açısından Başabaş AnaliziBaşabaş analizinde karşılaştığımız diğer bir kavramda,nakit çıkışı gerektirmeyen giderler açısından yapılan başabaş analizidir.İşletmenin yapmış olduğu bazı giderler nakit çıkışı gerektirmezler.Başabaş analizi,sabit giderlerden(F),nakit çıkışı gerektirmeyen harcamaların (N) düşülmesi ile bulunur.

Yukarıdaki formülde amortismanlar (N),sabit giderlerden düşürülerek hacmi hesaplanabilir.Başabaş noktasını satış hasılatı cinsinden sabit giderlerden düşülerek başabaş üretim de hesaplamak mümkündün.

A işletmesi’nin 1.000.000 TL’lik sabit giderlerinin 3.000.000 TL’lik amortismandan oluşursa;

İşletme amortismanlara ayrılacak fonların sabit gider olarak hesaplamaya katmadığından 7.000 birimlik üretim hacminde başabaş noktasına ulaşmış olacaktır.

BAŞABAŞ ANALİZ SINIRLARIBaşabaş analiz kullanılırken,bu yöntem bir çok varsayımlarının

da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Başabaş analizindeki varsayımların ilki,belirli bir süre içinde sabit giderlerin,değişir giderlerin ve satış fiyatlarının değişmeyeceğidir.bu varsayımlar geçerli olduğu sürece yapılan başabaş analizinin de sağlıklı olması mümkündür.satış fiyatı ve birim maliyetler değişecek olursa,ayrı ayrı başabaş noktalarının bulunması gerekecektir.ayrıca işletmenin ürettiği bütün malları satacağı,yani stokların bulunmadığı varsayımı bulunmaktadır.

Birim satış fiyatının sabit kalacağı varsayımı her zaman geçerli olmayabilir.Üretim miktarı artıkça satış fiyatlarında düşme gözlenebilir.üretim artıkça birim satış fiyatı düşeceğinden satış hasılatının (TR),eğimi gittikçe azalan bir eğri şeklinde gösterilmesi daha gerçekçi olacaktır.Diğer yandan birim başına değişken giderlerin sabit kalması çok ayrıcalıklı bir durumdur.üretimde kapasite kullanım oranı arttıkça birim değişir giderlerin azaldığı,tam kapasiteye yaklaştıkça ise(başta satış artırıcı giderler olmak üzere),bu giderlerin birim başına yükseldiği görülmektedir.bu gelişmeler sonunda,toplam giderler(TC)önce eğimi azalan,tam kapasiteye yaklaştığında ise eğimi artan bir şeklinde çizilmesi gerekir

Şekil 9.8’de eğrisel olarak gösterilen toplam gelir(TR) ve toplam maliyet(TC)eğrileri birden fazla noktada kesişerek,iki başabaş üretim düzeyini ortaya çıkarmaktadır.

TR ve TC eğrilerinin kesiştiği Q1 üretim düzeyi kadar zararda,Q1 üretim düzeyinden sonra kara geçmektedir.işletmenin karlı çalışma durumu Q3 üretim düzeyine kadar devam etmekte,Q3 üretim düzeyinden sonra işletmede tekrar zararla karşı karşıya kalmaktadır.Q1-Q3 üretim düzeyleri arasında işletme karlı çalışmakta,en karlı olduğu üretim düzeyi ise TR ve TC eğrilerinin arasındaki farkın en büyük olduğu Q2 üretim düzeyinde oluşmaktadır.

ÇALIŞMA KALDIRACI

Çalışma kaldıracı sabit giderler ile değişir giderler arasında ilişki kurarak sabit giderlerin nereye kabul edilebileceğini araştıran bir analiz tekniğidir.Çalışma kaldıracı ile analizden amaç,belirli bir üretim düzeyinden sonra üretim artığında kardaki artışları ortaya koymaktadır.Aynı analiz tekniği ile üretim düzeyindeki düşüşlerin kardaki düşüşlere etkini analiz etmek mümkündür.İşletmelerin sabit giderleri yüksek ise başabaş noktasına ulaşabilmeleri için satış hasılatlarının da yüksek olması gerekmektedir.

