folklor I edebiyat . halkbilim• etnoloji • antropoloji • mOzikoloji • tarih • edebiyat

Oc;: AYLIK KOLTOR DERGiSi

CiLT: VIII

ISSN 1300-7491

SAYI:X)[X 2002/1

· Sahibi Ulus/ararasr

Egitim Basm Yaym Turizm Tic. Ltd. $ti.

Gene/ Yaym Yonetmeni Metin Turan

Sorumlu Yazri§leri Miidiirii Dr. Faruk Gii~lii

Akad~mik Dam~ma ve Hakem Kurulu Prof. Dr. ilhan B~goz, Prof. Dr. Hasan Ozdemir, Prof. Dr. Taner Timur, Prof. Dr. Fuat Bozkurt, Prof. Dr. ilhan Tomanbay, Prof. Dr. Muhan Bali, Prof. Dr. Metin Karadag, Prof. Dr. Ha~im Karpuz, Prof. Dr. Ensar Asian,

Doc;.Dr. ismaU Ozturk, Doc;. Dr. Asker Kartan·, Doc;. Dr. Ali Osman OztUrk, Doc;. Dr. Er~an Artun, Doc;: Dr. Ata Atun, Yrd. Doc;. Dr. Muhsine Helimoglu Yavuz,

Yrd. Doc;. Dr. Mehmet Yardtmct, Dr. ~ukru Gnnbulut

Yonetim Yeri ve Yaza~ma Adresi Hatay Sokak 9/19, 06410 Klz~ay-Ankara

Tel:(312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail: folkloredebiyat@ixir.com

Abone Ko~ullan Yurtic;i Y!lhk (Postalama ucreti dahil): 40.000.000.-TL

(Ogrenci ve ogretim uyelerine %50 indirirrllid!r.)

Avrupa ic;in Saytst: 25 OM Y!lhk Abone Bedeli: 100 OM

Amerika ic;in SayJSt: 25 $ Y!lhk Abone Bedeli: 100$

Abone bedelinin Metin Turan adma 104233 numarah pasta c;eki hesabma ya da Halk Bankast Me~rutiyet ~ubesi'ndeki 15528 numarah hesaba yabruarak, dekonfun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz y!l ic;indekl fiyat artt~lanndan etkllenmezler.)

Folklor/Edebiyat'ta yaytmlanan yaztlar Indiana Uniuersity-MLA Folklore Bibliyography ic;inde kaydedilmektedir_

Dizgi ve Ofset Hazrrlrk Uluslararast Ltd. ~ti.

Tel: (312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23 Baskt&CUt: Ba~kent Matbaast, Ankara

ismai/ Engin·

Turkiye ic;in Yeni ~ansla.r, Olanaklar, Stntrlar ve Avru.pa ·Birligi:

Turkiye'de Demokratikle~rnenin Onemli Bir Unsuru Olarak AI eviler

1. Giri~ Orkiye Cumhuriyeti'nin demokrasi tarihi k1sa, demokrasi gelenegi yenidir ve

T srk srk askeri darbelerle (1960, 1971, 1980 gibi) kesintiye ugramr~trr. Buna para lei olarak da Turkiye, insa·n haklan kurulu~lan ve demokrasi gelenegine

sahip ulke parlamentolan ile uluslararasr kurulu~lar tarafrndan demokrasisi en sanc1l1 Olkeler arasrnda gorulmekte; boyle degerlendirilmektedir. Bu ozelligiyle toplumunun degi~ik kesimleri (etnik ve dini) arasrndaki sorunlannr <;;ozemeyen ve dr~anya yansrtan, ihra<;; eden bir ulke gorunumundedir. · Gunumuz Turkiye'sinde her ne kadar resmi ideoloji ya da soylemi savunanlar tarafrndan toplum homojen olarak gorulse de Turkiye'de etnik ve dini bir <;;ogulcu­luk vardrr. Ancak, b.u ·<;;alr~mada, dini farklrllklardan kaynaklanan ve nufusun % .99'unu olu~turan iki onemli dini cemaatrn birbirleri ile devlet arasrnda sorunlara yol a<;;an olgular, demokratikle~me kapsamrnda ele allnacagrndan, etnik <;;ogulcu­luk uzerinde durulmayacakt1r. Bu makalede, kendini "laik" bir devlet olarak tanrmlayan ve bugun Avrupa Birligi'ne tam uye olup olmama konusunda yol aynmrnda bulunan Turkiye'nin, demokratikle~me seruveninde onemli ve azrnlrktaki dini cemaati alan Aleviler o.rneginde l<openhag l<riterlerinden siyasi kriterleri nasrl yerine getirebilecegi irdelenecek ve sorun alanlan ortaya konula­caktrr.

2. Aleviler ve SOnniler Arasmdaki Farkhhklar: Srmr ve Onun Demokrasi Sorununa Yol A<;mast

Turkiye toplumunda nUfusun buyuk bir c;ogunlugunu olu~turan ortodoks­islami nitelik ta~ryan Sunni Musluman cemaat ve heterodoks ozellik gosteren Alevi Musluman cemaat olmak Ozere iki onemli dini cemaat bulunmaktadrr. Osman II' dan, ozellikle 16. yuzyildan bu yana, Sunniler ve Aleviler arasrnda kesin bir

~

Dr, Berlin I Almanya [i_engin@yahoo.de]

203 ------------~

mox.=~a~_...,.,,_,_..,.,w_m_.,.,,..,_,_,...,_~~ jolklor/edebiyat .,.,. -=· """'*·•·=,..,==m=--=-

s1mr vard1r ve bu sm1r, cemaat bilincine dayanmaktad1r. iki cemaat birlikte degil, yan yana bir ya~am tarz1 geli~tirmi~tir. Bu baglamda, bugune kadar yapllan c;al1~malar, Alevilikle Sunni Mi.isli.imanllgm birbirinden farkli iki sosyalfkultUrel yap1 olu~turduklann1 ortaya c;1karm1~t1r. Buna gore Ti.irkiye toplumunda, gelenek­sel Alevilik ve Si.innilik Uzerine ~unlar soylenebilir:

• Aleviler heterodoks, SUnniler ortodoks bir dini yap1ya sahiptir. • Ozellikle, devlet orgi.itlenmesi ve bunu saglayacak vergilendirme siste­

minde, vatanda~llk haklannda (yasal) boiU~um vard1r. Ancak Aleviler bunun SOnniler lehinde oldugunu dU~unmektedir. Devlet orgutlenmesinde, egitim, sagllk, askeriye, adalet gibi sosya l kurumlarda kar~llll<l1 hizmet yoktur. Aleviler ozellikle egitim sektori.inde bu· hizmetin Si.inniler ic;in var oldugunu belirtmektedir. Bu nedenle egitim Aleviler ic;in entegrasyondan ziyade asimilasyonu ic;ermektedir.

• Bireyin Alevi ya da Si.inn i olmas1, ona, ait oldugu yanma ozgi.i belirli gorev­leri yuklemektedir.

• Dini semboller ac;1smdan cami-cemevi; imam-dede; gune~-ay gibi farkh semboller vard1r . . l<uranll<erim kutsal kitap olarak tanmmasma kar~m, bu konuda farklil1klar (tam-eksik, degi~meme-degi~tirilme) gtirulmektedir. Si.inni, Kuramkerim'in tam; Aleviyse, eksik oldugu inane~ndad1r. Sunni, Kuran1kerim'in degi~medigini; Aleviyse degi~tirildigini ileri surmektedir.

• Yerle~im yerleri ac;1smdan kimi aynm.lar bulunmaktad1r. Alevi yerle~im yer­leriyle 5i.inni yerle~im yerlerinin birbirlerinden geleneksel koy yerle~mesi. ve .mahalle ac;1smdan farkl1 oldugu stiylenebilir.

• Herkes, dogu~tan Alevi ya da Sunnidir. • Alevilikte Alevi olmayanla evlenme yasag1 (ic;-evlilik) vard1r. Sunnilikte

ba~ka dine sahip; ama Musli.im.anllgl kabul edecek herkesle evlilik yapllabilir. • Alevilik kendine ozgu, Sunnilikte var olmayan akrabahk (sana! akraba llk)

kurumlan olu~turmu~tur. Bu sana! akraballk kurumlan, dini ve sosyal yapmm korunmasl, geli~tirilmesi fonksiyonunu ustlenmektedir.

• Zaman dilimlenmesindejbtilumlenmesinde · farklll 1klar vard1r. Alevilerde Muharrem'de ya da gorgU ceminde, on(lar)dan o~ce-sonra; SUnnilerde Ramazan'da

. ya da sabah-tigle-ikinci-ak~am-yatsl namaz1nda, on(lar)dan once-sonra (dogar, askere gider, evlenir, c;ocugu olur, olur).

• Aleviler ve Si.inniler, aym -sosyal ve di.ni tarih kesitinden-olaylanndan hareket etmesine kar~m, kendi sosyal ve dini tarihlerini on plana c;1karan-dogru kabu! eden; digerinin sosyal ve dini tarihini reddeden-yanll~ oldugunu ileri sUren, birbirlerine alternatif (ya da muhalif) sosyal ve dini tarih anlay1~ma-bilincine sahiptir. Aym kokenden kaynaklanmasma kar~m, birbirine alternatif mitolojiler de olu~mu~tur.

• Aleviler ve Si.inniler, kendi ic;ierinde boy-oymak -soy gibi etnik gruplara ve akraballk .gruplanna; politik-ideolojik gruplara; ocaklara, tarikatlara ayn l1rla rjboiU n Urler.

• Aleviler ve Si.inniler, ait olmad1g1 yanmm temsilcilerinijbireylerini onlar­digerlerijotekiler; kendilerini bizler olarak gorUrler, tan1mlarlar.

204 _, ----~c-:m-mc_m_lm-~:=·:-:·-;;_u_m=--------•~c~i@H;-;oo•-w

---=~"""'""""'='""-==::z: .. ,. . ...,, ~""'- folklorledebiyat ¥:\<'*= ==""'""'"'""'"""''wmmm=• ""'n""' -~ • ._

1. Bizler ve onlar-digerlerijetekiler tan1mlamas1- nitelemesi, Alevi ya da Sunnilerin kendi i<;indeki alt gruplan i<;in de ge<;erlidir. Burada Slnlr, bulanll<tlr; digerijeteki ic;in daha geni~ tolerans vard1r.

2. Alevilerin ve SOnnilerin beraberce kendi aralannda olu~turduklan aft gru­plardaki (aym i~ yerini payla~ma, meslek gruplar1 vb. gibi) tolerans gE::<;icidir. Aniden kayb_olabilmektedir_. Bu durumda sez konusu alt gruplarda biz kavrammm yerini onlar-digerlerijetekiler almaktad1r.

