Nr. 2/2011 - 9. årgangen - http://maalmannen.sambandet.noBl

ad fo

r nor

sk m

ålreis

ing

I dette nummeret:Lars Moe: Ung forfattar med dikt på Aasen-mål s. 2Lars Bjarne Marøy: Leidar s. 3Lars Bjarne Marøy: Riise-nemndi i utakt med målpolitikken på 2000-talet s. 4Grete Riise: Aasen-folk må til bokhandlarar og antikvariat s. 7Olav Torheim: Dresden-protestane: Rettsstaten sett ut or spel s. 8Olav Torheim: Politi og media med raud laupar for vinstreekstreme s. 9Lars Bjarne Marøy: Bergensfilharmonikarane: Kunst på høgt nivå s. 10Ornella Winter: Fransk vikingrock, punkrock, folkemusikk og metal s. 11Stig Andresen: Det gamle Egypt og kongemakti - Part 2 s. 12Kenneth Kiplesund: Gåta Kaspar Hauser s. 15Bernard Lugan: Elfenbeinskysten - kløyving einaste løysing? s. 16

Hjartans djupaste lengsel brenni myrkret med' natt mun lide.Men ljuvlegt er det når soli renn.Då raknar so mang ei kvide.

Rædd gjenom natti eg Rimfakse reid,og burte var stjernur bjarte.Då rann det sol over helut heid,då rivna natti den svarte.

Skinfakse reid eg, og jordi skein,og alt som på jordi drøymde,blomar og hjarto og klaka stein,og gleda or augo fløymde.

Jordi sprengde sin drake-ham,eg tykte ho skein forklåraog sumde som skinande svane fram,frigjord og sigerskåra.

FyrestevAv Olav Aukrust

Språkrådet i utakt med politiske føringar

Ung forfattar vil ha “høgnorsk hardcore”

Rettsstaten sett ut or spel i Dresden

Nytt frå norsk og fransk musikkliv

Kva hender på Elfenbeinskysten?

Me held fram som me stemnar:

Motiv frå Gullfjellet, Bergen.

2Ung forfattar med dikt på Aasen-mål

Av Lars MoeCornelius Jakhelln er ein forfattar som hevskrive diktsamlingi «Trisyn». Samlingi erskrivi på Aasen-mål. 6.11 2010 vart han spurdut av Klassekampen.

Intervjuet tek til med å slå fast at Språkrådetarbeider med ei ny nynorsk rettskriving. Det ernaturleg nok slik det er, men det bør takastmed visse tilmåtingar sidan Språkrådet gjerdette so godt som i strid med Kulturdeparte-mentet sine krav um at ein skal taka burt skil-jet millom hovud- og sideformer, ikkje laga einy rettskriving.

Intervjuaren meiner òg at fyremålet er åsemjast um ein “midtlinenynorsk”. Vel, det erdet nemndi og rådet nok vil, men instruksanefrå departementet legg ikkje upp til dette, ogmandatet til den språknemndsutpeika nemndier ikkje ein gong eintydig i so måte. Di meirhev nemndi visst nok gjort um på uppdraget isamråd med styret, so her er det verd åuttrykkja seg meir varsamt, iallfall no i etter-tid. Men, men, hovudpoenget er at denspråkrådsutpeika nemndi og Språkrådet ikkjeer veldig glade i i-målet.

Cornelius Jakhlen slær kor som er fast athan vil ha ein hardkjernenynorsk, eller “hard-core” som han sjølv kallar det.

Slikt skaper debatt. I Sogn avis hev det tildømes nyleg vore eit langvarande ordskifteum framtidi åt i-målet, den gamle nynorskeskriftnormalen med i-endingar i hokyns- oginkjekynsbøygningar. I ein kronikk i avisaråder Jan Olav Fretland, fyrsteamanuensis vedHøgskulen i Sogndal, Språkrådet til å taka utdei nynorske i-endingane. Men redaktøren avavisa og innsendarar av lesarinnlegg vil at detframleis skal vera rom for i-en i den nyerettskrivingi.