Bu tür işletmelerin yatırımları çoktur.İşletmenin ürettiği mala olan talep sınırlı ise,sabit giderleri yüksek olan işletmelerin başabaş üretim hacimleri yüksek üretim düzeylerinde gerçekleştiğinden bu işletmelerin zararla karşılaşmaları söz konusu olabilmektedir.Sabit giderleri düşük olan işletme ise sabit yatırımları az, üretimi daha çok iş gücüne bağlı olan işletmelerdir.Bu tür işletmeler başabaş noktasına düşük üretim düzeylerinde ulaşırlar.Ancak başabaş noktasından sonraki üretimlerinde karlılık artışı hızla yavaş olur.

Çalışma kaldıracı analizinden yararlanılarak yapılacak yatırımların,emek yoğun veya sermaye yoğun olması konusunda karar vermek mümkündür.İşletmenin ürettiği mala talep yetersiz ve bu talebin yakın bir gelecekte artma olasılığı yoksa,üretim kapasitesinin talep miktarının çok üstünde tutulmasına gerek yoktur.Kapasite gereğinden yüksek tutulacak olursa, sabit giderlerin çokluğu işletmenin başabaş noktasında ulaşamama sonucunu ortaya çıkaracaktır,dolayısıyla zararla çalışma durumunda kalacak.

1.Çalışma kaldıraç derecesibir işletmenin beli bir üretim düzeyindeki çalışma kaldıraç derecesi (ÇKD),vergiden önceki kardaki değişmenin (FVÖK),kardaki göreli değişmeye yol açan satış hasılatındaki göreli değişmeye bölünmesi yoluyla bulunur.

• A işletmesi gelir tablosu temel alınacak olursa,işletmenin 5.000.000 TL’lik satış hacminde değişir giderlerin 3.000.000 TL olduğu görülmektedir.bu durumda işletmenin değişir giderlerinin satışlara oranı oranı 3.000.000/5.000.000=0.60’dır.

• Bir an için işletmenin satışlarını yüzde 10 arttırarak satış tutarını 5.500.000 TL ‘ya yükseldiğini varsayalım.sabit giderler niteliği itibariyle üretim düzeyi arttıkça değişmediğinden yine sabit kalacak,aşağıdaki tabloda da görüleceği gibi faiz ve vergiden önceki kar(FVÖK) 1.000.000’den 1.200.000 TL çıkacaktır.satışlar 5.000.000 TL’dan 5.500.000 TL’ye çıktığından;

Çalışma kaldıracının 2 olması ,5.000.000 TL satış düzeyinden itibaren satışlardaki yüzde 1’lik artış karları yüzde 2 artıracaktır.başka bir değişle bu üretim düzeyinde, üretim hacmindeki yüzde 10’luk artış ,karlarda yüzde 20’lik bir artış sağlayacaktır.aşağıdaki başka bir formül yardımıyla çalışma kaldıracı nı(ÇKD) belirli bir satış hacminde kısa yoldan hesaplamakta mümkündür;A işletmesi 5.000.000 TL satış hacminde çalışma kaldıraç derecesini hesaplayacak olursak ;

2.Çalışma kaldıracı ve başabaş analizi

Çalışma kaldıracı ve başabaş analizinde kullandığımız A işletmesinin ürettiği malın birim satış fiyatı (P)=250 TL,birim malın değişir maliyeti (V)=150 TL ye işletmenin sabit giderleri (F)=1.000.000 TL olduğunda değişir üretim düzeyleri için hesaplanan çalışma kaldıracı aşağıdaki tabloda düzenlenmiştir.

İşletme10.000 birimlik üretim düzeyinde başabaş noktasına ulaşmıştır. Bu üretim düzeyinden daha düşük üretim yapıldığında işletme zararla çalışmaktadır. Bu üretim düzeyinin altına düşüldüğünde zarar, çalışma kaldıracı oranlarına bağlı olarak artış göstermektedir.

