folklor/edebiyat halkbilim . etnoloji • antropoloji• mOzikoloji • edebiyat

U <; A Y L I K K U L T U R D .E R G i S i ISSN 1300-7491

2000/1 SAYI: 21

Sahibi ve Genel Yaym Yonetmeni Uri.in Basin Yaym Turizm Tic. Ltd. ~ti. adma

MetinTuran •

Sorumlu Yazz I~leri Miidiirii Dr. Faruk Gii~lii

Akademik Oaru§ma ve Hakem Kurulu

Prof. Dr. llhan Ba~goz, Prof. Dr. Hasan 6zdemir, Prof. Dr. Fuat Bozkurt, Prof. Dr. ilhan Tomanbay, Prof. Dr. Melin Karadag,

Dog. Dr. Ismail 6zturk, Dog. Dr. Asker Kartan, Dog. Dr. Erman Artun, Yrd. Dog. Dr. Muhsine Helimoglu Yavuz,

Yrd. Dog. Dr. Mehmet Yard1mcJ, Dr. $0kru Gunbulut

• Yonetim .. Veri ve Yaz1~ma Adresi

Hatay Sokak 9/19, K1z1lay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belgegeger: (312) 417 57 23

• Abone Ko~ullan

Yurigi Ylfhk ( Posta Gcreti dahil) : 20.000.000.-TL (Ogrencilere %50 indirimlidir.) .

Avrupa igin Say1s1: 25 DM DOrt Say1 igin Abone Bedeli: 125 DM

Amerika igin Say1s1: 25 $ DOrt Say1 lcin Abone Bedeli: 1 oo $

Abone bedelioin Melin Turan adma 104233 numarah pasta geki hesabma ya da tialk Bankas1 Me§rutiyet $ubesi'ndeki 15528 numarah hesaba yatmlarak, dekontun

adresimize gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz ylf igindeki fiyat artl§larmdan etkilenmezler. Abone ucretlerine pasta masraflan dahildir.)

Dizgi . ve Ofset Haztrhk ORON LTD. $Ti.

TEL: (312) 425 39 20 FAX: 417 57 23 · Bask1: $ahin Matbaas1, Ankara

flm""''·•%N W-#H M'm~folklor/edebiyat, cilt:V/, sayz: 21, 2000/1 ""''WH<;>&em'+'*w"'""z .. a;r~ ' '

TLiNGi}:' ~AMANiZMiNDE MDZiGiN SOSYO-MiSTiK KO$ULLARI VE ARMAGAN TORENLERi*

Thomas F. Johnston {:'ev. Ayten KAPLAN

B u yazt, giiniimiizde ya~ayan Tlingit tOrenlet~ndeki §aman~stik ozelliklere bakarak, miizik ve dansda §amazim ile, daha onceki Tlingit Ktztlderililerinde ~amanizmin incelen­mesi~ir. Alan ar~ttrmast, 1975-80 ytllannda Ulusal Bilim Kurumu ve Ulusal Yardtmsevenler Vakfmdan saglanan mali' destekle Hoonah, Angoon, Sitka, Haines ve Yakutat'da tamanilanmt~ttr.

Tlingit mitolojisinde; klanm· kahramanlan, ruh diinyasmm giicii ile gelenegi siirdiirmeye onciiliik ederek; tabu, tabunun kmh§t ve ihlaline kar~1 tinsel cezalar veren inane;: sisternini devam ettirirler. · ·

Tlingit, sosyal davraru~. geleneksel klan ili~kisi, insan mutlulugu, evrensel diizen, hayvanlann kar§thkh davram§lan arasmda evren ile canh ili§kisini kavrar. Bu ili§kiye dayanarak avcthgt ba§mr, dogal afetlerden korunur ve orman; kumsal, dag, okyanus, vah~i y~am gibi gec;:im kaynaklartm kullanarak iiretkenligini artlnr.

Tlingit toplumu, anasoydan dt§ evlilikle Raven ve Eagle olarak ikiye aynlmt~tlr. Geleneksel olarak bu klanlann kutsal toternik simgeleri, dans kostiimlerinde ve cenaze toreni tapmagmda yer almaktadtr. ~aman · ruhunu c;:agtrma seansmda, mit, dans, §aria, giysi ve .kutsal simge kavramsal olarak biitiinle§tirilir. Sosyal armagan toreni, ruh diinyast ile daya­m~ma dtiygusunu yaratan bir halk arenasJdJr. Raven ve Eagle klanlan tapmak, dans, §ark;, ziyafet, · armagan verme ve ya~arrun payla§Ildtgt, ruhlan yatt§ttrma ti:>reninde biraraya gelirler.

Sosyal annagan toreni, maskeli tiyatro yaplSl ile etnik dogu~ mitlerini ebedile§tirip, , tinsel diinya ili§kisini ac;:tklarken; ozenle -i§lenmi~ simgelerde yiiceltilmi§ etnik simgelerin sergilencligi yerdir. c;agda~ Tlingit toreni, hatip, dansc;:t, ~arkict, besteci, oymac1, terzi gibi statiilere yaratl ortamt saglar. Goniillii bir orgiit olan dans gruplarr, toplumun faaliyet merkezidir. Sosyal agr kolayla§tmp, destekleyici sistemlerle gen§iletir. Eskiden armagan torenlerinde dogaiistii ve §amanistik danslar onem ta~trdt, giiniimilzde, bu tOrenler yatt§t!f!Cl i§levinden c;:ok, bir etnik toplulugun, ovgii dolu gorkemli kimligini dile getiren yeni bir bi~im aldt. · ·

Eski annagan tOreni, sosyal yapt ve dinsel inancm kiic;:iik diinyastdtr. Sosyal smtf, mito­Ioji ve tinsel yapmm diizenini yansttlr. Diger Amerikah KlZilderililerle kar§I.Ia§tmrsak; . Tlingit toplumu, 19. yiizytlda ~ef, ulu, halk ve koleleri-ki ozellikle en son sava§taki kolele-

-=======-==-==-==-=======121--=====================

i""'"'"'"·-'....--..,..,.,.,.._..,_,.,..,_,.....-...,...""'=-. folklor/edebiyat ~~ . ·= ., ·· '* - · "' "' ~

ri-ile a~m derecede tabakala~mi~ttr. Bir kabile ~efi, ~aman ve takipc;ilerinden istedikleri ve kalan miraslarla, soy liderinden daha zengindir; bunu dagitarak payl~tr. ~ef soylu bir ail eden gelmek zorundad1r, soyunda kole bulunmamahdtr. Hatip ve ~airier, onun soyagacmm kusursuz oldugunu bilpirir. Dualarda adt ge9en selefler, ~etln ogul ve ktzlandir. Tlingit ~efinin agirb~h. magrur; iyi konu~an, iyi danseden lider olmas1 zorunludur. ~ef ile halktn d1~ evliligi, ortak ata soyundan gelme ve beden mitinin dogrulugunu kamtlama inancma baglanmaktadir. Butiin Tlingitler bir klan simgesine sahiptir. Bunlar genellikle ayt, kurt, yunusbaltg1 gibi totemik hayvan veya ku~lardtr. Kuzeybattmn dogal 9evresindeki baz1 yaratiklar, akraba atalarla, dogaustti bir bulu~ma ger9ekle~tirdiler. Simgeye sahip olmak, onemli tabu ve sorumluluklan beraberinde getirir. Armagan toreninde ~ef ve dans91 ~aman, prenslere ve e~Jerinin soyuna -kansmtn erkek karde~inin soy uyeleri- ~amanistik bir buyu · toreni ile saY.&• sunar. Hfitip, soydan gelen iinvan ve isimleri a9tklama i~ini ylil'litiir. Hakettigi belli simgeleri duyurur ve §amamn bu simgelerin dovmesini yapma i§ini koordine eder.

Tlingitler zenginlige gore smttlandmltr. Bir erkek, annesinin gelinine verdigi armagan kadar; bir klan eski saygmhgma ek olarak, sori armagan tOrenindeki serveti kadar degerlidir. Armagan toreni eski bon,:lardan kurtulmanm yams1ra yeni gelir kaynagt da yarat1r. Konuklann tamkhgt ile i§lemler belgelenir.