I intervjuet heiter det at eit argument i ord-skiftet um rettskrivingi finst i bokhausten.«Trisyn» av Cornelius Jakhelln er ikkje berreskrive på i-mål. Boki er jamvel skrivi påsokalla høgnorsk. Høgnorsk er nemningi påden klassiske 1917-normalen, ei rettskrivingsom ligg nært upp til originalen hjå IvarAasen”, slær intervjuaren fast.

Det skal vera fyrste gongen på tretti år atSamlaget gjev ut ei diktsamling på i-mål. Sistdet skjedde var det samlingi “Janglestrå” avOlav H. Hauge i 1980.

Jakhelln gjeng i intervjuet ved at han ikkjehev so lang røynsla med Aasen-målet somHauge.

“Eg er ein næming i høgnorsk. Måletkjennest enno framandt for meg. Men det høg-norske prismet gjer det mogeleg å sjå samtidipå fråstand.”.

«Trisyn» Jakhelln hentar inngjevnad frå norrøn diktingog litteratur, og det er dei som hev kallahonom ein moderne Loke. Han er ikkje god åsetja i bås og byter stendig ham, so um høg-norskbruken varar ved er vel litt tidleg å slåfast. I dei fyrste bøkene hans, diktsyklusen«Quadra Natura», finn ein bolkar på eitengelsk-norskt blandingsmål. «Gudenes fall»,som kom ut i 2007 førde til at han vann denstore nordiske romantevlingi um beste samtid-sromanen. Denne boki er derimot skrivi påKristiansand-dialekt, so slik Jakhelln vertumtala i intervjuet, kann ein sjå honom fyreseg som ein kameleon, so fær ein berre vona atAasen-målet hev gjeve meirsmak.

Intervjuaren gjev honom ei utbjoding nårhan spyrr:

“Er valet av høgnorsk berre eit utslag avden postmoderne viljen din til å leika med ord-og språkformer? “

Jakhelln svarar:“Nei, for ein urnorsk tem-atikk hev vore den raude tråden gjenom allebøkene mine. Referanseråma mi er den nor-røne bokheimen og gudelæra. Og no i«Trisyn» er eg ikkje berre norrøn i innhaldet,men i formi òg. Um talemålet mitt ligg langtundan høgnorsk, so er målformi likevel ikkjeframand.”

Forfattaren hev lese frå boki si på Kris-tiansand-dialekt, er det likt til, og etterupplesing var det einkvan som sa at “det létsom talemålet i Vennesla.” Vennesla ligg berre10-15 kilometer frå Kristiansand, fortelJakhelln. Um bymålet mitt er ulikt, ligg høg-norsken og lurar i målføri i umeignen, heldhan fram.

«Trisyn» skil seg ut både ved eit høgnorskinnhald og ein stilistisk gjenomførd bokbunad.Utteikningi av framsida og tilretteleggjingi avutformingi av boki er laga med mynster i pryd-bandutgåva av Ivar Mortensson-Egnunds«Edda-kvæde» frå 1928, fær me vita i inter-vjuet.

Jakhelln segjer elles at han likar den gamlenemningi landsmål like godt som høgnorsk.Det uttrykkjer han i eit kvæde i boki, «Hug forhøgnorsk». Landsmål tyder landsens mål,altso målet åt folket. Landsmålet hev eininderleg hått som riksmålet, det gamle embets-mannspråket i landet, tryt. Formi du skriv i,påverkar innhaldet i teksti. Riksmålet kanngjeva skrifti eit hovmod, hevdar Jakhelln. Haner altso uppteken av å vera knytt til noko ser-norsk eller norrønt og det kjem att i at han eruppteken av det norrøne. Han viser millomanna til Olav Aukrust i Norrønasongen, derhan segjer «Kvar er den urædde norrø-nahugen?».