3.Çalıma kaldıracı ve işletme riski işletmenin değişik risk grupları için de bulunması karlılıklarını da riske bağlı olarak değişik ölçülerde etkilemektedir. İşletmenin çalışma kaldıracı derecesinin etkileyen çeşitli faktörler vardır. Çalışma kaldıracı satışlardaki göreli değişimin karlardaki göreli değişme ile mukayesesi sonucunda oluşur. Birçok işletmede satışların artması karların daha da yüksek oranda artmasını saglar. Satışları artan işletmelerde karlar daha hızlı artıyorsa bu tür işletmelerin çalışma kaldıracı derecesi yüksektir ve bu işletmeler risk derecesi yüksek işletmeler içerisinde sınıflanır. İşletme risk düzeyini etkileyen diğer bir faktör de satışların değişken yada belirsiz olmasıdır. Bir işletmenin sabit giderleri yüksek ve değişir giderleri düşük ise talebinde gelecekte yüksek olacağı değişmeyeceği varsayılıyorsa bu tür işletmelerin çalışma kaldıracı dereces

Bir işletmenin sabit giderleri yüksek ve değişir giderleri düşük ise talebinde gelecekte yüksek olacağı değişmeyeceği varsayılıyorsa bu tür işletmelerin çalışma kaldıracı derecesinin yüksek olması gerekecektir. Ancak bu işletmenin çalışma kaldıraç derecesi yüksek olsa bile bu işletme düşük bir risk grubu içinde yer alır. Sabit giderleri dolayısıyla çalışma kaldıraç derecesi yüksek olan ve risk düzeyi düşük olan işletmelere örnek olarak elektrik,telefon ve taşıma işletmelerini vermek mümkündür.

FİNANSAL KALDIRAÇ VE FİNANSAL RİSK Finansal kaldıraç işletmenin beli bir dönemde

borçlandığı varsayımıyla,borçların karlılığı ne ölçüde etkilediğini ortaya koymak için yararlanılan bir analiz tekniğidir. Gereğinden az borçlanma karlılığı düşürdüğü gibi gereğinden fazla ve yüksek maliyetli borçlanma da karlılığın düşmesine yol açmaktadır. İşletmeler genelde özkaynaklardan yada yabancı kaynaklardan finansman olmak üzere iki yoldan varlığını finanse ederler. Bir işletmede finansal kaldıraç yardımı ile faiz ve vergi den önceki karın (FVÖK) hisse başına düşen kar payına (HBK) etkisi analiz edilir

İşletmenin FVÖK’ı artığında buna bağlı olarak HBK’ı da artacaktır. Ancak borçla finanse edilen işletmelerin karlılıklarındaki artışlar sonucu,HBK ,öz sermaye ile finansman seçeneğine göre daha fazla artış gösterecektir. İşte HBK’daki artışın toplam kardaki artıştan daha yüksek oranda gerçekleşmesine finansal kaldıraç etkisi adı verilmektedir. İşletmenin karlılığının düştüğü dönemlerde ise finansal kaldıraç etkisinin tersine çalışması söz konusudur. Toplam karlar azaldığında varlıkların kısmen yabancı kaynaklardan finanse etmiş işletmenin HBK’daki azalışı, daha yüksek oranda gerçekleşir.

Bir örnek yardımıyla kaldıraç etkisini rakamsal olarak analiz edelim.İşletme bininci alternatif olarak ihtiyaç duyduğu 1,000,000 TL'yi

50.000 adet 20 TL nominal değerli hisse senedi ihraç ederek karşılığında, hisse senedi başına düşen kar payını (HBK) araştıralım. İkinci alternatifte ise 1,000,000 TL’yi 35.000 adet 20 TL nominal değerli hisse senedi ihracı ve buna ek olarak300,000 TL, % 10 faiz ile borçlanma yolu ile karşılığında HBK analiz edelim.Alternatifleri aşağıda tablo olanak düzenlediğimizde

• 1. Finansal kaldıracı derecesiFinansal kaldıraç derecesi (FKD), hisse başına kardaki artışların yüzdesinin toplam kardaki artışların yüzdesine bölünmesiyle bulunur.