Armagan her zaman kar~t tarafa verilir. Ev sahibinin verdigi armagan yuceltici olmak zorundadtr. Buttin mallann e~yaya donti~tiirlildilgu armagan torenlerinde ba~langtci olu~­turur. Tlingit armagan torenleri: ekonomik mal, el sanatt armagam, totemik simgeler, grup saygmltgt ve .sanatsal edimi kapsayan karm~Ik bir i~leyi~ gosterir. ~aman, olaym miizik ve ritmini ~Iinde tutan ki~idir, yardtmciian ile yeni maskeler oyar ve 9e~itli bi9imlerde panteonu simgeleyen, dev kano.tlar1 a~ag1 dogru sarktk, kabarttlmi~ iri gagah, insan sureti bic;iminde yeni aygttlar yapar.

Dinse! isimler Tlingit ic;in onemlidir. Ata soyu ve ki~inin niteligi isminde cisimle~mek­tedir. Armagan torenleri, aym zamanda kutsal sanat olarak onem ta~tyan, ~iirlerde yer alan isimlendirme torenleridir. Bunlar "Yunusbahgt ortaya c;tkttgmda, tslak strtmda parlayan gtine~". "sabah1n erken saatlerinde okyanusa ftrlayan kuzgun"; "kuyruk ttiyleri ile kendisine kaftan yapan orman tavugu"; "buyiik kartahn beyaz liderinden yanstyan gtine~" gibi lfikaplan ic;erir. (Carpenter 1973:288) ismin oneminin yamstra ismin sakmcalan sorunu ortaya 91kar. "Ayt" sozctigtinden ka9marak "soylu 90Cuk" diye adlandmhr. Ormanda veya dagda tesadti­fen kar~tla~IIdtgmda, insan ve t·uh dunyas1 arasmdaki gorgti kurallanndan biri olan soy akrabahgmdan tiiretilen uygun bir sozctikle seslenilir. ·

Dayt, erkek yegenin dinsel egitimcisidir, bedenini ve akhm tinsel olarak guc;lendirmek i9in, ~afaktan once okyanusta ytkanma egitimi yapar. Tlingitler arastnda tinsel gtic;, elle dokunuldugunda zarar verebilen ama tedavi edici gticti bulunan bitkilerle kazamhr ve olc;Uiii. davranma, perhiz yapma ve oru9 tutmakla birlikte ytirtir. 1nsanlar maske ~e ktirk giysilerden ge~erek yarat1k ruhlartna dogru yiirtirler, bu, ic;indeki insana benzer ruhu gostermek ic;in, hay van ruhlann kafa derisinin soyulmastna benzetilmektedir. Tlingit dansc;tsJ, kendi ruhunun goc;ii olarak dti~tindiigti ay1 postlan giyer. -...

Eger yabani bir hayvan bir Tlingit oldtiri.irse; hayaua kalan akrabalan hayvanm tinsel imaj1m, bazen "kayb1n bedeli" olarak kabul eder. Tamamen soy mirasma donii~erek benzer bir hayvamn dili kesilir ve ahmr, bu tinsel gticlin elde edilmesini kolayla§tmr. Boy Ieee tinsel gii9. gtinltik ve ruhsal dtinyayt birle~tirme, gec;mi~ ve bugiiniin· koprtisiinii kurma, bic;im degi~tirme yetenegini ac;1ga c;tkarmayJ saglar. Kullanilan yabanc1 terimler (Ornegin:

~"l""r.:'"i--~-~~"'-'~ folklor/edebiyat r=z•w;;::;rr,.-:. · · w ·<01'.:::E<....,.,"""'E'~.:.::.;::)

fsirnshian soz)ti §arkilan) olayda gizem havaSinl artlflf, §amanistik gtice inansizhgi gec;ici olarak durdurmaya yard1m eder.

6nemli armagan toreninden once, Wren §efince atanan §aman, Wren talimatlanm haw·­lamak ve degi§im bilincini olu§turmak ic;in, oruc; tutar ve baz1 §eylerden sakw1r. Olasidir ki klamn gene; avcllan ozel renklerle (gizemli birle§imleri olan) fmnlanmJ§ belli parc;alan torene getirirlerdi. Ate§, ruh goc;tinti gosterme aracJdJr. Ate§ ve kan, Wren masklannda kirmiziya boyanmi§ boltimlerle sembolize edilir.

Tlingit §amam sagaltiCI, medyum, kiihin, eglendirici ve zor zamanlarda tinsel bir dosttur. ~aman, c;ogunlukla erkek olup, kadm §arnan az bulunur. Franz Boas'w, gtiney korn§ulan ({wakiutl'lerle ilgili film doktimanlan, tizeri orttilmti§ bitkin bir hasta tizerinde, §amanm iark1 soyleyip dansettigini gosterir. (Boas 1930)

Tlingit §amam genelde, Tsimshian kokenlidir, tiyatral gticti nedeniyle giderek toplumun jJ§Ina ta§Imr. Onlar,. esrime trans1, btiytisel sagaltun, ate§in. tisttinltigti, hay van dol)ii§timti, ·uhun uc;u§U, yeniden dtinyaya gelme, havanw denetimi, ba§anh avcilann kehaneti ve >lagandi§I algllama gibi etkileyici psikodramalar uygularlar.

19. yUzyii ortalannda William Beynon tarafwdan, bir Tsimshian §Urn:,tmmn, dag sic;ani >Ostlu itibarh §efe rti§vet vererek oteki §amanlardan ozel dans gticti aldigi ac;Iklanmaktadir. )demeyi yapt1ktan sonra, Tsimshian §amam §unu ifade etmi§tir: "Kaye gittim, herbir erkek >ana §ark! soyledi ... §amanlannm §arkllanm ve dans gtictinti bana ytikledi." (Akt. Garfield te Wingert 1979:47)

Bir §aman kiligi, genellikle day1 veya ya?h erkek karde§ anasoyundan miras kalan tinsel ~tic; haklanndan ahmr. Bunun ic;in tiyelige kabul torenine katilmak gerekir. Uygularna ve ;aman egitimi ic;in uzmana ihtiyac; vard1r. Uzmamn kendi soyundan olma zorunlulugu yoktur tma her zaman genetik akrabalardan olmaktad1r (de Laguna 1972-ll:670). Bir §aman, gticti­ttin s111anmasmdan once, temizlenir, oruc; tutar ve sac;lanm kestirmez. Dinsel torende tehlike 1e kirliligi anlatJrken, kadmlann kanamah oldugu donemlerde seksten kac;Inmalanm ;oyler.

~aman aday1, tinsel arayi§ ic;in bir yilhgma gtineydogu Alaska daglanna gider. Degerli :k gtic;ler, kara samurunun dili torenle kesilerek kazamhr. Bu uygulama hayvan ruhunun ~oc;tinti yansltir. D nlti bir Chilkat §am am, Karause'un hepsini tOrensel bir sand1kta korudugu, tgJr bir geyik postu, kafatas1 bavul, bir kuzgun c;mg1rak, boyah ve agac;tan oyuhnu§ ruh naskeleri ve oyuhnu§ hizmet sopas111dan olu§an ki§isel e§yalanm gordti. (Krause3

.972: 196) Veniminof, ruh c;aglfmayi isteyen bir §amanm, birkac; ay k1rfardan uygulama 'apmaya; kusursuzluga ulU§mak ir;in §arlo, dans ve ozel davul ritmlerini prova etmeye :orlandigmi bildirir . .(Veniaminof 1840:41). 1882 Ocak ay1nda Krause, Klackqwan'da izle­Iigi bir §aman seansm1 §6yle anlat1r:

"iki sand1k duman bo§lugunda indirildi ve kaldmld1. .. Uc;Uncti gtin §aman, elinde keskin bir b1c;ak ve boyah dans giysileri ile ate§ etrafmda dondti. (Krause3 1972:202)

1960 y1h ba§mda Olson'un Sitka'daki ya§II kaynak ki§isi, Tsimshian top! ulugunun :izli uygulamalanndan biri olan dans ve §aman seanstni ammsadJ: "Kiksadi dans etti ... •Uzlerini kuzgun gagas1 gibi boyadllar. Ba§lanna dag selvisi kabugundan halkalar taknlar."