Jakhelln er tilhengjar av norskdom itydingi å dyrka den norrøne arven. Jorge LuisBorges, den store litteraten i det 20. hun-dradåret, sa at dei islandske sogone var Nor-dens viktigaste tilskot til verdslitteraturen.Korleis tek me vare på denne arven i Noreg,lyt ein spyrja seg. Jakhelln meiner at dennearven vert handsama som um nordmennenevar stykmori til arven. Nordmenn veit diverrefor lite og hev for liten godhug for kulturarven,slær han fast.

«Det norrøne innebærer ikke en nasjonalorientering, men snarere å være rettet utover»,hev Jakhelln uttala. Denne spaningi finn einòg i «Trisyn». Reiseskildringar frå Italia - ogjamvel ein 1. mai-tale - stend sida um sida medhyllingar av landskapet på Island og den nor-røne fortidi, fær me vita i intervjuet.

Jakhelln hev tru på framtidi for Aasen-målet. Han segjer: “Eg trur ikkje høgnorskenkjem til å kverva. Høgnorsk hev i større gradenn standardnynorsk vokstervoner som mot-språk. Det gjeld ikkje minst for folk med samebakgrunn som meg. Nynorsk hevtiltrekkjingskraft i undergrunnskulturar, somtil dømes svart metall-miljøet som eg ferdasti”.

Svart metall er i dag den største kulturelleutførslevara åt Noreg, og kulturen tener soleissom ein viktig inngangsportal til det norskspråket, strikar Jakhelln under i intervjuet.

Slike miljø er ikkje uppglødde for denvassgrauten Språkrådet kokar saman. Me vilha fysnematen. Me vil ha høgnorsk hardcore,slær Jakhelln fast.Det kann verta spanande å sjå kva Jakhellnfinn på i framtidi, og Målmannen skal freista åfylgja med honom vidare i forfattarskapen.

Hugsa bladpengane for2011!

Giro er stifta inn i bladet.

3

Det er sanneleg ikkje lett å halda styr på kvasom skjer i norsk målpolitikk, iallfall når detgjeld arbeidet med nynorsknormalen.Nynorsknomeringi hev vore snutt på hovudetso lenge at det mesteein freistar å rydjaupp i verkar radt von-laust. Det ser likevelut til å vera eit myn-ster i det heile. Kul-t u rdepa r t emen t e tkjem med klåre målpolitiske utsegner, og ulikestortingsmeldingar og andre utspel frå departe-mentalt hald kann tyda på at ein ynskjer meirsamanheng og stabilitet i normeringi.

På den andre sida gjeng det fyre segein æveleg umkamp millom målfolk som hevtru på at normeringi er vegen vidare for målet.Aasen-målet hev havt djerve stridsmenner isnart hundrad år, og dei hev stride imot utglid-ing og for ein eintydig nynorsk i pakt med detbeste frå Ivar Aasen.

Departementet hev freista å stella segyver denne umkampen, men Språkrådet skalfulla finna på noko sermerkt med nynorsken. Ifyrre nummer såg med at Språkrådet på fleirepunkt gjekk imot eller uttalar seg onnorleis enndepartementet. I dette nummeret skal me gånærare inn på korleis Riise-nemndi i det heilekunde verta til.

Det me vel kann slå fast er at fagfolkikom til kort i 2002, likevel hev utgreidingi umnynorsknormi av 2002 fylgt med som ein slagsskugge i bakgrunnen av normeringi og vortidregi fram i ulike høve. Tanken um at ein kannsetja tal på målbruken og finna fram til den ret-taste målformi gjenom talyversyn eller statis-tikk, er noko som hev kome sterkt fram iSpråkrådet. Etter vårt syn byggjer dette på solidsosialisme, og det tankesettet vert rangt. Bådetyskarar og sovjetarar elskar å laga yversynersom skulde hjelpa ein med planlagde hend-ingsrekkjor framyver, men målbruk verkarikkje på den måten.