• Alevilerin ve Sunnilerin birbirlerine kar~1 geli~tirdikleri muhalefetlkar~1tl1k (kendilerini bizler ve kendilerinden olmayanlan onlar-digerlerijetekiler ~ekl.inde

algllamala~l, tan1mlamalan, nitelemelerinin yadsmam1yacak etkisiyle), zamanla gelenekselle~ir; gelenekselle~mi~tir.

1. Alevilerle SO.nnilerin birbirlerine muhaliflka r~l olmalan, dig.erileteki ic;in kontrol mekanizmalannm geli~tirilmesini saglamaktad1r.

2. l<ontrol mekanizmalan, grupic;i dengeyi amac;layarak kurulmakta; bazan mevcut statOkoyu korumaktad1r.

3· Mevcut statuko, aym zamanda kendi kulturel degerlerinin, davran1~

kal1plannm, degi~memesi Ozerine kuru ludur; degi~mesi endi~esine dayanmak­tadlr.

• Alevilerle Sunnilerin Ozerinde birle~tigi temel form, kendini algllama ve tan1mlama ~ekilleri ac;~smdan dindir: islamiyettir. Ancak, burada radikal farkl1hklar vard1r. Aleviler ve Sunniler, birbirlerinin islamiyet anlay1~lann1, algllay1~lann1 ve yorumlanm reddetmekte; kendilerini gerc;ek islamiyetin ic;inde gerebilmektedirler.

2 .1 Sorunlar ve Sorunlarm Alg1lanmas1 Turkiye toplumun en enemli iki di~i cemaatin Aleviler ve Sunnilerden

olu~mas1, onlar arasmdaki ili~kilerden kaynaklanan sorunlan beraberinde getirmektedir . .. Sorunlann ula~t1g1 en uc; nokta, cemaatler arasmdaki c;at1~malard1r. Burada yeri gelmi~ken belirt i lmelidir ki, Alevilerle Sunnilerin aralanndaki sor.unlann uc; noktalannda, bazan artan, zaman zaman azalan ~iddette; ama surekli devam eden ve boyutunu-niteligini degi~tiren <;att~malar vard1r. Bu sorunlar ve c;at1~.malar, 1990'1!. ylllardan beri, Turkiye ve parlamento gundemlne agrrhkl1 bir ~ekilde damga vurmaktadrr: 1993 Sivas; 1994 Karacaahmet I istanbul; 1994 Erzincan; 18-21 .2.1994 Doganc;ay-l<ar~ryaka I izmir; 1995 Buca I izmir; 1995 Gazi 1 istanbul; 20.5.1995 Nurtepe-I<agrthane I istanbul; 17-21.6.199.5 istanbul I Okmeydanr; 20.7.1995 Ankara I Mamak; 30.8.1995 Ankara I Kec;ieren; 1995 Yedisu 1 Bingel; 1.5.1996 istanbul 1 l<adrkey; 1995-1996 Buyukyayla, <;;ayenu I Erzincan; Refahiye 1 Erzincan; 1997-2001 Tokat, Amasya ve Sivas (l<aradeniz);

. 1995-1997 Tunceli olaylan ve "zorunlu gee; olaylan" (surgun) buna ernektir. Aleviler, Sunniler ve devlet arasmdaki sorunlar-~atr~malar zaman zaman da parla­mentoya getirilerek, tartr~rlmaktadrr. Nitekim, bu sorunlar, Aleviler tarafrnd~n rejim ve dolayrsryla "demokrasi" sorunu olarak algrlanmaktadrr.

Turkiye'de o gunun hukumetinin degi~mesine yol ac;an ve rejime yeni bir yol haritasr c;izen 28 ~ubat 1997 Milli GOvenlik I<urulu toplantrsr sonucunda ac;rklanan

205

kararlar katalogu, bir an i<;in Alevilerin, SUnni cemaatin kendine ozgU bir hayat tarz1 ve idare-rejim bic;imi aramasmdan ve bu aray1~1n Alevilere ozgU hayat tarzm1 ve inanc1 reddetmesinden kaynaklanan, rejim sorunuyla da ilintilendirilen sorun­lanm biraz azaltm1~ gibi gozUkmektedir. Ancak, soz konusu kararlar katalogu, konuyla ilgili radikal ve reformist tedbirleri ic;ermedigi ic;in, Alevilerle ilgili sorun­lann parlamento tutanaklannda dogrudan yer almas1, giderek aza lmas1na kar~m ~iddet, terorle ve illegal orgUtlerle ilgili gorO~melerde, dolay/J olarak Aleviler, artan bir ~ekilde ve sorun yaratan bir cemaat olarak kayda gec;irilmekte ya da ilin­tilendirilmektedir. Bt,~ baglamda, TUrkiye genelinde "yasa d1~1-izinsiz yUrUyU~-gos­teri", "yol kesme-ara<; yakma", "Ba~baglar 1 Erzincan", "l<aradeniz (Tokat, Sivas)", "intihar sald1nlan" ve zaman zaman OHAL (OiaganUstU Hal ilan1) gorO~melerinde, hOkUmet taraf1ndan solun ve(ya) do/ay/J olarak Alevi/erin o/u~turdugu bir sorun olarak gUndeme getirilmekte, parlamento tutanaklannda tart1~llan konular arasmda kayda gec;irilmektedir.

Ote yandan, ozellikle devlet tarafmdan "illegal orgUtler" kategorisinde gorUien ve militan tabanmm yadsmamaz bir kesimini genelde Alevilerin olu~turdugu Dev­Sol (Devrimci Sol), TiKI<O (TUrkiye i~<;i KoyiU Kurtulu~ Ordusu), TI<P 1 ML (TUrkiye l<omUnist Partisi-Marksist Leninist), THI<P-C (TUrkiye Halk l<urtulu~ Partisi Cephesi), DHI<P-C (Devrimci Halk l<urtulu~ Partisi Cephesi) gibi radikal sol orgUtlerle ilgili konu~malar-gorU~meler, Alevilerle ilgili sorunlan dogrudan i<;eren konu~malann azalmas1yla birlikte -ve bununla ters orantll1 bir ~eki lde-, artan ve belirli yogunlukta 1993'ten itibaren yatay bir seyir izleyen, bir ivme kazanml~ttr. Bu, Alevilik sorununun parlamentoda <;ozUmOnden ziyade, illegalle~tigini ya da illegalle~me egilimi i<;erisine girdigini gostermektedir. illegalle~en Alevilik sorunu, TOrkiye ic;in daha da onemli bir sorun haline donO~mektedir.

3. Avrupa Birligi ve TOrkiye David Barchard'm vurgulad1g1 Ozere 196o'lann ba~mda tam Oyelik gibi "uzak

bir haya/'1e ba~layan TOrkiye ile Avrupa Birligi (AB) arasrndaki ili~kilerin ardrndan neredeyse k1rk yll . ge<;tikten sonra, Arallk 1999 tarihinde yaptlan AB Helsinki Zirvesi'nde, TOrkiye'nin tam Oyelik adayltgl birdenbire "gen;el< bir olast/JI<" haline geldi.

TOrkiye 1958 ytlmda Roma Anla~mast'yla alt1 Bat1 Avrupa Olkesi tarafrndan temeli atllan o zamanki ad1yla Avrupa Ekonomik Toplulugu'na (AET) 31 Temmuz 1959'da ortakl1k ic;in ba~vurdu. 1-2. EyiOI 1963'te "Ankara Anla~masl''yla AET ile ortaklfk anla~masm1 imzalad1~ ki bu antla~ma Arallk 1964'te yOrOriOge girmi~tir. TOrkiye, 14 Nisan 1987'de Avrupa Toplulugu'na tam Oye olmak ic;in ba~vurdu. Nitekim, Sovyetler. Birligi'nin dagllmasmdan sonra cephele~me c;agmm bittigini ilan eden ve Avrupa'nm boiOnmO~IOgOnOn son bulduguna yonelik haz1rlanan; birle~en Avrupa'nm temel degerler manzumesini metne d'okerek, AB'nin de olu~mas1 ic;in temel dayanaklardan birini siyasal kriterler bazmda olu~turan Paris

$artt'na (21 l<as1m 1990) da imza koydu. Din, inan<; ve vicdan ozgiirliigii ic;in ulus­lararasl taahhOdlerini peki~tirdi.

206 -----------

'""'' ="··"''Ms-. ~"' ... folklor/edebiyat """""""""'""'·'"'w'""'"'""·'""==·•"'-"·===""'~""'"'"">mm====='!>

Tart1~mal1 ve c;alkantll1 bir donemin ard1ndan, 11-12. Aralll< 1999'da Avrupa Birligi'nin Helsinki'de gerc;ekle~tirdigi "Avrupa l<onseyi Zirve Toplant1s1"nda, Turkiye'ye tam Oyelik ic;in, adayllk statusu tanmd1; boylece Turkiye'nin demokratikle~mesi ve demokratikle~meyi ta~1yacak kurumlann guc;lendirilmesi yoni.inde, Turkiye'ye uluslararas1 alanda yeni ~anslar, olanaklar sunuldu; bir demokratikle~me perspektifi verildi. Ardmdan, l<openhag l<riterleri dogrultusunda Ti.irkiye'nin AB ile entegrasyonunu AB hukuki mevzuat1 ve muktesebat1 (kazan1lan bilgileri) a<;1s1ndan saglayacak c;al1~malannl, Turkiye devleti tarafmdan somut­la~tlran ve 19 Mart 2001 tarihinde Turkiye-AB i l i~kilerinde "yo/ haritastmn istasy­onlan" niteligini ta~1yan, Ulusal Program (UP) da kamuoyuna ac;ll<land1.

3.1 Kopenhag Kriterleri AET'den AT'ye ve AB'ye, ekonomiden siyaset ve askeri birligi dogru uzanan

sure<; ic;erisinde, birlik i.ilkeleri ya da uye ulkeler, kendi mevzuatlannda standart­la~tJrma ve uyum c;all~malan yaptllar. Belirli kriterleri olu~turur, onlan goz oni.inde bulundururken 1993'te yeni uye olacak aday Olkelerin yerine getirmesi zorunlu gorulen ve "l<openhag l<riterleri"adl verilen bir katalog da haz1rladllar.

