42
FRAGMENTA MINERALOGICA et PALAEONTOLOGICA 12. 1985 p. 67-103 Wildvogelreste aus archäologischen Grabungen in Ungarn (Neolithicum bis Mittelalter) Von D. JÁNOSSY (Eingegangen am 28. Dezember, 1984) Abstract: The author gives a partly revised complete list of the bird-bone material originating from archaeological sites of the time-span Neolithic to Middle Age in Hun- gary. All documentation of the localities and a full analysis (systematics, morphology, ecology) of the remains is given. Seventeen species of birds are determined at first from the Holocene of Hungary. In den vergangenen zwei Jahrzehnten vermehrten sich unsere Kenntnisse über die Osteologie der Vögel in Europa im allgemeinen (Bearbeitung verschiedener systematischer Gruppen durch BACHER 1967, EBERSDOBLER 1968, KRAFT 1972, WOELFLE 1967, LANGER 1980 usw.) und über subfossile Vögel Europas liegen immer eingehendere Bearbeitungen und Listen vor (z.B. BOESS- NECK & DRIESCH 1979, PIEHLER 1976). Unsere Kenntnisse über Wildvogelreste archäologischer Grabungen in Ungarn und des Karpathenbeckens im allgemeinen sind aber noch heute recht spärlich. Im Jahre 1965 stellten wir mit S. BÖKÖNYI eine Liste der bis dahin bestimmten Funde subfossiler Wildvögel zusammen (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) und ich berichtete vorläufig Uber einige später bestimmte Einzelfunde im Rahmen der Revision bzw. Neubearbeitung der pliozänen und pleistozänen Vogelreste des Karpathenbeckens (JÁNOSSY 1976a, 1976b, 1977, 1979, 1980, 1981). Seitdem brachten sämtliche Grabungen verschiedener Archäologen neue Funde zutage und einige Reste wurden aufgrund meiner Bestimmungen in Form von einfachen Faunenlisten publiziert (BÖKÖ- NYI 1974). Es schien also angebracht zu sein, dieses Material wieder zusammenzubringen, zu r e - vidieren bzw. neu geborgene Reste zu bestimmen. Diesbezüglich wurden die osteologischen Samm- lungen der Archäologischen Abteilung des Ungarischen Nationalmuseums zu Budapest (Magyar Nem- zeti Múzeum, Régészeti Osztály) durchgesehen. Einiges, ganz neu ausgegrabenes Material bekam ich vom Archäologischen Institut der Akade- mie der Wissenschaften (MTA, Régészeti Kutatóintézet) und endlich habe ich die, unter den neueren Materialien an Vögeln besonders reichen Funde der Neolithischen Station Röszke-Ludvár vom Pro- vinzialmuseum zu Szeged untersuchen können. Bedauernswerterweise konnten viele Reste von älteren Grabungen, die ich früher selbst bestimmt habe nicht wieder vorgefunden werden. Bei der Bereitstellung des Materiales sowie im heraussuchen einer Menge von Daten war mir in erster Linie I . VÖRÖS behilflich. Ihm möchte ich an dieser Stelle meinen ganz besonderen Dank aussprechen. Ausserdem danke ich S. BÖKÖNYI, Direktor des Archäologischen Institutes der Aka- demie der Wissenschaften, sowie G. TROGMAYER, Direktor des Museums Ferenc Móra zu Szeged, für die Ausleihe zwecks einer Bearbeitung der genannten Vogelmaterialien. Ziel der vorliegenden Arbeit ist also neben der morphologisch-metrischen Analyse des mir

FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

FRAGMENTA M I N E R A L O G I C A et PALAEONTOLOGICA

12. 1985 p. 67-103

Wildvogelreste aus archäologischen Grabungen in Ungarn (Neolithicum bis Mittelalter)

Von

D. JÁNOSSY (Eingegangen am 28. Dezember, 1984)

A b s t r a c t : The author gives a p a r t l y rev i sed complete l i s t of the b i rd-bone m a t e r i a l o r i g i n a t i n g f r o m archaeologica l s i tes of the t i m e - s p a n Neol i th ic to Middle Age i n Hun­g a r y . A l l documentat ion of the l oca l i t i e s and a fu l l analysis (sys temat ics , morphology , ecology) of the r emains i s g i v e n . Seventeen species of b i rd s are de te rmined at f i r s t f r o m the Holocene of Hunga ry .

In den vergangenen zwei Jahrzehnten v e r m e h r t e n s ich unsere Kenntnisse über die Osteologie de r Vögel i n Europa i m a l lgemeinen (Bearbei tung verschiedener sys temat i scher Gruppen durch BACHER 1967, EBERSDOBLER 1968, K R A F T 1972, W O E L F L E 1967, LANGER 1980 u s w . ) und über subfossi le Vögel Europas l iegen i m m e r eingehendere Bearbei tungen und L i s t en v o r ( z . B . BOESS-NECK & DRIESCH 1979, P I E H L E R 1976). Unsere Kenntnisse über Wi ldvoge l res te archäologischer Grabungen i n Ungarn und des Karpathenbeckens i m a l lgemeinen sind aber noch heute recht spärlich. I m Jahre 1965 s te l l ten w i r m i t S. BÖKÖNYI eine L i s t e der bis dahin bes t immten Funde subfoss i le r Wildvögel zusammen (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) und ich ber ich te te vorläufig Uber einige später bes t immte Einzelfunde i m Rahmen de r Rev is ion bzw. Neubearbeitung der pliozänen und pleistozänen Vogel res te des Karpathenbeckens (JÁNOSSY 1976a, 1976b, 1977, 1979, 1980, 1981).

Sei tdem brachten sämtliche Grabungen verschiedener Archäologen neue Funde zutage und einige Reste wurden aufgrund me ine r Bes t immungen i n F o r m von einfachen Faunenl is ten p u b l i z i e r t (BÖKÖ­N Y I 1974). Es schien also angebracht zu sein, dieses M a t e r i a l wieder zusammenzubringen, zu r e ­v i d i e r e n bzw. neu geborgene Reste zu be s t immen . Diesbezüglich wurden die osteologischen S a m m -lungen der Archäologischen Abte i lung des Ungar i schen Nat ionalmuseums zu Budapest (Magyar N e m ­zeti Múzeum, Régészeti Osztály) durchgesehen.

E in iges , ganz neu ausgegrabenes M a t e r i a l bekam i c h vom Archäologischen Ins t i t u t de r Akade­m i e der Wissenschaften ( M T A , Régészeti Kutatóintézet) und endl ich habe i c h die , unter den neueren M a t e r i a l i e n an Vögeln besonders r e i chen Funde der Neol i th ischen Station Röszke-Ludvár vom P r o -v inz i a lmuseum zu Szeged untersuchen können. Bedauernswer te rweise konnten v ie le Reste von älteren Grabungen, die i c h früher selbst be s t immt habe nicht wieder vorgefunden w e r d e n .

Bei de r Be re i t s t e l l ung des M a t e r i a l e s sowie i m heraussuchen e iner Menge von Daten w a r m i r i n e r s t e r L i n i e I . VÖRÖS b e h i l f l i c h . Ihm möchte i ch an d iese r Stelle meinen ganz besonderen Dank aussprechen. Ausserdem danke i c h S. BÖKÖNYI, D i r e k t o r des Archäologischen Ins t i tu tes der A k a ­demie der Wissenschaften, sowie G . T R O G M A Y E R , D i r e k t o r des Museums Ferenc Móra zu Szeged, für die Ausle ihe zwecks e iner Bearbei tung de r genannten V o g e l m a t e r i a l i e n .

Z i e l de r vorl iegenden A r b e i t i s t also neben der morpho log i sch -me t r i s chen Analyse des m i r

Page 2: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

zugänglichen M a t e r i a l e s die genaue Dokumentat ion de r Funds te l len , sowie eine chronologisch-ökolo­gische Auswer tung der Funde .

An d i e se r Stel le s o l l erwähnt werden, dass i n d e r nachfolgenden alphabetischen L i s t e de r F u n d ­s te l l en al le Dokumentat ionsdaten vorzuf inden s ind (Namen d e r Ausgraber , Zei tpunkt de r Grabung, archäologische A l t e r s b e s t i m m u n g , Sys temat i sch-anatomische L i s t e de r Vogelfunde, Angabe de r ge ­nauen Fundpunkte innerha lb e ine r Funds te l le , sowei t vorhanden) . Die L i s t e habe i c h m i t laufenden N u m m e r n versehen und auf diese w i r d i n der ganzen A r b e i t v e r w i e s e n .

F U N D S T E L L E N - UND F U N D G U T - D O K U M E N T A T I O N (siehe A b b . 1)

1 . Berettyószentmárton (=BerettyóújfaIu) (Grabung I . B . Kutzián - N . K a l i c z 1954-55) Spätneolithikum, Herpály - K u l t u r Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - H u m e r u s , D i s t a l f r . ( T a f . I / 6 ) (56 .11 .151) L i t e r a t u r : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

2 . Békés-Városerdő (Grabung J . Banner , 1950-60) M i t t l e r e Bronzeze i t , Gyulavarsánd-Ottomány - K u l t u r Pelecanus onocrota lus L . - Metacarpus D i s t . f r . (53 .4 .846) ( T a f . I / 1 1 ) L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - S t e r n u m f r . (53 .4 .843) Grus grus L . - H u m e r u s f r . ; T i b i o t a r s u s f r . (58 .18 .381) ( T a f . I I / 1 ) ; T m t . - f r . (53 .4 .847) L i t . : BÖKÖNYI & JANOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

3 . Budapest-Gellérthegy-Tabán (Grabung É. Bonis ) M i t t l e r e B ronzeze i t Buteo buteo ( L . ) - H u m e r u s f r . ; T i b i o t a r s u s . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (196 5)

4 . Dunapente le -Kosz ider (=Dunaujváros) (Grabung A . Mozso l i c s 1950) M i t t l . B ronzeze i t , Nagyrév-Kisapostag-Vatya Gruppe . >

Grus g rus ( L . ) - Ulna (1007) L o c . : a /23; R a d i u s f r . (1035) L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

5. Endrőd-39 (Grabung J . Makkay 1976) Frühes N e o l i t h i k u m , Körös K u l t u r Ardea c i n e r e a L . - F e m u r D i s t . f r . ; T i b i o t . D i s t . f r . L o c . : X / l . Ardea c f . pu rpu rea L . - C o r a c o i d f r . L o c . : X V I I l / 1 . P la ta lea c f . l eucorod ia L . - U l n a f r . L o c . : X X / 1 , Haus . Ciconia c f . c i c o n i a L . - C o r a c o i d f r . L o c . : X X X / 1 . ; Cmc P r o x . f r . L o c . : X / l . Anas p la ty rhynchos L . - C o r a c o i d f r . ; Humerus 4 St. P r o x . f r . ; 1 St . D i s t f r . ; U l n a f r . ; C m c . -

f r . L o c . : X / l . H u m e r u s ; 4 St. U l n a f r . ; C m c ; C m c . P r o x . f r . L o c . : X V I I I / 1 . Humerus D i s t . f r . ; U l n a f r . ; C m c . L o c . : 1 9 / X X I X / l . F e m u r L o c : V / 3 / 2 1 .

Anas c f . penelope L . - Humerus L o c . : X V I I I / 1 . Anser c f . fabal is L . - C m c . L o c . : X V I I I / 1 . Anser c f . anser (domest ica ? ) - C m c . L o c : 1 9 / X X r X / l . T i b i o t . D i s t . f r . L o c : X X X / 1 . Anser sp . - C m c . f r . L o c . : X / l . L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - T m t . f r . L o c : 1 8 / 8 - 9 . Grus g rus ( L . ) - C m c . L o c . : X X I I I / 1 . ; C m c . D i s t . f r . L o c . : 1 8 / 8 - 9 . Phalanx 1 d i g i t i 2 a n ­

t e r i o r , L o c : X V I I I / 1 . Ot is t a r d a L . - Humerus 2 St . P r o x . f r . L o c . : X / l . ; C m c . P r o x . und D i s t . f r . ; T i b i o t . D i s t .

f r . L o c . : X / l . ; C m c . L o c . : 1 8 / 8 - 9 : Coraco ideum P r o x . f r . L o c : 1 8 / 8 - 9 . ; (sp. ?) -U l n a Diaphyse; C m c ; F e m u r 2 St. D i s t . f r . ; T i b i o t a r s u s D i s t . f r . ; T m t . P r o x . f r . L o c . : 1 8 / 8 - 9 . C m c . L o c : X X X / 1 .

F u l i c a a t r a L . - Humerus ; T m t . D i s t . f r . L o c : X X X / 1 . Humerus P r o x . f r . L o c : 1 8 / 8 - 9 . Corvus c f . f rugi legus L . - U l n a ; C m c . D i s t . f r . L o c : X X X / 1 .

6 . Esztergom-Alsósziget (Grabung F r a u V . B e r t a l a n , 1959-1966) M i t t e l a l t e r Eg re t t a alba ( L . ) - T m t . D i s t . f r . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

7. Érd-Ófalu (Grabung G . Fehér 1963) Türkenzeit, 16 . Jahrhunder t N y c t i c o r a x nyc t i co rax ( L . ) - Prämaxilla ( 6 6 . 8 . 6 1 ) ; Mandibel (66 .8 .62) L o c . : P r o f i l J ,

140-170 c m T i e f e .

Page 3: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

A b b . 1 . Fundste l len von archäologisch da t i e r t en Wildvogelfunden i n U n g a r n . Die N u m m e r n gleichen m i t jenen der " F u n d g u t - und Funds t e l l en -Dokumen ta t ion" .

Page 4: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

8. Felsőnyék-Várhegy (Grabung Z s . Miklós 1981-1982) Árpádenzeit, 11 -13 . Jahrhunder t L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - F e m u r D i s t . f r . Corvus co rax L . - U l n a f r . ; C m c . P e r d i x p e r d i x ( L . ) - Humerus Falco t innunculus L . - Ulna , L o c . : Graben I I . , Grube A .

9 . Füzesabony (Grabung F . T o m p a 1930er Jahre) M i t t l e r e Bronzeze i t , Füzesabony K u l t u r . Grus grus ( L . ) , - T m t . (57 .18 .88) (Taf . n / 2 ) L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

10 . Folyás-Szilmeg (Grabung B . I . Kutzián 1950) Spätneolithikum - Szi lmeg Gruppe . Grus grus ( L . ) - T m t . f r . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

1 1 . Gyula-Vár (Grabung N . Parádi 1960) 15-17 . Jahrhunder t Podiceps e r i s t a tus ( L . ) - Humerus (63 .1 .65) L o c . : Schurfgraben N r . 15 . südöstlicher T e i l ,

200-250 c m Tie fe ; Humerus (63 .1 .77) L o c . : Zugbrücke unter dem T u r m , "Wol f sg rube" vor dem T o r , Ho lzkoh len - und Aschenführende Schicht .

Buteo buteo ( L . ) - Humerus (63 .1 .76 ) L o c . : wie i m vorhergehenden. Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - Humerus (63 .1 .59) ( T a f . I I / 4 ) ; Ulna (63 .1 .61) (Taf . I I / 6 ) L o c . : S t r e u ­

funde. Grus grus ( L . ) - Humerus (63 .1 .60 ) (Taf . 1/1); Rad ius ; Ulna, L o c . : Streufunde; T m t . D i s t .

f r . (63 .1 .11) L o c . : aus de r "Wol f sg rube" , v o r dem T o r m i t e ine r Zugbrücke. L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

Otis ta rda L . - Ulna (63 .1 .10) L o c . : wie oben, Aythya fer ina ( L . ) - Humerus ( 6 3 . 1 . 8 . ) L o c . : w ie oben. Anas p la tyrhynchos L . - Humerus ( 6 3 . 1 . 9 ) ; F e m u r (63 .1 .6 ) L o c . : w i e oben, Humerus

(63 .1 .57) L o c : Streufunde. 12 . In te rc i sa - Dunaújváros (Grabung Museum Dunaújváros, 1980-82)

Römisches Lager und Stadt C y gnu s sp. - Ulna (CK/10) (Taf . I I / 7 ) . Anas p la tyrhynchos L . - Coraco ideum ( N r . 78); U l n a ( N r . 82); T i b i o t a r s u s f r . ( N r . 80), Anas penelope L . - Coraco ideum ( N r . 82); Ulna ( N r . 82); Anser c f . anser ( L . ) - Humérus D i s t . f r . ( N r . 80); F e m u r ( N r . 82), Anser c f . e ry thropus ( L . ) - F e m u r ( N r . 80), A c c i p i t e r gen t i l i s ( L . ) - H u m e r u s f r . ( N r . 80), T m t . f r . ( N r . 78) (Taf . I V / 9 ) ; C m c . ( N r . 80);

F e m u r ( N r . 78) Gyps fulvus (Hab l . ) - C m c . f r . (1980/16) (Taf . 1/10), Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - Humerus P r o x . f r . (1981/75) (Taf. 1/3), Humerus D i s t . f r . (1982/63);

C m c . (1981/27) (Taf . 1/12); T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (1981/40) ( T a f . I I I / 6 ) ; T m t . f r . (1982/55) . Aqui la chrysaetos L . - Co raco ideum rechts und l i n k s (CK/9) (Taf . I I I / 1 - 2 ) ; F e m u r (CK/9 )

(Taf . I I I / 3 ) ; T i b i o t a r s u s (Taf . m / 4 ) . 13 . Kardoskút-Hatablak (Grabung I . Mér i 1955-57)

Árpádenzeitliches Dorf , 11 -13 . Jahrhunder t L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - 2 St . Ulnae L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965) L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - Prämaxille (58 .4 .222) ; S t e r n u m f r . (58 .4 .289) ; Humerus (58 .4 .154) (Taf .

I I I / 7 ) ; Humerus 2 St. P r o x f r . (58.4 .235, 5 8 . 4 . 1 5 5 ) ; 3 St. Ulnae (58 .4 .113 , T a f . I I I / 8 , 5 8 . 4 . 2 9 1 . und 58 .4 .156) ; 2 S t . Synsac rumfr . (Taf . 111/12) ( 5 8 . 4 . 2 6 9 . , 58 .4 .292) ; F e m u r (58 .4 .268) (Taf . H I / 9 ) F e m u r D i s t . f r . (58 .4 .237) ; T i b i o t a r s u s 2 St . (58 .4 .293) ( T a f . I I I / 1 0 ) ; T m t . (58 .4 .44) ( T a f . I I I / l l ) .

14 . Kisköre-Gát (Grabung J . K o r e k 1965) Spätneolithikum, T i s z a - K u l t u r Ciconia c f . n i g r a ( L . ) - Co raco ideum (71 .1 .90) ; T m t . Diaphysen f r . ( 71 .1 .91 ) , L o c . : Fläche

53, Grube 1 . 15 . Kisköre-Szingehát (Grabung P . Patay 1966)

Frühe Kupferze i t - Tiszapolgár - K u l t u r Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - Co raco ideum (68.23.47) ; Scapula (68 .23 .48) ; Humerus (68 .23 .49) ,

Page 5: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

L o c . : Fläche X X / L , Grube f u . 16. Kőtelek-Huszársarok (Grabung P . Raczk i 1974)

16 /a . Frühneolithikum - Körös-Kultur Gavia a rc t i c a ( L . ) - F e m u r f r . L o c . : Grube 1 , Ardea c ine rea L . - T i b i o t a r s u s f r . L o c . : dieselben Grus grus ( L . ) - Humerus P r o x . f r . ; T m t . L o c . : dieselben 1 6 / b . Frühneolithikum - Szatmárer Gruppe Grus grus ( L . ) - C m c . L o c . : Grube 8.

17 . Maros l e l e -Pana (=Panna) (Grabung O . T r o g m a y e r 1963) Frühneotithikum - Körös - K u l t u r Podiceps r u f i c o l l i s ( P a l l . ) - T i b i o t a r s u s Podiceps e r i s t a tu s ( L . ) - Coraco ideum; Humerus ; T i b i o t a r s u s . Pelecanus onocrotalus L . - H u m e r u s f r . Ardea c i n e r e a ( L . ) - H u m e r u s f r . Egre t t a alba ( L . ) - U l n a f r . ; T m t . f r . Anser a lb i f rons (Scop.) - U l n a f r . ; C m c . f r . ; T i b i o t a r s u s f r . Anser sp. - 2 St. C m c . ; T i b i o t a r s u s f r . Anas p la tyrhynchos L . - Coraco ideum und f r . ; Humerus und F r . Anas sp. - T i b i o t a r s u s f r . Aythya f e r ina ( L . ) - Humerus Grus grus ( L . ) - C m c . F u l i c a a t r a L . - Os s ac rum; F e m u r Larus c f . argentatus Pontopp. - T i b i o t a r s u s ; T m t . Corvus sp . - C m c . L i t . : BÖKÖNYI (1964), BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

18 . Mende-Leányvár (Grabung T . Kovács 1966) M i t t l e r e Bronzeze i t , Vatyaer K u l t u r A c c i p i t e r gen t i l i s ( L . ) - j u v . T m t . (68.22.233) (Taf . I V / 1 0 ) , L o c . : Grube n. Otis t a rda L . - Ulna (68.22.255) L o c . : Spatenstich in .