=" -. .,_ • • ·' -.. . -·- . .a, folklor!edebiyat t!lP't::::· u:;. ~·--::::·:r:::· ==s*c=:!:i•·:ztMma=s. ws:;:. :=:s;:-:=aza

(Olson 1967: 119) Swanton "Tlingit Mitleri ve Notlan·~ mda §anianlann gizemli maceralannt a~tklayan bir~ok Tliginit miti sunmu§tur. (Swanton 1909:217)

Oherg'in dti§tincesi §udur:

"Tlingitler, §am an. ruhlan, totemik rulardan farkh kategoride dti§tintirler. On Jar, ba§ka­lanna 'zarar vermeye ~ab§an ki§ilerce kullamlabilen §aman ruhundan korkarlar. ~amanizm bireysel ve par~alaytct; Totemizm sosyal ve tamamlaytctdtr. (Oberg 1937:20)

Bu olduk~a katt bir genelleme gibi gortinse de bazt §amanlarm sosyal sorunlannt gosterir.

Ba§arth §amanlar, soylu erkekler ve basta §eflere verdigi hizmetlerden aldtgt ticretlerle, . yasal yoldan zengin olurlar. Ancak digerlerinin kendisine ait olmayan birka~ kadtm ~apra§tk ve parasal yollarla elde etmesi ktisktin avctlar arasmda ho§ kar§Ilanq~az. Bazen bu · §amanlarm ktisktinlerce oldtirtildtigti soylenir.

~aman ozel ytiz makyajt yapar, hastrlarla ortilmij§ uzun orgtiler takar, bir Chilkat etraft sa~akh dans giysisi giyer ve as kuyrugu ozelliklerini ta§tyan, aga~tan oyulmu§ stislti §apka, deniz aslant btytklan, kugunun kti~tik ve yumu§ak ttiytinti takar. ~aman, tinsel danslarda, gerilmi§ bir perde kar§tsmda §apkasmt hafi.f~e eger, kavga ve tartt§malarda magdur olup dti§manhk besleyen ki§ileri uysalhga c;agtpr. ·

~amamn ozel Wren asast, ahtapotla.evlenmeye zorlanan ve ebediyen okyanusun dibinde ya§ayan bakire masalma dayandmlabilir. Asamn sapmda birbirine paralel iki uzun par~antn ortasmda oturan; terkedilmi§ kadm §amanistik iernayt simgelemektedir. ·

~amanm, dag kesicisi klhndan dokunmu§ geni§ ve agtr omuz atklst tizerinde, sedir agact kabuklan vardtr. Tlingit'lerin "dans sac;agt" adtm verdikleri girdap gibi donen, yon sa~aklan vardtr. lp, sedir agacmdan btiktilerek olu§turulmu§ bir <;ift halattan yaptlmt§ttr. Eski ytin orneklerinin rengi, siyah, san ve cam gobegidir. Genellikle arkayt kaplayan geni§ bir parc;a, omuzlarm tizerinden ·a§agtya uzanan dar ve uzun parc;alar olmak tizere onti a<;tk olan ti~ par<;a bi<;imindedir. Etekleri geni§ bir sac;akla biter ve dar bir ktirkti §eritle stislenir.

Dokumact kadmlann tahta kahp tizerindeki boya tasanm1, §aman tarafmdan haitrlamr. Bu tasanm yalruzca btittiniln yanstdtr, desen, ana parc;amn her iki tarafmda tekrarlantr. Dokuma tezgfihmda baglanamayan c;ozgtileri dans atklst tizerinde ormek mtimktindilr. <;ozgti bolilmleri daba sonra beyaz nakl§la dikilir, resim ornekleri arasmdan smtrh orme teknikle­rine uygun olan nakt§lar altmr. (Gunther 1966: 13) Atkl tizerinde totemik hayvanlar c;ok a<;tk bi~imde gosterilir. Tlingit, deri ile kaplama deneyimini sanki sanata ta§tmt§ gibidir.

~aman asasu~m sapmm ters ucundaki ~mgtrak ilzerine kuzgun ba§t yerle§tirilmi§tir. Kuzgun gogsti, neredeyse egik ktsa gagah bir §ahin yilzti gibi oyuldugu i~in, <;tngtragm ana yaptst karma§tkttr.

<;wgmi8Jn oteki tarafmda, arkasma yaslanmt§ bir §am an maskl vardtr. Dilini kurbagaya dogru uzatan, ata binmi§ gibi oturan bir §amandtr. ~amamn dili, kurbaganm ba§tndan kudret ernmeyi simgeler (bazt kaynaklar zehir oldugunu soyltiyor.). Bazt §aman ~mgtraklan

kurbaga yerine bilyticil kadtna i§kence eden §amant tasvir eder. Bu durumda hayvan figtiril kopektir. ~amarun tinsel kopegini, btiyilcil k-adtnlar tutmaktadtr.

Bir ba§ka §aman <;wgtragt deniz saksagamm andmr; garip bir gaga ile uzun ince bir boynu vardtr ve aya)dar, ag gibi sartlarak vilcudun altma ktvnlmt§Ur. Strtmda, insan bacagt bi~iminde boynuzlan olan Dag ke~isi kafast vardu. <;mgtragm agtz c;evresi, ahtapot kollan ile ~evrilidir. Tlingitlerde, ke~i boynuzu ile ahtapot bacagt §amanistik gticil anlattr. Yukartda

ac;tldanan iki ti.ir r;mgrrak, Tlingit yerle§im yerlerinde her zaman bulunur. Bunlar, prototip ve standart bir §amanistik donammdrr. ~aman, aynca dort· bacag1 ah§Ilmami§ bir bic;imde a§agi dogru sarkan "ahtapot torba" admdaki ozel dans aksesuan ta§Ir. Tlingit §am am, sahne becerisi, deneyimi ile ahtapot torbada somutla§an "tinsel varhga" hayat verir. Ruhlar daha sonra insanla dans1 payla§rrlar. Tinsel diinya ile iyi ili§kiler siirdiiriilerek, giinahkar ruhlardan korunulur ve olmii§ atalann ri.Ihu huzura kavu§turulur.

Ahtapot torba, bele baglanan boncukla siislii bir dans onliigiidiir, her biri digerine ko§ut, beyaz ve renkli boncuklarla siislenmi§, kalc;alara dokiilen dort §eritten ·olu§ur. <;ogunlukla klrmiZI yiinden yap1hr. Totemik hayvan, ku§ veya bahk tasvir eden geleneksel simgelerin yerine_ stilize edilmi§ r;ir;ek desenlerinden olu§mU§tur.

~amanik lOren masklan:

I) Totemik simgeler

2) Mit ve masallar

3) ~amanik ruhhi.rdan olu§ur.

George T. Emmons Dry Bay'da 1909 oncesindeki bir §amamn maskesini buldu. Mask, ahtapot kollanndan olu§mU§ beden ve birbirine biti§ik dorf samur kafah ay1 yiizunii betim­Iemektedir. Maske halen Seattle'da Burke miizesindedir. (*TBMIWSM 2032)

~amamn dans maskesi genellikle kizilagac;tandtr. Simsiyah sac;lar, beyaz gozler, siyah sac;Iar, boyah tiiyler ve sedir agacmdan yaptlmt§ klrmtzt boyah ba§halkasi ya da tar; vard1f.

Maske, geni~ a§m boyal.r ve aynnt1lari gosteren oyuk hatlara sahiptir, c;ogunlukla baskllanan bic;im, geni§ bir yumurtayt and1ran geometrik §ekildedir. Ka§, goz, burun ve agtz belirgin bic;imde oyuktur. Silik makyajla one 91kanhr. Ac;1k anlam "tamamhyci c;izgi" ile olu§turulur. Degi§ik iki g6rii§ii belirtmek ic;in z1t renklerle boyamr. Maskeler, kar§1dan iic;te biri goriinecek §ekilde yap1hr. Cephe gortini.i§i.i kahplarmda ytiz yasslla§tmlmi§tir. Simetriktir.

~amanik maskeli danslar ikonik bir;imdedir- mask donil§ilm sistemidir ve dansc;1 tinsel goriinil§ilQ resini olarak alg!lan1f. Armagan t6renlerine katilanlara ve Tlingit inan~ sisteminin kuc;tik bir modeli olarak biraraya gelmi§ topluluga Tlingit mitolojisinden uyarlanml§

~sikodramalar sunulur.

Tlingit §amanlan; yetenegi geli§memi§, r;ah§kan ve ozel ~ilanda tinlil olmak tizere nmflara aynhrlar.

Drucker §una di~ati c;eker: Ruhun yok olu~u. Hindistan'm Kuzey Pasifik Sahillerinde gizemli bir hastai.Jk­

tlr. YardJmci ruhda inan<;: <;:ogu kez bi<;:imlenmemi§tir. Ruhun bedeni terkedi§i, ollim degil, daha <;:ok bitkinlik ve <;:okiintiiden ka91§t1r. Dogru yoldan ayrian ruh, zamamnda geri getirilemezse, oldiiriiciidiir.