"l<openhag l<riterleri'~ 1993'te Avrupa l<onseyi · tarafmdan kabul edil.en ve Avrupa Birligi'ne i.iye olmak isteyen aday ulkeler tarafmdan yerine getirilmesi gerekli olan katalogu ic;ermektedir. "l<openhag J<riterleri"nin temel dayanagmt "demokrasi, hukukun i.isWnfilgi.i, insan haklan ve aztnftklara saygt gosterilmesini ve korunmasmt garanti eden kurumlann istikranntn gerc;ekleitirilmesi" ve "birligin ama<;lanna uyma"olu~urmaktad1r. Buradan hareketle, Avrupa Birligi'ne ac:jay olan her ulkenin yol haritasmm ula~acag1 nokta, "J<openhag l<riterleri" baglammda Avrupa'y1 Avrupa yapan temel "deger/er" manzumesiyle bulu~mak, ortu~mek ve uyu~makt1r. Birle~mi~ ve yeni Avrupa'nm 21. yuzylldaki temel degerleri, Avrupa Guvenlik Sart1'nda (19 t<as1m 1999 1 istanbul) da (19. madde) vurgu·lanml~, TOrkiye de bunu imzalam1~t1r.

3.2. Avrupa Degerleri Avrupa Birligi ic;in, l<openhag kriterlerinin temel dayanag1, bu "degerlerin"

neler oldugunu ac;1k bir ~ekilde ortaya koymaktad1r. Avrupa'y1 Avrupa yapan temel degerlerin ozunde 2. Dunya Sava~1'na neden olan etkenlerin sava~ sonras1 sorgulanarak, bu sava~1 doguran etkenlerin bir daha olmamasJ-olu~mamasl ic;in, yeni bir Avrupa ve .degerler manzumesi yaratma a_mao yatmaktad1r. Bu Avrupa'nm in~a edildigi temel, a) demokrasi; b) hukukun i.isWnfilgii; c) insan hal<-

. fan ile d) aztnftklara saygt gosterilmesi sarmal1dtr ve bu din, inan<; ve vicdan ozgi.ir­liigi.iniin geli~(tiril)mesini de kapsamaktad tr. Bu dort durum birbiriyle oyle ilin­tilendirilmi~tir ki, biri olmazsa digeri ve hepsi olmamaktad1r.

3.3 Devlet, Demokrasi ve Denge Devlet kar~1smda yurtta~m ve azmllklann guvenligini ve dolayJs1yla devlete

ragmen hukukun usti.inlugi.inu ic;eren demokrasi sarmall, devlet kar~1smda etnik

207 ------------

===··""=""-""'""·""·'""""' --="·'""···""· """""·""""""'"" folklor/edebiyat ~~"'~'···"""==mm"""·""·"-'"""·'·""~""·''"'"'""==...._..,,_._,""·~•===tm

ve;veya dini kimlige dayah olmaks1zm hukuka dayah yurtta~llg1 ic;ermektedir. Bu tur bir demokrasi anlay1~1, devletjotorite ile yurtta~m hak ve ozgurlukleri arasmda denge kurma esas1yla i~lerl!k kazanmakta-dlr.

Bu meyanda, devletejotoriteye kar~1 dengeyi olu~turabilmesi amae~y l a yurt­ta~ inisiyatifiyle sivil toplum kurulu~lann geli~tirilmesi, korunmas1 ve istikrannm gerc;ekle~tirilmesi, Kopenhag Kriterleri'nin siyasi ayagm1 ya da kriterini olu~tur­maktadlr. Siyasi kriterin mesaj1, sadece sivil toplum kurulu~lan degil, otori.te ile dengenin kurulabilmesi ic;in, aym zamanda kamu kurulu~lanna yoneliktir ve muhatab1 devletjotorite, siyasi muhatab1 ise hukumettir.

3.4 llerleme Raporlan Geni~leme sureci ic;in aday plkelerin saptanmas1 surecinde, AB cihetinde, 11-12

Arahk 1999'da TOrkiye'ye birlige aday statusu tanmmcaya degin, Turkiye ile ilgili J<openhag t<riterleri 1~1gmda kaydedilen geli~melere yonelik 4 J<as1m 1998, 13 Ekim 1999 tarihlerinde iki "ilerleme Raporu'~ Turkiye'ye aday ulke statlisu tanmd1ktan sonra da bugune degin iki "ilerleme Raporu"yaymland1.

3.4.1 ilerleme Raporu 2.000 Turkiye'nin birlige aday uyeligi kabul edildikten sonra haz1rlanan ve AB'yle

entegrasyonda AB ic;in sorunlu alanlann altm1 c;izen; giderilmesijc;ozulmesi AB ac;1s1ndan onemli bulunan hususlan ortaya kciyan, Ara lll< 2ooo'de de Nice'de yapllan AB J<onseyi toplant1sma sunulan konuya yonelik ilk periyodikjduzenli "iter­feme f}aporu': "l<atlftm Yolunda (/Yoniinde Tiirkiye'nin ilerlemesi Ozerine t<omisyon'un Periyodik (/DOzenli) Raporu 2ooo" ad1yla, 8 l<as1m 2000 tarihi.nde yaymland1. Kopenhag Kriterleri 1~1gmda haz1rlanan ilgili raporun konumuz ac;1smdan onemi, Almanca nushasmm 19. sayfasmda ilk kez dini ozguriUI(leri ic;eren inane, ibadet ve ogretim ozguriOgu kapsammda Aleviler uzerine ibarelerin yer almas1d1r:

"Goriinen o ki, Alevilere kar~t resmi tavtrda bir de§i~iklil< o/mamt~ttr. A/eviler, ozellil<le okullardaki mecburi din derslerinden ve ders_ l<itaplanntn kendi gorO~Ieri do§ru/tusunda Alevi kimli§ini yansttmadt§tndan; sadece SOnni camilerin in~astna ve dini vaktflara parasal destek verildi§inden ~ikayet~idir. Ne kadar hassas olursa of sun, arttk bu konular a~tl<~a tartt~tlabilmelidir. ''

Turkiye'deki ·Aievilere yonelik bu ibareler, ilgili raporun "Oyelik J<riterleri" bollimunde yer alan "Politik l<riterler"e ait. "insan Hakfart ve Aztnltklartn

1 "Die offiziclle Haltung gegeniiber den Aleviten ist offensichdich unverandert. Die Alcviten bean­standen insbesondere den obligatorischen Religionsunterricht an den Schulen und die Darsrellung in Schulbiichern, die der alcvitischen Identitiit ihrer Ansicht nach niche Rechnung tragen, sowie die T:usache, class our dec Bau von sunnitisd1en Moscheen und religiosen Stiftungen finanziell unrerstiitzt wird. Auch wenn es sich hierbei urn au~e~r hei.kle Themen han­ddt, so lite dennoch eine offene Debatte dariibcr moglich sein." (Regelmiissiger Bericht 2000 dec Kommission iiber die Forrschritte der Tiirkci auf dcm Weg zum Beitritt, S. 19)

208 _ ________ .....;.. _ _ _

{(orunmas!''alt ba~lrgrnda "Vatanda;!Jk HaklanjMedeni Hak!ar ve Politi!< Haklar" l<rsmrna aittir.

Buradan ve bugOne kadar yaprlan <;alr~malarrn, Alevilikle SOnni MOsiOmanlrgrn . birbirinden farklr iki sosyaljkOitOrel-dini yapr o l u~turdugunu

ortaya <;rkardrgr ger<;eginden hareketle, TOrkiye'de Aleviler ile SOnniler ve deylet arasrnda onemli sorunlar oldugu, AB entegrasyonu i<;in vazgec;ilemez bir onem ta~ryan bu raporda ortaya konmu~; dOzeltilmesijc;ozOimesi gereken bi r "A!evi sorunu"nun varlrgr ilk kez AB-TOrkiye ili~kilerine yon veren resmi bir belgede vur­gulanmr~trr. Nitekim, bu sorunlar, yukanda da belirti ldigi gibi, Aleviler tarafrndan rejim ve dolayrsryla "demokrasi" sorunu olarak da algrlanmaktadrr.

3.4.2. ilerleme Raporu 2.001 Aralrk 2001'de Laeken'de yaprlan AB l<onseyi toplantrsrna sunulmak Ozere

hazrrlanan konuya yonelik yeni bir periyodik/dOzenli "ilerleme Raporu': "I<atiltm Yolunda (/Yonunde Tilrkiye'nin iler!emesi Ozerine Periyodik (/Duzenli) Rapor(u) 2001" (Rege!massiger Bericht 2001 Ober die Fortschritte der TOrkei auf dem Weg zum Beitritt) adryla, 13 Kasrm 2001 tarihinde yayrnlandr. Bu raporda da beklenil­digi gibi Alevilik sorunuyla ilgili vurgulamalar yeniden yer aldr:

"Silnni olmayan Mils/Oman top!uluklarm durumlannda bir duze!mejiyile;me o!mad1. Alevi!ere yonelikjkar;1 resmi tutum de§i;medi. A/eviler tarafmdan konu edinilen talepler(e) Diyanet i;!eri Ba;kanli§1'nca i;leme almmamf;jilgi goster­i!memi;tir. Alevi!erin ;ikayet!eri, ozellik!e okullarda mecburi din derslerinden ve ders kitap!annm A!evi kim!i§ini yansftmadt§fY/ajyansftmamasty!a, sadece Sunni camilerin in;asma ve dini vaktf!ara parasal destek sa§lanmasfY/ajsa§lanmasma ilgi!idirjyoneliktir. '~

· SozO edilen ilerleme Raporu'nda (2001) 'TOrkiye'deki Alevilere yonelik bu ibareler de. ilgili raporun "Oyelik I<riter!eri" boiOmOnde yer alan "GOt:;!endirilmi; (Yo§un!a;tmfml;) Politi!< Diyalog ve Politi!< I<riter!er"e ait "insan Haklan ve Azm!Jklarm l<orunmast" alt ba~lrgrnda "Vatanda;!Jk Hak/anjMedeni Hal<!at ve Po!itik Hak!ar"daki "din ozgur!Ogil"krsmrna aittir.