19. Mezőkomárom-Alsóhegy (Grabung L . Nagy 1943) M i t t l e r e Bronzeze i t , Nagyréver K u l t u r und K u l t u r de r i n k r u s t i e r t e n K e r a m i k . Cygnus o l o r (Gm.) - H u m e r u s f r . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

20 . Mezőlak-Szélmező, T o r f l a g e r (Grabung I . Skoflek 1979) M e s o l i t h i k u m F u l i c a a t r a L . - T i b i o t a r s u s (Taf . I V / 5 ) Ga l l inu la chloropus ( L . ) - T i b i o t a r s u s (Taf . I V / 4 )

L o c . : Un te re , schneckenführende Schicht des T o r f l a g e r s L i t . : K R O L O P P & VÖRÖS (1982)

2 1 . Neszmély-Tekeres patak (Grabung J . Makkay 1959) M i t t l e r e s Neo l i t h ikum, L in ienbandkeramik , Z s e l i z e r K u l t u r Anser sp . - 1 St. (Hausgans ?) L i t . : BÖKÖNYI (1974)

22 . Nosza-Gyöngypart (Jugoslawien) (Grabung D . Garasanin 1957) Frühneolithikum, Körös-Kultur Otis t a rda L . - Humerus P r o x . und D i s t . f r . L i t . : K R E T Z O I (1962), BÖKÖNYI (1974)

23 . Ópusztaszer (Grabung K . Vályi 1980) Árpádenzeitliche Siedlung, 1 1 - 1 2 . Jahrhunder t Egre t t a garze t ta ( L . ) - Humerus ; F e m u r ; T i b i o t a r s u s P r o x . f r . Otis t a rda L . - C m c , Fu l i ca a t r a L . - Coraco ideum

L o c . : V o r d e r g r u n d der Öffnung des Feuerherdes N r . I / D . 2 4 . Ószentiván (=Tiszasziget) (Grabung I . B . Kutzián 1960)

Frühneolithikum Egre t ta alba ( L . ) - T m t . P r o x . f r . ( 6 9 . 1 2 . 1 . ) L o c . : 1 /1 . Anser c f . a lb i f rons (Scop.) - Humérus (69.12.12) L o c . : I I / K / 1 . , 3. Spatenst ich. F u l i c a a t r a L . - T i b i o t a r s u s (69 .12 .55) ; T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (69 .12 .56) L o c . : V I / e - 3 .

25 . P i l i s m a r o t - M a l o m p a t a k , Kleine Befest igung (Grabung S. Soproni 1959)

Page 6: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Kleine Römische Befest igung, 370-410 n , C h r . Anser sp . (cf . a lb i f rons)" '(Scop.) - Humerus P r o x . f r . (69.23.128) L o c . : St reufund. L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - F e m u r (69 .23 .9 ) (Taf . r v /3 ) L o c . : Streufund. Gyps fulvus (Habl . ) - Humerus P r o x . f r . (69.23.114) (Taf . 1/2), L o c . : B l o k k XL,Räumlichkeit

" G " , 100 c m T i e f e . S t r i x u r a l ens i s ( P a l l . ) - T m t . f r . (69 .23 .46) ( T a f . I V / 8 ) , L o c . : B lokk X X I , 50 c m T i e f . Athene noctua (Scop.) - T i b i o t a r s u s (69 .23 .72) L o c . : B l o k k 24/'b, Räumlichkeit " C " , 100 c m

T i e f . Corvus c f . f rugi legus L . - Humerus D i s t . f r . (69 .23 .27) L o c . : B lokk X V , Räumlichkeit " A " ,

30-90 c m T i e f . ; U lna (63 .23 .5) L o c . : B l o k k I V , 80 c m T i e f . P i ca p i c a ( L . ) - F e m u r (69 .23 .71) L o c . : B l o k k X X I V / b , Räumlichkeit " C " , 100 c m T i e f .

26 . Polgár-Csőszhalom (=Tiszapolgár) (Grabung B . I . Kutzián 1957) Spätneolithikum, Csőszhalom Gruppe Ardea c f . pu rpurea L . - T i b i o t a r s u s f r . (60 .9 .1836) L o c . : X I I I . 100-120 c m T i e f . Bubo bubo ( L . ) - T m t . D i s t . f r . (60.9 .1650) ( T a f . I V / 1 2 ) L o c . : 1/15., f . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

2 7 . Pomáz-Zravlyák (Grabung B . I . Kutzián 1956) Spätneolithikum, Z s e l i z - K u l t u r Anas sp . - Scapulafr . (57 .13 .31) , L o c . : w e s t l i c h e r T e i l des B l o k k I .

28 . Prügy-Tökföld (Grabung T . Kemencze i 1967) Spätbronzezeit, Gáva-Kultur Pha lac rocorax carbo ( L . ) - C m c . L o c . : P r o f i l . I I I . Grube 12 . Pla ta lea l eucorod ia ( L . ) - Humerus D i s t . f r . (77 .4 .157) (Taf . 1/7), L o c . : P r o f i l V . ,

Spatenstich 1-3. 2 9 . Röszke-Lúdvár (Grabung O. T r o g m a y e r 1963-1965)

Frühneolithikum, Körös-Kultur Pha lac rocorax carbo ( L . ) - Coraco ideum C r a . f r . (67.2 .1158) Ardea c i n e r e a L . - C m c . D i s t . f r . (67 .2 .1172) ; F e m u r P r o x . f r . (67 .2 .1179) L o c . : Streufund;

T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1120) L o c . : P r o f i l I . Grube 1 . , 100-120 c m T i e f . ; T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67.2 .1183) L o c . : Streufund; T m t . P r o x . f r . (67.2 .1124) L o c . : Fläche I I I / A . 60-80 c m T i e f . Phalanx 1 . d i g i t i 4 . pos t . (67.2 .1125) L o c . : Flache I . Grube 1 .

Ardea pu rpu rea L . - C o r a c o i d e u m f r . (67 .2 .1121) , L o c . : Nördlicher Abbau, 180-200 c m T i e f . ; Humerus P r o x . f r . (67 .2 .1130) , L o c . : P r o f i l m a u e r / A , Kies-Schicht ; Humerus D i s t . f r . ( 6 7 . 2 . 1201), L o c : Fläche I I I / B , 40-50 c m T i e f . ; C m c . D i s t . f r . (67 .2 .1173) , L o c : Streufund.

Ciconia c f . c i con ia L . - Radius P r o x . f r . (67 .2 .1129) , L o c : Fläche Til/A, 20-40 c m T i e f . ; C m c . (67 .2 .1095) , L o c . : Fläche I I I / B , 40-60 c m T i e f ; F e m u r D i s t . f r . (67 .2 .1130) , L o c . : NO-3 , 120-140 c m T i e f .

C icon ia c f . n i g r a L . - Humerus D i s t . f r . (67.2 .1126) L o c : Fläche I . , M i t t e . ; T m t . Diaphyse (67 .2 .1193) , L o c : Streufund.

Anas p la ty rhynchos L . - Scapula (67 .2 .1128) , L o c : S O - 1 , 30-50 c m T i e f . ; Humerus P r o x . f r . (67 .2 .1107) , L o c : Streufund; Humerus D i s t . f r . (67 .2 .1130) , L o c . : Streufund; Humerus P r o x . f r . (67 .2 .1129) , L o c . : Fläche I I I / A , 20-40 c m T i e f ; Humerus P r o x . f r . (67 .2 .1201) , L o c . : Abbau NO, 180-200 c m T i e f ; Humerus P r o x . f r . (67.2 .1207) L o c . : Streufund; Humerus D i s t . f r . (67 .2 .1172) , L o c . : Fläche I . M i t t e , 26-40 c m T i e f ; U lna (67 .2 .1126) , L o c . : wie oben; U lna P r o x . f r . (67 .2 .1122) , L o c . : S O - 1 , 30-50 c m T i e f ; Ulna (67 .2 .1129) , L o c . : Fläche I I I / A , 20-40 c m T i e f ; C m c . (67 .2 .1201) , L o c . : Abbau NO, 180-200 c m T i e f .

Aythya nyroca (Gueld.) - Humerus D i s t . f r . (67 .2 .1129) , L o c : Fläche I I I / A , 20-40 c m T i e f ; Humerus (67 .2 .1130) , L o c . : S O - 1 , 30-50 c m T i e f .

Aythya fu l igu la ( L . ) - Humerus (67 .2 .123) , L o c . : Fläche I I I / B , 40-60 c m T i e f . Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - Humerus P r o x . f r . (67 .2 .1201) , L o c . : Streufund; U lna (67 .2 .1130) ,

L o c . : S O - 1 , 30-50 c m T i e f . C i r cus aeruginosus ( L . ) - F e m u r (67.2 .1127) (Taf . I V / 2 ) , L o c . : NO-3 , 120-140 c m T i e f ;

T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1147) , L o c . : Streufund. Ci rcae tus ga l l i cus ( G m . ) - T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1180) , L o c . : Streufund, Grus g rus ( L . ) - T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1201) , L o c : Fläche Ul/A, 20-40 c m T ie f , F u l i c a a t r a L . - T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1183) , L o c . : Streufund. Columba c f . palumbus L . - T i b i o t a r s u s D i s t . f r . (67 .2 .1129) , L o c : Fläche n i / A , 20-40 c m

T i e f .

Page 7: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

L i t . : BÖKÖNYI (1974). Die Überreste der i n d iese r A r b e i t angegebenen folgenden A r t e n der v o r ­läufigen L i s t e konnten i m M a t e r i a l n icht wieder aufgefunden werden: Anse r anser. Anse r sp . , L y r u r u s t e t r i x . Anthropoides v i r g o , Oti3 ta rda und Numenius arquata .

30. Sop ron -Krau t acke r (Grabung E . J e r e m 1979-1982) Ha l l s t ad tze i t - L a Téne Ze i t Ixobrychus minutus ( L . ) - Humerus ; T m t . , L o c . : Grube 129, 40 c m T i e f . (1980) Anse r c f . e ry th ropus ( L . ) - Humerus D i s t . f r . , L o c . : Grube 114. 50 c m Tie fe . (1980) Corvus co rax L . - T m t . , L o c . : Feue rhe rd 96 /1979 . Corvus c o r o n e - c o r n i x Gruppe - U lna L o c . : Grube 105/1980; Radius; C m c . L o c . : Grube N r .

111/19807" S t r i x aluco L . - T m t . L o c . : Haus 270/1982.

3 1 . Szabadszállás-Tőzegtelep (Tor f l age r ) (Grabung A . Horváth 1964) M e s o l i t h i k u m - Unteres Lager des T o r f e s . Pha l ac roco rax ca rbo ( L . ) - T i b i o t a r s u s (65 .3 .187) ; Scapula (65.3 .177) Anas p la tyrhynchos ( L . ) - 2 St. Coraco ide i ( 6 5 . 3 . 1 7 4 . und 176) Aythya fe r ina ( L . ) - Coraco ideum (65.3 .175) G a l l i n u l a ch loropus ( L . ) - T m t . (65 .3 .179)

32. Szajol-Felsöföld (Grabung P . Raczk i 1976) Frühneolithikum, Körös-Kultur Anas sp. - C m c . L o c . : P r o f i l 4 . , Grube 1 . 60-95 c m T i e f . Anse r anser ( L . ) - F e m u r L o c . : Haus . Anas p la tyrhynchos L . - Humerus f r . L o c . : P r o f i l 2 . , Grube 1 . 115-120 c m T i e f . C icon ia c f . n i g r a L . - Coracoideum L o c . : Haus. Otis t a rda L . - C m c , L o c : P r o f i l 1 0 . , Grube 1 .

33. Szarvas-Rózsás (Grabung J . Kovalovszkt 1956) Árpádenzeit, 10 -12 . Jahrhunder t . L i m o s a l i m o s a ( L . ) - 2 St. H u m e r i (59 .8 .201) ; Ulna (59 .8 .202) ; T m t . (59 .8 .203) , L o c . : F a l l ­

grube 4 . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

34 . Százhalombatta-Téglagyár (Z iege l fab r ik ) (Grabung T . Kovács 1963) M i t t l e r e Bronzeze i t , V a t y a - K u l t u r L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - Humerus D i s t . f r . L o c . : Niveau T / 1 4 . (66.18.582) ( T a f . I / 8 )

35 . Szegvár-Tíízköves (Grabung J . K o r e k 1970) Spätneolithikum, T i s z a - K u l t u r Pelecanus sp . - C m c . D i s t . f r . , (72 .1 .47) L o c . : Fläche X I I I , Grube B . Anse r sp . - U lna (72 .1 .106) , L o c . : Fläche X I I I . Hal iaetus a l b i c i l l a ( L . ) - C m c . D i s t . f r . (72 .1 .337) , L o c . : Streufund.

36 . Szerencs-TakLaföldvár (Grabung T . Kemenczei 1967) Spätneolithikum, T i s z a - K u l t u r Anse r anser L . - Coraco ideum, T i b i o t a r s u s D i s t . f r . ; T m t . L o c . : Grube n - I I I / 2 . Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - U l n a f r . , L o c : wie oben.

37. Szolnok-Szanda (Grabung N . K a l i c z - P . Raczki 1977-78) Frühneolithikum, Körös-Kultur ? Pla ta lea l eucorod ia ( L . ) - Phalanx 1 . d ig i t 2 . ant . ( N r . 96), Anser anser L . - Coraco ideumf r . ( N r . 94); C m c . ( N r . 35); C m c . f r . ( N r . 103) Anse r c f . fabalis ( L a t h . ) - C m c . ( N r . 74) Anas p la tyrhynchos L . - Humerus ( N r . 68); 3 St. Humerus P r o x . f r . ( N r . 2 6 . , 4 3 . , 54);

2 St. C m c . ( N r . 69, 96); C m c . f r . ( N r . 93) . Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - C m c . ( N r . 42) Grus grus ( L . ) - C m c . ( N r . 70); Phalanx 1 . d ig i t 1 . an t . f r . ( N r . 84) Otis t a rda L . - F e m u r f r . ( N r . 65); C m c . P r o x . f r . ( N r . 101) Corvus c f . c o r o n e - c o r n i x - U l n a f r . ( N r . 99)

38. Tác-Gorsium (Grabung J . F i t z und M i t a r b e i t e r 1958-78) Römische Stadt, 1-4. Jahrhunder n . C h r . C icon ia c f . c i con i a L . - Ulna 2 S T , P r o x . f r . ( 60 .261 .8 ) ; T m t . (60 .493 .5 ) , L o c . : Streufunde. Anse r c f . anser L . - Humerus (61.1433.13) ; Humerus D i s t . f r . (61 .1311.88) , L o c . : Streufunde. Anser c f . fabal is (Latham) - Humerus P r o x . f r . (61 .1326 .2 ) , L o c . : Streufunde. Anas p la tyrhynchos L . - 2 St. H u m e r i ( 61 .1216 .8 . , 61 .1355 .52) ; H u m e r u s f r . (61 .1298 .6) , L o c . :

Streufunde.

Page 8: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Anas c r e c c a L . - Humerus (61 .1351.19) , L o c . : V i l l a I I I , Brunnen M / 1 3 , 16ter Spatens t ich . Aythya f e r ina ( L . ) - Ulna (62 .234 .5 ) ; F e m u r (61 .113 .32) , L o c . : Streufunde. Aythya c f . fu l igu la ( L . ) - T i b i o t a r s u s f r . (61 .213 .32) , L o c . : Streufunde. A c c i p i t e r g e n t i l i s ( L . ) - Humérus (61 .1319.15) ; U l n a (61.1318.15) , L o c . : Streufunde. Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - C r a n i u m f r . (61 .1361 .32) ; Humerus (61.983.8) (Taf . 1/5), L o c . :

S t reufunde . ; F e m u r ; F e m u r D i s t . f r . (61 .1357 .27) , L o c . : V i l l a I I I , Brunnen 22ter Spa­t ens t i ch ; F e m u r P r o x . f r . (61 .1361.32) , L o c . : V i l l a I I I , Brunnen 26ter Spatenstich; T m t . P r o x . f r . (61.1362.28) , L o c . : V i l l a I I I , Brunnen 27ter Spatenst ich.

C i r c u s aeruginosus ( L . ) - Ulna (63 .464 .9 ) , L o c . : Streufunde. P e r d i x p e r d i x ( L . ) - T i b i o t a r s u s (61 .1195.4) , L o c : Streufunde. Grus grus ( L . ) - Humerus P r o x . f r . (61.1249); F e m u r (61.1367.7) (Taf . I I I / 5 ) ; 2 St. T i b i o ­

t a r sus ( 6 0 . 1 4 . 1 0 . , 61 .1428 .8 ) ; T m t . D i s t . f r . (60 .773 .13) , L o c . : Streufunde. Otis t e t r a x ( L . ) - T m t . (61.1331.19) (Taf . I V / 6 ) , L o c . : V i l l a H I , Brunnen M / 1 3 , 16ter Spa­

t e n s t i c h . Columba pa lumbus L . - T i b i o t a r s u s (61 .1325.17) , L o c : Streufunde. Corvus f rugi legus L . - U lna (61 .68 .5 ) ; T i b i o t a r s u s (61 .1358.39) , L o c . : V i l l a I I I , Brunnen 23ter Spatens t ich . Corvus sp . - H u m e r u s f r . (61 .1354.39) ; T m t . (61 .1354 .39) , L o c : Streufunde. Die in früheren Publ ika t ionen erwähnte Anas querquedula (Ulna), sowie ein Synsacrum von Haliaetus a l b i c i l l a und endl ich 344 Stück unbes t immte Vogelknochen (BÖKÖNYI 1984) konnten nicht vorgefunden werden . Aufgrund der R e v i s i o n so l l Coloeus monedula ges t r ichen werden , die rechte B e s t i m m u n g i s t : P e r d i x p e r d i x . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974, 1984) .

39. Tápiószele-Tífzköves (Grabung J . Banner 1951) B r o n z e z e i t . Aythya f e r i n a ( L . ) - F e m u r (245), L o c : Grube 6 . 50 c m T i e f e . Aqu i l a chrysae tos L . - Humerus P r o x . f r . (1214), L o c . : Grube B / 9 - 1 0 ; Humerus P r o x . f r . ;

Coraco ideum L o c : Streufunde (Taf . 1/1-2) 40 . Tiszaföldvár-Téglagyár (Z iege l fab r ik ) (Grabung A . Vaday 1980)

Sarmat ische Siedlung, Ka i se r ze i t l i ches B a r b a r i k u m Ciconia c i c o n i a ( L . ) - j u v e n i l e r Knochen eines Vogels (Humerus , Ulna , T m t . ) L o c . : Grube 28 .

4 1 . Tiszalök-Rázom (Grabung I . Méri 1950) Árpádenzeitliches Dorf , 11-13 . J ah rhunde r t . Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - U l n a f r . (819), L o c : 1 1 / A . Haus . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

42 . T i sza luc -Dankadomb (=Dank6halma) (Grabung N . K a l i c z 1957, 1960) M i t t l e r e B ronzeze i t , Hatvaner K u l t u r Pha l ac roco rax carbo ( L . ) - Ulna (69 .2 .402) (Ta f . I I / 5 ) , L o c . : un te r dem V I / 4 B Haus . Cicon ia c f . n i g r a ( L . ) - T m t . L o c . : Streufunde. Anser sp . - Humerus (69 .2 .402) , L o c : V I / 3 B - D , ; C m c . L o c . : Streufunde. Grus g rus ( L . ) - T i b i o t a r s u s f r . ; Phalanx 1 . d i g i t i 2 . an t . , L o c . : Streufunde. Gyps fui vus (Hab i . ) - Rad ius f r . (69 .2 .134) (Taf . I V / 1 ) . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965),BÖKÖNYI (1974).

43 . T i s z a l u c - S a r k a d (Grabung P . Patay von 1974 an) M i t t l e r e Kupfe rze i t - Gruppe von Hunyadhalom Podiceps c r i s t a t u s ( L . ) - Humerus ( 8 1 . 5 . 7 ) , L o c . : Grube 7 3 / A . Pla ta lea l eucorod ia ( L . ) - C o r a c o i d e u m f r . , L o c : Grube 5 7 / A . Anas sp . - Coraco ideum ( 8 1 . 5 . 6 ) , L o c . : Grube 7 3 / A . C y gnu s c y gnu s ( L . ) - C m c . (81 .5 .13) L o c : Grube 6 4 / A . Aqui la chrysae tos ( L . ) - C m c ( 8 1 . 5 . 2 ) , L o c : Grube 1 8 / A . Haliaetus a l b i c i l l a ( L . ) - C m c . (81 .5 .9 ) (Taf . 1/13), L o c : Grube 1 8 / A . ; C m c (81 .5 .8 ) L o c :

wie oben, ; Phalanx 1 . d i g i t i 2 . an t . (81 .5 .10) L o c : wie oben , ; U lna (81 .5 .12) ; C m c . (81 .5 .14 ) (Taf . 1/14), L o c : 6 4 / A . G r u b e .

Grus grus ( L . ) - Coracoideum (81 .5 .11 ) , L o c . : Grube 5 7 / A . 44 . Tiszavasvári-Keresztfal (Grabung J . Makkay 1962-63)

Spätneolithikum Pla ta lea l eucorod ia ( L . ) - C m c f r . ( 7 0 . 5 . 7 ) , L o c : I I I . 100-120 c m T i e f e .

45 . Tiszavalk-Négyesi határ (Grabung P . Patay 1968) M i t t l e r e s N e o l i t h i k u m , Alföld-Linienbandkeramik.

Page 9: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

F u l i c a a t ra L . - H u m e r u s f r . ( 7 2 . 4 . 6 ) , L o c : Oberfläche I , Spatenstich 4 . 4 6 . Tiszavalk-Têtes (Grabung P . Patay 1968)

Spätneolithikum - E n e o l i t h i k u m

Pla ta lea leucorodia ( L . ) - Ulna, L o c : Fläche I , Spatenstich 1-2. 4 7 . Tokod-Erzsébet akna (Grabung A . Mócsy 1956, 1960)

Römisches Lager , 2 - 4 . Jahrhunder t n . C h r .

G r u s grus ( L . ) - C r a n i u m und 9 Knochenfragmente eines I n d i v i d u u m s . L i t . : BÖKÖNYI & JÄNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

48 . Tószeg-Laposhalom (Grabung L . Márton 1906) M i t t l e r e Bronzeze i t - Hatvan-Füzesabony K u l t u r Ot i s ta rda ( L . ) - T m t . P r o x . f r . (Knochengerät) G r u s grus ( L . ) - U lna P r o x . f r . (109/906.472) L i t , : L A M B R E C H T (1933, S. 792)

4 9 . Tűrkeve-Móricz (Grabung I . Méri 1948) M i t t e l a l t e r , 15 -16 . Jahrhunder t Cicon ia c icon ia ( L . ) - T m t , (54 .3 .376) (Taf . I V / 1 1 ) , L o c . : Haus I I I , Umgebung eines

Feuerherdes Ot i s t a rda L . - T i b i o t a r s u s (54 .3 .823) (Taf . I I / 2 ) , L o c . : Haus 14 . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

50. Visegrád-Kálvária (Grabung M . Héjj 1953-54) M i t t e l a l t e r , 14 . Jahrhunder t M i l v u s c f . m ig rans (Bodd.) - Humérus P r o x . f r . P e r d i x p e r d i x ( L . ) - 2 St, Coraco ideum und Coraco ideum f r , 3 St. H u m e r i und H u m . f r . ;

2 St. Ulnae und U l n a f r . ; 2 St. C m c f r . ; 4 St . F e m u r f r . ; 5 S t . T i b i o t a r s u s f r . Phasianus colchinus L . - Coraco ideum und C o r a c o i d e u m f r . , T u r d u s sp . - 1 S t . Knochen L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

5 1 . Visegrád-Palota (=Palast) (Grabung M . Héjj 1952-63) 5 1 / a , - M i t t e l a l t e r , 14-15 . Jahrhunder t P e r d i x pe rd ix ( L . ) - 3 St. Coraco ideum und F r . ; 3 S t . Scapula; 1 S t . F r , ; 3 St. H u m e r i und

6 St. F r . ; 3 St . Ulnae und F r . ; 3 St. F e m u r und 2 St. F r . ; 3 St . T i b i o t a r s u s und 1 St . F r . ; 2 St. S a c r u m .