Her §aman, ruhu getiremeyebilir ama bunlara yine de biiyiik sayg1 gosterilir. Bazen onay almamJ§ bir §aman hastahgt tamr ve hastas1m ozel giicii olan §amana . gonderir. (Drucker 1965:90)

bte yandan §amanlar, kay1p ruhla ilgili bilgi toplamak ve ruhu kurtarmak ic;in, bilyi.i

amactyla seyahat edip, deniz altmda veya ayda gezinen bir ruhun yerini bulurlar. Ge~en siirede hasta, kendisiyle dogayla, ~evre ve sosyal durumuyla olan dengesini yitirir.

~aman, ~ogu kez hastalarmm egilimlerini, sorunlanm ve yoresel dii§manlanm anmda bilen, zeki bir halk psikologudur. Hastalartn ozel durumlarmt tammak, dii§iinmek ve uygun ~oziim onertnek, sor~nun iistesinden gelmek ic;in, bilgileri ustahkla i§lerler. Ustelik §aman, iyile~tirici ozellikleri a~tk~a kamtlanmr~ bitkisel ila~lan tamr. Bitki mlanm ktskan~hkla ve usta statiilerini saglamla§tJrmak i~in gizlerler.

Ruhu geri getinne, ~ogu kez goriilmeye deger tiyatral bir gosteridir. Saygm §etin ruhu, kasaba d1§1nda beslenen, zaptedilmesi zor olan kartalda ortaya ~1kanhr. Korku ve tehlikeli seyahat i~in kullanllan "dogaiistii kano"nun tahtas1 boyanarak geri getirilir. Maskeli dansla korku ya§atarak temsil edilir. iyile§tim1eye §ifa ritiieli yardtm eder. Toplumsal endi§e, ~efin yiiksek heyecanla sundugu dinsel psikodramalarla diizeltilir -halk duygusal korku ya§ar. ~amanm korkuyu uzakla§tirmak i~in yapt1g1 tiyatral gosteri, §efin oliimii a§ma sorunu i~in uygulamr.

~amanik ve torensel armagan dansr, olaganiistii denemelerle degi§ik anlaumlarda yeni dii~iincelere donii§iir. Topluluk iiyelerinin a§m derecede etkilendikleri dinsel inan~lara bagh olarak ritiiel dans kiiltiirel sorgulamayt etkiler.

Yazar, 1987'de Haines'h bir~ok iiye, koylii bir grup ve 30 Gai San Dans~1111n icra ettigi, kapsamh bir §amanik iyile§tirici diizeni izledi. Lider, geleneksel §ef Austin Hamman; §aman Jimmie Charlie'ydi. Jimmie, ger~ek bir Tlingit biiyiiciisii oldugunu, giiciiniin §aman ntala­nndan geleneksel yolla ge~tigini bildirdi. Grubun diger iiyeleri Lillian Hammo_nd, Elsie Lamont, Ruth Davis, Sam Jackson, Rick Johnson ve dans~1lardJ. ~aman, hastanm iizerine ktrmtzr ve mavi dilgiimlii battaniye serdi. Bir elinde ku~ tiiyii dans yelpazesi; diger elinde, kuzgun ~mgrrag1 sallad1. Uzun gri bir peruk ve ke~i boynuzlu bir ta<; taktt. Hastamn <;evre­sinde dans eni, yUksek sesle ~ark• soyledi. Geleneksel davulcu Austin Hammond. yen! sabitlenmi§ yuvarlak· bir davulla e§lik etti. Hastaya deniz kabugu ilac1 verildi. Bu noktada ~ifa il.yini giilmece bir bictim kazand1. Eski bir §akac1 §aman tiyatroyla canlandmld1. ilact yutan hasta, aniden dik olarak oturdu, gegirdi ve yere dii§tii. 0 SJrada dans<;1 §amanm onliigii (kasten) dii§tii. ~aman dans yelpazesi ile <;aresizlik i<;inde pantalonunu orttii, dizlerini birbi­rine vurdu ve bir kez su;radt, sbnra atar damar agns1 yiiziinden kal~as1m yakalad1. .. Hastayt ayaga kaldtrd1. Oyun alamm kar§Jdan kar§1ya bir ka<; kez ad1mlayarak dans elti. Daha sonra hasta olii gibi yere dii§tii. Dans~Jiar devreye girdi, §Uman 'can't win'em all" diye hayk•rdJ.

Biitiin bun lara kar§• ~1kan birisinin tepki gostermesi, to plum diizenini bozan bir davram§ degildir. McLellan "armagan tt:irenlerinde §aman olmayan ki§ilerce yapllan tinsel danslann gtildtirii ama~h" oldugunu bildirir. ( 1954:95) Bu nedenle <;agda§ Tlingit §nrnam Jimmie Charlie'nin gortinti§te karakteristik olmasa da oyunu, eski gelenekle uyum i<;indedir. Jimmie Charlie eski meslekta§lannu §aka yaptyo~.

Boas'm Kwakiutll dans tilmi, bir §amanm, hakk1 olan giiciin kantttnt isteyerek alay edi§ini gosterir. S1kmt1 veren bu ~aman, oliimsiizliigtinii kamtlamak amactyla, kendi kafa­Sint koparmaya, bagtrsaklanm ~tkarmaya ve ate§e atmaya kalkt§maktadtr. ( 1930) ~amanlann tinsel kudretinden korkuldugu i<;in, bu yergici, §akac• §amanik torenle korku yatr§tmhp, denetime ahnrp ba§ka bir k1sma yonlendirilirdi. Eskiden ~aman .• koyliiyii ve

~~-,:::z·:r-~·n•:P'"""" folklor!edebiyat ti::!!-- • ,.. •. '"""'""-""''......-;r,.....,_~J ,.,. ''"l!!:'.nz<

sosyal sorunlanm tamrd1. Genellikle sorgulamadan ~Jkard1g1 sonu~Jarla endi~eleri ac;1ga ~1karan bir psikiyatrist, aynca bitki uzmam idi. Bir~ok hastahgt anlard1, bu beden tizerinde akhn zaferiydi. A~m etki ve olumlu dti~tinme ile bilin~alt1m tedaviye c;ah~JrdJ.

Gtintimi.iz Tlingit sosyal armagan tareni, eski ~aman doneminde ya~anan ilgin~ ozellik­leri sergiler. Bu baglamda olduk~a farkh olan tic; armagan toreni onemlidir.

I) Koy evinde yap1lan "oltime ili~kin armagan tOreni" 2) Belirlenmi~ bir Tlingit kasabasmda, "Gtineydogu Alaska Mevsimlik Do gal Karde~lik

Toplant1"smda ziyafet vermek, 3) Btittin eyaleti kapsayan "Mevsimlik Dogal Dans Gosterisi ve Sanat Festivalinde Ac;1k

Armagan Toreni" Birinci §Jkta, hafta boyunca stiren etkinligin, c;ogunlukla belli bir gtinde yogunla~mas1

d1~mda, 19. ytizyllda uygulanan geleneksel armagan torenleri benzer (<;ah~anlara ticret odemesi yapllmasJ, etkinligin daha uzun yap•lmas1na engel olur.).

Gtineydogu Alaska'nm ANB Tlingit toplantJsmda, birbirini izleye!l dans topluluklan, Tlingitlerle y1hn geri kalan k1smmda Alaska d1~mdaki i~ sahibi ve sozti gec;en atalar araswda, etnik baglan yenileme ve dayam~may1 geli~tirmek ic;in sunular yapar.

Btittin eyaleti kapsayan dans gosterileri ve sanat festivallerinde, Tlingit dans topluluklan, yerel toplumun gorkemini sergilemeye c;ah§Jr. Aynca, dans toplulugu, dans kurgucusu, davulcu, koro §efi, oymac1, kosttimcti gibi yaratJCJ rollerin <;e§itlemelerini Tlingit birey ve obegine sunan, gontillti, hevesli bir kurum olarak i~Jev tistlenir. Dans toplulugu tiyeligi baglant1 ag1m kolayla§tlflr.