Arvid Langeland syner kor skeivtnemndi hev kome ut når han peikar på at set-ningi - Me ynskjer velkomen - kann skrivast på16 ulike måtar, samstundes som den språknem-ndsutpeika nemndi kuttar ut valfridomen mil-lom i-mål og a-mål. Kva er det som skapar mestugreida? I-endingar? Eller 16 ulike umbytte

måtar å skriva tri ord på? Me er ikkje i tvil.Nemndi hev rota seg burt i statistikk, og detfinst visstnok tri former for lygn: Lygn, for-banna lygn og statistikk.

Nemndi skjerburt ein del lite brukaformer, heiter det seg,men det er vel ikkjedet som er van-demålet. Lite brukaformer skapar ikkje

vanskar for lesarar og skrivarar. Det er velheller dei som ein ser mykje av som kann skapahovudbry.

Dersom språkrådsstyret skulde hafylgt dei klåre tilrådingane frå departementet,vilde Riisenemndi måtta ha fenge eit klårareuppdrag frå Språkrådet. Språkrådet skal vernaum dei rettane den einskilde borgaren hev nårdet gjeld bruken av språket, heiter det i ret-ningslinone til Språkrådet. Men det er dønnumogleg å uppfylla dette uppdraget til punkt ogprikke um ein ikkje tek utgangspunkt i at ein måsamla seg um ulike hovudleider som den ein-skilde språkbrukaren kann slutta seg til. Dukann ikkje få til ei lik norm for alle norskespråkbrukarar, og sumtid er det ikkje ein gongynskjeleg.

Det ein derimot kann gjera er å skiftamillom fleire normalar på ein tydeleg måte.Lærebøkene talar alt i dag um radikal, moderatog konservativ nynorsk, og det er tri innarbei-dde normalar som er kjende av mange språk-brukarar, skiftingi hev gjort tenesta i skulen imange år. Dersom ein legg upp til ei slik skift-ing med langt mindre valfridom i einskildedrag, vil ein tryggja seg at mange språkbrukararkjenner seg att, men at ein del må leggja av segformval som ikkje lenger kjem til å veratilrådde i ordlista.

Kuttar ein til dømes ut duble medljo-dar (konsonantar) i setningsdømet - Me ynskjervelkomen - vil det verta færre val, men lettare åfå yversyn: “Vi ønsker velkomen” i radikalnynorsk, “vi ynskjer velkomen” i moderat og“me ynskjer velkomen” i konservativ nynorsk.Då rydjer ein upp i kaoset i den sokalla midli-nenynorsken, samstundes med at ein tek vare påbåde dei som vil ha ein bokmålsnær nynorsk ogdei som vil ha høve til å velja ei meir nynorskløysing. På same tid finst framgangsmåten alt

utlagd i lærebøker og upplæringstilfang som erkjend for mange. Skal ein tenkja slik må einkutta ein slump i former som er i allmenn bruk,men ein tryggjer rettane til språkbrukaranegjenom at dei kann velja millom tydelegenormer som vert lettare å læra. Det er betre ennå laga ei norm som skal jamna ut ytterkantane.Det skapar større stabilitet og gjev eit godtgrunnlag for dei fleste språkbrukarane til åfinna seg nokolunde vel til rette..

Handfaste løysingar gagnar språk-brukarane meir enn flotte ord um breidttalemålsgrunnlag, folkeleg appell og formersom er i allmenn bruk. Og kva det no er altsaman. Lat oss få noko som kann vara og somalt er innarbeidt og ikkje endå ein freistnad på åinnføra samnorsk. Kort og godt tri lovlege nor-malar med mindre valfridom enn i dag. Lat allefå noko, og me vil gjerne ha slege fast ein gongfor alle at Aasen-formene framleis kan nyttast,serleg når samnorsken ikkje er dagnær målpoli-tikk lenger.