3.4.3 K1sa Bir Kar~1la~t1rma . Her iki rapor analiz edilip, kar~rla~trrrldrgrnda: > a) i lerleme Raporl! 2ooo'de din ozgOriOgO krsmr (veya kavraml) kuvvetli bir •

. ~ekilde vurgu lanmamr~sa da ·2001'de oldukc;a belirginjkuvvetli bir ~ekilde · vurgu-

2 Die Lage der nichtsunnitischen muslemischen Gemeinschaften hat sich nichr verbessert. Die offizielle Hali:ung gegeniiber den Aleviten ist unveriindert. Von den Aleviten vorgebrachte Anliegen

·. wurden voni Vorsitz fiir religiose Angelegenheiten nicht weiterbehandek. Die Aleviten bean­standen insbesondere den obligatorischen Re.ligionsunterricht an den Schulen und die Darstellung in Schulbiichern, die der alevitischen Identiriit nicht Rechnung t;ragen, sowie die Tatsache, dass nur

. der Bau von Moscheen und religii:isen Stiftungen der Sunniten finanzieU unterstiitzt wird." (Regelmiissiger Bericht 2001 iiber die Fortschritre der Tiirkei auf dem Weg zum Beitritr, S. 29)

209 : ·o o :oc :cc::co c

~-=,_-~==="""""""" folklorledebiyat ""''"""""· ·'""""'·"""w·"'"""· ,_,.=......,.~==""'M.""""-~·-...

lanm1~; Alevilerin sorunlan (ya da Alevi sorunu) bu kapsam altmda degerlendiril­mi~tir, Bu ac;1dan Alevi(lerin) sorunujsorunlan ilerleme Raporu 2001'de sistem­le$tirilmi$, "din ozgi.irliigi.i" baglammda ele allnm1~t1r. Bu durum, Avrupa degerleri ve l<openhag Kriterlerinin muhtevas1yla ortu~mektedir.

b) Ote yandan, ilerleme Raporu 2ooo'de genel anlamda Alevilerin sorunlan­~ikayetleri malan1rken, bir y1l sonraki aktUel raporda bu sorunlann-~ikayetlerin, giderilmesi ic;in at1lanjatllacak ad1mlann "izlendigi" hususunun alt1 c;izilmi~tir.

c) Bunlarla birlikte, ilerleme Raporu 2ooo'de belirsiz olan bir husus netie~tiril­mi~tir. 0 da Aleviligin dini olarak islami bir cercevede degerlendirilmesidir. Buradan hareketle Alevilere "Si.inni of mayan bir Mi.isli.iman topluluk" olarak at1fta bulunulurken, Aleviligin dini c;erc;evesi de ortaya konulmu~tur.

4- Alevi Sorununun Kamuoyuna Yansrmasr ve Hukumet lerin Tavrr Alevilerin kamusal alana ac;llma giri~imleri c;erc;evesinde, Hamburg'ta, 2-

7.10.1989'da Hamburg Alevi Ki.ilti.ir Grubu'nun dOzenledigi A!evi Ki.ilti.ir Haftast'nda, bir "Aievilik Bildirgesi" kaleme allmp, kamuoyuna ac;ll<lanm1~t 1r.

1990'da bir grup yazar ve bilim adammm kat1llm1yla soz konusu bildirge, TOrkiye'de kimi degi~ikliklerle yaymlanarak, Turk kamuoyuna da sunulmu~tur.

Alevilik Bildirgesi. Aleviler ic;in Turkiye'de kamuoy~na seslenerek ac;1k bir ~eklilde din ozgi.irl@i.i istemektedir. Buna gore:

• Ti.irkiye'de din ozgurlugi.i yoktur ve bir insan hakk1 olarak olmas1 gerekir. • Din ozgi.iriOgu, Alevileri de ic;ermelidir. • Aleviler ( ya da Alevi kimligi) yok sayllmamalld1r. Alevilik bildirgesinin yaymland1g1 tarihten itibaren bugune kadar olan sure

ic;erisinde kamusal alana c;1kan ve sesini duyurmaya c;all~an Aleviler, parlarnentoda da faal olm!J~Iar ve

a) genellikle zorunlu din derslerine, b) Diyanet i~leri Ba~kanllg1'na (DiB), c) asimilasyona -ya da Sunnile~tirmeye- ve d) aynmc1llga yonelik sorunlanm gundeme getirmi~lerdir. Nitekim, Alevilik olgusu, radikal islamo motifler ic;eren Sivas olaylannm tarihi

olan 1993'ten itibaren, daha c;ok bir sorun olarak parlamento gundeminde de ele ~ almm1~; bu durum Gazi ve Omraniye olaylannm gerc;ekle~tigi 1995 yllmda en List noktasma u laim1~t1r. Daha sonra, yava~ yava~ giderek azalan bir· tarzda . dogrudan parlamento gi.indeminden di.i~mi.i~i.ir. DYP, ANAP ve RP'nin sozci.ileri ife c;e~itli ·sag ve sol partilerden olu~an hi.iki.imetlerin muhatap bakanlan,

a) konunun abartlld1g1 kamsmdad1r ve b) onlar ic;in: · 1) Allah, birdir. 2) Din, birdir. 3) l<utsal kitap ve peygamber, birdir. 4) Aynllk yoktur.

210

_1!$!0$.~~=~=-===...,=-~=w: folklor/edebiyat ""=='-'-=~~~=~==="''"""""'

c) Halkm % 99'u MOslumand1r. d) Din, birle~tiricidir. e) Alevilerle Sunniler arasmdaki aynhk, sunidir ve d1~andan pompalanmak-

tadlr. f) Alevilerle SOnniler arasmda bir sorun yoktur. g) Ulusu Alevi-Sunni diye kar~1 kar~1ya getirenler haindir. h) Diyanet i~ l eri Ba~kan l1g 1 birle~tiricidir ve DiB'in kad rosu yetersizdir. i) Bununla birlikte tOm partilerin ve hukumetlerin uzerinde uzla~t1g 1 temel

nokta, Alevi-SUnni c;at1~masmm, TOrkiye ic:;in mi ll i bOtOniOgO bozan bir "felaket" olacag1d1r.

GorOidOgO Ozere, Aleviler din ozgOriOgO isterken ve bu.ndan kaynaklanan sorunlann1 belirtirken, c:;e~itli sag ve sol partilerden olu~an hukumetler, Alevilerin

. ·bir sorunu olmad1gmm aitm1 c:;izmi~lerdir. Burada hukumetler tarafmdan 1srarla yinelenen tez, Alevilerin birinci sm1f bir vatanda~ oldukland1r.

4.1 Ulusal·Program

19 Mart 2001 tarihinde. AB TOrkiye ili~kilerinde yol haritasmm istasyonlan niteligini ta~1yan Ulusal Program (UP) kamuoyuna sunulmu~tur. Ulusal Program'm AB Oyeligine aday i.ilkeler ic:;in Vlida bir kez haz1rlanan AB yolundaki "ilerleme Raporlan"nm dikkate ahnarak haz1rlanmas1 bekleniyor; ayn1 ~ekilde, AB hukuki mevzuatm1 ve mi.iktesebatm1 (kazanllan bilgileri) i<;ermesi beklenen Ulusal --Program'm, AB'ye girme kriterleri alan l<openhag l<riterleri merkezinde ol u~turul-

masl gerekiyordu.

U P'de, her ne kadar "Giri~" k1smmda "TUrkiye Cumhuriyeti'nin ozUnde ban~c;1 bir d1~ politil<a ile laiklil<, hul<ukun UsWn!UgU, c;ogu/cu ve l<atJIJmCJ demol<rasi, insan hal< ve ozgUriUI<Ieri"nin oldugu vurgulan1yorsa da o, "Siyasal l<riterler" ve "i lerlem~ Raporlar1" bazmda birc:;ok noktada l<openhag l<riterleriyle ortu~memek­tedir.

Siyasi kriterde belirtilen nitelikte sivil toplum kuru lu~ lannm geli~tirilmesi AB yolunda bir enstruman o lurken, konuyla ilgili diger enstruman1 devlet kurumlann1n yeniden yapllandmlmas1 saglamaktad1r. Nitekim, MGI<'nm, hukukun ve hukuk sisteminin, ekonomi ve ekonomik kurumlanr] vb. yeniden

. yapllandmlmas1 tart1~malan bu baglamda onemlidir. Ancak UP, 8 J<as1m 2ooo. tarihli ilerleme Raporu'nda Alevilerin sorunlanyla ilgili kimi hususlara cevap ver-· memektedir. UP'de Siyasi Kriterler ana ba~hg1nda 11. madde olarak yer alan "tUm bireylerin, herhangi bir ay1r!m yapJimaksJzm ve dil, 1rk, renk, cinsiyet, siyasl goril~, felsefi inane; veya dinine bakJimaksiZin, Wm insan haklan ve temel ozgUr!Uk­lerinden yararfandmlmasJ; dU~Unce, vicdan ve din ozgUriUkleri" alt ba~l1gmda Alevilerin ~ikayetc:;i oldugu sorunlann c:;ozi.imi.ine yonelik temel bir husus ortaya konulmam1~t1r:

• Dini ozgurli.ikler kapsammda, bir dini kimlik olarak Alevi kimliginin kab­uli.ine yonelik herhangi bir yakla~1·m UP'de yoktur.

----·------------------------ 211

.-~=~~==~""""'""'"'"~""'"'"'=AAw:mo·=AA jolklor!edebiyat =-=•.=m.m·.=· w;; ~- -Mn

• Yine UP'de, Alevilerin sOrekli uygulamalarryla gOndeme getirerek tart1~t1klan, din ve vicdan ozgOriOgO bazmda en c;ok yeniden ele allnmas1 gereken temel kurumlardan biri olan Diyanet i~leri Ba~kanlig 1 Te~ kilat 1 ve uygulamalanna deginilmemektedir .

• . Alevilerin ~ikayet ettikleri diger bir konu olan mecburi din dersleriyle ilgili hic:;bir ibare bulunmamaktad1r. .

• UP'de, Alevilerin ibadet yerleri olan cemevlerinin kuru lmas1, korunm~s1 ve geli~tirilmesi gOndeme bile getirilmemi~tir.

s. Alevilerin Temel Sorunu - Din Ozgi.irlilgU TOrk!ye'de Alevi ve Sunni cemaatler arasmda devlet orgOtlenmesi ve bunu

saglayacak vergilendirme sisteminde, yurtta~llk haklannda (yasaljyasalar onOnde) boiO~Om vard1r. Ancak, Alevilerin bunun (devletin ve devlet kurumlanmn) SOnniler fehinde oldugunu dO~Onmektedir. Buna gore, . • Aleviler, kimlikleri~in devlet tarafmdan tanmmad1gmdan ~ikayetc;id irler.

• Aleviler, devlet orgOtlenmesinde, egitim gibi sosyal-lsamusal kurumlarda kar~i1 1k li hizmet ve e~itlik bulunmad1g1n1 belirtmektedirler.

• Aleviler, ozellikle ogretim ve ibadette bu hizmetin SOnniler ic;in var oldugunu ileri surmektedir.

• Din ogretimi ve tarih ogretimi kapsammda ogretimin Alevrler ic;in ente-grasyonu degil, asimilasyonu ic:;ermektedir. .

• Devletin Alevilerin temsil edilecegi sivil toplum kurulu~lannm kurulmasmi ve geli~mesini engellediklerini soylemektedirler.