Amlan tic; hediye toreninde, c;ok bol olan soz soyleme sanatmda "Bizim Btiytik Kuzgun ve si~in Kudretli Kartal gibi totemik figUre sayg1 gosterilmesini ongoren dogatistti ogtitlerle doludur. Torenin b~1nda "ilk Yeikootee" ad1 verilen boltimde, herkes ayaktayken akraba simgeleri sunulur. Adland•rma toreninde, gtintimtiz ba~anh.Tiingitlerine yeni ozan ad1 veri­Hr. Bu adlar, klanlarda sayg1 gostergesi kabul edilir, sonra ikinci Yeikootee yap1hr, anJstna adama ve ovgti olarak tantmlanan "Chilkat Blankets" gibi, nesilden nesile eskiye sayg1 sunmad1r. Ardmdan degerlendirme konu§malan ve yakart§ vard1r.

Gtintimtiz Tlingit torenlerinde, yerle§im dtizeninde k1dem ve rtitbeyi gi.icendirmemek ic;in btiytik dikkat gosterilir. Nesilden nesile aktanlan yalmzca dans giyim ku~am1 degil , birc;ok torensel para ve oyulmu§ dans tokmakland1r. Son olarak 19. ytizy•l Tlingitlerinde Tsimshian §amammn uzun sac; orgtilerini hatJrlatan uzun siyah sac; telleri·nden (orjinal olarak, yakalanmJ§ hayvanlann ba~mdan ahmr) bahsedilebilir.

. Yiyecek, av ve totem aras1ndaki ili~kiye gore torensel olarak ttiketilir. Su, .nta ruhunun. susuzlugunu gidermek ic;in yere doktiltir. Hay van ruhunu yat1~t1rmak ic;in, yiyecek ornekleri yak1hr. Miras kalan simgele~mi~ dans giysileri, gtintimtiz Tlingit armagan tOreninde ve diger torenlerde giymek zorunludur. Ata giysisini ta§Jyan, etnik simgeleri sergiler. Gene; bir Tlingit erkegi, ilgilendigi bir Tlingit kiZln giysisindeki simgelere bakarak, onunla evlenip evlenme­yecegine karar verebilir. !nam§a gore, kartallar kuzgunlarla evlenmelidir. Birc;ok giysi, beyaz kuzgunun nas1l siyah oldugu, kuzgunun, deniz ku~unun ate~ini c;almaya c;ah~tJgJ Slfada, deniz ku~unun kuzgunun tizerine nas1l zift dokttigti gibi baz1 tinlti masallan anlaur.

Kti<;tik hastahklann ve psikolojik rahatstzhklann iyile§tirilrilesinde, yerel bitkileri kullanan gtineydogu Alaska Tlingitinden halk hekimi olarak yararlanthr ve saygt gosterilir. Asltnda halk hekimligi uygulamalan ball dtinyastntn evrim get;iren t1p tedavisine benzer.

Zihni rahats1zhk, stres ve duygusal dengesizligin, hastahkJann kaynag1 oldugu anla§Ilrru~­tJr. Bazen meditasyon, diose! tedavi, a§lri etkilenme, olumlu dti§tinme ve yarattcJ qti§tince ile iyile§tirme saglamr.

Tlingit danst, mtizigi, dogatistti inane; sistemi, §amanizm ve arrnagan torenlerinin etk.ile­yici bic;imleri, Kuzeybat1 Amerika'nm e§siz do gal c;evresinden, sosyal ve tarihi' 'gticilnden yararlanarak olU§ffiU§tur. !nsan deneyimi, ytizyillarca c;e§itli yollar1 ara§tlrarak, denize ili§­kjn olgulara ve Tlingit miras1 800 adadak.i biiytik ormanlara sezgisel tepk.i gostererek, Tlingit halkmm inane; sistemini, c;evre ve tarihsel gtic;lere uygun bir dini olu§turmu§tur.

Tlingit sozlii miizigi, Amerikalt KJZJlderili mtiziginin katmanJa§rnasiru gosteren e§siz bir ornektir. Aym zamanda c;ok seslilikte- Tlingitler, Amerikah ktztlderililerin en fazla taba-. kala§mi§ toplumudut. Davulu araltkh ve dtizensiz c;alarlar. Dramatik hitabeti andmr ve sessizligi saglar. Tlingit dans bic;i_mi, kiic;tik yer hareketleri ile smuhdu. Dansc;J!ar, kurt ba§t migrferi ile, kalabahk, uzun bir klan evinde hantaf bir ayt postu tizerinde oynadtklan ic;in bu bic;im uygundur.

St. Elias (18.000 feet) daglannm arkasmda, kuzeybatt denizi bogazmda ve Pasifik Okyanusu ktyiiarmda yerle§en Tlingitler, kara ve deniz arasmda biiyiik bir. cratalla§mayt yans1tan ~ir evreni geli§tirdiler.

\

Onlann simgelerini bolgesel hayvan cinsleri; verimli sanat egle~celerini zengin c;evre · kaynakJarJ (kereste, av, deniz ya§amt, 1hman iklim); bilrokrasilerini ntifus artJ§t olu§turmu§ ve okyanus gezilerinin kolay olu§u uzak toplulukJarm imrenilecek dii§tincelerini elde etme olanaklanm saglamJ§tJr.

Ktirk tticcarlanrun gelmesiyle zenginlik ve mal ttiketiminin Urklitticli dtizeye ula§tlgJ bir . armagan toreni sistemi ortaya <tikmt§llr. Amerikan yonetiminin gelmesiyle, resrni egitim ve kent Iiderligine meraklt tamnmi§ Tlingitler ortaya ctJknu§tJr (Tlingitler yillardJr ANB tara­findan yonetilmektedir.)

Eski dogalistli Tlingit inancrlan, §a§klnltk verici bicrimde ya§amaktadJr. Totem direkleri ayaktad1r, bunlarm her biri stilistik olarak bir klan mitini, dogaiistli bir'kaynagt veya tinsel c;arpi§mayJ simgeler ve ac;Iklar. Becerikli yeni nesil, gercrek Tlingit oymaciltgi, esk.i Tlingit gururunu ve Amerika'ya bagh azmhk grup olarak gelecekte ya§ama gtivenini gosteren bu olagantistti ozel sanatsal davrant§Im devam ettirir. 197l'de verimli ada hakJanndan olu§tu­rulan Haida-Tlingit anonim §irketi en iyi yatJnmlardan biridir. Alaska anonim §irketin:in parasal sorunlanm c;ozlimler: Kiilttirel ara§tlrmalarda; kiilttirel miras1 korumada, eslci §amanist geleneklerin, arrnagan torenlerinin uygulamasmda etnik kimligin pek.i§tirilmesini desteklemede ozel bir c;aba gosterir. Nesilden nesile gelen degerli Tlingit simgelerinden olu§an kolleksiyon, Sitka'dak.i Sheldon· Jackson mlizesine katklda bulunmu§ ve glineydogu Alaska'da Park Service tarafmdan geli§tirilmi§ el sanatl~ merkezlerini de desteklemi§tir.

Johnson-O'Malley kanunu, genc;lerin, tarih, halk·bilimi, dil, miizik ve dans egitimi ic;in Tlingitlerin kiilti.irel yardtmctst say!lan koy okullanna sermaye saglar. GeleneJ<sel egitim ic;in bagt§lanan ornekler olen bilgin ya§hlarm yerine gec;er ve yi.iksek ogrenim gormti§ gencr Tlingit liderlerinin goniillii destegi ile il'retkenligi arttnct denemelere olanak saglar. Bu yakla§Jffi htzla degi§en diinyada, Alaskah Tlingitlerin geleceginin iyiye dogru gittigini gostermektedir.

s:;:mm~"·IZW'·N.'·*''Hi%1f!.i1'*£mii' folklor!edebiyat ~'"'""15~~~·~

GENEL OL~K TLiNGi DA VUL iCRASI Tlingit dansmda davul icras1, degi~ken bit;imdedir. Bat1da Athabascanlarda oldugu gibi,

•almzca iistten de gil alttan da dtiviiltir. Stiz k.lsmmda vuru yap!l1r. Boy ieee davul ve ses farkh ltizilmlerle 9ahmr. Dans i9in 9alman davul: ·

1) Kisa bir davul solosu, yogunlukla tremola (91rpmt1) 2) Olytilil alt vurular, 4/4 tilytide, 2 ~eya 4 vuru§lu 3) Davula arahkll veya birden degme, 4) Tak.lrt1 sesleri 91karmak bi9iminde kullamhr. Dansta tizelligi olan devinim, sessizlikle one 91kanhr veya tam tersi gtirtiltillu vuruyla

oelirtilir. Bazen davu}suz stiylenen ezgiler vard1r. Baglanh, dramatik anlatimh "vice versa" 1

;ibi. Davulcu genellikle oteki katiiimc!lardan daha tizgtir hareket edebilecek bir yere sahiptir.