Phasianus co lch icus L . - H u m e r u s f r . F u l i c a a t r a L . - Coraco ideumfr . Columba palumbus L . - T m t . S t r i x aluco L . - 2 St . H u m e r u s f r . Corvus frugi legus L . - C r a n i u m T u r d u s c f . v i s c i v o r u s L . - Humerus und F r . , T u r d u s c f . p i l a r i s L . - Ulna 5 1 / b . - M i t t e l a l t e r , 16-17 . J ah rhunde r t . Anas querquedula L . - Humerus S t r i x aluco L . - S t e r n u m f r . ; T m t . L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

52 . Visegrád-Salamontorony (=Alsővár) (Grabung M . Héjj 1952-63) M i t t e l a l t e r , 15-17 . Jahrhunder t . Aegypius monachus ( L . ) - C m c . (63 .3 .377) (Taf . 1/9) P e r d i x p e r d i x ( L . ) - Ulna L y r u r u s t e t r i x ( L . ) - T m t . Columba palumbus L . - Humerus Bubo bubo ( L . ) - Radius und F r . , Upupa epops ( L . ) - C r a n i u m Aves sp. indet - 105 St. L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965), BÖKÖNYI (1974)

53. Visegrád-Várkert (Grabung J . Kova lovszk i 1980) Árpádenzeitliches Dor f , 1 0 - 1 1 . J ah rhunde r t . Anas p la tyrhynchos L . - F e m u r Anse r c f . anser ( L . ) - H u m e r u s f r . ; U l n a f r . ; R a d i u s f r . ; Coraco ideum; F e m u r f r . P e r d i x p e r d i x ( L . ) - Humerus ; Co raco ideum; F e m u r D i s t . f r . ; T m t . und T m t . P r o x . f r . T u r d u s c f . p i l a r i s L . - Humérus, T m t .

Page 10: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Gar ru lus g landar ius ( L . ) - T m t . f r . L o c . : Grube 8.

54. Zalaszentmihály-Tőzegtelep (^Tor f l age r ) (Grabung K . Sági 1955) ? B r o n z e z e i t . Pelecanus c f . onocrota lus L . - H u m e r u s ; Synsacrum L i t . : BÖKÖNYI & JÁNOSSY (1965)

55 . Zalavár-Vár (=Burg) (Grabung C s . Á . 'Sós 1973) Frühes M i t t e l a l t e r , 8 -9 . Jahrhunder t Phasianus co l ch i cus L . - T m t . L o c . : V s - 4 1 . (Ta f . I V / 7 )

SYSTEMATISCHE BESCHREIBUNG Gav i i fo rmes

Gavia a rc t i c a (Linné) (Fundstel le : 16)

Obzwar von d e m einzigen F e m u r d iese r A r t keine exakten Abmessungen abgenommen werden können, beweist e in u n m i t t e l b a r e r V e r g l e i c h m i t dem rezen ten Skelet telement (kurzer , s t a r k gebo­gener Oberschenkelknochen) eine absolute morphologische Identität m i t dem Pracht taucher (Gavia a r c t i c a ) . Die morpholog i sche Spez ia l i s ie rung der Knochen d e r Seetaucher (Gaviidae) i s t so hochgra ­d i g , dass eine I d e n t i f i z i e r u n g auf d e m Niveau der F a m i l i e / O r d n u n g keinem Zwei fe l un te r l i egen kann. Da unter den v i e r europäischen A r t e n Gavia s te l la ta absolut k l e ine r , G . i m m e r und G . adamsi g r ö s -ser sind (die Körpermasse d ieser A r t e n überschneiden s i ch laut den Li te ra turangaben überhaupt nicht ) , so kann die a r t l i c h e Bes t immung r e i n aufgrund d e r Grösse bestätigt w e r d e n .

Das i s t das e r s t e V o r k o m m e n eines Seetauchers i m Holozän unseres Gebietes und wurde i n d e r L i t e r a t u r b is j e t z t nu r flüchtig erwähnt (JÁNOSSY 1979) . Diese A r t n i s te t heute nur i m nörd­l ichen T e i l Europas und i s t nur e in ge legent l icher Win te rgas t i n U n g a r n . Es dürfte i m frühen Neo­l i t h i k u m ein ähnlicher F a l l gewesen se in .

Pod ic iped i fo rmes Podiceps e r i s t a tus (Linné) (Fundste l len: 1 1 , 17, 43)

Da die Knochen des Ordo bzw. de r F a m i l i e der Lappentaucher weitgehend s p e z i a l i s i e r t s ind , i s t die Bes t immung d e r Gruppe nicht p r o b l e m a t i s c h . Un te r den euras ia t i schen A r t e n i s t d e r Hauben­taucher (Podiceps c r i s t a t u s ) die grösste A r t und so kann aufgrund der Masse keine andere F o r m i n Be t rach t gezogen w e r d e n .

Das M a t e r i a l von Maros l e l e -Pana (17) konnten w i r n ich t wieder vorf inden (BÖKÖNYI & J Á ­NOSSY 1965). Die Länge des von d i e se r Fundste l le s tammenden Humerus wurde m i t 94 .2 m m v e r ­messen . Die Masse d e r selben Knochen der zwei anderen Funds te l len sind die folgenden:

Lange P r o x . D i s t . Diaphysenbr . B r e i t e

H u m e r u s (43) 105,0 17,0 10 ,0

" (17) 97 ,3 17,6 10,0 4 ,6

Wie bekannt sind die Lappentaucher eine e x t r e m ans Wasser leben angepasste Gruppe, die heute an Binnengewässern m i n i m a l e r Grösse und Tiefe überall vorzuf inden s i n d .

Podiceps r u f i c o l l i s (Pal las) (Fundstel le : 17)

Wie erwähnt, konnte das M a t e r i a l von Maros l e l e -Pana (17) nicht w iede r aufgefunden w e r d e n . D i e Länge des damals bes t immten T i b i o t a r s u s wurde i n 65 ,8 m m angegeben (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965).

Heute i s t diese A r t unser häufigster T a u c h e r .

Page 11: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Pelecan i fo rmes Pelecanus s p .

(Fundste l len: 2, 17, 35, 54)

Das M a t e r i a l von M a r o s l e l e - P a n a (17) l iegt n icht vo r , ebenso wie e in Stück von Békés-Város-erdo (2 D i s t . f r . des C m c ) . Wie das an anderer Stel le schon v e r m e r k t wurde (BÖKÖNYI & JÁNOS­SY 1965) scheint e in 306,0 m m langer Humerus (54) wen ige r m i n e r a l i s i e r t und daher jünger als b ronzeze i t l i ch zu se in , wobei das Synsacrum aus de r selben Fundste l le t iefbraune Farbe hat, wie die Torffunde i m a l lgemeinen . Die P r o x i m a l b r e i t e des Cmc (2) be t ragt 36 ,0 m m . Wobei die os te -ologischen M e r k m a l e der Pel ikane i m al lgemeinen ganz besonders ausgeprägt s ind , s ind die D i f f e ­renzen zwischen den Z w i l l i n g s a r t e n Pelecanus c r i s p u s und onocrotalus n ich t k l a r . Es l i egen i n v e r ­schiedenen Sammlungen Europas so wenig Skelette d iese r zwei , heute s i ch schon i m Auss terben be­findenden A r t e n vo r , dass eine etwaige s ta t i s t i sche Di f fe renz zwischen diesen beinahe g le lchgrossen F o r m e n kaum zu bestätigen i s t . Ebendeswegen scheint die Bezeichnung Pelecanus sp . exakt zu s e in .

Pel ikane sind an ausgedehnte Sumpfgebiete und Röhrichte gebunden. Das Verschwinden solcher Biotope auf unse rem Kontinent führt zum Aussterben d iese r F o r m e n .

Pha lac rocorax ca rbo (Linné) (Fundste l len : 28, 29, 3 1 , 42)

Wie bekannt, s ind die K o r m o r a n e osteologisch i n so lchem Masse s p e z i a l i s i e r t , dass die B e ­s t immung der Gruppe ganz e indeut ig i s t . Unter den europäischen A r t e n i s t der K o r m o r a n (Pha l ac ro ­corax carbo) die we i t grösste A r t , wobei eine Iden t i f i z i e rung m i t der etwa g le ichgrossen os tas ia ­t i schen Pha lac rocorax f i lamentosus von t i e rgeographischen Gründen p r a k t i s c h ausgeschlossen i s t .

Das M a t e r i a l der Fundste l len 29 und 31 i s t zu brüchig dazu, u m von demselben exakte A b ­messungen abnehmen zu können. Die Lange der U lna (42) betragt 178,0 m m , das selbe Mass des Carpometacarpus (28) 77,2 m m , m i t e ine r P r o x i m a l b r e i t e von 15,5 m m . Dis ta le B r e i t e des H u m e ­rus des M a t e r i a l e s aus der letzgenannten Fundstel le (28) wurde i n 22, 5 m m ve rmessen . A l l e Masse l iegen i m Bere iche der P lusva r i an ten meines bescheidenen rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l e s .

Kormorane sind e x t r e m ans Wasser leben s p e z i a l i s i e r t e F o r m e n , die me i s t an Seeküsten oder i n f i schre ichen Binnengewässern vorzuf inden s i nd .

C i c o n i i f o r m e s Ardea c inerea Linné

(Fundste l len: 5, 16, 17, 29)

E i n eingehender V e r g l e i c h de r Stücke m i t dem rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l bewies es e i n ­deut ig , dass es s ich u m eine R e i h e r a r t handelt . Un te r den europäischen Reihervögeln kommen der Grösse nach nu r de r F i s c h r e i h e r (Ardea c inerea) , de r P u r p u r r e i h e r ( A . purpurea) und de r S i l b e r ­r e i h e r ^Egret ta (Casmerodius) a lbaj In Bet rach t , die anderen A r t e n s ind beträchtlich k l e i n e r . Wobei die Knochen des S i l b e r r e i h e r s morpho log i sch von jenen de r V e r t r e t e r der Gattung A r d e a - i n absolu­t e m Masse abweichen, sind die entsprechenden Skelet telemente des P u r p u r r e i h e r s a l l geme in sch lan- -ke r und schwächer, als jene des F i s c h r e i h e r s .

Wobei das M a t e r i a l von Maros l e l e -Pana nicht v o r l i e g t , sind die Masse der übrigen Funde die folgenden (29): Dis ta l f ragment des Carpometacarpus n i ch t e inwandfrei messba r . Das Mass , dass etwa der s t recke " D i d " von DRIESCH (1976) en t spr ich t , beträgt rund 10 m m . P r o x i m a l b r e i t e des F e m u r ("Bp" bei DRIESCH) m i s s t 15 ,8 m m (bei e inem rezenten A . c ine rea 14 ,0 ; bei zwei A . p u r ­ purea 12,2 und 12,3 m m ) . D i s t a l f r . des T ib io t a r sus zeigt eine D i s t a l b r e i t e von 12,0 m m vor ! A . c ine rea rezent 12 ,4 m m (2x), A . p u r p u r e a 10.2 und 11,2 m m ! . Wie bei den meis ten Vogelgruppen sind i n d iesem F a l l e auch die Phalangen besonders c h a r a k t e r i s t i s c h . Die Länge des Phalanx 1 . d i -g l t i 4 (29) beträgt 36,0 m m , m i t e ine r Diaphysenbrei te (in de r Mi t t e ) von 3,0 m m . Be i e inem r e ­zenten E x e m p l a r des F i s c h r e i h e r s i s t dieses Masspaar 3 4 , 0 / 3 , 2 , bei zwei Stücken des P u r p u r r e i ­hers 3 9 , 0 / 2 , 8 und 4 0 , 0 / 3 , 0 m m , welche Masse eine absolute Abweichung i n den P r o p o r t i o n e n be­w e i s t .

E n d l i c h messen die d i s ta len Epiphysen des F e m u r (1) 15,5 m m , die jenigen der T i b i o t a r s i 12,0 m m und (2) (etwas beschädigt) etwa 13 m m .

Die P r o x i m a l b r e i t e eines F ragmen te s des Ta r some ta t a r su s (29) beträgt 13,0 m m .

Page 12: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Ardea purpurea Linné (Fundste l len: 5, 26, 29)

Das Coraco ideum (5) i s t n icht exakt messbar , aufgrund de r schlanken F o r m gehört aber das Stück höchstwahrscheinlich zum P u r p u r r e i h e r . Das M a t e r i a l von Polgár-Csőszhalom (26) l i eg t n ich t vor , die Masse de r Stücke von (29) sind die folgenden: die mediale Länge des Coracoideums (Mass L m bei DRIESCH 1976) beträgt 55 m m (rezent: A . pu rpu rea 54, A . c ine rea 60 m m ) . P r o x i m a l e B r e i t e des Humerus 2 2 , 0 , D i s t a l b r e i t e desselben 17,0 m m . Das D i s t a l f r . des Carpometacarpus kann schwer exakt gemessen w e r d e n . Das Mass " D i d " von DRIESCH (1976) wäre etwa 7,2 m m . D i e Analyse bzw. die Di f fe renzen zwischen Ardea c ine rea und pu rpu rea wurden anlässlich der vo range­henden A r t angegeben.

Beide A r t e n leben heute i n f i schre ichen , seichten Gewässern unseres Gebietes, de r P u r p u r ­r e i h e r eher in grösseren zusammenhangenden Röhrichten.

E g r e t t a (Casmerodius) alba (Linné) (Fundstel len: 6, 17, 24)

Bedauer l i cherweise konnten die Funde von M a r o s l e l e - P a n a (17) und E s z t e r g o m (6) n icht w iede r vorgefunden w e r d e n . Übrigens sind al le Knochen des S i l b e r r e i h e r s gut s p e z i a l i s i e r t und daher e i n -wandre i be s t immbar , stärker, robus te r als diejenigen andere r R e i h e r . Die p r o x i m a l e B r e i t e des Ta r someta ta r sus (24) beträgt 15,2 m m .

Diese A r t w a r annehmbar ursprünglich wei t v e r b r e i t e t i n unseren Sumpfgebieten sie wurde dann durch menschl iche Tätigkeit beinahe ausgerottet und v e r m e h r t s ich heutzutage du rch den i n t e n -sieven Vogelschutz w i e d e r .

Eg re t t a garze t ta (Linné) (Fundste l le : 23)

A l l e Knochen zeigen eindeut ig die morphologischen Charakterzüge der S i lbe r - bzw. Seiden­r e i h e r . Der Grösse nach kann aber nur die letzgenannte A r t i n Be t rach t gezogen w e r d e n . Un te r den vorgeführten Knochen können nur am Humerus e inwandfreie Masse genommen werden, die Reste der anderen zwei Extremitätenknochen-Fragmente sind zu brüchig dazu. Die Länge des Humerus be ­trägt 100,5 m m , die P r o x i m a l b r e i t e (Bp bei DRIESCH 1976) 17,0 m m , die D i s t a l b r e i t e 14,0 m m , was völlig der Grössenkategorie des rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l e s en t sp r i ch t (Lange: 102-107, P r o x . - B r e i t e : 16-17, D i s t a l b r . : 14 m m ; n = 2 ) .

Das i s t das e r s te subfossi le V o r k o m m e n d ieser heute noch loka l sehr ve rb re i t e t en A r t i n U n ­garn , und i n Europa i m a l lgemeinen .

Nyc t i co rax nyc t i co rax (Linné) (Fundste l le : 7)

E i n eingehender V e r g l e i c h der Schnabelknochen m i t dem entsprechenden anatomischen E lement verschiedener r e i h e r a r t i g e r Vögel sp r i ch t eindeutig Für eine Identität m i t dem Nach t re ihe r ( N y c t i ­ co rax n y c t i c o r a x ) . Bedauernswer te rweise können keine eindeutigen Abmessungen angegeben w e r d e n .

Das i s t de r e rs te subfossi le Nachweis aus Ungarn und aus ganz Europa d ieser heute i n u n ­se rem Gebiet und i n den südlicheren T e i l e n Europas i n entsprechenden Gewässern wei t v e r b r e i t e ­t e r " D o m m e l - A r t " .

Ixobrychus minu tus Linné (Fundste l le : 30)

Die Z w e r g d o m m e l ( Ixobrychus minutus) i s t wei t die k le ins te A r t un te r den r e i h e r a r t i g e n V ö ­geln unseres Kont inentes . Die typischen r e i h e r a r t i g e n osteologischen Charakterzüge, k o m b i n i e r t m i t den kleinen Dimensionen machen die a r t l i c h e B e s t i m m u n g e inwandf r e i . Die Länge des Humerus be ­trägt 58,0 m m die P r o x i m a l b r e i t e 8,0 m m die D i s t a l b r e i t e 7,0 m m und die Diaphysenbrei te ( in d e r M i t t e des Knochens) 2 ,6 m m . Dieselben Masse des T a r s o m e t a t a r s u s s ind: L . 48,6 m m , P r o x . B r . 7,2 m m , D i s t . B r . 6 ,0 m m , D i a p h . B r . (am schmälsten Punkt der Diaphyse) 2 ,6 m m .

Die an Gewässern und i n Röhrichten unseres Kontinentes sehr ve rb re i t e t e A r t wurde d u r c h diese Funde zum e r s t en M a l i n Ungarn und i n ganz Europa subfossi l bestätigt.

Page 13: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Pla ta lea l euco rod ia (Linné) (Fundste l len: 5, 28, 37, 43, 44, 46)

Die Knochen des Löfflers (Platalea l eucorod ia ) sind unter den S torchar t igen besonders spez ia ­l i s i e r t und daher gut b e s t i m m b a r . Besonders c h a r a k t e r i s t i s c h i s t das Coraco ideum, das i m Bes i tz eines V e r g l e i c h m a t e r i a l e s ohne P r o b l e m zu i d e n t i f i z i e r e n i s t . Die innere Länge ( L m bei DRIESCH 1976) des Coracoideums (43) i s t etwa 55 m m . Das Dis ta l f ragment des Humerus m i t d e r c h a r a k ­t e r i s t i s c h e n Stellung der T r o c h l e e n (28) i s t 22, 5 m m b r e i t . Die p r o x i m a l abgebrochene Ulna (5) -wie d iese r Knochen i m a l lgemeinen , - i s t schon n icht i n solchem Masse s p e z i a l i s i e r t , wie die an ­deren Ske le t t e lemente . D e r Knochen dürfte etwa 160 m m lang gewesen s e i n . Für P la ta lea sp r i ch t die F o r m der dis ta len Epiphyse und die i n ge rade r L i n i e stehenden acht Anhaftspunkte der A r m ­schwingen-Federn (bei dem a l l e i n ähnlichgrossem Reihervoge l unseres Gebietes, dem S i l b e r r e i h e r stehen zehn Anhaftspunkte de r genannten Fede rn i n e ine r gewundenen L i n i e ) . Der Carpometacarpus (44) i s t l e i d e r s t a rk beschädigt, die c h a r a k t e r i s t i s c h e n T e i l e sprechen aber auch für diese A r t . D i e Länge des Knochens i s t rund 82 m m . End l i ch kann die entlang der Längsachse gebrochene Flügel-phalange (37, P h a l . 1 . d i g . 2 . a n t e r i o r ) nur m i t gewisse r Wahrsche in l i chke i t d ieser A r t zugeschr ie ­ben w e r d e n .

Das sind die e rs ten Beweise des Vorhandenseins d ieser A r t aus unserem Holozän. Die Löffler sind an ganz speziel le seichte, p lanktonre iche Gewässer gebunden und sind auch heute i n en tsprechen­den Biotopen in unserem Gebiet sehr v e r b r e i t e t , i m übrigen Europa jedoch die grössten Raritäten.

Cicon ia c f . c i c o n i a (Linné) (Fundste l len : 5, 29, 38, 40)

Da die osteologischen Differenzen zwischen dem W e i s s - und Schwarzs to rch i n de r L i t e r a t u r nicht ana lys i e r t sind, und die s i c h e r l i c h wenigstens an e inem T e i l der Knochen wahrnehmbaren , nur s t a t i s t i s ch erfassbaren Verschiedenhei ten an me inem spärlichen rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l n icht k l a r s ind , i s t es besser die Funde als " c f . " zu bezeichnen.

Das Coraco ideum-Fragmen t (5) i s t n ich t exakt messbar , da es dazu zu brüchig i s t . Aufgrund der Stämmigkeit des Knochens s tammt e r eher v o m W e i s s t o r c h . Ebenso uns icher i s t die Zugehörig­keit des Radiusfragmentes (29) . E i n 102 m m langer Carpometacarpus (29) und ein p r o x i m a l e s B r u c h ­stück des selben Knochens (5), m i t e iner B r e i t e von 23, 5 m m gehört aufgrund der P r o p o r t i o n e n auch eher zu C . c i c o n i a . Das selbe bezieht s ich auf das D i s t a l f r . des F e m u r s (29), dessen D i s t a l ­b re i t e ( " B d " bei DRIESCH 1976) 22, 5 m m i s t .

D i e T e i l e des Skelettes eines jungen Vogels (40) sind noch weniger entsprechend für eine morpho log i sch-sys temat i sche Analyse, wie die vorangehenden.

Das M a t e r i a l von Tác-Fövenypuszta (38) wurde w i e d e r u m l e i d e r i n den Sammlungen nicht v o r ­gefunden.