Utgjevar:Samorganet Målmannen

Tilskrift:MålmannenNjårds veg 10

2214 KongsvingerBladstyrar:Olav Torheim

Epost: olaveth@gmail.comTlf: 004917632346964Skype: fivreld25

Netstad:http://maalmannen.sambandet.no

Bladpengar kr 150,-Bankgiro 2291 14 45666

Målmannen fylgjer redaktør-plakaten!

LeidarAv Lars Bjarne Marøy

Nemndi hev rota seg burt i statistikk, ogdet finst visstnok tri former for lygn:Lygn, forbanna lygn og statistikk.

4 Målsak

Soga um norsk målpolitikk og korleis Riise-nem-ndi vart til i strid med avskipingi av sam-norsklina, er lang og tilfløkt. Forfattaren freistarå forklåra henne.I fyrre nummer av Målmannen peika me pånokre hovudlinor i arbeidet kring norsk målpoli-tikk. Den gongen hadde me ikkje fenge høve til åsjå på serleg mykje av det som hadde hendt deisiste åri meir ned i einskildhendingar, og det hevsanneleg vore hendingsrike år med mangeumskifte. Me kann likevel slå fast at tvo tingstend fast som mælestavar i målpolitikken. Deteine er at det er eit yverordna mål frå styresmak-tene å normera nynorsk og bokmål som tvosjølvstendige språk. Det andre er at det er eit målå tryggja større stabilitet i rettskrivingi fornynorsken.

Men korleis ser styresmaktene på det arbei-det som gjeng fyre seg i Språkrådet i dag?Språkrådet hev heile vegen vore huga på å komamed utspel når det gjeld endringar i nynorsk-rettskrivingi, men det hev teke tid å få den nyespråkpolitikken på plass. Fyrst måtte ein komamed eit nytt språkråd av di ein meinte den gamleskipnaden ikkje tryggja god nok stabilitet. Poli-tikarane ynskte å koma burt frå at det vart fattavedtak i einskildsaker, og yver til at det vart tekegrep um normeringi av heile nynorsken undereitt, dei vilde at rettskrivingi skulde verta avgjordein gong for alle, for so å verta standande lenge.

Lykjelen til å skyna kva departementet villeggja vinn på i høve til arbeidet i Språkrådet liggi eit brev som vart sendt frå Kulturdepartementettil Språkrådet 17.09 2009. Her summerardepartementet upp kva som er nytt etter at Stort-ingsmelding 35 Mål og meining (2007-2008) (St.melding 35) hadde kome og vorte dryft iStortinget. Meldingi var igjenom i Stortinget iapril/mai 2009, og so hev departementet brukatid på å setja saman kva som no er rettesnori imålpolitikken, og kva Språkrådet soleis må rettaseg etter.

Det løner seg altso å lesa dette brevet nøgje,men fyrst må ein sjå på grunnlaget for norskmålpolitikk, slik som det hev vorte lagt dei sistefemtan åri med utgangspunkt i St. melding 35.Knesetjingi av sjølvstendig, best mogleg ogstørre stabilitetSt. melding 35 tek elles fyre seg tanken med atein tok burt det gamle Norsk Språkråd utfrå eionnor tilnærming enn berre tanken um større sta-bilitet:

“Noko av bakgrunnen for omdanninga avNorsk språkråd med tilhøyrande bortfall av tidle-gare normeringsfullmakter har vore eit ønske omå konsentrera meir innsats og større merksemdom andre språkpolitiske spørsmål enn dei tradis-jonelle rettskrivingsspørsmåla. Mellom anna ikulturmeldinga frå 2003 vart det såleis vist til atspråkvern og språkstyrking i vid meining, saman

med tradisjonell språkrøkt, står fram som meirpåtrengjande oppgåver.” (8.4.2 Norsk normer-ingspolitikk 1997–2005)