)avul oyun alamna soldan; sagdan, arkadan veya tinden 9lkabilir. Davulun belli bir ses tonu ·oktur ama armonik ses veren derin bir titre~im kutusu vard1r. Ses derinligi, ince kahn sesler ~in dans tincesinde bir me§ale ile davul derisi ISitllarak ayarlamr. Davul 9emberi geni§ olup osyal simgelerle stisltidtir ve armagan toreninde Kutsal Karde§ amblemini halka gostermek ·e yilceltmek i9in ara9 olarak kullamhr.

'fLiNG iT MOziGiNE GENEL B~ Mark (1955), Tlingit iilkesinde kullamlan ~arktlan Simflami§tlr:

1) Mit ~ark.llan: Uzun tiykiilerde yer ahr, "hayvan" karakterler tarafmdan soylen­mektedir. . .·

2) Avclltk ve Bilyti ~ark1lan: Tuzakla yakalanm1~ olan dag S19am, tav~an gibi avm §arktct tarafmdan anlatJma aktanlmastdtr.

3) Tinsel Gti9 ~ark.llar'I: Bimlar ~amanlar tarafmdan kuliamhr ve benimsenmi§ ezgi­lerdir.

4) Geyik ~arkdan: Ban§ ttirenlerinde tutsak §efler tarafmdan bestelenen ve stiyle~ nen §arktlardtr.

5) Lirik ~ark.llar: Mark'm yaptlgt stmflamada en yaygtn grup olan lirik §arktlar, ag1t ve 9ocuk §arktlart ile 90k ytinlti ki~i duygulanm dile getiren ate§li bir anla­itmla soylenen ezgiler olup, klanda ayn yere sahiptir.

Mark'm saptadtgt §arktlann %55.8 ti9; %34.3 iki dizelik yunan ~arkilandtr. En yaygm z:gi simflamasi, bir 8'li ve 2'1idir. Dizinin kullamh§I %56 inici; %44'ii ~IkiCidlr.

Btiytik gtirltik sesi (TGE) genellikle ~ark.lda kullamlan en dil~tik gtirltikteki ses tisttine •ir kti9tik 3'lti eklenmesi ile saglamr. Ezgi bi9imi 91klct ve inici olarak dalgalamr ise de inici •iter ve birka9 ylkl§ 9ah§masmdan sonra sona dogru inici olarak dtizelir.

Toplu ~ark.lda zaman zaman gok seslilik ortaya 91kar ama, yalmzca ktsa bir siire kulla­.Ihr. Bilytik 2'Ii ve ktigtik 3'1ti bigimine dtinti§tir. Tartim e§it olup, tilgiller fqrkhdir. u-dlllanan til9iilerin silresi degi~iktir. :tkiz stireli tarttm, tigilz stireli tartJmdan daha yaygm­:Ir. Oly.tiniln degi~ik vuru§larmx birbirine baglama i§lemi olan senkop s1k kar§Ila§Ilan bir ·apidadtr. Orneklerdeki §ark.llarm ttimti stizltidtir. Stizlti olarak bitmesi temel kuraldtr. (Mark 955)

I Sozti ayetten ahnan ilahinin sesle yaptlan solosu. (~.n.)

--=----=----=-==-=-=--~ 129 ~~----·==========-==-=======-

r.o::·"''':~.,;< ,l·'':·t!l):u ,.,-.:w~·~ folklor!edebiyat ~""""-~='~

De Lagna, Yakutat Tlingitleri'nin ~arkilarda birka~ ana smlflama kabul ettigini yazar.

1) ~aman 2) c;ocuk 3) Ban~ 4) GiildUril 5) Kalana ozgU 6) Haida agz1 7) Dans ~ark1lan EtnomUziko1og David McAllester, De Laguna'mn toplad1g1 ~arkllan kopyalam1~t1r. (De

Laguna 1972-ill:ll49-369) Yakutatlann 103 Tlingit. §ark1s1 kopyala~.m~~. yaymlanm1~ Tlingit mUzik dagarc1gmm en sonuncusudur. Alaska Dorothy Morrisan Universitesi mUzik boiUmU, onlann mUzik yapisim ~ozUmlemektedir. (Morrison 1988)

David McAIIester ise ~ark1lann U§ag1daki egilimleri yanslttlgmJ dU§Unmektedir: l) Amerikan Klzllderili mUziginde yalmzca ~okseslilik bilinir. (ko§Ut 4+4, 5+4 ve ek

olarak kahn sesler kullamr.) 2) Amerikan KJzdderili mUziginde en gU~IU unsur ritm'dir ve ~ok bol senkop kullamhr. 3) Ba~tanba§a inici ezgi bi~imi vard1r, ancak aniden duraga ~ozUimez. 4) Bir §arkww ardiiianma ve yinelenmesinde perdelerde basamakh bir ytikselme yap1-

hr. 5) Ezgilerin bir klsm1 5 sesli (pentatonik) aras1ra alaca dizilidir (kromatik) 6) MUzik yap1tlar1 go~Urilmde bir 4'10 inceye veya kahna ta~lnmaktadtr.

7) Yalmz bir tonun katlanmast yapthr. 8) Ozgtir ezgi seyri, doga~lama ile aynk §iir dortltiklt!ri okunm.aktadtr. 9) Bir §arrktmn baglantt yaptsJ ise yinelenen dortltiklerden 2 kez birincisi, 2 kez ikinci­

si kullamhr. (McAllester, David'in: de Laguna 1992-ill. 1150) Genellikle bir 8'1i ya da 5'inci basamaktan ba§lar, U§amah olarak inici bi~imde duraga

vanr ve yine inceye ~Jkar. Ezgiler kurulurken, k1sa boiUmci.ikler halinde ince ve kahna gocri.irUierek i~lenmektedir. · · ·

Ezgide inici bi.iyUk 3'li.i yaygmd1r. Bi.iyi.ik 2'1i ve kU<ri.ik 2'1i stkcra yer aflr. Aym sesin Usti.iste yineleme ve katlama eylemi, sesi peki~tirme i§idir. Milzikle duygusal t1rmanma

. artthr. Ezgi inicidir ama tize SI<rradi8Jnda uzun sUr~ incede bekler ve aniden inmez. Alaca perde kullamm1, yerine gore Siyramalan inc~ seste tutmaya yarar, SJ<;ranan sese kaydtrilarak ge~ilir ve bekletilir. Ezgi benzer otcri.iler icrinde bOii.inmez ama di.izensiz olcri.ilerin ozgi.irce ardtllanmasJ gorilli.ir. .

Aym dans ~arkJsJ yinelenirken genellikle ezginin asil bicrimi korunur. Halpern "Kuzeybatt Sahili K.Jz1{derili B.C. M_i.izigi"~celemesindeki acr tklamalari ~oyledir:

"Vocal mUzikte diziler ~·k•c•d•r. <;algi kullamhrica diziler inici olmaya di:inii­

~Ur. " ( 1968:25)

SJcrramalann basamakh yi.ikseli~i. ardlllanan daha nice stcrramalardan olu~an cidd.i mUzik bicriminin geli§mesini saglam1§ttr. Tlingit mUziginin ozelliklerinden biri olan soluk- · Janma, belkide mi.izikal enerjinin yogunlugunu veya h1zlanmayJ be1irtmek icrindir. ·

. Arastra 4• ve 5• basamak ince ya da kahn ko~ut ezgi seslendirmesi gori.iliir. Ancak :vinim kahn seslerde gori.ilebilir. Bu ti.ir ~ok seslilik Amerikah KlZilderililerde gortilmez. rulan ili~kiler, bazt toplumlarda Mantle Hood'un dikkatini ~ekmi~tir. "Di.izenli toplum 1p1smda, katmanla§ma ile ~algtlama arasmda kar~tllkh bir ili~ki olastdtr. (197 I :58) ingitler katmanla~mt§ bir toplumdur.

Tlingit dans ~arktlannda, ardtJianan dortli.ikler ile baglant1 ktsmmm degi§imi birbirine •gun bir yapt gosterir. Stk Slk eski ezgiye yeni ~ark! sozi.i do~eme yaptlarak soz geni~letilir. 1lpern bu bi~ime "logogenic-word-bound" adtm vermektedir. Ara§tlrmactya gore metinler zt nedenlerle biitiinliigiinii yitirrnektedir.