C icon ia c f . n i g r a (Linné) (Fundste l len : 14, 29, 32, 42)

Die recht brüchigen Coraco id -F ragmen te (14 und 32) wurden aufgrund i h r e r P ropo r t i onen eher als zum Schwarzs t roch gehörend b e s t i m m t , ebenso das Dis t a l f r agment des Humerus (29, m i t e ine r D i s t a l b r e i t e , " B d " von 30,5 m m ) . Die eingehende Analyse der Diaphyse des Ta r some ta t a r su s (29) e rb rach te auch das Resul ta t , dass der Knochen wegen seiner m e h r oder weniger ausgeprägten Gle ichmass igke i t eher zu C . n i g r a , als zu C . c i con i a e ingere ih t werden kann. Der ähnliche Knochen von T i sza luc -Dankadomb (42) konnte l e i d e r w iede r nicht aufgefunden werden .

Es i s t bedauernswert , dass die zwei S to rchar ten osteologisch voneinander so uns icher zu t r e n ­nen s i n d . Heute sind die A r t e n C . n i g r a und C . c i con i a ökologisch absolut getrennt , deswegen ware es in te ressan t zu wissen, i nwiewe i t diese zwei A r t e n subfossi l v o r k o m m e n .

A n s e r i f o r m e s

Cygnus o l o r (Gmelin) (Funds te l le : 19)

Das Humerus-Stück konnte i c h i n den Sammlungen nicht von neuem auffinden.

Page 14: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Cygnus cygnus (Linné) (Funds te l l e : 43)

Der beinahe unversehr te Carpometacarpus kann aufgrund de r Morphologie und de r Grösse e i n ­wandfre i als von einem Schwan s tammend b e s t i m m t w e r d e n . Die Länge des Knochens beträgt 141 m m , die p r o x i m a l e B r e i t e 19, 3 m m . Da jene morpholog ischen Charakterzüge, die BACHER (1967) bestätigte und die in me inem rezenten V e r g l e i c h m a t e r i a l auch beweisbar sind ( z . B . die F o r m des medialen R o l l k a m m e s oder die Gestal tung der p r o x i m a l e n Verwachsungszone m i t dem Mc I I u s w . ) sprechen für das Vorhandensein des Singschwanes.

Das i s t de r e rs te Beweis d ieser A r t aus dem Holozän U n g a r n s . Beide Schwanarten sind an seichte Süsswasserbestände gebunden und waren annehmbar schon damals Wintergäste i n unse rem Gebiet, wie sie heute auch s i n d .

Anser c f . anser Linné

Anser c f . a lb i f rons (Scopol!) A n s e r sp .

(Fundste l len: 2, 5, 12, 17, 2 1 , 24, 25, 29, 30, 32, 35, 37, 42, 53)

Früher wurden in der L i t e r a t u r die e inzelnen Wi ldgansar ten wehr oder weniger s i cher be­s t i m m t . Seit den Untersuchungen von BACHER (1967), der von j e d e r europäischen A r t k le inere oder grössere Ser i en (20 bis 100 Stück) ve rg l i chen hatte, wurden diese Best imungen i m m e r uns iche re r , hauptsächlich die Var ia t ions - b r e i t en der Masse überschneiden s i c h beträchtlich.

Die Carpometaca rp i von Endröd (5) (Länge 102 m m ) und Szolnok-Szanda (37) ( N r . 103 Länge 98,5 m m und N r . 35, Länge 101,2 m m , P r o x i m a l b r e i t e 24 ,0 m m ) , die Humerusf ragmente von I n -t e r c i s a (12) ( D i s t . f r . N r . 80, D i s t . B r e i t e : 23 m m ; N r . 82: Länge 78,6 m m , P r o x . B r . 18,0 m m , D i s t . B r . 20, 5 m m ) , die nicht messbaren Bruchstücke des H u m e r u s , Radius, Coroco ideum, Scapula und F e m u r (d i s t a l 17 m m b r e i t ) von Visegrád-Várkert (53), sowie e in T ib io t a r sus f r agmen t ( D i s t a l b r . 16,5 m m ) von Endrod (5) stehen morpho log i sch sowie m e t r i s c h Anse r anser am nächsten. Es kann sich h i e r bei e in igen Stücken auch u m Hausgänse handeln.

Etwas k l e i n e r sind die Ca rpometaca rp i von Endröd (5) (Länge: 86 m m , P r o x . B r . 19,0 m m , D i s t . B r . 10 ,5 m m ) sowie von Szolnok-Szanda C37) ( N r . 74: L . 85 ,5 m m , P r o x . B r . 2 0 , 4 m m ) die eher m i t Anser fabalis g le ichges te l l t werden können.

E n d l i c h s ind die r e l a t i v k le ins ten Stücke d i e se r Serie jenes Humerus f ragment , das von P i l i s ­marót (25) s t a m m t , aber nicht messbar i s t , sowie e in anderes des selben Knochens von Oszentiván-Tiszasz ige t (24) (Länge 144 m m , D i s t . B r . 22 ,2 m m ) . Diese könnte man eher als Anse r a lb i f rons be s t immen .

Anser c f . e ry th ropus Linné (Funds te l len : 12, 53)

Un te r den uns von i h r e m nördlichen Bru tgeb ie ten i m W i n t e r besuchenden Wildgänsen i s t die Zwerggans (Anser e ry thropus) d u r c h s c h n i t t l i c h die k le ins te , - natürlich keineswegs i n absolutem Masse . Das 6 2 , 5 m m lange, p r o x i m a l 16,0 m m , d i s t a l 14 ,5 m m bre i t e F e m u r (12), sowie der 80 m m lange und p r o x i m a l 20 m m bre i te Carpometacarpus (53) können m i t g ros se r Wahrsche in l i chke i t d ieser A r t zugeschrieben w e r d e n . Das unterstützen nicht nu r me t r i s che , sondern auch einige m o r ­phologische Charakterzüge, die B e s t i m m u n g b le ib t aber uns i che r .

Die nördlich brütenden Wildgänse sind, - ausser der heutzutage ausgesprochen seltenen Z w e r g ­gans, - noch regelmässige ,Wintergäste i n u n s e r e m Gebiet und dürften auch i n den älteren Zei ten auch dieselben gewesen se in .

Anas p la ty rhynchos Linné (Fundste l len: 5, 1 1 , 12, 17, 29, 31 , 32, 37, 38, 53)

Die Stockente i s t e indeut ig die V o r f a h r i n eines T e i l e s unse r e r Hausenten. Die le tz ten sind heute i m a l lgemeinen grösser, als die vorangehenden, i m frühen Stadium der Domes t ika t ion dürften aber diese zwei voneinander nicht getrennt werden können. Die Morpholog ie sowie die Masse der Knochen fallen e indeut ig i n die V a r i a t i o n heut iger Stockenten. I m folgenden gebe i ch Masse e inze lner Knochen an (in K l a m m e r n die V a r i a t i o n s b r e i t e nach W O E L F L E 1967): die mediale Länge eines Coracoideums

SO

Page 15: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

(12) beträgt 52,2 m m ( 5 0 , 1 - 6 4 , 6 ) , die Länge des Humerus (5) 95,0 m m ; (11) 9 2 , 7 m m und 92 ,7 m m ; (32) 97 ,0 m m ; (37) 100,0 m m ; (38) 90 ,0 m m ( 8 6 , 0 - 1 0 5 , 1 ) . Die Längen d e r Ulnae messen (12) 72,7 m m ; (29) 81,0 m m (72 ,0-89 ,5) die de r Ca rpometaca rp i (32) 59,0 m m ; (37) 55,9 m m , 56 ,5 m m und 57 ,1 m m (52,1-65^,9). Vom h in t e ren Fuss l i eg t n u r e in F e m u r v o r (53) m i t e iner Länge von 47 ,5 m m ( 4 5 , 9 - 5 9 , 3 ) .

Die Stockente w a r , - anscheinend wegen i h r e r bedeutenden ökologischen Valenz , - vom P l e i ­stozan an b is zu unse ren Tagen die häufigste und am wei tes ten ve rb re i t e t e W i l d e n t e n a r t .

Anas querquedula Linné (Fundste l le : 38)

Aufgrund de r Masse [be i BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965 angegeben: Ulna (38); Länge 55,0 m m ; Humerus (51); Länge: 66 ,5 m m j , sowie der P ropo r t i onen kann das M a t e r i a l eher m i t den Knochen der Knack - als m i t jenen der Kr icken te i d e n t i f i z i e r t w e r d e n .

Anas c recca Linné (Fundste l le : 38)

Die Knochen der Kr i cken t e sind etwas k l e i n e r und graziöser , als jene de r Knackente [ H u m e ­rus (38), Länge: 60 m m , siehe BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965J .

Beide kleine Entenar ten waren i m Holozän Europas w e i t ve rb re i t e t ( P I E H L E R 1976). Die v o r ­angehende A r t i s t auch heute regelmässiger Bru tvoge l , d ie le tz te in g ros se r Zahl auftretender Durch zügler in U n g a r n .

Anas c f . penelope Linné (Fundste l len : 5, 12)

Wie bekannt, i s t die a r t l i che B e s t i m m u n g der Knochen k l e i n e r e r Entenvögel me i s t p r o b l e m a ­t i s c h . I m Laufe der Sor t i e rung der Knochen d iese r Gruppe konnte i ch d r e i k l e ine re Stücke m o r p h o ­log i sch am meis ten m i t jenen der Pfeifente g l e i chs t e l l en . U n t e r diesen betragen die Masse eines Humerus (5) die folgenden (die V a r i a t i o n s b r e i t e n in K l a m m e r n nach W O E L F L E 1967): Länge 75,5 m m (75 ,4 -87 ,9 ) P r o x i m a l b r e i t e 16,5 m m ( 1 6 , 4 - 1 9 , 4 ) , D i s t a l b r e i t e 12,0 m m ( 1 1 , 5 - 1 4 , 0 ) . Die m e ­diale Länge eines Coracoides (12) m i s s t 43 ,0 m m (40, 5-45, 5), die Bre i t e der basalen A r t i k u l a t i o n s ­fläche beträgt 17 ,5 m m ( 1 7 , 2 - 2 0 , 0 ) . E n d l i c h i s t die Länge e ine r beschädigten Ulna etwa 66 m m ( 6 5 , 8 - 7 5 , 0 ) , m i t e ine r Diaphysenbrei te von 4 ,3 m m .

Die B e s t i m m u n g i s t also unsicher , w i r können nur das Vorhandensein e iner k l e ine r en S c h w i m m ente bestätigen.

Aythya fer ina (Linné) (Funds te l len : 11 , 17, 3 1 , 38, 39)

U n t e r den Entenknochen m i t den osteologischen Charakterzügen der Tauchenten fand i c h einige Stücke, die aufgrund der Grösse und P r o p o r t i o n e n m i t jenen d e r Tafelente g le ichges te l l t werden kön nen. Die Masse d iese r Knochen gestalten s i ch folgendermassen: die medialen Längen zweier C o r a -coiden (31) betragen 47 ,5 m m und 48,0 m m , die Längen zweie r H u m e r i messen (17) 85,2 m m und (38) 87,0 m m . End l i ch i s t die D i s t a l b r e i t e eines (11) 83,3 m m langen Oberarmknochens 12,0 m m . Eine Ulna i s t (38) 46 ,0 m m l ang .

E i n F e m u r konnte b e s t i m m t werden (39), m i t e ine r Länge von 46, 5 m m , P r o x i m a l b r e i t e von 9 ,5 m m und Diaphysenbre i te von 4,0 m m . Die Länge eines anderen F e m u r s beträgt (38) 45,2 m m .

Die Tafelente i s t neben der Stockente die häufigste brütende Entenart unseres Gebietes und dürfte auch i m Holozän ein ähnlich fréquentes Wassergeflügel gewesen sein ( P I E H L E R 1976).

Aythya n y r o c a (Gueldenstedt) (Fundste l le : 29)

E i n Dis t a l f r agment eines Humerus (29) ebenso wie bei d e r vorangehenden, m i t Tauchenten -M e r k m a l e n , kann wegen den kleinen Dimens ionen m i t dem der Moorente i d e n t i z i f i e r t werden ( D i s ­t a l b r e i t e 10,0 m m ) .

Page 16: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Aythya aff . fu l lgu la (Linné) (Funds te l le : 38)

E i n Bruchstück einer T i b i a (38) dürfte aufgrund morpho log i sche r Charakterzüge und der Grös­se m i t der Reiherente g le ichges te l l t werden , die B e s t i m m u n g i s t aber u n s i c h e r .

E i n P r o x i m a l fragment eines Humerus (50) habe i c h se inerze i t aufgrund von eindeutigen m o r p h o ­logischen Charakterzügen als vom Schwarzmi l an s tammend bes t immt (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965). Bedauer l i cherweise konnte i c h das Stück nicht n e u e r l i c h untersuchen.

Die i n heutigen südlichen Städten als Abfälle beseitigende und d o r t massenhaft vorkommende A r t dürfte i m Holozän unseres Gebiete auch häufig gewesen sein, nur die Knochen kamen sel ten in die "Küchenabfälle" unsere r V o r f a h r e n . Heute i s t s ie , - höchstwahrscheinlich wegen der P e s t i z i d b e -lastung unse re r Gewässer, - i n Ungarn i n den le tz ten Jahren sehr sel ten geworden.

Die Länge zweier H u m e r i (12 und 38) beträgt 100 m m , die e ine r U l n a (38) 111,7 m m . Die Masse des Carpometacarpus (12) sind die folgenden: Länge: 62 ,4 m m , P r o x . b re i t e : 15 ,4 m m , D i s t . - b r . : 17,6 m m . Die Länge eines F e m u r s (12) i s t 87,0 m m , p r o x . 15 ,4 m m , d i s t . 17 ,6 m m , endl ich i s t e in Ta r some ta t a r sus 83,4 m m lang und d i s t a l 15,4 m m b r e i t .

Der Humerus , Carpometacarpus , das F e m u r und der Ta r some ta t a r su s von der Funds te l le I n -t e r c i s a scheint von e inem und demselben E x e m p l a r zu s t ammen .

Da einzelne Knochen des Habichts und des Bussards zueinander nahe stehen und i c h i n der L i t e r a t u r darüber keine Analyse gefunden habe, so l len h ie r darüber einige Bemerkungen gemacht werden . Die Knochen der Vorderextremitäten des Habichts (Humerus , Ulna , Carpometacarpus) sind kürzer und t e i lwe i se (Humerus) stämmiger, als bei den Bussarden . Das F e m u r steht i n de r Grösse und i n den P ropo r t i onen bei diesen zwei F o r m e n sehr nahe, die F o r m des Foramen pneumat icums i s t jedoch abweichend ( u . a . bei A c c i p i t e r e in F o r a m e n , bei Buteo eine Tendenz zur Verdoppe lung) . Der Ta r some ta t a r sus g le ich t bei den zwei F o r m e n am meis ten , h i e r i s t aber das F o r a m e n i n f e r i o r bei dem Habicht i n absolutem Masse grösser , als bei den Buteo - A r t e n .

Die Länge eines Oberarmknochens (11) beträgt 100,5 m m , die P r o x . - b r e i t e 19,8 m m , die D i s t a lb r e i t e 17 ,0 m m . Die Länge e ine r beschädigten T i b i a m i s t 109,0 m m .

Beide A r t e n , - der Habicht ebenso, wie de r Mausebussard, - s ind noch heute die r e l a t i v häufigsten Brutvögel unter den Gre i fen unseres Gebiets und dürften auch i n der V o r z e i t ebenso frequent gewesen se in .

Die von unseren Fundste l len i d e n t i f i z i e r t e n Reste, die ausser dem Carpometacarpus (Analyse siehe we i t e r unten be im Steinadler) osteologisch un te r den Greifvögeln sehr cha rak t e r i s t i s che M e r k ­male haben, fa l len m e t r i s c h i n die V a r i a t i o n s b r e i t e meines sehr bescheidenen rezenten V e r g l e i c h s -ma te r i a l e s (n = 4) :

Fa l con i fo rmes M i l v u s m i g r a n s Boddaert

(Funds te l le : 50)

A c c i p i t e r g e n t i l i s Linné (Fundstel len: 12, 18, 38)

Buteo buteo (Linné) (Fundste l len : 3, 11)

Haliaetus a l b i c i l l a (Linné) (Fundste l len: 1, 1 1 , 12, 15, 29, 35, 36, 37, 38, 4 1 , 43)

p r o x i m a l e dis ta le L ä n g e B r e i t e

Humerus (1) ( H ) (12)

214,0 43,0 45,0

34,0 33,0

Page 17: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

p r o x i m a l e d i s ta le L ä n g e B r e i t e

Humerus (12) - - 37, 5 rezent : 213-233 - 32-38 Ulna

it (11) (29)

244,0 22,0 10, 5

rezent; 240-265 - -Carpometacarpus (37) 109, 5 25 ,0 -

it (43) 81 , ,5 .9 112,0 25, 8 -H (43) 81, ,5 .14 123,0 27,6 -

rezent 110-123 - -T i b i o t a r s u s (12) - - 2 1 , 5 rezent: - - 20-23

Ausse rdem l iegen f ragmenta r i sche , n icht messbare Stücke der vorgeführten anatomischen Einhei ten , sowie anderer Knochen [ T a r s o m e t a t a r s u s (12), Scapula (15)J auch v o r .

E n d l i c h so l l e in Phalanx I . d i g i t i 2 a n t e r i o r (43) erwähnt werden , deren Länge 48,0 m m , grösste B r e i t e 15,2 m m beträgt.

Die r e l a t ive Häufigkeit (12 Fundstel len) de r beinahe al le anatomische Einhe i ten repräsentieren­den Funde i s t auffallend und annehmbar auf menschl iche (ku l t i sche?) Tätigkeit zurückzuführen. An verschieden archäologischen Funds te l len Europas w a r diese A r t auch sehr v e r b r e i t e t ( P I E H L E R 1976, ausser Ungarn 30 verschiedene Fundor t e ) . D e r Seeadler, der noch i m vergangenen Jahrhunder t i n Europa we i t ve rb r e i t e t und i n der ungar ischen Tiefebene noch i n der e r s t en Hälfte dieses Jahrhun­der ts auch häufig war , wurde durch die m u l t i f a k t o r i a l e n Einflüssen de r Z i v i l i s a t i o n beinahe ausge­r o t t e t . Sie kann als " N a t u r d e n k m a l " nur an einigen Stel len Europas (Skandinavien, Nord-Deut sc h l and, Süd-Ungarn u s w . ) durch äusserste Schutzmassnahmen geret te t w e r d e n .

Aqu i l a chrysaetos Linné (Fundste l len: 39, 43)

Wie bei der vorangehenden A r t erwähnt wurde , sind die osteologischen Dif ferenzen zwischen Haliaetus und den A q u i l a - A r t e n gut ausgeprägt, so auch auf dem p r o x i m a l e n Bruchstück eines H u ­merus (39) . T r o t z des f ragmenta r i schen Zustandes i s t die gedrungenere F o r m , sowie die stärkere T o r s i o n des Knochens, de r für den Steinadler c h a r a k t e r i s t i s c h i s t , gut zu sehen. Ausser der a l l g e ­meinen F o r m , sind auch subt i le Dif ferenzen gut zu sehen, z . B . e in F o r a m e n am p r o x i m a l e n T e i l des C r i s t a pec to ra l i s , de r bei dem Seeadler f eh l t . Da i c h i n der L i t e r a t u r über e ine r Analyse de r Morphologie der Knochen grösserer A d l e r sehr ger inge Daten gefunden habe, so l len an dieser Stelle über dem Carpometacarpus (39) einige Bemerkungen gemacht werden , der e indeut ig als Aqu i l a c h r y ­saetos b e s t i m m t werden könnte: b e i m Steinadler i s t die Entfernung zwischen dem Processus p i s i ­f o r m i s und de r p r o x i m a l e n Einbuchtung des Spatium i n t e r m e t a c a r p a l i s ge r inge r , als bei dem Seead­l e r , de r Sulcus tendineus i s t m e h r e iner T o r s i o n un te rwor fen , die Facies a r t i c u l a r i s d i g i t i ma jor i s t i n c r a n i a l e r Richtung m e h r h e r v o r r a g e n d .

Ohne daraus weitgehende Schlüsse zu ziehen, i s t die folgende Tatsache bemerkenswer t : i m Rahmen von Schutzmassnahmen werden die A d l e r i n östlichen T e i l e n Ungarns während des Win te r s regelmässig m i t Schlachtabfallen gefüttert. An diesen Stel len erscheinen neben 40-50 Seeadlern j e 1-2 S te inad le r . Die P r o p o r t i o n d iese r zwei A r t e n i s t daher heute ähnlich, wie i n den archäologi­schen Funden . Das grosse Interesse unse r e r Vor fah ren für die A d l e r i m a l lgemeinen zeigt jene Tatsache, dass eine bedeutende Zahl von Ortschaften und anderen geographischen Namen i n unse rem Gebiete m i t A d l e r n (ungar isch "Sas") verbunden i s t . Dabei i s t es bedauer l icherweise nicht eindeutig, u m welche A d l e r a r t es s i ch handelt , i n der Ungar ischen Tiefebene jedoch s i c h e r l i c h i n e r s t e r L i n i e u m den Seeadler .

C i rcae tus ga l l i cus (Gmelin) (Fundste l le : 29)

E i n beschädigtes Di s t a l f r agmen t eines T i b i o t a r s u s eines grösseren Grei fvogels konnte eindeut ig als e in Überrest des Schlangenadlers bes t immt w e r d e n . Das Stück i s t l e i d e r so brüchig, das nicht e inmal exakte Masse abgenommen werden konnten: die D i s t a l b r e i t e des Knochens dürfte etwa 14-15 m m gewesen sein (bei m e i n e m rezenten Ve rg l e i chsexempla r 15,8 m m ) . Das Knochenbruchstück i s t

Page 18: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

v i e l grösser a ls derselbe von verschiedenen C i r c u s - . M i l v u s - und B u t e o - A r t e n und morpho log i sch von P e r n i s - oder F a l c o - A r t e n absolut abweichend. D e r Grösse nach kämen ausser C i rcae tus , H i e - raetus pennatus und grosse E x e m p l a r e von A c c i p i t e r gen t i l i s i n B e t r a c h t .

In d ie se r Hins ich t i s t die F o r m und Grösse d e r d is ta len Öffnung des Canalis ex tensor ius , sowie die Gesamt fo rm und Propor t ionen d e r d is ta len Epiphyse von Dis ta lans ich t entscheidend. A l l e diese anatomischen Charakterz i ige sprechen für das Vorhandensein des Schlangenadlers .