Turkiye'nin AET Oyesi olmak ic;in ba~vurd ugu 31 Temmuz 1959'dan Aleviler, onceleri tek tek bireyler olarak, 1990'1! ylllann ba~mdan beri· de kurduklan sivil toplum kurulu~lan araCIIig1yla, degi~ik vesilelerle ceinaatler arasmda ve devlet " nezdinde "tolerans" istemektedirler. Bununla birlikte, itibaren vergi odeyerek, askere .giderek, toplumda ortal< sor:umlulul<lar pay/a~aral<, devlete kar~1 yurtta~hk odevlerini yapt1klarrn1 vurgulamaktad1rlar. TOrkiye'de inane;, dil ve koken farkhhklannm kOitOr zenginligi oldugunu belirtmektedirler. Alevi lerin, bOt'On bunlann TOrkiye'nin asll gOcunO olu~turduguna at1f yaparak, sorunlanm gun­deme getirdikleri ve tart1~maya ac:;tll<lan gorulmektedir. Nitekim, bu baglamda, en ilgi c;ekici giri~i~, Aleviler ic;in din ozguriOgOnO vurgulayan Ale~ilik Bildirgesi'dir. Alevi kimliginin bu bildirge ile kamu alarima yans1tilmas1ndan sonra, Alevile·r sorunlanm kendi yaym organlarmda di le getirmeye c:;ah~m1~1ard1r.

5.1 inane; OzgU~IUgU Ac;rstndan

Alevilere gore: • Turkiye'de· gerc;ek anlamda bir laiklik yoktur. Devlet, aynmc1 bir politika

izlemektedir. Dini inane;, Hanefi mezhebine gore devlet tarafmdan dOzenlenmek­tedir.

212

• bncelikfe Sunni MusfOmanfar (Hanefiler) ad rna diger dini akrmfara ve ozef­likle de Alevilere baskr yapllmaktadrr.

• Afevi inaner yok sayrfmaktadrr. Alevilik, bir huy-karakter (me~rep) ofarak gorufmektedir.

• Aleviler ic;;in, inanc;;-ibadet ozgurlligu tanrnmalrdrr ve bunun ic;;in nufuslarr (oranlarr) oranrnda butc;;eden odenek ayrrfmalrdrr.

• Hukuk duzeni yeniden yaprfandrrrfmalr ve uygufamada inane;; bazrnda yasal e~itlik olmalrdrr.

• 1924 tarih ve 442 sayrlr l<oy l<anunu'ndaki yer le~im yeri tanrmlamasr Sunni MusiOmanfarrn ibadet yeri ofan cami esas alrnarak yapllmaktadrr. Bu nedenle camisi · ofmayan bir Alevi koyu bir yerfe~im birimi ofarak sayrfmamaktadrr. Bu nedenfe orasr devfet hizmetferinden mahrum kafmaktadrr.

5.2.lbadet 6zgUriOgU Ac;~smdan

• Afevilerin inane;; ve ibadet ozgurlukleri yasal olarak fiilen bulunmamaktadrr. • Afeviler inane;; ve ibadetferini, yasalardan kaynaklanan nedenferden dofayr,

Sunni Muslumanlar gibi ozgurce yapamamaktadrr. • Odenen vergilerden sadece Sunni Muslumanfarrn yararlanmaktadrr; devlet,

her inanc;;tan vatanda~rn devleti degildir. Alevi inancrnrn ibadethaneleri olan cemevleri, camiler gibi ac;;lfmamaktadrr. Tam tersine Alevilerin ya~adrgr yerfere devfet cami ac:;lfmasrna destek olmaktadrr.

• 1985 tarih ve 3194 sayrlr imar l<anunu'nda (18. madde) bir yerfe~im birim­inin imar pfanlarr yaprlrrken kamu alanrndan Si.inni Musllimanlarrn ibadet yerleri olan camiler ic;;in yer ayrrlmaktadrr. Alevilerin ibadet yerleri olan cemevferi ic:;in ise, yer ayrrfmamaktadrr.

• Devlet, Alevilerin ibadet kurumlarr olan Cemevlerini ibadet kurumu o·farak gormemektedir. Onlar bir kultur dernegi olarak kabul edilmektedir. Buna gore:

• ·camilerin elektrik ve su gibi giderferi devfet tarafrndan kar~rfanrrken, cemevlerinin giderleri kar~rfanmamaktadrr.

• Camilerde devfet memuru kadrosunda c:;alr~an din gorevlisi bufunduru­furken ve atanrrken, cemevlerine hic;;bir .devlet tarafrndan memur kadrosunda din gorevfisi atanmamaktadrr.

• Afevilerin kutsaf yeri ofan ve muze haline donu~turulen Hacr Bekta~

Tekkesi, dini nitefigine kavu~turufmalrdrr. • Alevilerin ibadet yerleri devlet tarafrndan koruma altrna alrnmalrdrr.

5.3 6gretim 6zgUriUgU Ac;rsmdan • Ders kitaplarrna Alevilikle ilgili bilgiler yoktur ve tarih kitaplannda Alevilikle

ilgili tarih tahrif edilmi~tir. • 1982 Anayasasr'yla zoru111u olan din de·rsleri Alevil.erin asimilasyonunu ic;;er­

me(<tedir ve din derslerinin ic:;erigi t.amamen Sunni Muslumanlrga yoneliktir. • Si.inni MOsli.imanlarrn din adamlarrnrn yeti~mesini saglayan ogretim

213

kurumlan (imam Hatip Okullan, ilahiyat FakOiteleri) ·. vard1r. Bunlar devlet tarafmdan yasal duzenlemelerle ac;llm1~t1r ve bi.itc;eden finanse edilmektedir. Alevi din adamlannm yeti~tirilmesini saglayan veya ona katk1 sunan hic;bir ogretim kurumu yoktur.

• Devlet, I<ur'an I<urslan ac;arak ve on lan destekleyerek SOnni MOsiOmanllg1 ic;eren ve halka yonelik bilgilendirme ve genel anlamda temel bilgiler ogretme hizmeti yapmaktad1r. Buna kar~m, Alevilere yonelik hic;bir bilgilendirme ve ~emel bilgileri ogretme hizmetinde ise, bulunmamaktadlr.

5.4 Devlet Kurumlan Nezdinde Aleviler, devletle ilgili ~u ~ikayetleri her vesilede dogrudan dile getirmektedir:

Alevi cemaati d1~land1gm1 dO~i.inmektedir. • Devletin, Alevileri topluma entegre etmedigi belirtilmektedir. • Devlet elindeki kitle ileti~im organlannda SOnnilige yer verildigi~ Alevilik

hakkmda toplumun degi~ik kesimlerinin bilgilendirilmedigi soylenmektedir . • Devlet elindeki kitle ileti~im organlannda SOnnilige yer verildigi; Alevilik ·

hakkmda toplumun degi~ik kesimlerinin bilgilendirilmedigi soylenmektedir . • Aleviler, dini cemaatlere dini ogretimde e~it hizmet gotOrOimediginden

~ikayetc;idir.

Alevilerin yeniden yapllandmlmasm1 istedikleri devlet kurumlan vard1r. Bu devlet kurumlanna yonelik temel ~ikayetleri, dini .inane; farkllllklannm yok edilmesini, onlann asimilasyonunu hedefledikleri yonUndedir. Onlar ic;in bu, Hanefiligi ic;eren, tek tip bir MOsiOman tipi yarat1lmas1 demektir. Alevilerin sorun­lu oldug~ alanlann c;ekirdegini bu kurumlar olu~turmaktad1r:

5.4 .1 Diyanet hleri Ba~kan llg 1 Te~kilat1 Aleviler i<;in en sorunlu Anayasal bir devlet !<urumudur. Anayasanm 136. mad­

desine gore, "laiklik ilkesi dogrultusunda, butiln siyasi ve du~unu~lerin d1~mda kalarak ve millet(e dayam~ma ve butilnfe~meyi ama(" edinmektedir. Ancak, .1965 tarih ve 633 sayll1 kanunun 1. maddesi geregince, ."islam Dininin ·inan(lan, ibadet ve ahlak esaslan ile ilgili i~leri yurutmek, Din konusunda toplumu aydmlatmak ve ibadet yerlerini yonetmek"ic;in olu~turulan Diyanet· i~leri Ba~kan l1g 1 Te~kilatl'nm fonksiyonlan sorgu lanmaktad1r. Bu te~kilat, 1999 yll1 itibariyle 88 493 kadroya sahiptir ve 73 772 camide 67 201 personel gorevlendirmi~tir.

DiB'in SOnni (ve Han~fi) MOsiOmanllga dayall bir te~kilatlanma oldugu yonOnde Alevilerin temel itirazlan vard1r. Bu itirazlar, Ti.irkiye'de ya~ayan ~iiler (Caferiler) tarafmdan da payla~llmakta ve ~unlar ileriye sOrUimektedir:

1) DiB'in Si.inni (ve Hanefi) MUsiUmanlara yonelik bir yapllanma ic;indedir. 2) DiB, Alevilerin inane; ve ibadetlerine yonelik hic;bir hizmet gotUrmemekte­

dir. 3) DiB, Alevileri SUnnile~tirme (asimile-mas etme) c;al 1~mala n yapmaktad1r.

Boylece dini farkhhklan koru(n)mas1, geli~tir(il)mesinden ziyade yok etmeye c;al1~maktad1r.

214

4) DiB, kadrolann1n Sunni kokenliler tarafrndan doldurulmaktad1r veya Alevilere kadro tahsis edilmemektedir.

5) DiB Te~kilat1, tum inan<;lan kapsayacak bir ~ekilde yeniden yap1landmlmah ve(ya) ozerk hale getirilmelidir.

Xine, DiB'in Turkiye'de dini toleranstan ziyade Alevilere, <;1kard1g1 fetva larla ve yaymlarla onlann inan<; ve ibadetlerine yonelik Sunni (Hanefi) MOslumanhg1 i<;erir mudahalelerde bulundugu vurgulanmaktad1r. DiB, Alevilerin ibadetlerini islam dini i<;inde uygulanan ibadetler niteliginde gormemekte; islama ozgu ibadet turu olarak degerlendirmemektedir.