Frå vårt hald er det naturleg å rekna dette forei opning mot at ein kann koma til å leggja meirvinn på både å hjelpa fram meir nynorskbruk ogbetre nynorsk bruk, heilt i samsvar med Stor-tingsmelding 13 (1997-1998) som gjev ord for atnynorsken må få utvikla seg på beste måte.Kulturmeldingi av 2003 er heilt eintydig på sta-biliseringslina:

“I tråd med denne føresetnaden vart det ikulturmeldinga frå 2003 uttalt at norsk rettskriv-ing skal stabiliserast, dvs. at ein så langt råd er,skal unngå nye og hyppige endringar i gjeldanderettskriving, både meir omfattande reformer ogårvisse justeringar i enkeltspørsmål. Dette sluttaStortinget seg til.”

Alt i 2002 hadde tilnærmingsparagrafen tilSpråkrådet vorte avskipa, heiter det i St. meldingnr. 35:

“I 2002 vedtok Stortinget samrøystes åoppheva også denne tilnærmingsparagrafen, jf.Ot.prp. nr. 95 (2001–2002) og Innst. O. nr. 3(2002–2003). Saka var tidlegare omtalt i St.meld.nr. 9 (2001–2002) Målbruk i offentleg teneste,der det mellom anna vart uttalt at det å opphevadenne lovparagrafen ville vera ei viktig symbol-handling og innebera ei endeleg stadfesting av atden såkalla tilnærmingslinja i forholdet mellombokmål og nynorsk ikkje lenger er aktuellnormeringspolitikk.”

Eigenleg var tilnærmingsparagrafen ute ordagsnær målpolitikk alt frå Stortingsmelding 131997-1998. For der vart det gjeve klår tale for attilnærmingspolitikken skulde avskipast, men sostend det noko meir i same tekstsamanhengen,for ein slær fast at det ikkje berre er slik at tilnær-mingspolitikken ikkje er vår tids målpolitikk,den held fram med å segja kva det fører med segat tilnærmingspolitikken ikkje lenger er vår tidsmålpolitikk, og det hev nok ikkje vorte likemykje påansa som det burde.:

“Det inneber at i staden for å leggje vekt påutviklingstendensar som på sikt kan føre dei tomålformene saman, blir måldyrkingsarbeidetsnarare knytt til spørsmålet om korleis bokmålog nynorsk kvar for seg skal kunne utvikle segbest mogleg. I tillegg til å sikre individuellespråkrettar både for nynorsk- og bokmåls-brukarane bør reglane for offentleg språkbrukogså utformast og praktiserast slik at dei kan veremed på å sikre det mangfaldet som dei to off-isielle målformene representerer i norsk kultur-og samfunnsliv.»

Når ein ser på kva Aasen-målet hev stade fornår det gjeld viktuge kulturytringar upp gjennomtidene i musikklivet, i litteraturen og på andreumkverve, so er det rart at det ikkje er einkvansom hev merka seg ordlyden um å tryggja dendelen av mangfeldet som Aasen-målet hev stade

for i det norske kultur- og samfundslivet. Det erverd å bita seg litt fast i eit slikt synspunkt, fyreme gjeng vidare.

Um me so hoppar fram att til 2005, ser me atKulturdepartementet endå ein gong er ute og slærfast den prinsipielle tilnærmingi i norsk målpoli-tikk.

16. februar 2005 sende Kulturdepartementetbrev til Språkrådet der dei slær fast at det ikkje erynskjeleg å endra normsystemet i nynorsken fyreein ser at ein kjem fram til ein normal som kannverta ståande i lang tid:

«I denne situasjonen har departementetkome til at det ikkje er tilrådeleg å skipla den sta-biliteten som gjeldande rettskriving trass alt rep-resenterer. Før ein eventuelt gjennomfører størreendringar i nynorsk, må ein også her vera nokol-unde viss på at resultatet blir ein rettskriv-ingsnormal som kan stå uendra i lang tidframover.»