Das i s t d e r e r s te Beweis des V o r k o m m e n s d i e se r A r t i n de r Vergangenhei t i n unse rem Gebiet, wo sie noch heute auch als B r u t v o g e l sporadisch v o r k o m m t . I m wes t l i chen Europa , wo d iese r Ad le r schon längst ausgestorben i s t , kennen w i r bis j e t z t nur je ein V o r k o m m e n d iese r A r t aus Deutsch­land (10. J a h r . ) und aus der Schweiz (Neol i th ikum) ( P I E H L E R 1976).

C i r c u s aeruginosus (Linné) (Fundste l len : 29, 38)

Eine 120 m m lange Ulna konnte nicht w iede r vorgefunden werden (38). E i n F e m u r (Lange 77,0 m m , Diaphysenbrei te 16,3 m m ) sowie ein nicht messbares Bruchstück eines Dis ta l f ragmentes des T ib io t a r sus (beide: 29) sprechen so morpho log i sch , wie m e t r i s c h für das Vorhandensein de r R o h r ­we ihe .

Diese, bis j e t z t aus archäologischen Funden Europas nur sporadisch vorgefundene A r t lebt heute noch i n unse rem Gebiet i n entsprechenden Sumpf-Biotopen und kann d u r c h s t rengere Schutz­massnahmen am Leben gehalten w e r d e n .

Aegypius monachus (Linné) (Funds te l le : 52)

Das e inz ige Belegstück des Mönchsgeiers, de r Carpometacarpus vom S a l a m o n - T u r m ("Untere Burg" ) von Visegrád (52) (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) konnte i c h von neuem untersuchen. Die Länge des beinahe in tak ten Knochens (nur e in T e i l des M c - I I I . abgebrochen) beträgt 142 m m , die P r o x i ­ma lb re i t e 34, die Dis t a lb re i t e 26 m m . Die M i t t e de r Diaphyse weis t eine Exostose auf (Gefangen­schaf t s -Ha l tung?) . Eine ganze Reihe von morphologischen Einze lhe i ten beweist e indeut ig die R i c h t i g ­kei t der B e s t i m m u n g als Aegypius monachus. Un te r den M e r k m a l e n so l len die folgenden h e r v o r g e ­hoben werden: an de r p r o x i m a l e n Epiphyse sind die F o r a m i n a penumatica t e i lwe i se g e r i n g e r Jam Os metacarp i a lu l a r e (= P r o c . m e t a c . I . ) etwas s tärker] als be im Gansegeier , der Processus m e t a c a r -pa l i s I i s t m e h r he rvo r r agend . An der d is ta len Epiphyse sind die F o r a m i n a pneumat ica bei Aegypius stärker und anders gestal tet , als bei Gyps, die Fac ies a r t i c u l a r i s d i g i t i m a j o r i s t i n c r a n i a l e r Richtung m e h r h e r v o r r a g e n d .

Der Mönchsgeier i s t heute i n Europa p r a k t i s c h ausgestroben. E r dürfte i n der Vergangenheit , -wenn auch n ich t so, wie die nachfolgende A r t , - j edoch häufiger gewesen s e in .

Gyps fulvus (Habl iz l ) (Fundste l len: 12, 25, 42)

Die zwei Beweisstücke, die das einst ige Vorhandensein des Gansegeiers i n unse rem Gebiete beweisen, s ind i n so brüchigem Zustande, das h i e r auch eine eingehendere osteologische Analyse angebracht i s t . E i n p r o x i m a l e s Bruchstück des Humerus (25) i s t an beiden Seiten beschädigt, an­scheinend (von Hunden?) benagt und so können keine Masse abgenommen w e r d e n . Die Gesamt fo rm des Knochens, die T o r s i o n , die P r o x i m a l a n s i c h t , die F o r m und V e r t e i l u n g der F o r a m i n a p n e u m a t i ­ca, der Ablauf des Margo caudal i s , sowie die F o r m de r übriggebliebenen T e i l e des C i r s t a p e c t o r a -l i s sprechen a l l e für Gyps fu lvus . Ebenso für diese A r t sp r i ch t das p r o x i m a l e Bruchstück eines Radius (42) i n a l l en osteologischen E inze lhe i t en . D e r grösste Durchmesse r des Caput r a d i i i s t etwa 14 m m . Neben de r grosse sprechen neben al len anatomisch - morphologischen Einze lhe i t en , - haupt­sächlich die abgeplattete F o r m de r Diaphyse, - eher für Gyps, als für A e g y p i u s . D i e grösste B e w e i s ­kraf t hat a l l e r d i n g s der 137 m m lange, beinahe unversehr te Carpometacarpus (12) m i t i n a l len E i n ­zelheiten eindeut igen G e i e r - M e r k m a l e n , auf de r p r o x i m a l e n Epiphyse m i t bedeutend stärkeren, auf de r d is ta len Epiphyse m i t ge r inge ren F o r a m i n a pneumatica , als bei dem Mönchsgeier, sowie m i t g e r i n g e r e r d i s t a l e r T o r s i o n des Knochens, als bei de r letztgenannten A r t .

Wie bekannt, sind die Ge ie r heutzutage i n ganz Europa beinahe ausgestorben. I m Zuge de r Z i v i l i s a t i o n begann man allmählich wegen der Seuchengefahr aus sanitären gründen, verendetes Vieh zu beseit igen, so dass den Vögeln die Lebensgrundlagen entzogen w u r d e n . In prähistorischen und

Page 19: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

h i s to r i schen Ze i t en dürften sie a l l e rd ings v i e l häufiger gewesen sein als heute. P E T É N Y I ber ich te t noch von de r e rs ten Hälfte des vor igen Jahrhunder t s , dass u . a . i m Mátra-Gebirge (Saskö, B a g o l y -kő) Gansegeier gebrütet haben ( in : CSÖRGEY 1904) . Die A r t w a r damals i n ganz Europa we i t v e r ­bre i t e t ( P I E H L E R 1976). Ebendeswegen i s t es e igena r t i g , dass die h i e r vorgeführten Funde die e r ­sten subfoss i len V o r k o m m e n des Gansegeiers i n U n g a r n s ind , wobei z . B . de r Seeadler, e in ähnlich-g rosse r Gre i fvoge l r e l a t i v r e i c h durch Funde v e r t r e t e n i s t . Diese Tatsache kann nur auf die v e r ­schiedene Re la t i on des Menschen gegenüber Ge ie r und A d l e r zurückgeführt werden und spiegel t n icht die e ins t igen Verhältnisse d e r Häufigkeit d i e se r A r t e n w i d e r .

Fa lco t innunculus Linné (Funds te l l e : 8)

D e r e inzige Fund aus d e r F a m i l i e der F a l k e n i s t eine morpho log i sch e indeut ig h i e r h e r gehö­rende U l n a e ine r kleinen A r t (8 ) .

Da die osteologische Trennung der i m gemässigten Europa vorkommenden kle inen F a l k e n a r t i ­gen p r o b l e m a t i s c h i s t , so l l en an dieser Stelle e inige vergleichende Masse d iese r A r t e n vorgeführt werden :

Masse de r Ulna ( in m m - n )

Länge Diaphysenbrei te

Felsőnyék-Várhegy (8) 64, 5 4,0 Fa lco t innunculus , rezent 58,8 3,4

60, 7 3, 5

" " 60, 8 3 ,7 i l H 6 3 , 0 3, 5 M H 67 ,0 4, 0 " subbuteo, rezent 60 ,0 3, 5 I l M 61,6 3,9 I l I I 62, 5 4 ,0

F . vesper t inus , rezent 54,2 3, 0 57, 5 3,3

F . aesalon, rezent 56,7 3,6

Aufgrund der Masse könnte also der T u r m f a l k e oder der Baumfalke i n Be t rach t gezogen w e r ­den, die P r o p o r t i o n e n und die morphologischen Charakterzüge sprechen aber e indeut ig für das e i n ­stige Vorhandensein der vo rhe r igen A r t .

Es i s t e igenar t ig , dass t r o t z zah l re i che r Anzeigen des e ins t igen Blühens der F a l k n e r e i i n U n ­garn (Königliche Ordnungen, Dars te l lungen an Münzen: HUSZÁR 1962, VÖNÖCZKY-SCHENK 1970, u s w . ) i c h keinen einzigen Knochenfund eines Gross fa lken (Wanderfalk, Würgfalk u s w . ) bes t immen konnte. D e r einzige diesbezügliche Hinweis e r w i e s s ich auch als e in I r r t u m (FARKAS 1892). F A R ­KAS beschre ib t 26 Grabe r aus de r Völkerwanderungszeit und un te r v ie len anderen erwähnt e r als seine eigene " B e s t i m m u n g ( ! ) " . . . die Skelette m e h r e r e r Rassen "des J a g d f a l k e n . . . " . Da s ich d i e se r Autor nie m i t Vogelosteologie beschäftigt und die Knochen auch nicht e ingesammelt hatte, kann das nicht als e i n genügendes Argument angenommen w e r d e n . Diese fehlerhafte Angabe wurde bis zu u n ­seren Tagen zugrunde gelegt (CSORE 1980).

G a l l i f o r m e s L y r u r u s t e t r i x (Linné)

(Fundstel len: 2, 5, 13, 25, 34, 52)

Die i n pleistozänen Ablagerungen oft so Massenhaft vorkommenden Birkhühner wurden i n h o l o -zänen archäologischen Funds te l len in Ungarn nu r sporadisch vorgefunden. Wie die i m folgenden z u ­sammenges te l l t Masstabel le k l a r zeigt, wurden n icht nur Hähne, sondern auch Hennen, j a sogar jüngere Vögel gejagt (einige Knochen nicht völlig verknöchert):

BS

Page 20: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

p r o x i m a l e d is ta le Diaphysen-Länge B r e i t e b r e i t e

Humerus (13) 79 ,0 22 ,0 14, 5 7, 5 " ( F r a g m . ) (13) - 24 ,0 - -it ( F r a g m . ) (13) - 22, 5 - -M (34) - - 15, 5

Ulna (13) 77,0 9, 5 - -(13) 74 ,0 9,2 - -F e m u r (13) 74, 5 13 ,4 13 ,7 6 ,0 (13) - - 14,0 6 ,0

ti (25) 73 ,0 - 5,4 T i b i o t a r s u s (13) 104 ,0 - - 10

( F r a g m . ) (13) 103,0 - - -T a r s o m e t a t a r s u s (13) 55,0 11 ,2 11,6 4, 5

H ( F r a g m . ) (5) Í 4 8 , 0 - - -

Ausser den archäologisch genau s t r a t i f i z i e r t e n Funden l iegen noch ein P r o x i m a l f r a g m e n t eines Femurs ( P r o x . B r e i t e 13,0 m m ) und ein ähnliches Bruchstück eines Carpometacarpus ( P r o x . B r e i t e 11 ,4 m m ) aus den unteren Niveaus des Schachtes des Hosszúhegy (P i l i s -Geb i rge ) v o r .

An d iese r Stelle so l l hervorgehoben werden , dass die Funde des Birkhuhnes vom N e o l i t h i k u m bis zum X V I I . Jahrhunder t für das ständige Vorhandensein d iese r A r t i m Holozän unseres Gebietes s p r i c h t . Die A r t wurde nur i m Vergangenen Jahrhunder t d u r c h Biotopveranderungen ve rd rang t (En t ­wässerungen, Rohdungen).

Te t ras tes bonasia (Linné) (Fundstel len siehe unten i m Tex t )

Die b i she r igen Funde d iese r A r t sind nur von archäologisch n icht genau def in ie r t en "hotozänen" Ablagerungen verschiedener Höhlen zu Tage gekommen , und daher wurden sie i n den b isher igen L i s ­ten vernachlässigt (in BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965 auch nur i m ungar i schen Tex t erwähnt). Da das V o r k o m m e n d i e se r A r t jedoch als von e x t r e m sesshaften Vögeln bestehende Kategorie sehr w i c h t i g i s t , so l len h i e r die b isher igen Funde i m einzelnen m i t g e t e i l t werden ;

Felsnische Mélyvölgy, Mecsek-Gebi rge (Grabung Vértes , 1946) F ragmen t eines H u m e r u s . K . Lambrecht-Höhle, Bükk-Gebirge (Grabung Vértes , 1952) H u m e r u s , p r o x . und d i s t . F ragmente

desselben ( Inv . N r . V . 6 2 . 8 8 2 ) Carpometacarpus ( Inv . N r . V . 6 2 . 8 8 5 ) T i b i o t a r s u s und D i s t a l f r . desselben (Inv. N r . V . 6 2 . 8 8 3 )

Petényi-Höhle, Bükk-Gebirge (Grabung Vértes, 1955) S t e r n u m f r . , "Rotbrauner Humus" ( Inv. N r . V . 6 1 . 2 0 1 1 ) S c a p u l a - F r . ( Inv . N r . V . 6 2 . 9 9 0 ) Ulna , "Schicht H 2 " ( Inv . N r . V .62 .758 )

Felsnische Istállósko, Bükk-Gebirge (Grabung: László Pap, 1956) M a n d i b e l f r .

Höhle Jeno H i l l e b r a n d , Bükk-Gebirge (Grabung: Vértes , 1958) Phalanx I . d i g i t i 2 p o s t e r i o r (V .63 .683)

Schacht Hosszúhegy bei Pilisszántó, P i l i s - G e b i r g e (Grabung: Máté, 1974). Coraco ideum.

Gegenüber von anderen ähnlichgrossen Hühnervögeln (Perd ix , A l e c t o r i s - A r t e n ) g ib t es zwar sehr subt i le , jedoch gut ausgeprägte morphologische Dif ferenzen , hauptsächlich die r e l a t i v e S t am-migke i t des Humerus und die Schlankheit der Phalangen, sowie verschiedene Deta i l s an anderen Knochen. Die p r o x i m a l e B r e i t e des Humerus aus de r Lambrecht-Höhle beträgt 14 ,3 m m , die D i a ­physenbrei te i n de r M i t t e 5,2 m m und 5,4 m m . Die Länge de r U lna aus der Petényi-Höhle m i s s t 44,2 m m , die Länge des Carpometacarpus aus d e r Lambrecht-Höhle i s t 27 ,0 m m . Die D i s t a l b r e i t e des T i b i o t a r s u s aus der letztgenannten Fundste l le beträgt 6 ,4 m m . Ganz besonders c h a r a k t e r i s t i s c h i s t die Phalanx I . d i g i t i 2 p o s t e r i o r (Hillebrand-Höhle) m i t i h r e r schlanken F o r m : Lange 10 ,6 , D i a ­physenbrei te 1, 5 m m .

Die vorgeführten Funde beweisen, dass diese A r t während des Holozäns wenigstens i n den Wäldern u n s e r e r Mi t t e l geb i rgen we i t ve rb re i t e t w a r . Es i s t natürlich anzunehnen, dass die H a s e l -

Page 21: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

hiihner auch in bewaldeten Gebieten des Tief landes zu Hause' w a r e n . Ebendeswegen i s t es auffal lend, dass diese, wegen i h r e s köstlichen F le i sches s i c h e r l i c h gejagten Vögel nicht i n die Kiichenabfálle unse re r Vor fah ren gera ten s i n d .

Das Haselhuhn i s t i n archäologischen Funden vom N e o l i t h i k u m bis zum M i t t e l a l t e r in ganz Europa sehr spärlich v e r t r e t e n (P IEHLER 1976) . Das i s t die e inzige T e t r a o n i d e n - A r t , die i n unse rem Gebiet i n den Gebirgswäldem noch bis heute spärlich v o r k o m m t , i m Laufe d e r Umwandlung der modernen F o r s t w i r t s c h a f t i s t sie aber i n i m m e r höherem Masse gefährdet.

P e r d i x perd ix (Linné) (Funds te l len : 8, 38, 53)

Das ganze M a t e r i a l s t a m m t hauptsächlich von zwei Fundkomplexen (Visegrád, Felsőnyék). I ch hatte l e ide r keine Möglichkeit den grössten T e i l das Ma te r i a l e s von neuem untersuchen zu

können, so gebe i c h an d i e s e r Stelle die Masse der damals bes t immten Knochen (BÖKÖNYI & J Á ­NOSSY 1965); ergänzt m i t den Stücken von Visegrád - Várkert (53) die neu gesammel t wurden :

Länge der Knochen (mm)

Fundstel len 50 5 1 , a 52 53

Coracoideum 37; 38 38; 38 ,3 - 37 Humerus 48 ,5 ; 4 9 , 3 ; 50 47 ,8 ; 4 9 , 1 ; 50 ,5 - 50,5 Ulna - 4 2 , 7 ; 4 4 , 4 ; 50

45; 4 6 , 2 ; 50, 3 F e m u r 50; 56; 57, 7 T ib io t a r sus - 71 T a r s o m e t a t a r s u s - - - 42

Die Längen fa l len durchwegs i n die Va r i a t i onsb re i t e des r e i chen rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l e s de r budapester Sammlung (50 Stück). Es i s t e igenar t ig , das diese A r t , die i n unse rem Gebiet w e i t ­gehend e inhe imisch i s t (vom al teren - m i t t l e r e n Ple is tozan ständig vorhanden: JÁNOSSY 1980), aus­s c h l i e s s l i c h von dem genannten Fundkomplex v o r l i e g t . Diese Tatsache i s t schwer zu deuten und i s t v i e l l e i c h t auf grabungstechnische Ursachen zurückzuführen.

Das Rebhuhn w a r bis zu den V o r k r i e g s j a h r e n in Ungarn sehr häufig und w a r s i c h e r l i c h e in w i c h t i g e r Gegenstand d e r Jagd unserer V o r f a h r e n . In den l e t z t en Jahrzehnten g ing wegen U m w e l t v e r ­änderungen der Bestand i n solchem Masse zurück, dass d ie Jagd d ieser A r t e inges te l l t werden muss t e .

Phasianus colchicus Linné (Fundste l len: 52, 55)

Die bis je tz t b e s t i m m t e n spärlichen Funde des Jagdfasans (52, 55) beweisen das Vorhandensein dieses von Kleinas ien eingebürgenten und als Delikatesse geschätzten und gemästeten Hühnervögel vom frühen M i t t e l a l t e r ( 8 - 9 . Jahrhundert) an . Von anderen Gebieten Europas wurden auch Reste von de r Römerzeit angemeldet (P IEHLER 1976) .

Gru i fo rmes G r u s grus (Linné)

(Funds te l l en : 2, 4, 5, 9, 1 1 , 16, 17, 29, 37, 38, 42, 43, 47)

Die osteologisch e inwandf re i b e s t i m m b a r e n Funde des Kran ichs sind so die Fundste l len , w ie die Zah l der Knochen betrachtend wei t die häufigsten Vogelfunde i n unse rem prähistorischen I n ­ven ta r . I m folgenden gebe i c h die Masse de r vollständigen Knochen bzw. der messbaren B r u c h ­stücke ( m i t rezentem M a t e r i a l verg l ichen , i n m m - n ) :

Page 22: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Länge P r o x . - D i s t a l - Grösste Diaphysenbre i te

B r e i t e B r e i t e (in d e r Mi t t e )

Carpometacarpus (5) 125 -(37) 121

G . g rus , rezent (n=5) 103-114 - - -P h a l . I . d . 2 . a n t . (5) 53 ,4 - - 15 ,5

" " . r e z e n t (n=l) 46 ,5 - - 1 2 , 5 F e m u r (38) 135 - 12 G . g rus , rezent (n=5) 117-122 - - 10-11 G . leucogeranus, r e z . (n=l) 138 - 13 T i b i o t a r s u s (29) - - 20, 5 G . g rus , rezent (n=l) - - 19 ,5 Ta r some ta t a r su s (38) 258 24 ,3 22 ,2

" (2) 25 ,3 G . grus , rezent (n=l) 23, 8 Ta r some ta t a r su s (11) - 23 ,0 G . grus rezent (n=l) - - 20 ,3

Die Daten de r Tabel le i m Einze lnen ve rg l i chen , Is t es k l a r e r s i c h t l i c h , dass al le Masse des subfossi len Kran ichs diejenigen meines rezenten V e r g l e i c h s m a t e r i a l e s überragen. Meines Erachtens wäre es jedoch übereilt aus d iese r Tatsache zu weitgehende Folgerungen zu z iehen.

Es könnte de r Verdacht bestehen, dass die Reste e ine r anderen A r t der Gattung v o r l i e g e n . B e i m heutigen Stande der Sys temat ik werden aus Eu ra s i en , N o r d - A m e r i k a und A u s t r a l i e n rund zehn A r t e n von Kran ichen unterschieden . Laut L i t e ra tu rangaben sind unter diesen d r e i bis v i e r A r t e n d u r c h s c h n i t t l i c h etwas grösser (Grus antigone, japonensis , leucogeranus, v i p i o ) , die anderen a l l ge ­m e i n g le ichgross oder etwas k l e ine r als die europäische A r t (Grus canadensis , rubicunda, a m e r i c a - nus, n i g r i c o l l i s , monachus u s w . ) . Meines Wissens l i eg t von al len diesen A r t e n i n ke ine r Musealen Sammlung der Wel t Ske le t tma te r i a l v o r . So können w i r nu r die Grössenverhaltnisse i n Be t r ach t z iehen. Die w e i t e r oben vorgezahlten v i e r grösseren A r t e n sind t i e rgeograph i sch von uns absolut i s o l i e r t , was das V o r k o m m e n schon i n s ich selbst unwahrsche in l i ch macht (Südost-, bis O s t - A s i e n , N o r d - A m e r i k a ) . In der budapester Sammlung l ieg t e in Rumpfskele t t von Grus leucogeranus v o r , de­r e n F e m u r - M a s s e i c h in der Tabe l l e angegeben habe. D ie se r Knochen würde etwa i n die Grössen-kategorie des entsprechenden subfoss i len Stückes f a l l e n . Das (nicht messbare) Coracoideumfragment (43) fällt auch i n die Grössenkategorie von G . leucogeranus . Bei d iesem Knochen is t aber das F o ­r a m e n pneumat icum bedeutend k l e i n e r , als bei meinen fünf rezenten E x e m p l a r e n von Grus g r u s .