5.4.2. Milli Egitim Bakanhgl (MEB)· TOrkiye'de anayasanm 24/4'e gore, din egitimi ve ogretimi "Devletin gozetim

ve denetimi altrnda" yapllmaktad1r. Anayasamn 42. maddesi de devletin egitim­ogretimle ilgili temel gorevlerini ana hatlanyla <;izmektedir. 42j1'e gore, kimse egitim ve ogrenim hakkrndan yoksun b1rakllamamaktad1r. Aleviler, ozellikle din egitim-ogretimin Sunni Muslumanllg1 kapsayan bir ~ekilde yonlendirilmesinde anayasanm 24/4'e dayah olarak MEB'i sorumlu tutmaktad1r. 1992'de yaymlanan

3797 sayil1 yasanrn 2. maddesine gore MEB, egitim ve ogretim hizmetlerini plan­lama!<, programlama~, yurutmek, takip ve denetim altrnda bulwndurmakla yukum­IOdOr. Ancak:

• Aleviler i<;in MEB, 1973 tarih ve 1739 ile 1992 tarih ve 3797 sayi11 yasayla s1mrlan <;izilmi~ 'Turk milletinin milli, ahlaki, manevi, tarihi ve kulturel degerleri­ni" benimsemeyi, korumay1 ve geli~irmeyi i<;eren gorevini dini a<;1dan SOnni (Hanefi) MOsiOmanllga yonelik olarak yapmaktad1r.

• Aleviler, 3797 sayrh yasanm 8. maddesiyle, egitim sistemini, egitim plan ve programlanm, ders ara<; ve gere<;lerini ara~t1rmak, geli~tirmek ve uygulamak i<;in olu~turulmu~ "Talirn ve Terbiye l<urulu Ba~kanlrgr"nrn zorunlu din dersi mufredat programlannr, ara<; ve gere<;lerini Sunni (Hanefi) MOslumanlrgr goz onOnde bulun­durarak hazrrladrgrnr dO~Onmektedirler.

• Alevilere gore, "Talim ve Terbiye l<urulu Ba~kanhg1"nrn zorunlu din dersi ve tarih dersiyle ilgili yard1mcr ders kitaplannrn hazrrlanmasmda ve onerilmesinde SOnni (Hanefi) MOsiOmanhg1 gozetmektedir.

• 3797 sayll1 yasanrn 48. maddesine gore, MEB'in en yOksek dam~ma kurulu alan ve egitim-ogretimle ilgili konulan inceleyen, kararlar alarak teklif eden "Milli • Egiti!ll ~uras1"nda, DiB temsil edilmesine kar~m, Aleviler temsil edilmemektedir.

. • 1739 sayllr "Milli Egitim Temel l<anunu"nun s. maddesinde yer alan milli egitim hizmetinin "toplumun ihtiya<;lanna gore" duzenlendigi hususu Aleviler nezdinde MEB tarafrndan dikkate alrnmamaktadrr .

. 5·5 Alevilere Yonelik Sivil. Toplum Kurulu~lan 12 EyiOI 1980 askeri darbesinin olu~turdugu sure<;le birlikte, siyasal partiler

kapat1ld1. Sendikalar, dernekler, vakrflar ve dolayrs1yla sivil orgutlenme askeri bir disiplin ve denetim altma ahndr. 1982 anayasas1yla sivil toplum kurulu~lannm

215. ------------

===~==""""'=w""'"'""~·==""""''""=· folklor/edebiyat O>li., ===~.,.===·==>:=""""'"""""""""""""

siyasetten uzakla~trrilmasr · ya da siyaset dr~rnda brrakrlmasrnr saglayan dOzen­lemeler yaprldr. Ancak, o bo~lugu, TOri< Medeni t<anunu'nun 1967 tarih ve 903 sayrlr yasayla degi~en 73-8~ maddeleri uyannca siv_il inisiyatifler doldurdu. 198o'li yrllann sonlarrna dogru sivil inisiyatifler, yava~ yava~ orgOtle~meye, yasal bir

· nitelik haline donO~meye ba~ladr. GorOnOrde siyasal bir ama<; ta~rmayan; ama <;ogunlukla siyasal i<;erikli, siyasal hayata mudahale etmeyi, onu yonlendirmeyi, bazen de degi~tirmeyi hedefleyen dernekler ve vakrflar olu~tu. Bu geli~melere paralel olarak, Alevilerin kurduklan sivil toplum kurulu~lan da bunlar arasrnda yerini aldr.

1990'lr yrllann ortalannda ger<;ekle~tirilen krsmi anayasa degi~iklikleriyle (her ne kadar bugOne kadar ilgili yasalar anayasaya uydurulmasa da), sivil toplum kuru­lu~lannrn siyasi hayatta da yerlerini almayr saglay~cak degi~ikliklerle birlikte yeni bir sel<torden soz edilir oldu. Demol<ratikle~menin dinamosu olarak kabul edilen, etnik, dini ve ideolojik yaprlanmalann herhangi birini, ikisini ya da O<;OnO birden i<;inde banndrran yeni (ya da ii~iinci..t) sekto[, ekonomik a<;rdan geli~ip, serpildik<;e, siy.asal a<;rdan da agrrlrgrnr hissettirmeye ba~ladr. Sivil toplum orgutleri iki ana merkez, ekonomi ve siyaset etrafrnda yogunla~tr. Bununla birlikte, islami dernek­ler, vakrflar isiam . kavramrnr kullanarak kurulmasrna kar~rn, Alevi kurulu~lan, Alevi kavramrnr kullanarak kurulamadr. Onlar degi~ik adlarla kurulabildirler:

De_gisik adlarla: Cumhuriyet<;i Egitim ve I<OitOr Vakfr (Cern Vakfl), Ehl-i Beyt in·an<; Egitim ve I<UitUr Vakfr, ·semah l<ultOr Vakfr, Anadolu l<ulturlerini l<oruma Ara~trrma Vakfr (AI<I<AV), Anadolu Erenleri I<OitOr v~ Sanat Vakfr (ERVAI<) vd. gibi. .

Tarihse/ ki~ilerin adwta: Balrm Sultan l<ultlir ve Hizmet Vakfr, ~ahkulu Sultan l<ulliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Ara~trrma Egitim ve l<Oitur Vakfr, Hacr, Bekta~ Veli I<Oitur ve Tanrtma Dernegi, Pir Sultan Abdall<ultOr Dernegi, Pir Sultan Abdal Canlar Dernegi, A~rk,Veysel Dernegi, Seyyit Garip Musa Sultan l<OitOr ve Tanrtm(l Dernegi, HOseyin Gazi Dernegi vd. gibi ..

Cografi yer adtyla: Divrigi I<Oitur Dernegi, Tunceliler l<Oitur Dernegi, Arguvan I<Oitur Dernegi, l<rzrlrrmak I<oy Dernekleri, <;orum-Der, Balryan l<oyleri Sosyal ~".

Yardrmla~ma ve I<OitOr Dernegi vb. gibi.

Bu baglamda: • Aleviler orgutlenme ozgOrlugO ve kendi dini kimlikleriyle sivil toplum kuru­

lu~lah kurmak istemektedir. • Alevilige yonelik sivil toplum kurulu~lannrn adlannda ve tOzOklerinde yer

alan "Aievi", "Aievi kulturu" gibi ibareler, dava nedeni olmaktadrr. Bundan dolayr Alevilere ozgO sivil toplum kurulu~lannrn (derneklerin ve vakrflann) olu~turul­

. masrnda buyuk gO<;IOkh~r <;ekilmektedir. • Alevi sivil toplum kurulu~lan sadece "kOitOr" dernekleri ve vakrflan olarak

kurulabilmektedir.

216 ,_..,..,., _ _______ __,_

""'•=""'·""~=mw~ .... ~ .... ~=m'<="""""'··'""'" =mo"==«< folklorledebiyat

6. Anayasa Degi~ikllkleri Ge~tigimiz gOnlerde TOrkiye'de siyaset Anayasa degi~ikliklerine kilitlenmi~­

odakla~mt~ ve uzun ugra~llardan sonra 03.10.2001'de kabul edilen 4709 sayllt "Tilrkiye Cumhuriyet Anayasastntn Bazt Madde/erinin Degi;tirilmesi Hakktnda Kanun'1a TBMM'den anayasanm 34 maddesini i~eren kapsamlt bir degi~iklikler paketi ~tkmt~tl. Nitekim, bu parlamento tarihinde alanmda ilklerden birini de olu~turuyordu. Ancak, TOrkiye gOndeminde anayasa degi~ikliklerinin sosyal ya~ama neler getirdiginin tartt~llmasmdan c;ok, yasanm 27. maddesinde yer alan ve anayasantn 86. maddesinde milletvekillerinin "odenek, yolluk, emeklilik ve sosyal haklar"mt dOzenleyen degi~iklik tartt~llmaya ba~landt. Sonu<;ta, 35 madde­den olu~an (35- maddesi "Bu Kanun yay1m1 tarihinde yilrilrlilge girer ve halkoyla­masma sunulmas1 halinde tilmilyle onaylamr" ~eklindedir ve Anayasa degi~ikligini ic;ermemektedir) ilgili yasa Cumhurba~kant tarafmdan 15.10.2001 gOniO yaztyla 27. madd~ dt~mda yaytmlanmast i~in, "Ba~bakanltk Mevzuatt Geli~tirme ve Yaym Genel MOdOrlugO"ne gonderildi. ilgili kanun, belirtilen mad-

·denin dt~tnda 17 Ekim 2001 gOniO 24556 sayllt Resmi Gazete'nin "mOkerrer" saytsmda yaytmlantrken; 27. madde de bir sOre yogun bir ~ekilde ya~anan tartt~malann ardtndan 22 Ekim 2001 gOnlu 24561 saytlt Resmi Gazete'nin "mi.iker­rer" saytsmda "halkoyuna sunulmak Ozere" yaytmlandt.

Anayasayla ilgili degi~iklik tartt~malan, uzun sOren bir sOre~ ·sonunda ~ekil­lenmi~ ve partiler arastnda uzla~llan temel noktalan i<;ermesi itibariyle on plana c;rkmr~t1. l<u~kusuz, bunda TOrkiy_e'nin Avrupa Birligi ile Oyelik sOrecinin "aday uyefik" konumunu kazanmastnln yadsmamaz bir agrrlrgr bulunmaktadtr. TOrkiye'ye "aday Oyelik statOsO"nun verilmesiyle ba~layan yeni surec;te, Turkiye'nin AB ile "uyum"unu ic;eren yeni mOktesebata yonelik siyasal, ekonomik ve uyelik yukOmluiOkleriyle ilgili kanunlarrnda onemli degi~iklikler yapmasrna yonelik onemli --bir don Om noktast veya a~ama, Turkiye'nin haztrladtgr ve 19.03.2001'de yayrnladrgt "AB Muktesebatrnrn Ostlenilmesine ili~kin Turkiye Ulusal Programr" (krsa adryla Ulusal Program)drr.

Anayasa degi~ikligi paketi, Ulusal Program'da belirtilen uyum si.irecine yone­lik, krsa vadede Avrupa degerleri baz alrnarak olu~turulmasr gereken hukuki alt yaprya yoneliktir. Diger bir deyi~le, l<openhag l.<riterleri goz online altnarak, Olke hukukunun Avrupa hukukuna uydurulmasr surecinde ivedilikle yap1lmas1 gereken hukuki degi~ikliklerin "oncelikli-kimilerini" i~ermektedir.