1) Doga~lama amnda, uyarlamaya gore astl yap!SI kan~Jk olup soziin ger~ek anla­mmm dt§tndaki kavrama deginme sanat1 vardtr. Bu nedenle dinleyicinin oykii ile belli bir: yakmhgt olmahdtr.

2) Eski §arkllar, degi§ime ugrar. Sozler yok olur ve ama~ degi§ir.

3) Hecelerin bir~ogu ~evrilemez, ~iinkii heceler ya konu§abilen sozci.ik ya da konu~­ma dt§t btraktlan terimdir.

4) Ya§amt algJ!ama terimleri, kiilti.irel e§itlik olmadtgmdan, Tlingitten ingilizceye ~evirmede gi.i~li.ik ~ekilir. Bu stlantJ daha ~ok hayvan davram§mm insan1U§tml­mast, ri.iyalann anlamt ve tinsel diinyanm dogas1 gibi Tlingit kavramlanna ozgii­diir. Aynca sozlti §arlalarda miizik yaptstmn bir bi~imi olarak, i~indeki sesli harflerin degi§imi ile ulamah sozciiklere donii§ebilir.

De Laguna, etnik ~arkllann, Tlingit sozctiklerine ozgti yaptda kullamldtgmt belirtir ve nagan torenine kat!lan herkesce soylenir. ilahl degerde olduklan dti§tini.ili.ir. Ya~hlar ismda bilinen Tlingit ~arkllanmn kokeni, masal bi~imi mit tarihine dayandlfllabilir. Ozel tik §arktlar, ·sik s1k §apka, Chilkat battaniyesi, ev bOii.imleri ve kano ;;tdlan gibi etnik ngelerle adlandmhr.

· Bugi.in, gi.ineydogu Alaska Tlingit .Ktzllderilileri aras1nda, geleneksel §aman §ark!lanm Ian ve ammsayan bilgili, yerel kaynak ki§i bulmak olanakstz gibidir. ~arktlann sosyal evi kayboldugu zaman ~ok az kullaiuhr. 1954'de Frederica de Laguna, Yakutat'ta bir ka~t rt:~an §arktst olan 100 ~ark1 derledi. Bu §ark!lan, David Me Allester'in yapt1g1 k1sa yorum mi.izik go~i.iriimleri ile 1972'de yaymlad1. (de Laguna 1972-ill. 1280-90)

Bu §arkllann mi.izik yaptsJ, Tlingit Mi.izigine Gene! .Bak1§ boli.imi.inde anlatJian p1ya uygundur.

1) ~aman §arlasmda Tsirrishian sozci.ikleri vardtr. YaplSI §Oyledir:

Baglanti: II A B A' B' B': ll D6rtli.ik (ABA B X)

~aria iki kar§tt boli.imden olu~ur. ilk boli.im h1zh ve degi§kendir. ikinci bolum daha va§ ve di.izenli ritmdedir. Ezgi inceye ta§marak okunur.

2) ~aman §arkJSJ, birka~ Tlingit prlas1 gibi bir ritmik tak1rt1 yans!lamasJ olan davul edimidir. ~ark! sozlerle biter ve si.iresi 1'32" dakikadtr Yap1st:

Baglanli A B A -B Dortli.ik A B A B

3) ~aman §arktst I' 13" dakikadtr. Tsimshian §arkts1d1r. Yap1s1 a§agtdaki gibidir.

· Baglant1 A B A B Dortli.ik A B A B

4) ~aman ~arktsmda dortli.ik yerine tek sozci.ik kullanilmt§ ve yineleme olmadan 50 saniyede biten yap1dadtr. Ezgi

"""'"""'===""""======== 131 •=======-·=~ ...... .-~-='T==

A B C B' C' + B bi~imindedir.

Birka~ Tlingit §ark.tstnda ezgisel 3'liiniin iistiinliigi.i a~tk~a gori.iliir.

5) ~aman sozlii §UfklSI, Tsimshian §arlostdtr. Siiresi 45" saniyedir. 0~ kez soylene~ be§ miizik ·cumlesinden kurulup, ~ogu kez ktsa bir biti§ ya da ufak bir bagtmstz bitiri§ vardtr.

6) ~aman §arkJSl, Tsimshian tinsel Bayku§ §arktstdtr. Once Bayku§ ruhunu anlatan ktsa bir giri§ yapthr. Tamamt 1' 15" dakikadtr. Yaptst a§agtdadtr: ·

· ABCC'XX

BuradaX tek sesin tekran ile biti§i ifade eder. Verilen yapmtn tamamt ii~ kez tekrar edilir.

7) ~aman §arktst da Tsimshian §arktstdu. 1' 45" dakika sUrer. iki bolii·m ve iki ktta'dtr. Giri§ ol~iisiii ve sozliidiir. Yaptst a§agtdadtr XYZ giri§ yinelenir.

Baglantt

Baglantt II

Dortliik

DortHik II

TLiNGiT «;oKSESLiGi

XYZ

AABB AABB AABB AABB

Eu yaztyt yazan yazar 1974'de Yakutat evlerinde geleneksel Tlingit §ark.tlartnt kayde­derken, iki tilr ~okseslilikle kar§tla§tt. ilki, kaynak ki§ilerden biri, degi§~eyen pes tonda okurken, ikincisi armonik sesde okuyordu. ikinci olarak bir veya iki okuyucu, ana obegin · soyledigi ezgiyi, ko§ut 4'1ti ve 5'Jisinden okuyordu. Bunu andtran bir olgu, l954'de Frederica de Laguna tarafindan gozlemlendi. David McAllester tarafmdan ~evrildi (de Laguna 1972-ill). Tlingit §arkrctst Nick Milton'un kaydtnda, Nick play-back ile e§lik etti. "Birka~ ses yukardan iki veya ii~ farkh ses olmast gerektigini. soyledi." (de Laguna 1972-ill: 1167)

.1954'de_Tlingit §arktctst Maggie Henry kaydmda, Sarah Wiliams ko§ut 5'liden e§lik etti (ibid: 1337). l954'de Tlingit §arktctst Helen Bremner'e Louise peterson bir iiylil yukandan e§lik etti (ibid: 1337).

TLiNGiT (:OKSES~GiNE BiR ORNEK A§agrdaki beste 1954'de Tlingit §arktctlan Olaf Abraham, Nick-Milton, Katy Dixon

Isaac ve louise Peterson tarafmdan yaptlan kaytttan ahnmt§ttr. c;ok sesli iistilste bindirilmi§ 3'1iilerden olU§IDU§LUr. (de laguna 1972-III: 120!:q

Slona I ('lndl t~A

.; . ';"",.0

"

ti llak· ~il • si . li

W:l 'o .. :i

ca • ya - di yel ·, ha.

1954, 6-1- J Teqwedi Shaman's Song: Spirit of Cildren of the Sun

P>rt I• J~lt" P•n2• J::nz P.:t l ~~~ > .. ~Wr\10:'-----:-=-------- 7 J __ . _ '---

~ ., . •.--..... ,.-. . I -1 1'2 l f r ¥ r L i t F F US ; f J ::

ya hoi.' ya--- - ha wa - i ya hoi' 'i - hi'

B }. }.

I It i n n n

~ . J J I

. . 'i - hi

&-, __

II f

ba - wa ha - ya hoi'

I i1 r-ya - ha 'i ... hi

, __ ! J i

n ? E 1 j . . ..

lh •an- di a ax au dihi §a r~pni)

jU wai' lh-an. di - b.i

a-nnn nnJ . E? J r ED t r (~ ., J =· j jl j I

;I

lh!"an - di hi-- nf..'!' DlA (buq) 7U - w-a 'i .. . hi 'i - hi

8 n n I q J •.

n ·r-J 9 •. i! •

c I I ' I :;a ho. ba- wa ya .- hoi' 'i - hi 'i ... hi

J:IU

Put ri A J

Ill ; . 3

J J ·~ 0 ..:u I

' ' f I

! ! p I I f f I .

' 'a ha -- '• wa ha .. ya ha ' ;... ....... hi • ya h

B J I

I 1): 0 o· t ) J c:tr.

' tl t }: ,. :,

~ :, .. I .