Ausser den i n der Tabel le angegebenen vergleichenden Massen s o l l an d iese r Stelle noch eine V a r i a t i o n s b r e i t e i n Bet racht gezogen w e r d e n . In de r r ezen t -o rn i tho log i sehen L i t e r a t u r i s t für die "Lauf-Länge" des europäischen Kran i chs 225-260 m m (bei L A M B R E C H T 1933 sogar für diesen Knochen 230-263 m m ) angegeben. Die Länge des e inz igen subfossi len Ta r some ta t a r sus fällt also i n diese V a r i a t i o n s b r e i t e .

A l l e s i n a l l e m kann fes tgeste l l t werden , dass meines Erachtens es n icht begründet i s t , r e i n aufgrund der Masse auf das Vorhandensein e iner t i e rgeograph i sch völlig i s o l i e r t e n A r t zu fo lge rn ( z . B . Grus antigone, siehe SOERGEL 1961) . Ich schl iesse m i c h dadurch zum Standpunkt von BOESS-NECK (1969) an, laut dessen Auffassung w i r die V a r i a t i o n s b r e i t e der Masse der Knochen des Grauen Kran ichs nicht genügend kennen.

D e r K r a n i c h stand i m Mi t t e lpunk t des Interesses des Menschen, da e r gehalten, w a h r s c h e i n ­l i c h hie und da auch gezüchtet und gegessen w u r d e . Daher i s t es k l a r , w a r u m seine Knochenreste i m M i t t l e r e n und Östlichen Europa i n archäologischen Funden r e l a t i v häufig sind ( P I E H L E R 1976) . Die engen Rela t ionen zwischen Mensch und K r a n i c h wa ren i m einst igen Ungarn ganz besonder eng (GUNDA 1969, BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965 u s w . ) . I m F a l l e des Kran ichs können die zah l re i chen ge­ographischen Namen i n Ungarn die m i t d i e se r A r t (ungar isch "daru") verbunden s ind, exakt zusam­mengebracht werden , da es e indeut ig i s t , dass es s ich u m Grus grus handel t . Ich konnte m e h r als 50 solche Benennungen aufgrund geographischer De ta i l ka r t en und O r t s - L e x i k o n e n zusammenbr ingen , die sogar dafür sprechen zu scheinen, dass der K r a n i c h i m Osten unseres Landes i n d e r Vergangen­hei t auch häufiger w a r , wo e r heute zwar schon n icht brütet, jedoch als durchzügler noch zah l re i ch v o r k o m m t (siehe A b b . 2 ) . Auf d iese r Abbi ldung wurden die folgenden geographischen Namen ange­deutet: 1 . Daru hát, Szászberek, 2 . Darvas ér, 3. Nagy Darvas sziget , 4 . Kis Darvas sz iget ,

RR

Page 23: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Abb. 2 . Die m i t Kran ichen verbundenen geographischen Namen i n U n g a r n . Erläuterung der N u m m e r n siehe i m T e x t

Page 24: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

5. Nagy Darvas fenék, 6 . K i s Darvas fenék, 7. Nagy Darvas ha lom (2 -7 . bei Nagyiván), 8. Daru lapos i csatorna, Endröd, 10 . Daruzug i erdő, Bucsa, 1 1 , D a r v a s i forduló, Füzesgyarmat, 12 . D a r u dülö, Lókút, 13. Darvas tó, Csabrendek, 14 . Daruköltő, B u g y i , 15. Daru dülő, Mezöszilas, 16 . D a ­r u dülő. Mezős zentgyörgy, 17. D a r u hegy, Előszállás, 18 . Daru ma jo r , Sárosd, 19. Daru c s o r d a -kút, Balmazújváros, 20 . Daru dülő. Kornádi, 2 1 . Daru dülő, Berettyóújfalu, 2 2 . Daru dülő, Baga-mér, 23 . D a r u láp. Kókad, 24. D a r u lapos, Mezőpeterd, 2 5 . Daru sziget , Kornádi, 26. Darvas , Földes, 27. Darvas , Zsáka, 28 . Darvas tanyaközpont, 29 . Darvas , Csökmő, 30. Darvas tanya, Nyirmártonfalva, 3 1 . Daru ha lom dülő, Kiskundorozsma, 3 2 . Darvas , Hódmezővásárhely, 33. D a r ­vasszék I . , Mártély, 34 . Darvasszék I I . , Mártély, 35 . Daru delelő, S imontornya , 36. Daruvár, Kapos -pula , 37. Daru , Négyes, 38 . Daruszállás, Felsőgagy, 39. Da rvas , Tiszaszederkény, 40 . Da rvas , Miskolc-Sajóbábony, 4 1 . Darvas erdő, Rakaca, 42 . Darvas puszta, Kány. 43 . Daru dülő, Sényő, 44 . Daru havas, Kemecse , 45 . D a r u kút, Ofehértó, 46 . D a r u pa r l ag , Öpályi, 47 . Daru rét, Pe tne-háza, 48. Daru sziget , Kisvárda, 49 . Darudéílés, Mezőtárkány, 50. Daruhát, Sarud, 5 1 . Daruhát, Kunbaracs, 52. Darvas erdő, T o m p a , 53. Da rvas i erdészlak, Tompa , 54. D a r v a s i erdő, Somogy-szob, 55. Darvas puszta, Inke, 56. Da rvas , H i r i c s , 57. Darufa lva (Drassburg) Sopron megye, 58. D a r u i tanya, Beregdéda, 59. Daruhegy, Dusnok, 60 . Darvas legelő, Zemplénagárd.

Die geologisch sehr frühe Spezi a l i s a t ion der Trappen ( M i t t l e r e s Eozän) macht es verständlich, dass diese Gruppe os teologisch unte r den Vögeln ganz a l l e i n steht und daher die Bes t immung e i n ­ze lner Reste ke inem Zweife l un t e r l i egen kann. Das O r i g i n a l von L A M B R E C H T (1933, S. 792) von der Fundstel le Tószeg (Neol i th ikum) und die Bruchstücke der von K R E T Z O I (1962) von Nosza-Gyöngypart (ebenso Neol i th ikum) beschriebenen Reste konnte i c h nicht w i e d e r auffinden.

Die Masse de r Stücke von anderen Fundste l len sind die folgenden ( m m ) :

Otis t a rda Linné (Fundste l len : 5, 1 1 , 18, 22, 23, 32, 37, 48, 49)

p r o x i m a l e dis ta le

Länge B r e i t e

Humerus (5) Otis t a rda , rezent ó Ulna (18) O . t . , rezent ó O . t . , rezent o Ulna P r o x . f r . (11) O. ta rda , rezent Carpometacarpus (5) Derselbe (5) D e r s . , P r o x . f r . (5) D e r s . , D i s t . f r . (2x) (5) D e r s . (23) O . t . , rezent ó O . t . , rezent o F e m u r (37) D e r s . D i s t . f r . (2x) (5) O . t . , rezent ó O . t . , rezent o T i b i o t a r s u s (5) D e r s . , D i s t . f r . (2x) (5) O . t . , rezent ó O . t . , rezent o Ta r some ta t a r su s , P r o x . f r . (5) O . t . , rezent ó

58

54

Í 195 251

178; 190 24 2 5

92

112

32

1 3 , 6 ; 1 7 , 0 88,4 114

80; 91 cca .125

24, 3 30,0 23;24

34

16,0 13, 8

32 31 ,0 ; 3 1 , 5

32 138 100;102

220

33, 36

223 1 7 , 0 ; 1 7 , 6 ; 2 4 , 0

23,0 18,0

21,0 25,0

Page 25: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

A b b . 3. Die m i t T rappen verbundenen geographischen Namen i n U n g a r n . Erläuterung de r Numme siehe i m T e x t

Page 26: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Aus de r Mass tabel le geht-es k l a r h e r v o r , das die Hennen und Hähne i m Inventar gleichmässig vorhanden s i n d . Die Trappe wurde s i c h e r l i c h i n e r s t e r L i n i e wegen ih res F le i sches gejagt .

D e r Schwerpunkt de r V e r b r e i t u n g de r Trappe dürfte aufgrund de r V e r t e i l u n g de r b i she r igen Funde aus archäologischen Funds te l len i n Europa i n u n s e r e m Gebiet gewesen s e i n . Aus Deutschland, aus der Schweiz, de r Tschehoslowakei und Polen wurden bis j e t z t aus insgesamt fünf Funds te l len Otis t a rda -Res te gemeldet ( P I E H L E R 1976), wobei w i r j e t z t aus dem inneren T e i l des Karpa then-Beckens (Ungarn, Nord-Jugos lawien und Süd-Slowakei) bis j e t z t e l f Fundorte kennen (mi t insgesamt etwa 30 Stück Funden) .

Laut de r Aussage de r chronologischen V e r t e i l u n g d e r Funde lebte die Trappe ununterbrochen während des Holozäns i m m i t t l e r e n und östlichen E u r o p a .

Die e ins t ige wei te V e r b r e i t u n g d e r T rappen i n U n g a r n und die engen Beziehungen des Volkes m i t diesen Vögeln deutet eine Zahl d e r von Otis t a r d a benanten Or ten , Gehöften und F l u r e n unseres Gebietes an (siehe A b b . 3 ) . Auf d i e se r Abbi ldung wurden die folgenden geographischen Namen ( T r a p ­pe = unga r i sch túzok) angedeutet: 1 . Túzok-kúti dülo, Dunaföldvár, 2 . Tűzokos dülo, Tiszatarján, 3 . Túzok-nyomás, Győrtelek, 4 . Tűzokos, Nyírmeggyes, 5. Túzokos, Körösladány, 6 . Túzok-domb, Adáes-Nagyfüged, 7. Túzok-hegy, B u g y i , 8. Túzok-dülő, Előszállás, 9 . Túzoki völgy, Előszállás, 10 . Túzok(os)-major, Tiszasüly, 1 1 . Túzok-part, Tiszafüred, 12 . Túzokhát, Sárrétudvar-Biharnagy­bajom, 13 . Tűzokos, U j szen tmarg i t a , 14 . Túzokhát, Dusnok, 15 . Túzokpuszta, Ekecs , Komárom­megye, 16. Túzberek, Maglód.

Die A r t i s t bei uns, - t e i lwe i se auf den Gebieten de r aufgezählten geographischen Namen, -infolge s t r enger Schutzmassnahmen noch heute m i t e inem bedeutenden Bestand v e r t r e t e n (etwa 3000 Stück).

Die Zwerg t rappe repräsentiert i m ganzen M a t e r i a l j e n e r Ta r some ta t a r sus der se inerze i t schon gemeldet wurde (JÁNOSSY & BÖKÖNYI 1965). Die B r e i t e de r Diaphyse i n de r M i t t e Knochens beträgt 4 ,2 m m , die Länge 68,0 m m . Die selben Masse konnten bei e inem rezenten Männchen i n 4 ,0 m m und 66 ,0 m m ; bei e inem rezenten Weibchen i n 4 ,2 m m und 64 ,3 m m gemessen w e r d e n .

Meines W i s s e n s i s t das bis heute de r e inzige subfossi le Fund i m m i t t l e r e n und wes t l i chen Europa ( P I E H L E R 1976). WOINSTWENSKIJ (1967) b e s t i m m t e die A r t auch nu r von e ine r holozänen Fundste l le die genauer s t r a t i f i z i e r t werden konnte, aus dem Niveau des I X . - X I . Jahrhunder ts von Sarke l , am Don-Ufe r bei Z i m l j a n s k i .

Fos s i l e Reste vom älteren und jüngeren P le i s tozan i n Ungarn sprechen für das standige V o r ­handensein de r V o r f a h r e n d ieser heute i n unse rem Gebiet als Bru tvoge l ausgestorbenen A r t (JÁNOS­SY 1979).

Aufgrund de r Morphologie und der Masse [ T a r s o m e t a t a r s u s (31) etwa 45 m m l ang j können w i r auf das Vorhandensein eines m i t t e l g r o s s e n Ral lenvogels f o l g e r n . Un te r den europäischen A r t e n kann aussch l iess l i ch das Teichhuhn i n Be t rach t k o m m e n .

Es i s t e igena r t ig , dass diese A r t aus dem Ple i s tozan unseres Gebietes völlig fehlte und die j e t z t zu r Diskuss ion kommenden Funde i h r e n e rs ten Nachweis i m Holozän Ungarns v e r t r e t e n . Beide Funds te l len (20, 31) sind ausgesprochen Wasserablagerungen (Torfe) und das Wasserhuhn i s t auch heute eine we i t ve rb re i t e t e A r t unse r e r m i t Wasservegeta t ion d icht verwachsenen, auch k le ins ten Binnengewässern.

Es l iegen w i e d e r u m morpho log i sch typische Reste des we i t grössten Ra l l ena r t igen Europas , des Blasshuhnes v o r . Die Masse de r weniger f r agmenta r i schen Reste gestal ten s i ch fo lgendermas-sen: die Länge des Humerus (5) beträgt 72 m m (rezent, n = 10: 71 ,4 -77 ,7 m m ) , die p r o x i m a l e B r e i t e (44): 14 ,5 m m . Die Länge eines F e m u r s m i s s t (17): 57,5 m m (rezent, n = 10: 5 1 , 8 - 5 8 , 1 m m ) (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965). E n d l i c h konnte die D i s t a l b r e i t e des T i b i o t a r s u s (20, 24, 29) i n 8,5 m m , 8, 8 m m und 9,0 m m gemessen werden (rezent , n = 3: 8 ,0 -9 ,6 m m ) .

F u l i c a a t r a i s t auch heutzutage i n a l l en gewassern unseres Gebietes sehr häufig.

Otis t e t r a x Linné (Fundste l le : 38)

Ga l l i nu la ch loropus (Linné) (Fundste l len : 20, 31)

F u l i c a a t ra Linné (Fundste l len: 5, 17, 20, 23, 24, 32, 45, 51)

Page 27: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

C h a r a d r i i f o r m e s ? Numeii ius arquata (Linné)

(Fundste l le : 29)

Diese A r t haben w i r se inerze i t m i t S. BÖKÖNYI Zwecks Zusammens te l lung e ine r vorläufigen Lis te b e s t i m m t (BÖKÖNYI 1974), i c h konnte die Reste aber i m M a t e r i a l n icht wieder auffinden und so bleibt diese Angabe u n s i c h e r .

L i m o s a l i m o s a (Linné) (Funds te l le : 33)

Die e igena r t ig einzigen Voge l res te de r Fundstel le Szarvas - Rózsás, die früher p u b l i z i e r t wur ­den (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) konnte i c h von neuem r e v i d i e r e n und die a r t l i che Zugehörigkeit u n ­t e r l i e g t weder auf morphologischen, noch auf m e t r i s c h e n Gründen keinem Z w e i f e l . Die Länge beider H u m e r i beträgt 64 ,0 m m (rezent 62-73 m m ) , die der Ulnae 70 ,5 m m (rezent 66-72 m m ) und des Ta r some ta t a r sus 71,0 m m (rezent 73-81 m m ) . Die Reste scheinen von e inem E x e m p l a r zu s tammen

L a r u s c f . argentatus Pontoppidan (Fundste l le : 17)

Die se ine rze i t bes t immten Reste (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) konnte i c h nicht w iede r auf f in ­den. E i n T i b i o t a r s u s wurde i n 105 m m (rezent 102-113 m m ) und e in Ta r some ta t a r sus i n 61 m m (rezent 63-71 m m ) vermessen .

L i m i k o l e n und Möven sind Streufunde, die sozusagen d u r c h Z u f a l l i n das Inventar archäolo­g ischer Begleitfunde ger ie ten und haben daher nu r als Farbe lemente unse r e r Kenntnisse über sub­fossi le Vögel Ungarns eine Bedeutung.

Co lumbi fo rmes Columba palumbus Linné (Fundste l len: 29, 38, 51)

D i e os teologisch sehr ausgeprägten, sporadischen Funde von Tauben fa l len a l le i n die höchste Grössenkategorie d iese r Gruppe i n Europa und können daher p r a k t i s c h nu r m i t der Ringeltaube g le ichges te l l t werden (mi t so grossen Haustauben kann i n prähistorisch-historischen Zei ten nicht ge­rechnet we rden ) .

Die Länge eines Humerus (52) beträgt 54,2 m m , die eines T i b i o t a r s u s (38): 57,0 m m . Die D i s t a l b r e i t e des le tz te ren Knochens aus der Fundste l le Röszke-Ludvár (29) i s t 6, 8 m m , die Länge des Ta r some ta t a r su s ( 5 l / a ) : 33,0 m m .

Die Ringel taube w a r laut l i t e r a r i s c h e r Daten i n Europa v o m N e o l i t h i k u m an bis heute wei t ve r bre i te t ( P I E H L E R 1976).

S t r i g i f o r m e s Bubo bubo (Linné)

(Fundste l len: 26, 52)

Von d i e se r grössten Eule unseres Gebietes l iegen nu r jene Funde vor , die schon früher p u b l i ­z i e r t wurden (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965). Die Länge eines Radius (26) beträgt 177,0 m m . D e r Ta r someta t a r sus (52) i s t p r o x i m a l und d i s t a l g le ichweise beschädigt und daher können keine e inwand­fre ie Abmessungen abgenommen werden ; die D i s t a l b r e i t e dürfte etwa 22,6 m m gewesen se in .

Diese , heute i n Europa v i e l e r o r t s ausgerottete A r t w a r s i c h e r l i c h früher i n unse rem Kontinent wei t v e r b r e i t e t . E i g e n a r t i g wurden dabei i h r e Reste ausser Ungarn aus wenigen Funds te l len g e m e l ­det ( P I E H L E R 1976; insgesamt v i e r Fundste l len i n Deutschland) .

S t r i x aluco Linné (Fundste l len: 30, 51a-b)

A l l e be s t immbaren Stücke des Waldkauzes sind i n so f r agmen ta r i schem Zustande, das exakte Abmessungen n icht durchgeführt werden konnten. Die Funde sind a l l e rd ings typ isch und gut b e s t i m m -

Page 28: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

b a r . Diese Eule war i n archäologischen Funds te l l en unseres Kontinentes we i t v e r b r e i t e t ( P I E H L E R

1976) und i s t auch heute die häufigste A r t d i e s e r Gruppe i n Europa ebenso, wie i n U n g a r n .

S t r i x u r a l e n s i s Pa l las (Funds te l l e : 25)

D e r e inzige Fund m i t typischen S t r i x - M e r k m a l e n , aber bedeutend grösser als de r Waldkauz, i s t der Ta r some ta t a r sus von Pilismarót (25) . D e r Knochen i s t bedauerswer te rweise an beiden Enden beschädigt. E r dürfte etwa 54 m m lang gewesen s e i n . Die Diaphysenbrei te (ungefähr i n de r M i t t e gemessen) beträgt 7,6 m m .

Anlässlich der Bearbe i tung foss i l e r Eulenfunde aus dem Karpathenbecken habe i c h zum V e r ­g le ich eine Ser ie der T a r s o m e t a t a r s i von S t r i x aluco und S t r i x u ra l ens i s gemessen (JÁNOSSY 1977) . Diese V a r i a t i o n s b r e i t e n i n Be t rach t ziehend, fällt das Mass des Fundes von Pil ismarót weitgehend in den B e r e i c h der Plus V a r i a n t e n des entsprechenden Knochens des Habichtskauzes .

D e r Fund i s t der e r s te Nachweis des subfoss i len V o r k o m m e n s d ieser A r t i n U n g a r n . Sie n i s ­tet heute u . A . i n der Umgebung des Karpathengürtels und d r i n g t i n mausere ichen Jahren auch i n das Gebiet Ungarns h i e r und da e i n .

Athene noctua (Scopoli) (Funds te l le : 25)

D e r 57, 8 m m lange T i b i o t a r s u s , m i t e i n e r D i s t a l b r e i t e von 7,2 m m und m i t typ ischen E u l e n ­m e r k m a l e n kann aufgrund se iner Grösse und P r o p o r t i o n e n nur als Steinkauz i d e n t i f i z i e r t w e r d e n . Andere k l e ine re Eulen (auch Aegol ius funereus) können eindeutig ausgeschlossen w e r d e n .

Es kann nur grabungstechnischen Ursachen zugeschrieben werden (Sammeln von nu r grösseren Knochen), dass dieser Fund de r ers te Beweis d i e se r A r t i n de r subfossilen Vogelfauna Ungarns i s t . D e r Steinkauz i s t noch heute eine unse re r häufigeren Eu l ena r t en .

C o r a c i i f o r m e s Upupa epops Linné

(Funds te l le : 52)

E i n sys temat i sch-ana tomischer Beweis de r a r t l i c h e n Zugehörigkeit des Schädels (BÖKÖNYI & JANOSSY 1965) erübrigt, da die F o r m des Schnabels eine andere Bes t immung unmöglich macht .

E i g e n a r t i g i s t d ieser Fund nicht nur i n Ungarn , sondern i n ganz Europa de r einzige Rest d i e ­ser A r t . Sie i s t heute i n u n s e r e m Gebiet noch regelmässiger B r u t v o g e l .

P a s s e r i f o r m e s P y r r h o c o r a x graculus (Linné)

Wie es schon i n der L i t e r a t u r kurz erwähnt wurde (JÁNOSSY 1981), l i egen i n den un te ren L a ­gen des P r o f i l s des Schachtes von Hosszúhegy ( P i l i s - G e b i r g e ) die folgenden Reste eines k le ine ren Corv iden v o r : Schicht 2: T i b i o t a r s u s , P r o x . f r . ; F e m u r , P r o x . - u n d D i s t . - F r . , P h a l . Schicht 4: 2 St . ad. u . 3 S t . j u v . C o r a c o i d e u m f r . ; 1 St. ad Humerus , 5 St . j u v . H u m e r u s f r . , 1 St.

U lna und 3 St . F r a g m . ( j u v . ) ; 4 St . Ca rpome taca rpus f r . (3 St . j u v . ) ; 7 St . F e m u r f r . (1 a d . ) ; 3 St . T i b i o t a r s u s f r . ; 8 St. T a r s o m e t a t a r s u s f r . ; 1 St. S y n s a c r u m f r . ; 2 St . P h a l .