Bu baglainda Anayasada yaptlan ve yOrOIOge giren 33 maddelik degi~iklik paketi, dO~unce ve ifade ozgi.irlugi.iyle; dernek kurma ozgurli.iguyle, ban~<;t toplantr hakkr ve sivil toplumla; i~kenceyle mi.icadeleyle; 610m cezasryla yakrndan ilintilid ir.

4709 sav.rlt kanunla yaptlan anayasa degi~iklerinin amacrnr ve ozunO·, Kopenhag l<rlterleri'nden "Siyasal l<riter'' olu~turmaktadtr. Burada sivil toplum kurulu~lannm guc;lendirilmesi, insan haklarrnm daha saglam temellere oturtul­mast ve boylece demokrasinin geli~tirilmesi hedeflenmektedir.

217

~ folklorledebiyat ....,.._ ,.. _ _,!_,,.-..,,.,.=,·-"""""'=====-="'""'"

· Degi~iklik paketinde yer alan ve anayasanm "Ba~lang1<;" metninde bu lunan "temel hak ve i:izgGriGkler rej~mi"ni ku~atan hGkmG i<;eren be~inci f1krasmdaki ibarelerde; temel hal< ve i:izgGriGklerin sm1rlanmasma yi:inefik 13. maddede,· ve onlann ki:itGye kullamlpmamasma yi:inelik 14. maddede yapilan kimi degi~iklikler­le (yani G<; emniyet ku~agmdaki degi~ikliklerle) "yeterli olmasa bile" hak arama ve dG~Gnce i:izgGriGgGnGn (onun yerine "faaliyetler;' ibaresi konarak) i:inG k1smen ac;ilm1~ "gibi" bulunmaktad1r. Anayasanm 2.6. maddesinde yapilan ·degi~il~lik, ekleme ve <;lkarmalarla dG~Gnceyi ac;1klama ve yayma i:izgOriOklerine yeni bir soluk getirilmi~ "gibi" gi:izGkmektedir. Ancak, "DG~Gnceyi ac;1klama ve yayma hur­riyetinin kullanilmasmda uygulanacak ~eki l, ~art ve usuller kanunla duzenlenir" ibaresi ilgili maddeye son f1kra olarak eklenmi~ir.

dte yandan, sivil toplum kuq.ilu~lanna (derneklere) yi:inelik duzenlemelere ait 33. madde yen iden dGzenlenmi~ olmakla birlikte, "~ekil, ~art ve usuller kanunda gi:isterilir" ibaresiyle ve "milli gGvenlik" kavramma at1fta bulunularak derneklerin kapatllmas1 veya faaliyetten men edilmesinin yollan a<;1k tutulmu~tur.

13unlarta· birlikte, toplant1 ve gi:isteri yGri.iyi.i~UnG duzenleyen 34. maddede ve sendika kurma hakkm1 dOzenleyen 51. maddede yapilan degi~iklikler de "Siyasal I<riter"in yerine getirilme <;abalan arasmdad1r.

-Gi:iri.ildGgi.i Gzere, ilgili maddelerde yapllan degi~iklikler, sosyal hayatm ve onun kurumlannm yeniden di.izenlenmesine ili~kin kimi "a<;1hmlar" getiriyor gibi gi:izukst:! de uyum kanunlann1 beraberinde gi.indeme getirmektedir. $imdi tart1~llmas1 gereken soru anayasaya uyumu saglayacak kanunlard1r.

Aleviler ac;1smdan ele ahnd1gmda temel hal< ve i:izgurli.ikler rejimine yi:inelik "OS emniyet ku~a5jl"nda meydana gelen degi~iklikler gibi, onlann yan1 ma dO~Gnceyi a<;1klama ve yayma i:izgGrli.igGndeki (26. madde) degi~iklikler de olum­ludur. Yine 33- maddede yapllan degi~ikliklerle "Aievi kimligi"yle (ya da dini kim­lil<le) olu~turulacak sivil toplum kurulu~lannm "da" i:ini.i a<;llm1~ "gibi" gi:izukmek­_tedir. Ancak, burada ~u hususa dikkat c;ekmek gerekir: Tum bunlann, kanunla nasi! duzenlenecegi ve anayasa maddelerinde belirtilen kimi kavramlann muhtevasmm nas1 l <;izilecegi veya i:inceden nasll <;izildigidir: Bu noktada uyum kanunlannm nasil ·olu~turulacagma ve kaleme almacagma bakmak gerekmektedir.

l<aldl ki, Aleviler i:iteden beri • anayasanm kanun i:inunde e~itligi i<;eren 10. maddesiyle, • din ve vicdan hurriyetini i<;eren 24. maddesinin "uygulanmad1g1"ndan,

yani yi.irGrlGkte olan anayasanm kimi maddelerinin uygulanmad1g1ndan ~ikayet<;idir. Bu durumun duzeltilmesi veya Alevilerin bu konudaki ~ikayetlerinin or:tadan kaldmlmas1, l<openhag I<riterleri'nden "Siyasal I<riter"in i:izi.iyle, ruhuyla, l<ISaca Avrupa degerleriyle yakmdan ilintilidir.

7. Sonu<; Yerine Bir toplumun i<;indeki dini cemaatler-gruplar, onlar arasmdaki ili~kilerden kay­

naklanan sorunlan da beraberinde getirir. Sorunlann ula~t1g1 en uc; nokta, cemaatler-gruplar arasmdaki c;at1~malard1r. Her ne kadar sosyolojik olarak

218 ------------

c;atJ~macJ kurama gore c;at1~malann, yaratacag1 dinamizmiyle sosyal geli~meyi arttJrJCJ bir ozelligi oldugu vurgu lansa da <;at1~malar, esas itibariyle toplumu ve sosyal ili~kileri zayJflatJCJ bir sonu<; getirmektedir. Bu baglamda, antropolojide, bir toplumun iki onemli cemaatl-grubu arasmda gorulen en onemli sorun, kar~JIJkiJ sosyal entegrasyon ve onun nasll saglanacagJ-sag landJgJdJr. Burada, ilgil i cemaatlerin-gruplann birbirlerini tan1yabilmeleri, kendi kim likleriyle . algJiaya­bilmeleri, ger<;ek kimlige dayanan bir imaj o l u~turabilmeleri, sorunun c;ozi.imunde one <;~kmakta ya da onem kazanmaktad1r.

1<arma~1k toplumlar, devlet esasma gore orgutlenmi~ lerdir. Devlet, bir Ost orgut olarak, tum sosyal kurumlar-orgutler arasmdaki ili~kileri di.izenler; yazJ11 hukuk kurallanyla bunlan koordine ve kontrol eder. Devletin en onemli gorevleri veya temel fonksiyonlan, var olan ya da olas1 farkl1 cemaatler-gruplar arasmda, hukuk yoluyla dengeyi-e~itligi kurabilmek; bireyin ait oldugu cemaate-gruba ozgu kimligini reddetmeden, onda yurtta~lll< kavramJnm -kimliginin geli~(tiril)mesine zemin ve olanak saglayabilmektir. Devlet, cemaatler-gruplar arasmdaki ili~ki lerde ve entegrasyonda dengeli, e~it uzakllkta ve yakml1kta oldugu oi<;Ode demokrasi yerle~ir, toplum guc;lenir. Bu anlamda, sosya l sorunlann ve tabii ki <;at1~ma lann en aza indirildigi bir toplum modeli, sosyal entegrasyon denge ve hukuki e~itlik uzerine bina edi ldiginde olu~turulabi l ir. Avrupa Birligi'nin de ozunde yatan "degerler"in a<;JIJmJ kanaatimizce bundan ibaret tir.

Devlet, kurumlanyla cemaatlerin-gruplann sosyal entegrc;~syonunu bu ~ekilde destekleyebilir-ustlenebili r; egitim, sagllk, adalet gibi·sosyal kurumlardaki ve ekono­mideki kar~JIJI<IJ hizmeti dengeli bir ~eki lde-aynm gozetmeksizin, e~it uzakllkta ve yakml1kta gerc;ekle~tirebilir; beraberce kendi aralannda olu~turduklan alt gruplan (ayn1 i~ yerini payla~ma, meslek gruplan vb. gibi) destekler, onlann geli~mesine olanak-zemin saglar ve buna yol a<;arsa, cemaatler-gruplar arasmdaki sorunlar (var olan-olas1 <;atJ~in<:Jiar) olabildigince azal1r. Bu baglamda, Alevilerin istemlerinin Turkiye'deki "demokrasi" ya da "demokratikle~me" istemleriyle dogrudan ili~kisi

oldugu da bir ger<;ektir. Hemen burada belirtilmelidir ki, soz konusu istemlerin temel dayanag1 "dini inane; aynllklan, uniter bir devletin varllgma ve ortak bir siyasi te~ki!at olu~turmaya engel degildir" ilkesinden almmaktad1r ve bu ilke ilgili kamu kurulu~lanna bi~ hareket alan1 ya da koridoru ac;maktad1r.

·Aievilerle ilgili sorunlann tartJ~JimasJ, parlamentoda giderek gi.indemden di.i~(Orul)se bile, Alevilige yonelik sivi l toplum kurulu~lan gi.i<;lendig i oranda, konuyla i lgili ist emlerin kamusal alanda daha da gl.i<;lendigi gorulmektedir. Bu durum,. "l<opanhag l<riterleri"nin ozi.i ve mesaj1yla da ortO~mektedir. DolayJsJyla, son "iter/erne Raporu"nda Ti.irkiye'de var oldugu kaydedilen Alevi sorununun, ancak demokrasiyle c;ozi.ilebilecegi, bunun i<;in de "sivil toplum kurumlannm

. istikrannm" bir on ko~ul oldugu soylenebilir. Bu bag lamda ~u hususa da dikkat <;ekilmelidir: Yasalar onunde e~itlik ile din ve vicdan ozgurli.igi.i istemlerin i dile getiren A levi ler, Ti.irkiye Cumhuriyeti Anayasas1'nm 10. ve 24. maddelerinin uygu­lanmadJgmm altm1 c;izerek; anayasanm Alevilere e~it olarak uygu lanmas1 gerek­tigini belirtmektedirler.