No hev me altso fenge inn best moglegutvikling og større stabilitet som knesette poli-tiske mål frå St. melding 13 1997-1998, vidaregjenom brev frå departementet til Norsk språkråddes. 2000, gjennom avskipingi av tilnærm-ingsparagrafen, gjennom kulturmeldingi av 2003og gjenom skipingi av Språkrådet i 2005. St.melding 35 slær dette fast endå ein gong 2007-2008. Normuppbygnaden skal altso vera slikutforma at han kann verta ståande i lang tid.

Alt i 2007 hadde Språkrådet på styremøte13. september 2007 kome til at det vilde taka uppatt arbeidet med nynorsknormi. I vedtaket heittedet at det var gjort under fyresetnad av godkjen-ning frå departementet.

Departementet ville ankra det vidare arbei-det med denne saki i Stortinget. Departementetskriv: “Dette må sjåast på bakgrunn av at sakahar ei lang og vanskeleg forhistorie, og atspørsmålet om revisjon av nynorsknorma fram-leis synest å vera omstridd. Det er naturleg å sjåsaka i ein større språkpolitisk samanheng. Pådenne bakgrunn gav departementet beskjed tilSpråkrådet i brev av 13. november 2007 om åventa..”

Departementet vilde difor greida ut saki ogha henne fyre i Stortinget og vera viss på at flestmogleg skulde ha høve til å uttala seg osb.I St. melding nr. 35 vert det gjort ei dryfting avulike sidor ved normeringi av nynorsken som dåmå sjåast på som ein freistnad på å styraSpråkrådet i rett leid i høve til hovudmåli ispråkpolitikken.Stortingsmelding 35Mykje av det som hev fløkt seg til når ein skallaga ein skipnad der ein ikkje lenger skil millomhovud- og sideformer i nynorsken er at at sta-tusskiljet millom hovudformer og sideformerstend for ein uppbygnad med stor skifterikdomder ein kann semjast um stor og liten valfridom.

Riise-nemndi i utakt med målpolitikken på 2000-taletAv Lars Bjarne Marøy

Målsak 5St. melding 35 sannar at:

“Dersom ei norm skal strammast inn, er detnaturleg at det kan vera usemje om kva formersom skal takast ut av norma. Det er lettare å gjevisse former redusert status ved berre å ta dei utav læreboknormalen. Då kan dei framleis brukasti dei fleste samanhengar – av dei som ønskjer åsetja eit personleg preg på skriftspråket sitt medutgangspunkt i dialektbakgrunn eller språkideol-ogisk ståstad.”

Grunngjevingi for ei vid rettskriving medgraderte former er at det tek vare på dialekt-mangfaldet og at ein skal kunna skriva talemål-snært, heiter det i stortingsmeldingi. Meldingilegg vekt på at ein kann finna ein personleg stilinnanfor ei breid rettskriving, og det gjev sommeldingi segjer grunnlag for: “språkleg identi-fikasjon og sjølvkjensle og kan på den måtenogså vera med og stimulera så vel utrykksbehovsom uttrykksevne.” Det er det ein i målrørsla vilkalla ein vanleg dialektargumentasjon med røtertilbake til 1970-talet. Det er denne uppkløyvingisom hev ført til bokmålisering og den vanstodasom nynorsken er i i dag med vantande sam-lingsgrunnlag.

Meldingi dryfter målføretankegangen med åpeika på at den kann strida med grunngjevingarfor å letta upplæringi. Meldingi segjer at: “ei norm med liten valfridom som dermed blirbrukt om lag på same måten av dei fleste, er meiroversiktleg og kan slik sett vera enklare å læra ogå bruka. Mange meiner at det er det visuelle føre-biletet som best fremjar skriveopplæringa, dvs. atlesinga er med å prenta inn skriftbiletet. I så fallkan det vera uheldig å møta det same ordet skrivesnart på den eine måten og snart på den andre,eller at elevane sjølve skal skriva annleis enn deiformene dei møter i lærebøkene.”