Schicht 5: 2 St . (ad.) C o r a c o i d e u m f r . , H u m e r u s f r . , 2 St. F e m u r f r . , 2 St. ( j u v . ) T a r s o m e t a t a r s u s f r . Schicht 6: C o r a c o i d e u m f r . , H u m e r u s f r . , 5 St . F e m u r f r . , 3 S t . T i b i o t a r s u s f r . (al le j u v e n i l ) Schicht 7: Humerus

A l l e morphologischen, sowie m e t r i s c h e n Daten sprechen eindeut ig für das Vorhandensein der Alpendohle, i n e r s t e r L i n i e die c h a r a k t e r i s t i s c h e F o r m des Humerus , F e m u r und T a r s o m e t a t a r s u s , die i c h se ine rze i t eingehend ana lys ie r t habe (JÁNOSSY 1951, 1968). Es l iegen m e i s t n icht messbare Fragmente v o r . Die Masse eines unversehr t en adulten Humerus sind die folgenden: Länge: 4 2 , 4 m m ; P r o x i m a l b r e i t e etwa .14,5 m m , D i s t a l b r e i t e 12 ,0 m m und Diaphysenbrei te 4 ,3 m m .

Die Fundste l le d ieser A r t wurde nicht i n die L i s t e archäologischer Fundor te aufgenommen, da es s ich u m eine t iefe Lage eines Schachtes handelt , die s i c h e r l i c h nicht P le i s tozan , sondern schon

Page 29: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Altholozän i s t . Dabei i s t die Lage archäologisch nicht genau d e f i n i e r t , sie dürfte von der A t l a n ­t ischen Phase (jüngeres M e s o l i t h i k u m ) s t a m m e n .

Das i s t also der e r s te Beweis des Wei te r l ebens d iese r Hochgeb i rgs fo rm nach dem Ple i s tozan in unse rem Gebiet, die ebenso i n d iese r Zei tspanne als e in R e l i k t zu betrachten i s t , wie M i c r o t u s g rega l i s oder Ochotona bis zum Neo l i t h ikum i n Ungarn (KORDOS 1982) . Die Alpendohle i s t heute nicht nur aus Ungarn , sondern aus dem ganzen Karpathenbecken verschwunden.

Corvus c o r a x Linné (Funds te l len : 8, 30)

Die Knochen des grössten Corv iden Europas können schon aufgrund i h r e r Dimensionen l e i ch t i d e n t i f i z i e r t w e r d e n . Die Länge eines Humerus (30) betragt 97 ,0 m m , die P r o x i m a l b r e i t e 27 ,5 m m , die D i s t a l b r e i t e 20 ,5 m m ; Die Länge des Carpometacarpus (30) m i s s t 72 ,4 m m . die P r o x i m a l b r e i t e 15,0 m m . E n d l i c h sind die Masse (30) eines F e m u r s : Länge 79,0 m m , p r o x i m a l 14 ,5 m m , d i s t a l 16,5 m m ; eines Coracoideums ("innere Lange") 57,5 m m , die Länge des Ta r some ta t a r sus 64 ,0 m m .

Es kann nur den mangelhaften Kenntnissen unse re r subfossi len Vogelfauna zugeschrieben w e r ­den, dass diese Reste die e r s t en Nachweise des Kohlkraben i n Ungarn s i n d . Diese A r t w a r i n ganz Europa i m Holozän wei t v e r b r e i t e t (P IEHLER 1976) und lebt als Folge entsprechender Schutzmass­nahmen auch heute i n unse rem Gebiet .

Corvus corone - c o r n i x - Gruppe und Corvus c f . f rugi legus Linné

(Fundste l len : 30, 37, 51) Wie bekannt, i s t die osteologische T rennung m i t t e l g r o s s e r Rabenvögel me i s t p r o b l e m a t i s c h . E i n Schädel (51) kann e inwandfre i m i t j e n e m der Saatkrähe i d e n t i f i z i e r t w e r d e n . Eine Ulna

(30) m i t e ine r Lange von 94 ,0 m m (Diaphysenbrei te 5,4 m m ) kann eher m i t j enem der N e b e l - bzw . Rabenkrähe, zwei andere Ulnae (25 und 38) m i t den Längen von 54,5 und 82,0 m m - n können eher m i t jenen de r Saatkrähe g le ichges te l l t w e r d e n .

Gar ru lus g landar ius (Linné) (Funds te l le : 53)

E i n P r o x i m a l f r a g m e n t eines Ta r some ta t a r su s (53) steht d imens ione i l und morpho log i sch dem Eichelhäher am nächsten. Das i s t auch de r e r s t e subfossile Beweis des Vorkommens d iese r auch heute ausse ro rden t l i ch häufigen A r t i n U n g a r n .

P i c a p i c a (Linné) (Funds te l le : 25)

E i n 41 ,0 m m langes F e m u r (Diaphyenbrei te 3,5 mm) kann aufgrund an anderer Stelle angege­benen eingehenden Analyse m i t j enem der E l s t e r i d e t i f i z i e r t werden (JÁNOSSY 1961). Das i s t de r ers te subfossi le Nachweis d i e se r auch heute gewöhnlichen A r t i n U n g a r n .

Turdus c f . p i l a r i s Linné und Turdus c f . v i s c i v o r u s Linné

(Fundste l len : 51 , 53)

Die osteologische Iden t i f i z i e rung versch iedener Drosse ln kann oft n icht e inwandfre i du rchge­führt w e r d e n . E i n Humerus (51) (Länge: 31 ,4 m m ) und ein Bruchstück desselben (53) kann eher m i t j enem der M i s t e l d r o s s e l , e i n 33,0 m m langer Ta r some ta t a r sus m i t dem der Wacholderdrosse l i d e n ­t i f i z i e r t we rden (siehe auch BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965).

Page 30: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Tabe l l e 1 . Indiv iduenzahl /Knochenzahl de r

Ze i t a l t e r M e s . F r - N e . Nummer de r Fundor te 2 9

w X Gavia a rc t i c a - 1/1 w + Podiceps e r i s t a tus - 1/3 w + P . r u f i c o l l i s - 1/1 w + Phalacrocorax carbo 1/2 1/1 w + Pelecanus onocrota lus - 1/1 vv + Ardea purpurea - 2 /5 w + A . c ine rea - 4/10 w + Egre t ta garze t ta - -w + E . alba - 2/3 vv + Nyct icorax n y c t i c o r a x - -w + Ixobrychus minutus - -

+ Ciconia c i c o n i a - 2/5 + C . n i g r a - 2/3

w + Plata lea l euco rod ia - 2/2 w 0 Anas p la tyrhynchos 1/2 5/42 w X A , penelope - 1/1 w + A . querquedula -w X A . c r ecca - -- A . sp. - 2/2 w + Aythya f e r ina 1/1 w + A . nyroca - 1/2 w X A . fu l igu la - 1/1 w + Anser anser - 4/6 ? w X A . a lb i f rons - 2/4 vv X A . e ry thropus - -w X A . fabalis - 2/2

A . sp. - 3/4 ? w X Cygnus o l o r - -w x C . cygnus - -

0 Gyps fulvus - -0 Aegypius monachus - -0 Aqui la chrysaetus - -0 Buteo buteo - -0 Acc ip i t e r g e n t i l i s - -4 M i l v u s m i g r a n s - -

w 0 Haliaetus a l b i c i l l a - 2/3

Vogelar ten M-Sp L T -

N e . - K z . B r z . R ö m . M i t t a l t . Sum. 13 12 6 15 57

_ _ _ _ 1/1 1/1 - - 1/2 3/6

- - - - 1/1

- 2 /2 - - 4 / 5 1/1 2 /3 - - 4 / 5 1/1 - - - 3/6

- - - - 4/10

- - - 1/3 1/3

- - - 1/1 3/4 - - - 1/2 1/2 - - 1/2 - 1/2

- - 2/9 1/1 5/15 1/2 1/1 - - 4/6 3/3 1/1 - - 6/6

- - 2 / 5 2/4 10/53

- - 1/2 - 2/3

- - - 1/1 1/1 - - 1/1 - 1/1

2 /2 - - - 4/4

- 1/1 1/2 1/1 5/6

- - - - 1/2 - - 1/1 - 2/2

1/3 - 2 /4 1/6 8/19 ?

- - - - 2/4

- - 2 /2 - 2/2 - - 1/1 - 3/3

2 /2 1/2 1 / 1 - 7/9 ?

- 1/1 - - 1/1

- - - 1/1

- 1/1 2/2 - 3/3

- - - 1/1 1/1 1/3 1/4 - 3/8

- 1/2 - 1/1 2/3

- 1/1 2/6 - 3/7

- - 1/1 1/1 5/10 - 2 / 1 1 2/3 11/27

Page 31: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

T a b e l l e 1 . (Fortsetzung) M - S p . L T -

Z e i t a l t e r M e s . F r - N e . N e . - K z . B r z . R ö m . M i t t a l t . Sum. N u m m e r der Fundor te 2 9 13 12 6 15 57

w + C i r c u s aeruginosus _ 1/2 _ _ 1/11 _ 2/3 + Circae tus ga l l i cus - 1/1 - - - - 1/1 0 Fa lco t innunculus - - - - - 1/1 1/1 0 L y r u r u s t e t r i x - 2 / 1 ? - 2 /2 1/1 3/19 8/23 ? 0 P e r d i x p e r d i x - - - - 1/1 5/60 6 /61 0 Phasianus co lch icus - - - - - 3/4 3 /4

w + Grus grus - 6/10 2 /2 5/9 2 /15 1/4 16/40 w + Anthropoides v i r g o - 1 / ? - - - - 1 / ? w + Ga l l i nu la ch loropus 2 /2 - - - - - 2 / 2 w 0 F u l i c a a t r a 1/1 4 /8 1/1 - - 2/2 8/12

0 Otis ta rda - 5/19 - 2 /2 - 3/3 10/24 0 O . t e t r ax - - - - 1/1 - 1/1

w + Numenius arquata - 1/? - - - - 1/? w + L i m o s a l i m o s a - - - - - 1/4 1/4 W X L a r u s argentatus - 1/2 - - - - 1/2

+ Columba palumbus - 1/1 - - 1/1 2 /2 4 /4 o Bubo bubo - - 1/1 - - 1/2 2/3 o Athene noctua - - - - 1/1 - 1/1 0 S t r i x aluco - - - - 1/1 2 /4 3/5 0 S. u ra lens i s - - - - 1/1 - 1/1 + Upupa epops - - - - - 1/1 1/1 0 Corvus co rax - - - - 1/1 1/2 2/3 0 C . c o r o n e - c o r n i x - 1/1 - - 1/3 - 2/4 0 C . f rugi legus 1/2 - - 2/4 1/1 4 / 7

C . sp . - 1/1 - - 1/2 - 2 /3 0 P i c a p ica - - - - 1/1 - 1/1 + T u r d u s v i s c i v o r u s - - - - - 1/2 1/2 + T . p i l a r i s - - - - - 2/3 2/3

T . sp . - - - - - 1/1 1/1 o G a r r u l u s g landar ius - - - - - 1/1 1/1

Knochenstücke: 8 151 31 31 87 143 451

M e s . = M e s o l i t h i k u m , F r - N e . = Frühneolithikum, M - S p . N e - K z . = M i t t e l - und Spätneolithikum + Kupfe rze i t , B r z . = Bronzeze i t , L T - R o m . = L T - Z e i t + Römerzei t , M i t t a l t . = M i t t e l a l t e r . ? = Zah l de r Knochen unbekannt. Ökologische C h a r a k t e r i s t i k : o = sesshaft. x = Win te rgas t , + = Zugvogel , w = Wasservogel

Page 32: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

SCHLUSSBEMERKUNGEN

Die i n d e r A r b e i t gegebenen eingehenden Analysen , sowie die L i s t e n und Tabe l l en zeigen es, dass s ich unsere Kenntnisse Uber die subfossi le Vogelfauna Ungarns bedeutend v e r m e h r t haben. Die Ar tenzah l e rhob s i ch dadurch von 43 (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965) auf 60, also 17 A r t e n wurden zum ers ten M a l i n Ungarn aus neol i th ischen bis m i t t e l a l t e r l i c h e n Funds te l len b e s t i m m t . Natürlich i s t diese Zahl s i c h e r l i c h noch i m m e r nur e in B r u c h t e i l de r damal igen O r n i s , da deren A r t e n z a h l heute Uber 300 A r t e n umfass t und sie dürfte i n de r Vergangenhei t noch r e i c h e r gewesen s e i n . Es i s t dabei vor Augen zu hal ten, dass nur i n 1 % archäologischer Funds te l len i n Ungarn Voge l res te überhaupt geborgen w u r d e n .

Aus u n s e r e r mehrfach z i t i e r t e n früheren Zusammenfassung so l l en an d ieser Stelle e in ige , -- hauptsächlich d u r c h S. BÖKÖNYI zusammengeste l l ten , - Bemerkungen , die damals nur i n unga­r i s c h e r Sprache beschrieben w u r d e n kurz zusammengefasst werden (BÖKÖNYI & JÁNOSSY 1965).

Die Vogelknochen aus dem N e o l i t h i k u m und de r Bronzeze i t s t ammen grösstenteils von Wasse r -ar teh und die Zah l kont inenta ler F o r m e n , sowie der Greifvögel v e r m e h r t s ich allmählich bis zum M i t t e l a l t e r . Diese Tatsache kann t e i lwe i se dadurch gedeutet werden , dass die älteren Siedlungen m e h r ans Wasse r gebunden waren und andersei ts sie a l les v e r z e h r t haben, was eben jagdbar w a r . Später wurde die Jagd eher zu e inem Sport der höheren Gesel l schaf tsk lassen . D ie meis ten V o g e l ­knochen s t ammen dabei nicht von e ins t igen Dörfern, sondern von Burgen und Schlössern und w i r verfügen über Daten, die es beweisen, dass die Leibeigenen und die Bürgerschaft schon i m frühe­ren M i t t e l a l t e r aufgrund von Gesetzen von der Jagd ausgeschlossen waren (BÖKÖNYI 1958, A C S A D I 1944, u s w . ) .

Über die besondere Bedeutung der Trappen , Kran iche und grösserer Greifvögel i m Leben u n ­s e r e r Vor fah ren wurde schon anlässlich der ana tomisch-sys temat i schen Analyse g e s c h i l d e r t . Ebenda wurde es versuch t , das absolute Fehlen der Reste von grösseren Fa lken zu deuten (wurden diese v i e l l e i ch t spez i e l l bee rd ig t? )

Wie w i r noch zule tz t da rauf zurückkehren, s ind Knochen k l e i n e r Vögel a l lgeme in recht sel ten i m ganzen I n v e n t a r . Ebendeswegen i s t es auffallend, dass an den m i t t e l a l t e r l i c h e n Funds te l l en von Visegrád D r o s s e l n v o r k o m m e n . Diesbezüglich i s t jene Angabe von Bedeutung, die R A D V A N S Z K Y (1893) auffinden konnte: laut kontemporären Aufzeichnungen muss ten verschiedene Herrschaftsgüter auf die Hochzeit der Gräfin Zsuzsa THURZÓ i n 1603 u . a . 130 kle ine Vögel a b l i e f e r n . Das sp r i ch t für die damal ige V e r b r e i t u n g des i t a l i en i schen St i l s i n U n g a r n .

Von s t r a t i g r a p h i s c h e r Hins ich t kann wenig gesagt w e r d e n . W e i t e r oben wurde darauf schon hingewiesen, dass die Alpendohle ( P y r r h o c o r a x graculus) noch als pleistozänes R e l i k t , v i e l l e i c h t bis zum N e o l i t h i k u m w e i t e r l e b t e . Die Knochen des Jagdphasans (Phasianus co lch icus ) konnten dabei nu r aus m i t t e l a l t e r l i c h e n Funds te l len be s t immt w e r d e n . Die Einbürgerung dieses Jagdobjektes dürfte auch i n u n s e r e m Gebiet n icht v i e l früher e r fo lg t se in , wofür auch v o m 15ten - 16ten Jahrhunder t stammenden s c h r i f t l i c h e n Aufzeichnungen Mahlze i tbeschre ibungen sprechen (Daten über Schlachtbänke: CSÁNKI 1883, N Y Á R Y 1867).

Wie da rauf schon früher hingewiesen wurde , lebte laut de r Funde das B i r k h u h n während des Holozäns ständig, i m Hügelland ebenso wie i n de r Tiefebene, - natürlich nur i n geeigneten Bio topen . Dabei sprechen m i t t e l a l t e r l i c h e Urkunden dafür, dass s i ch das Haselhuhn schon se inerze i t i n die Gebirgswälder zurückgezogen hatte (RADVANSZKY 1883, 1893) . Über die ökologische C h a r a k t e r i s t i k de r Vogelfaunen kann e igen t l i ch wenig gesagt werden , da es s ich h i e r u m eine unnatürliche Auslese handelt (siehe T a b e l l e 1 ) .

Unsere Kenntnisse über die holozäne Vogelfauna Ungarns haben s i ch also wesen t l i ch b e r e i c h e r t . Die r e l a t i v g e r i n g e r e Zahl de r Vogelknochen i m archäologischen Inventar a l lgeme in kann aber nicht nu r m i t j ene r , i n d e r L i t e r a t u r öfters erwähnten Annahme, - sie wa ren durch Hunde ve rn ich te t worden , - gedeutet w e r d e n . Das Fehlen k l e i n e r e r A r t e n i s t dabei besonders auffa l lend. In d e r Z u ­kunft können w i r i n d iese r Hins ich t nu r du rch Ve r f e ine rung der Grabungmethoden ( z . B . Schlämmen) neuere Resul tate e r w a r t e n .

Page 33: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

S C H R I F T T U M

ACSÁDY, I . (1908): A magyar Jobbágyság története, [ be sch i ch t e der Leibeigenschaft i n Ungarn . ] ] - Budapest, 551 p p .

BACHER, A . (1967): Verg le ichend morpholog ische Untersuchungen an Einzelknochen dee p o s t ­k ran ia l en Skelet ts i n M i t t e l e u r o p a v o r k o m m e n d e r Schwäne und Gänse. - I n a u g . - D i s s . T i e r ä r t z l . U n i v . München, 109 p p .

BOESSNECK, J . & von den DRIESCH, A . (1969): Die Fauna des "Cabezo Redondo" be i Vülena ( P r o v . A l i c a n t e ) . - I n : Studien über frühe Tierknochenfunde von de r Ibe r i schen Ha lb inse l , 1 : 4 3 - 8 9 .

BOESSNECK, J . & von den DRIESCH, A . (1979): Vöge l . - I n : E k e t o r p . Befest igung und Siedlung auf Öland/Schweden. Die Fauna. S tockholm, 216-360 .

BÖKÖNYI, S. (1959): Die frühalluviale W i r b e l t i e r f a u n a U n g a r n s . V o m N e o l i t h i k u m bis zur l a Tone Z e i t . - Ac ta A r c h . Hung. 1 1 : 39 -102 .

BÖKÖNYI, S. (1974): H i s t o r y of domestic M a m m a l s i n C e n t r a l and E a s t e r n E u r o p e . - Akad.Kiadó, Budapest, 597 p p .

BÖKÖNYI, S. & JÁNOSSY, D . (1965): Szubfosszi l is vadmadárleletek Magyarországon. (Subfossile Wildvogelfunde aus U n g a r n . ) - V e r t e b r . hung. 7 (1 -2 ) : 85-99 .

CSÁNKI, D . (1883): I . Mátyás u d v a r a , [königlicher Hof von Matthias I . J - Századok, 17: 5 1 5 - 5 8 1 . CSŐRE, P . (1980): A magyar erdőgazdálkodás története. Középkor, [besch ich te de r ungar i schen

F o r s t b e w i r t s c h a f t u n g . M i t t e l a l t e r . ] - A k a d . Kiadó, Budapest, 311 p p . CSÖRGEY, T . (1904): Madártani töredékek Petényi J . Salamon irataiból. [Vogelkundliche F ragmente

aus den Schr i f t en von J . Salamon PetényiQ - M a g y a r Orn i tho log ia i Központ Budapest, 398 p p . DRIESCH, A . v . d . (1976): Das Ve rmessen von T i e r k n o c h e n aus v o r - und frühgeschichtlichen S ied ­

lungen . A guide to the measurement of an ima l bones f r o m archeolog ica l s i t e s . - Peabody Museum B u l l e t i n 1 . Ha rva rd U n i v e r s i t y , 135 p p .

E B E R S D O B L E R , K . (1968): Verg le ichend morphologische Untersuchungen an Einzelknochen des pos tc ran ia l en Skeletts i n M i t t e l e u r o p a v o r k o m m e n d e r m i t t e l g r o s s e r Hühnervögel. - Inaug . D i s s . T i e rä r t z t l . U n i v . München, 93 p p .

F A R K A S , S. (1892): Népvándorláskori temető Mártélyon. [ F r i e d h o f aus d e r Völkerwanderungszeit i n Már t é ly . ] - A r c h a e o l . Ért . 12: 413-426 .

GUNDA, B . (1969): D ie Jagd und Domes t ika t ion des K r a n i c h s bei den U n g a r n . - Anthropos , 63-64 (1968-69): 473-496 .

HUSZÁR, L . (1961): Sólyom-ábrázolások középkori pénzünkön. (Die Da r s t e l l ung von Fa lken auf Ungar i schen Münzen des M i t t e l a l t e r s . ) - Aqu i l a , 67-68 : 195-202.

JÁNOSSY, D . (1954): Die fossi le O r n i s aus der Höhle von Istállóskő. - A q u i l a , 55-58 (1948-51): 205-223 .

JÁNOSSY, D . (1961): Eine fossi le Vogelfauna aus den Mous te r i en-Sch ich ten de r Subalyuk-höhle i m Bükk-Gebirge (Nordos tungarn) . - A q u i l a , 67-68: 175-188 .

JÁNOSSY, D . (1976a): P l io -p le i s tocene B i r d Remains f r o m the Carpathian B a s i n . I . G a l l i f o r m e s . 1 . T e t r a o n i d a e . - Aqu i l a , 82: 13 -36 .