¥.W ¢ ··~·~ 219

_,._,.,,.. '""'"""" . ,_, ,_ folklor!edebiyat --w=.=m~._ =mm~

Ote yandan, AB'ni geni~leme sUrecinde Uyelige aday Ulke olarak TUrkiye'nin kabul edilmesinden sonra haz1rlanan 2000 ve 2001 ilerleme Raporlan'mn sonuc;;lanm ic;;eren yukanda il_gili k1s1mda yapllan kar~lla~t1rma goz onUne almd1gmda, raporlann sonU<;Iannm TUrkiye'de devleti idare edenlere yonelik onemli mesajlar ic;;erdigi soylenebilir. Avrupa')n Avrupa yapan degerlerin ozUnde din ozguriUgi.inun onemli bir yer tuttugu, ku~kusuz TUrkiye'de devlet idarecileri (gerek Hukumet gerekse bUrokratlar) tarafmdan bilinmektedir. Deginilen ilerleme Raporlan'nda Alevileri ic;;eren bu durumun sadece birer paragrafl1k (belki de gerek­siz, onemsiz, muhataplar tarafmdan goz yumulabilir) "aynnt1" gibi gorUnmesi veya alg1lanmas1 mUmi<Un degildir. Tarihi bir f1rsat1 kac;;1rmamak, yakalamak ve Avrupa Birligi treninin bir vagonu olmak ic;;in gerekli a<;11imlann yapllmasmda (ya da demokrasinin kurumla~t1nlmasm~a), Alevi sorununun c;;ozi.ilmesinin onemli bir etken olacag1 gozden uzak tutulmamalld1r.

Bu durumun bir diger muhatab1, Alevi cemaati ve entellektUelleridir. Oldukc;;a uzun zamandan beri Alevi kimliginin muhtevas1 ve tammlanmas1 Uzerine olan tart1~malann onemli bir k1stm, bilimsel metodlann gec;;erli olmad1g1, genelde cemaatin kendini tan1mlamasmm dikkate almmad1g1, ideolojik ayaklar Uzerine in~a edilmi~ bir platformda yUrUtUIUyordu. Burada bir kavram karma~asmm ege­men oldugu ortadayd1. Aleviligi "kUitUr", "ya~am bi<;imi", "felsefe", "dtinya gorU~U", "ideoloji-siyaset" ve bir "din" gibi yorumlayan bu tOr tart1~ma(cl)lar ic;;in AB'nin ilerleme Raporu 2001'deki ibareler, taraflann Aleviligi yeniden degerlendirmelerine, tezlerini yeniden gozden gec;;irmelerine, ya~ayan Alevilige "ozde" rUcu etmelerine f1rsat vermekte, zemin saglamaktad1r. Bu, Aleviligin yeniden in~as1 ic;;in cemevleri modelinin muhtevas1nm doldurulmas1n1 da beraberinde getirebilecektir. Ozetle ilerleme Raporu 2001 veya AB, sadece Alevilerin sorunlanm yans1tma~la kalmamakta; Alevilikle ilgili-tan1mlamalar ic;;in de bir yon vermektedir.

Diger taraftan, Alevileri de ic;;eren din ozgUriUgUntin Ttirkiye'de nas1l in~a

edilebllecegi yonUnde; din ozgUrli.igUnUn onUndeki engellerin, devletin ve "oteki" dini cemaatin mukavemetinin yol ac;;abilecegi sonw:;lann neler olabileceginin ·sap­tanmasJ ic;;in somut onerileri sag layacak verilerin elde edilmesi ic;;in, ciddi bilimsel analizlere ihtiyac;; vard1r. Bu, beraberinde devletjotorite ile yurtta~m hak ve ozgUr­IUkleri aras1nda Alevileri ~ ic;;eren derige kurma giri-~imlerinin hangi -mekaniz­malarla, nas1l gerc;;ekle~tirilecegi hususunda gec;;erli verilerin elde eldilmesine yol ac;;abilecek "rasyonel" c;;abalan getirecek, geli~tirecek ve artt1racakt1r. TUrkiye'nin Avrupa Toplulugu'na tam Oye olmak ic;;in ba~vurdugu 1987 yllmdan itibaren TUrk parlamentosunda Alevilik sorunu baglammda tart1~ilan insan haklan ihlalleriyle, demokratikle~me sorununun ele alln1~ bic;;imlerinin irdelenmesi; Alevi sorununun ele allnmasma, c;;ozUmUne-c;;ozUmsUziUgUne (ve dolay1sJyla demokratikle~meye) yonelik yakla~Jmlann, gerek partiler bazmda, gerekse genel politika bazmda sap­tanmaya c;;all~llmasl, bu ac;;1dan onemlidir. BugUn ic;;in sorunun c;;ozUmU kapsammda siyasal partilerin yakla~Jmlannln-egilimlerinin belirlenebilmesi ve onlara yeni perspektifler sunulabilmesi, ancak bu sayede mUmktin olabilir.

220 ------------

Demokratikle~meye katkt yapacak ve onu ta~tyacak kurumlann gi.ic;lendirilmesi c;abalannda, Alevilerin sivil toplum kuru l u~ l annm yerleri ve pozisy­onlan, soylemleri ve onerilerinin nitelikleri, demokratikle~meye yapacag 1 katkmm ivmesi ac;tsmdan onemlidir. Demokratikle~meyi ic;eren yaptsal degi~melerin . gecikmesiyle, c;ozi.im bekleyen Alevi sorununun illegalle~tigi ya da illegalle~me egilimine girmesinden hareketle, bu illegale~menin (ya da egiliminin) boyutlannm ne ti.ir toplumsal c;att~malara yo l ac;abilecegi hususu devletjotorite kadar, onun yant ma Alevilere yonelik sivil toplum kurulu~lan taraftndan da dikkatle goz oni.inde bulundurulmall; c;att~malara yol ac;mayacak "hassas denge" gozetilerek, sorunun c;ozi.imi.i yonunde buna uygun soylemler ve politikalar Oretilmelidir.

Devletin, dt~landtgtnt du~Onen Alevi cemaatini, topluma entegre etme pro­jelerinde, bu (olasl) projelere Alevi cemaatinin yakla~tmmt, tepkilerini ve bun lann nedenlerini anlayabilecek mekanizmalan geli~tirmes i gerekecektir. Projelerin reha­bilitasyonu ve gerc;ekle~tirilmesi (veya gerc;ekle~me ~anst). ic;in bu c;ok onemlidir.

Ancak, bOtOn bunlarla birlikte, AB'ye aday Olke olmastna ve Oyelik yolunda AB'nin istekleri dogrultusunda kimi giri~imler yapmasma kar~tn, TOrkiye'nin Alevi sorunu kapsammda demokr.atikle~meyi gerc;ekle~tirebilmesi, daha oldukc;a uzun zaman alacak gibi gorunmektedir. Bu cumleden hareketle, TOrkiye'de Alevi soru-

. nunun ktsa ve orta vadede c;ozume kavu~amayacagt belirtilebilir. TOrkiye'nin demokratikle~(e)memesi ve Alevi sorununun c;ozume

kavu~turul(a)mamastntn ana nedenlerinden biri, TOrkiye'nin l<openhag·l<r iterlerini yerine getirme konusundaki isteksizligidir. Bunun ipucu Ulusal Program'dtr. Engellerden bir digeri de TOrkiye'nin kendine ozgO klasik devlet gelenegidir. Onun 6z0nde devletin ve onu temsil eden kurumlann kutsanmast ile Tannsalla~ttrtlmast (Allah kerim [Allah bOyOktOr, Allah'a guvenmeli] _ devlet kerim) yatmaktad tr. Bu durum, yurtta~~!] devleti ve kurumlannt, onlann sosyo-politik i~levlerini, kime hizmet ettigini sorgulama hakktnt elinden almaktadtr. Devlet yu8:ta~ ic;in degil, yurtta~ devlet ic;in vardtr. l<endine ozgO klasik devlet gelenegi, dU~OnOienin aksine, kurumlann kurumsalla~amamast temeline_ dayanmaktadtr. l<urumlar gun­eel ihtiyac;lan kar~tlamakta yetersiz kaldtgmdan onlann yerine bireyler kurtanct (mehdi) olarak on plan·a c;tkmaktadtr. l<urum politikalanntn yerini kurtan (mehdi) gor~len bireylei"in populist ama statukocu yakla~tmlan almaktadtr. l<urumun.kut­sanmast, aslmda kurtanct (mehdi) olarak gorulen bireyin kutsanmasma (Alia!) baba _ baba) ve otokrasiye donO~mektedir. Sistem, degi~mekten ziyade degi~meme; y·urtta~lar arasmdaki kOitUrel-dinsel farklthklan yok etme, tek tip yurtta~ yaratma esast Ozerine in~a edilmi~tir ve boyle i~lemektedir .

. Alevilere yonelik demokratik haklann verilmesinin 6nurideki engellerden bir digerinin, Diyanet i~leri Ba~kanltgt Teskilatt oldugu soylenebilir. DiB, anayasada yer alan milletc;e dayant~ma ve bUtOnle~me ibaresinden SUnni (Hanefi) MUsiOmanltga yonelik bir bi.iti.inlesmeyi (asimilasyonu) anlamaktadtr ve te~kilat bu yonde hareket etmektedir. Bu, aynt inanct payla~salar bile cemaatler arasmda farklt ibadet tarzlanntn, inanct ogretim 6zgUriUklerinin de geli~tirilmesini ve

221

korunmasm1 (<;ogulculugu) ama<;layan Avrupa degerleriyle ve demokratik ilkeler­le tezat bir durumdur.

Yine, Cumhuriyet tarihindeki askeri darbeler, Turkiye'de gen;ek anlamda demokratik bir yapmm ve kurumlann olu~mamasma neden olmu~tur. Askeri der­belerle devlet, merkeziyetci yap1sml daha gu<;lendirmi~tir. Bu durumun, demokratik sivil toplum kurulu~lannm ve dogal olarak da Alevilere ozgu sivil toplum kurulu~lannm olu~mas1n1 ve demokrasinin toplumsal tabana, katmanlara yayllmasm1 engelleyici bir faktor oldugu belirtilebilir.

Son olarak, her~eye kar~m, Turkiye'nin I<ISa ve orta vadede l<openhag Kriterleri hedefinde ~emokratikle~ememesinin, var olan toplumsal cozulmeleri artt1racag1, sosyo-politik istikrars1zllg1 ve dengesizligi beraberinde getirebilecegi hususu vurgulanmaiJdlr. Demokratikle~menin bir boyutu, devletin, dini cemaatleri ve farklllrklan sosyo-kulturel zenginlik olarak degerlendirmesiyle ve dini cemaat­lerin haklannm devlet tarafrndan guvence altrna almmasJYia ger<;ekle~ebilir. Bir kez daha belirtelim ki, dini inan<; aynlrklan, uniter bir devletin varlrgma ve ortak bir siyasi te~kilat olu~turmaya engel degildir.

Cemde niyazla§ma. (Focograf: Ayhan Aydm, Tunce/i 2001)

222