I

:I I 1! I . .

ya ha 'a wa 'i - hi a ya ha 'i - hi 'a ya ba.

Stanta (rune twice) A .,..--..

l!l w-r 9 ' 5 1 r ~rr- ~) J!

'· . 'a ·, .. ........ ni·-- eu-wa ba

b I I \

e ; t

·B 1 '1 o e I • J ~i :. Jl t I I

' t ' I : I I I

a•- qa Ua _,,., ri hi 3. ;-a ha ..

hi I I ya ha

f

.,

X 1'\ ! I 0

I

! E 1 . .- I ! II I

c t .. r i' ;? I I :

I . "

-~

1

·.1

'a ho ,. If;··- hi--- • -r• ltutCal \\".1 yi he ya c:-lc.

•Uatonf"'tl.•ll~'· • II)" t.uc. 4ft rcpc•C.. '"' o,.t-•h• lf toftt •J• .....

Omek I . (lie Laguna 1972-lll : 1283)

1:~2 1954. 1-1-C Teqwedi Shaman's Song: Spirit of Cucang

· As :un.; !pitch rises) 1\cf n in

A lq; t

.. ha ha r

'u- •.-.·e he

dtum: De I ~r

: :. i ¥ ; ' • j( •

ret. ', . s I

't ... he •• h• ha. a 'u -we hu-bc

, F E

I I j . I I I ;. • , It ; ; .. • .. ill • 'e.Crel - (e) ho be

Star...:.:o A'

@=II=· I ' ,

'• bo

B

J. l~p 'u ·na- ~; ke- be - ka-gu ·bu - -ia ... ~a

. ; J ~­o· \ I

he he

I C (7)

l I ;s ' =r ' I C. a - x a - t a - a

he he !•

lr--

! • :

r ' , ki-na h~-•

(2 ; F: j

I J 1 j ; I ~ • ~ :. :+H l if •

0 .. -' 't • a '• halu-a

I ) tr-B·

; l II I

'i ra ba 'i ~ ha 'u (ou rcpn~

'a ha '• ha h•

1 )

I

# -

'u • oa • •x ~ ka • ti - Ia • a '•·······-Cal ba ha Gu -da -kcx~

I

; [ ·' . ki -na

tJo rtpta~ .n · 1

I :l : ·u 03

ha

l :p ax

I

• I

'a·~······

D. ; 1 I

.. .~ t'-

1 ) fr-

I l • • ha h• 'a he l:.o

bru enditl€ D ___ }

I: d I= J 1 t ~ . Qa ha .. ha •• ha u!

:il

II

(l!'ll .•. ~ (ibid: 1284) 1954. 3-2-G Kaganun Shaman's Song: .Oiease Spirits (I)

f.tCnia Cwn,: twic•J d'""'' I J I

,! r• ha

~~t""7' ro • ba

I@~.J J r• ha

.! ba

Ornek 3. tlbid: 11!!4)

j\ j

ba l:..a

:, l. '

b• ba

CJ. . . .............

~~ ,. ---';. .... -.... -

fiCo

J .• H . • 'u hu p ba ha

). ......._ t ... di ri r ............. knu

I

- J t~J. • il ==::;:::; =

hu ···-····· ................. J ':

If : - J '; f :!1 bu .

1········

.._____.., ~u ··---hu · Au ttl (al end)

134 , _,.=,. ..... ···==='"""""'==--=-=-............. =-='

~~:s:::::u:::::::tl:::.::'"""""~·· s:;z:s• :bJ£"':t!l'=::;:;::. c~- :c-r-:::r.::::3!3! folklorledebiyat · . ,., .. 1 '· ·--·'"' "4 c . ... , ... • :o:, ,e a

1954, 3-2-H Kagwantan Shaman's Song: Disease Spirits (JI)

J. 100 F-r: drum• I ~A.

I >

D n 'I

jl !

n I n I >

I jl . I I I=· .... I@~ ; ba '•··- W'U 'a • 'a ya "a ya ........ .. ..

'~'e '& ya 'a ya .... , ...

.. .. , n1 n

,,j;B 5) Ji I '._...· .~ ,... ba ......... .

t I ~~ ~

n I n l n I 0 .\.'! I

n I I i . '= .. r• • r• .•

1""

n1 : > I .

n

n1 :) I n 1 n ' II k:::J . . c · cJ ~"B

' • ········ Y.''l 'n y a ya ... ·., w• .. r• ) ..... 13 1 n 1 n 1 n .nl n 1 n 1 n J

~ 3 !J l I p- j ~Jjf)l J! ' j . t)· ¥ B ~ II ·. , .- • ;_. . ~ _,.---:===: , a ..... jU 2 f!l Y2·· h.1 C••. ~·-: ,. • ru - }'2 ·~ ya-. At~t.l.l

Ornek 4. (lbid: 1286)

1954, 2-2-C Teqwedi Shaman's Snng: Fish Spirits (I)

J: ••• M (Sun:- three timul

drum: J I ) J A I

@J l&f

0 I lh 9 r .

I y• xa xa

K, II & 2

12~ v p f

yo u

r I

.ri ,... :u.

113)

:~ II '

I . I

Jn ftC.

Iii }'t xa

A:, I ' I p ¥ I I .... ~ xa •• yi

J J X mni

f p IQ r £1

t xa

II

8

r• xa '• ]i p •• ]i yt be ho be -yu Auti ~wo!

Omek 5. (lbid: 1287) ·

'•·t:t ';;!

;s;u;;zy:ru-w: -··· .a&fS. wz"~ folklorledebiyat e' .. *":·m .... ~· :;u- ' ·-P .. ·h·#\Hi~

KAYNAKLAR BOAS, Franz,

1930 The Kwakiutl of British Columbia. A documentary film edited by Bill Holm. Part II: "Dances and Ceremonial Activities. "Produced by Bill Holm for the University of Washington Press. 1973

CARPENTER, Edmund, . . 1973 "Some Noter on the Separate Realities of Eskimo and Indian Art" In The Far north. Henty Bascom Collins, ed. Washington, D.C.: National Gallery of art, 281-9.

DAUENHAUER, Nora Marks&Richard (eds}, 1987 Haa Shuka, Our Ancestors: Tlingit Oral Narratives. Seattle: l!niversity of Washington Press.

de LAGUNA, Frederica 1972 Under Mt. St. Elias: the History and Culture of the Yakutat Tlingit. 3 vols. Washington D.C.: Smithsonian Institute.

DRUCKER, Philip 1965 Cultures of the North Pacific Coast. New York: Chandier.

GARFiELD, Viola E.& PaulS. Wingert. 1979 The Tsimshian Indians and their Arts. Seattle: University of Washington press.

GUNTHER, Ema · 1966 Art in the Life of the Northwest Coast Indians. Portland: The Portland Art Museum.

HALPEM. Ida 1968 "Music of the B.C. Northwest Coa.~t Indians." In Proceedings of the Centennial Workshop on Ethnomusicology, Vancouver, 1967. P. Cross.Iey-HoUand, ed. Vancouver: Govennent of the Province of B.C. 23-42

HOOD, Mantle 1971 The Ethnomusicologist. New York: McGraw Hill.

KRAUSE, Aurel 1972 The Tlingit Indians. 3rd edition. Seattle: University of Washington Press. First edition: Jena 1885 (in Ge1T11a.n) ·

MARK, Lindy 1955 An Analysis of Tlingit Music. M.A. thesis. Department of Music, University of Alaska, Fairbanks .

. MCLELLAN, Cathc:rina 1954 "The interrelaitons of Social Structure with Northern Tlingit Ceremonialism". Southwestern Journal of Antropology 10:75-96

MORRISON, Doroty 1988 A Descriptive Analysis of Yakutat Tlingit Musical Style. M.A. thesis. Music Departmen, University of Alaska, Fairbanks, AK 99775.

OBERG,Kalervo 1980 . . The social Economy of the Tlingit Indians. Washington: University of Washington Press. Written as Ph. D. dissertation for the University of Chicago in 1937.

OLSON,R.L. . 1967 Social Structure and Social Life of the.J_fingit in Alaska. Los Angeles: University of California Press.

SWANTON,J. R. -1909 Tlingit Mytlis and Texts. Bureau of American Ethnology BuUetin 39. Washington.

VENIAMINOF, Ivan · · 1840 "Notes on the Atkin Aleuts and the Koloshi" .In Notes on the islands of the Unalaska District. VoL 3. St. Petersburg, 1-35 In Russian.