JÁNOSSY, D . (1976b): Idem, I I . G a l l i f o r m e s . 2 .Phaa lan idae . - Aqu i l a , 83: 29 -42 . JÁNOSSY, D . (1977): Idem, I l l . S t r l g i f o r m e s , F a l c o n i f o r m e s , C a p r i m u l g i f o r m e s , A p o d i f o r m e s . -

A q u i l a , 84: 9 - 3 6 . JÁNOSSY, D . (1978): Idem, I V . A n s e r i f o r m e s , G r u i f o r m e s , R a l l i f o r m e s , C h a r a d r i i f o r m e s , C u c u l i -

f o r m e s , P a s s e r i f o r m e s . - A q u i l a , 85: 11-39 . JÁNOSSY, D . (1980): Idem, V , Pod ic iped i fo rmes , C i c o n i i f o r m e s , O t i d i f o r m e s , C o l u m b i f o r m e s ,

P i c i f o r m e s . - Aqu i l a , 86: 19 -33 . JÁNOSSY, D . (1981): Idem, V I . Sys temat ica l and geographica l cata logue. - A q u i l a , 87: 9 - 2 1 . KORDOS, L . (1982): Evo lu t ion of the Holocene Ve r t eb ra t e Fauna i n the Carpa th ian B a s i n . - Z . g e o l .

W i s s . B e r l i n , 10 (1982) (7): 963-970. K R A F T , E . (1972): Verg le ichend morpholog ische Untersuchungen an Einzelknochen n o r d - und m i t t e l ­

europäischer k l e i n e r e r Hühnervögel. - Inaug. D i s s . T i e r ä r z t l . U n i v . München, 194 p p . K R E T Z O I , M . (1961): Történelem előtti túzok-lelet és a túzok-félék története. (Prähistorischer

Gross t r appen-Fund und die Geschichte der T r a p p e n . ) - Aqui la , 67-68: 189-190. L A M B R E C H T , K . (1933): Handbuch d e r Paläornithologie. - Bornträger, B e r l i n , 1024 p p . L A N G E R , G . (1980): Vergle ichend morphologische Untersuchungen an Einzelknochen i n M i t t e l e u r o p a

v o r k o m m e n d e r m i t t e l g r o s s e r E u l e n a r t e n . - Inaug . D i s s . T ie rä rz t l . U n i v . München, 210 p p .

Page 34: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

N Y Ä R Y , A . (1867): Az e sz t e rgomi érsekség és az e g r i püspökség számadási könyvei a X V . - X V I . századból. IRechnungsaus'weise des E r z b i s t u m e s von E s z t e r g o m und des Episkopates von E g e r v o m X V . - X V I . J a h r h u n d e r t . ] - Századok, 1867: 378-384.

P I E H L E R , H . M . (1976): Knochenfunde von Wildvögeln aus archäologischen Grabungen i n M i t t e l e u r o p a ( Z e i t r a u m : N e o l i t h i k u m bis M i t t e l a l t e r ) . - Inaug . D i s s . T i e r ä r z t l . U n i v . München, 179 p p .

R A D V A N S Z K Y , B . (1883): Lakoda lmak a X V I . - X V I I . században. [Hochzei ten i m X V I . und X V I I . J a h r h u n d e r t . ] - Századok, 1883: 217-226 .

R A D V A N S Z K Y , B . (1893): Gróf Thurzó Szaniszló lakomái 1603-ban. [Fes tessen des Grafen Szaniszló T h u r z o i n 1603 . ] -

SOERGEL, E . (1961): D ie V o g e l r e s t e . I n : S H U L D T , E . : Hohen V i e c h e i n . - Deutsche Akademie d . W i s s . zu B e r l i n , S c h r i f t , d . Sekt ion f . V o r - u . Frühgesch. 10: 6 4 - 6 9 .

VÖNÖCZKY-SCHENK J . (1970): A magya r őshaza solymászmadarai. [ p i e Beizvögel der unga r i schen U r h e i m a t . ] - T u r u l , N e w - Y o r k , 96 p p .

W O E L F L E , E . (1967): Verg le ichend morpholog i sche Untersuchungen an Einzelknochen des p o s t ­c r a n i a l e n Skeletts i n M i t t e l - E u r o p a v o r k o m m e n d e r Enten , Halbgänse und Säger. - Inaug . D i s s . T i e r ä r z t l . U n i v . München, 244 p p .

WOINSTWENSKIJ , M . A . (1967): Iskopajemaja Orni thofauna U k r a i n y . - I n : P r i r o d n a j a Obstanowka i Fauny p r o s c h l o w o . 3, Naukowa Dumka , K iew: 3 -76 .

Ansch r i f t des V e r f a s s e r s : D r . D . JÁNOSSY

Pelecanus sp. F i g . 1 1 . Carpometacarpus , P r o x . f r . ; I n v . N r . 53 . 4 . 856, - Békés - Városerdő (2 ) .

P l a t a l ea l eucorod ia L . F i g . 7 . Humerus , D i s t . f r . ; I n v . N r . 77 . 4 . 157. - Prügy - Tökföld (28)

Gyps fulvus H a b l i t z l F i g . 2 . Humerus , P r o x . f r . ; I n v . N r . 6 9 . 23 . 114; - Pilismarót - Ma lompa tak . F i g . 10 . Ca rpometaca rpus f r . - N r . 1980/16 . - I n t e r c i s a (12)

Aegypius monachus L . F i g . 9 . Carpometacarpus , I n v . N r . 63 . 3 . 377. - Visegrád - Salamontorony (52)

Hal iaetus a l b i c i l l a L . F i g . 3. H u m e r u s , P r o x . f r . ; I n v . N r . 1981/75, - I n t e r c i s a (12) F i g . 5. Humerus , D i s t . f r . ; I n v . N r . 6 1 . 983. 8; - Tác (38) F i g . 6 . Humerus , D i s t . f r . ; I n v . N r . 56. 1 1 . 181 ; - Berettyószentmárton (1) F i g . 12 . C a r p o m e t a c a r p u s f r . ; I n v . N r . 1981/27; - I n t e r c i s a (12) F i g . 13 . Derse lbe ; I n v . N r . 8 1 . 5. 9; T i s z a l u c - Sarkad F i g . 14 . Derse lbe ; I n v . N r . 8 1 . 5. 14; T i sza luc - Sarkad

Grus grus L . F i g . 1 . H u m e r u s , P r o x . f r . ; I n v . N r . 6 3 . 1 . 60; - Gyula - Vár (11)

L y r u r u s t e t r i x L . F i g . 8. H u m e r u s f r . , I n v . N r . 6 6 . 1 8 . 582. - Százhalombatta, Téglagyár (34)

Geologisch-Paläontologische Abte i lung Ungar isches Naturwissenschaf t l iches Museum H-1088 Budapest Múzeum körút 14-16 . U N G A R N

T A F E L E R KLÄRUNGE N

T A F E L I .

Page 35: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5
Page 36: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5
Page 37: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5
Page 38: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5
Page 39: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

T A F E L I I .

Pha l ac roco rax ca rbo L . F i g . 5. U l n a ; I n v . N r . 6 9 . 2 . 104; T i s z a l u c - Dankadomb (42)

Cygnus sp . F i g . 7. U lna ; I n v . N r . C K / 1 0 / 5 ; I n t e r c i s a (12)

Hal iae tus a l b i c i l l a L . F i g . 4 . H u m e r u s ; I n v . N r . 63 . 1 . 59; Gyula - Vár (11) F i g . 6 . U l n a ; I n v . N r . 63 . 1 . 6 1 . Ebenda

Grus grus L . F l g . 1 . T i b i o t a r s u s f r . , I n v . N r . 58 . 18 . 381 ; Békés Városerdő (2) F i g . 2 . T a r s o m e t a t a r s u s ; I n v . N r . 57. 18 . 88; Füzesabony (9)

Ot is t a rda L . F i g . 3. T i b i o t a r s u s ; I n v . N r . 54. 3 . 823; Tűrkeve - Móricz (49)

T A F E L I I I .

A q u i l a chrysaetos L . Funds te l l e : I n t e r c i s a

F i g . 1 . und 2 . C o r a c o i d e i ; N r . C K / 9 ; F i g . 3 . F e m u r ; N r . C K / 9 ; F i g . 4 . T i b i o t a r s u s ; N r . C K / 9 .

Hal iae tus a l b i c i l l a ( L . ) F i g . 6 . T i b i o t a r s u s ; N r . 40; I n t e r c i s a

Grus grus L . Funds te l l e : Tác

F i g . 5. F e m u r ; I n v . N r . 6 1 . 1367. 7 . L y r u r u s t e t r i x L .

Fundstelle« Kardoskút-Hatablak (13) F i g . 7. H u m e r u s ; I n v . N r . 58. 4 . 154 F i g . 8. U lna ; I n v . N r . 58. 4 . 113 F i g . 9 . F e m u r ; I n v . N r . 58. 4 . 293 F i g . 10. T i b i o t a r s u s ; I n v . N r . 58. 4 . 293 F i g . 1 1 . T a r s o m e t a t a r s u s ; I n v . N r . 58. 4 . 44 F i g . 12 . Synsac rum; I n v . N r . 58. 4 . 269

T A F E L I V .

Cicon ia sp . F i g . 1 1 . T a r s o m e t a t a r s u s , D i s t . f r . I n v , N r . 54 . 3 . 376. Túrkeve-Móricz F i g . 13 . T a r s o m e t a r s u s f r . , I nv . N r . 6 0 . 493. 5 . , Tác

Gyps fulvus H a b l i t z l F i g . 1 . Radius , D i s t . f r . ; I n v . N r . 6 9 . 2 . 134; T i s z a l u c - Dankadomb

C i r c u s aeruginosus L . F i g . 2 . F e m u r ; I n v . N r . 6 7 . 2 . 1127; Röszke - Lúdvár

A c c i p i t e r gen t i l i s L . F i g . 9. T a r s o m e t a t a r s u s f r . , I nv . N r . 1982/78; I n t e r c i s a F i g . 10 . T a r s o m e t a t a r s u s f r . , I nv . N r . 68 . 22 . 233; Mende - Leányvár

L y r u r u s t e t r i x ( L . ) F i g . 3. F e m u r ; I n v . N r . 69 . 23 . 9 . Pil ismarót - Malompa tak

Phasianus co lch icus L . F i g . 7. T a r s o m e t a t a r s u s ; Z a l a v l r

G a l l i n u l a ch loropus L . F i g . 4 . T i b i o t a r s u s ; Mezőlak

F u l i c a a t r a L . F i g . 5. T i b i o t a r s u s , D i s t . f r . ; Mezőlak

Ot i s t e t r ax L . F i g . 6 . T a r s o m e t a t a r s u s ; I n v . N r . 6 1 . 1 3 3 1 . 19; Tác

S t r i x u ra l ens i s Pa l l a s F i g . 8. T a r s o m e t a t a r s u s f r . ; I n v . N r . 69 . 23 . 46; Pi l ismarót - Malompatak

Bubo bubo L . F i g . 12 . T a r s o m e t a t a r s u s f r . ; I n v . N r . 6 0 . 9 . 1653; Polgár-Csőszhalom

Page 40: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

R E G I S T E R

A c c i p i t e r gen t i l i s - Habicht - héja Aegypius monachus - Kut tengeier - barátkeselyű Anas c r e c c a - K r i c k e n t e - csörgő réce Anas penelope - Pfeifente - fütyülő réce Anas p la tyrhynchos - Stockente - tőkés réce Anas querquedula - Knäkente - böjti réce Anse r a lb i f rons - Blässgans - nagy l i l i k Anse r anser - Graugans - nyári lúd Anse r fabalis - Saatgans - vetési lúd Anse r e ry thropus - Zwerggans - kis l i l i k A q u i l a chrysaetos - Ste inadler - s z i r t i sas Ardea c ine rea - F i s c h r e i h e r - szürke gém Ardea pu rpurea - P u r p u r r e i h e r - vörös gém Athene noctua - Steinkauz - kuv ik Aythya f e r ina - Tafe lente - barátréce Aythya ny roca - Mooren te - cigányréce Aythya fu l igu la - Reiherente - kontyos réce Bakcsó - N y c t i c o r a x n y c t i c o r a x - Nach t re ihe r Barátkeselyű - Aegypius monachus - Kut tengeier Barátréce - Aythya f e r i n a - Tafelente Ba rna kánya - M i l v u s m i g r a n s - Schwarzer M i l a n B a r n a rétihéja - C i r c u s aeruginosus - Rohrweihe B i r k h u h n - L y r u r u s t e t r i x - nyfr fa jd Blässgans - Anse r a lb i f rons - nagy l i l i k Blässralle - F u l i c a a t r a - szárcsa Böjti réce - Anas querquedula - Knäkente Bubo bubo - Uhu - uhu Búbosbanka - Upupa epops - Wiedehopf Búbos vöcsök - Podiceps e r i s t a tus - Hauben­

taucher

Buteo buteo - Mausebussard - egerészölyv Bütykös hattyú - Cygnus o l o r - Höckerschwan Cicon ia c i con ia - W e i s s e r Storch - fehér gólya C icon ia n i g r a - Schwarzs to rch - fekete gólya Cigányréce - Aythya n y r o c a - Moorente C i rcae tus ga l l i cus - Schlangenadler - kígyászölyv C i r c u s aeruginosus - Rohrweihe - barna rétihéja Columba palumbus - Ringel taube - örvös ga lamb Corvus c o r a x - Ko lk rabe - holló Corvus corone - c o r n i x - Nebel - Rabenkrahe -

ko rmos - dolmányos varjú Corvus frugi legus - Saatkrähe - vetési varjú Csörgő réce - Anas c r e c c a - Kr icken te Cygnus cygnus - Singschwan - énekes hattyú Cyghus o lo r - Höckerschwan - bütykös hattyú Daru - Grus grus - K r a n i c h Egerészölyv - Buteo buteo - Mausebussard E g r e t t a (Chasmerodius) alba - S i l b e r r e i h e r -

Nagykócsag E g r e t t a garze t ta - Se idenre iher - k is kócsag Eichelhäher - G a r r u l u s g landar ius - szajkó E l s t e r - P i c a p i c a - s z a r k a Énekes hattyú - Cygnus cygnus - Singschwan Ezüstsirály - L a r u s argentatus - Silbermöwe Fácán - Phasianus co lch icus - Jagdfasan Fakókeselyű - Gyps fulvus - Gänsegeier

F a l c o t innunculus - T u r m f a l k e - vörös vércse Fehér gólya - C icon ia c i con i a - Wei s se r S torch Fekete gólya - C icon ia n i g r a - Schwarzs to rch Fenyőrigó - T u r d u s p i l a r i s - Wacho lde rd rosse l F i s c h r e i h e r - A r d e a c ine rea - szürke gém F u l i c a a t r a - B l a s s r a l l e - szárcsa Fütyülő réce - Anas penelope - Pfeifente G a l l i n u l a ch loropus - Teichralle-vizityúk G a r r u l u s g landar ius - Eichelhäher - szajkó Gavia a r c t i c a - Prach t taucher - s a r k i búvár Gänsegeier - Gyps fulvus - fakókeselyű Goda - L i m o s a l i m o s a - Uferschnepfe Graugans - Anse r anser - nyári lúd G r o s s e r Brachvoge l - Numenius arquata -

nagy póling Gross t r appe - Ot i s t a r d a - túzok Grus g rus - K r a n i c h - daru Gyps fulvus - Gänsegeier - fakókeselyű Habicht - A c c i p i t e r g e n t i l i s - héja Habichtskauz - S t r i x u ra l ens i s - uráli bagoly Hal iae tus a l b i c i l l a - Seeadler - réti sas Haubentaucher - Podiceps e r i s t a tus - búbos

vöcsök Héja - A c c i p i t e r gen t i l i s - Habicht Holló - Corvus c o r a x - Kolkrabe Höckerschwan - Cygnus o l o r - bütykös hattyú Ixobrychus minutus - Z w e r g r o h r d o m m e l -

poegém Jagdfasan - Phasianus colchicus - fácán Kanalasgém - P la ta lea l eucorod ia - Löffler Kárókatona - Pha l ac roco rax ca rbo - K o r m o r a n Kígyászölyv - C i rcae tus ga l l i cus - Schlangenad­

l e r K i s kócsag - E g r e t t a garze t ta - Se idenre iher K i s l i l i k - Anser e ry th ropus - Zwerggans K i s vöcsök - Podiceps r u f i c o l l i s - Zwerg taucher Knäkente - Anas querquedula - böjti réce Ko lk rabe - Corvus co rax - holló Kontyos réce - Aythya fu l igula - Reiherente K o r m o r a n - Pha l ac roco rax carbo - kárókatona Kormos-dolmányos varjú - Corvus corone -

c o r n i x - Nebel-Rabenkrahe K r a n i c h - Grus g rus - daru K r i c k e n t e - Anas c r e c c a - csörgő réce Kut tengeier - Aegypius monachus - barátkeselyű K u v i k - Athene noctua - Steinkauz L a r u s argentatus - Silbermöwe - ezüstsirály Léprigó - T u r d u s v i s c i v o r u s - M i s t e l d r o s s e l L i m o s a l i m o s a - Uferschnepfe - goda Löffler - P la ta lea l eucorod ia - kanalasgém L y r u r u s t e t r i x - B i r k h u h n - nyf r fa jd Macskabagoly - S t r i x aluco - Waldkauz Mausebussard - Buteo buteo - egerészölyv M i l v u s m i g r a n s - Schwarzer M i l a n - ba rna kánya M i s t e l d r o s s e l - T u r d u s v i s c i v o r u s - léprigó Mooren te - Ay thya ny roca - cigányréce

Page 41: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5

Nacht re ihe r - Nyc t i co rax n y c t i c o r a x - bakcső Nebel - und Rabenkrahe - Corvus c o r o n e - c o r n i x -

ko rmos - dolmányos varjú Nagy kócsag - E g r e t t a alba - S i l b e r r e i h e r Nagy l i l i k - Anse r a lb i f rons - Blässgans Nagy póling - Numenius arquata - G r o s s e r B r a c h ­

vogel Numenius arquata - Grosse r Brachvoge l - nagy­

póling Nyári lúd - A n s e r anser - Graugans Nyc t i co rax n y c t i c o r a x - Nach t r e ihe r - bakcsó N y i r f a j d - L y r u r u s t e t r i x - B i r k h u h n Otis t a r d a - Gross t rappe - túzok Örvös galamb - Columba palumbus - Ringel taube Pelecanus onocrota lus - Rosapel ikan - rózsás

gödény P e r d i x p e r d i x - Rebhuhn - fogoly Pfeifente - Anas penelope - fütyülő réce P i c a p ica - E l s t e r - sza rka Pha lac rocorax ca rbo - K o r m o r a n - kárókatona Phasianus co lch icus - Jagdfasan - fácán Pla ta lea leucorodia-Löffler - kanalasgém Pocgém - Ixobrychua minutus - Z w e r g r o h r d o m m e l Podiceps e r i s t a tu s - Haubentaucher - búbos vöcsök Podiceps r u f i c o l l i s - Zwerg tauche r - k i s vöcsök Prach t taucher - Gavia a r c t i c a - s a r k i búvár P u r p u r r e i h e r - A r d e a pu rpurea - vörös gém Rebhuhn - P e r d i x p e r d i x - fogoly Reiherente - Ay thya fu l igula - kontyos réce Réti sas - Hal iaetus a l b i c i l l a - Seeadler Reznek - Otis t e t r a x - Zwerg t rappe Ringeltaube - Columba palumbus - örvös ga lamb Rohrweihe - C i r c u s aeruginosus - barna rétihéja Rosapel ikan - Pelecanus onocrota lus - rózsás

gödény

Rózsás gödény - Pelecanus onocrota lus - R o s a -pe l ikan

Saatgans - Anse r fabalis - vetési lúd Saatkrähe - Corvus f rugi legus - vetési varjú Sark i búvár - Gavia a r c t i ca - P rach t t aucher Schlangenadler - Ci rcae tus ga l l i cus - kígyászölyv

Schwarze r M i l a n - M i l v u s m i g r a n s - barna kánya Schwarzs to rch - C icon ia n i g r a - fekete gólya Seeadler - Haliaetus a l b i c i l l a - réti sas Se idenre iher - Eg re t t a ga rze t t a - k is kócsag Silbermöwe - La rus argentatus - ezüstsirály S i l b e r r e i h e r - E g r e t t a alba - nagy kócsag Singschwan - Cygnus cygnus - énekes hattyú Steinadler - Aqu i l a chrysae tos - s z i r t i sas Steinkauz - Athene noctua - k u v i k Stockente - Anas p la ty rhynchos - tőkés réce S t r i x aluco - Waldkauz - macskabagoly S t r i x u ra l ens i s - Habichtskauz - uráli bagoly Szajkó - Ga r ru lu s g landar ius - Eichelhäher Szárcsa - F u l i c a a t r a - Bïassralle Sza rka - P i c a p ica - E l s t e r S z i r t i sas - Aqu i l a ch rysae tos - Steinadler Szürke gém - Ardea c i n e r e a - F i s c h r e i h e r Tafe lente - Aythya f e r i n a - barátréce T e i c h r a l l e - Ga l l inu la ch lo ropus - vízityúk Tőkés réce - Anas p la ty rhynchos - Stockente T u r d u s p i l a r i s - Wacho lde rd rosse l - fenyőrigó T u r d u s v i sc ivo rus - M i s t e l d r o s s e l - léprigó T u r m f a l k e - Fa lco t innunculus - vörös vércse Túzok - Ot is t a rda - Gross t rappe Uferschnepfe - L i m o s a l i m o s a - goda Uhu - Bubo bubo - uhu Upupa epops - Wiedehopf - búbosbanka Uráli bagoly - S t r i x u r a l ens i s - Habichtskauz Vetési lúd - Anser fabal is - Saatgans Vetési varjú - Corvus f rug i legus - Saatkrähe Vízityúk - Ga l l inu la ch lo ropus - T e i c h r a l l e Vörös gém - Ardea p u r p u r e a - P u r p u r r e i h e r Vörös vércse - Fa lco t innunculus - T u r m f a l k e Wacho lde rd rosse l - T u r d u s p i l a r i s - fenyő-rigó Waldkauz - S t r i x aluco - macskabagoly W e i s s e r S torch - C icon ia c i c o n i a - fehér gólya Wiedehopf - Upupa epops - Bűbosbanka Zwerggans - Anser e ry th ropus - k i s l i l i k Z w e r g r o h r d o m m e l - Ixobrychus minutus - pocgém Zwerg tauche r - Podiceps r u f i c o l l i s - Ids vöcsök Zwerg t r appe - Otis t e t r a x - r eznek

Page 42: FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A Apublication.nhmus.hu/pdf/fragpal/Fragm_min_pal_1985_Vol_12_67.pdf · FRAGMENTA MINERALOGIC e PALAEONTOLOGICt A A . 12. 198p 67-103 .5