Ei onnor grunngjeving for skriveupplæringisom meldingi legg vinn på er at det krev: “godinnsikt i eige språk å vita kva former ein skalvelja. Jamvel om ein kan bruka former innanfornorma som samvarer heilt eller delvis med eigetalemål, vil det aldri vera fullt samsvar. Ein måheile tida læra seg kvar grensene går mellom eigetalemål og normrett skriftmål. Då kan det hendaat den store valfridommen fører til at språk-brukarane blir usikre, at dei stadig må slå opp iordlista, at dei ikkje får utvikla eit snøgt ogautomatisert skriftspråk. Særleg kan valfridom-men verka overveldande for dei som har nynorskberre som sidemål. Resultatet kan bli at mang-faldet hemmar i staden for å frigjera.”

Her vender meldingi attende til målføre-tankegangen og fyreset ikkje at nynorsken måkunna lærast som eit sjølvstendig mål, so ogsegja eit framandspråk eller eit lesemål. Det er eitilnærming som òg bør kunna leggjast fram.Gjenom fastlagde reglar og spreiding av ei fyl-gjestreng norm gjeng det til dømes an å læra seghøgnorsk, trass i at målformi berre hev ovra segi nokre svært fåe skrifter i vår tid. Ein kann læraseg målet gjenom faste språkmøte yver tid .Dette er ein tankegang som meldingi ikkje let tilå tenkja seg. Det skulde vera endå større grunn til

å tru at nynorskelevar som yver lang tid lesnynorsk, må kunna utvikla ein slags lesetame ispråket som dei tek umsyn til når dei skriv. Eitnormbunde talemålsideal eller eit språk som einles høgt for seg sjølv.Frå samnorsk- til Aasen-tradisjon, ikkjeumvendtMeldingi meiner at det er i “samsvar mednynorsk tradisjon og ideologi at det skal verahøve til å skriva ein offisielt godkjend nynorskmed rom for regional og individuell variasjon.”Ein må verkeleg bita seg i lippa når ein høyrerdette. No hev altso regelløysone inynorsknormeringi vorte til noko hevdvunne.Det minnar meg um det svaret me fekk i Vest-landske Mållag då me skreiv til Samlaget ogklaga på den einsiduge målbruken med millomanna e-infinitiv. Då svara Samlaget at dei haddeførti års tradisjon for å bruka det målet dei bruka.Ja, me som skriv på Aasen-målet me hev 150 til160 års tradisjon for vårt mål, ingen let til å bryseg um det.

Det er beint tragisk når meldingi skriv um: “spenningsforholdet mellom på den eine sida dentradisjon og ideologi som har bore nynorskenfram, og på den andre sida dei strategiske utfor-dringane som møter eit mindre brukt språk medså liten språkleg avstand til det dominerandefleirtalsspråket som tilfellet er for nynorsk.”

Valfridomen hev bore nynorsken fram. Deter då fullstendig feil. Det som bar nynorskenfram var ev. at elevar måtte ha nye lærebøker i1917 og 1938, og på den tidi var det ein temme-leg stabil Aasen-norsk som rådde grunnen,jamvel etter 1938, ein nynorsk som hadde klåreband til Aasen-målet. Etter krigen hev det ikkjevore stabilitet, og det er utgreidingi i St. melding35 klår på, so her er meldingi i strid med det somer det viktigaste og mest grunnleggjande målet inormeringi, at ein skal burt frå manglande sta-bilitet og uppnå aukande stabilitet. Valfridomenhev ikkje bore nynorsken, men øydelagt sta-biliteten, og det er framfor alt tilnærmingi tilbokmålet som er skuld i dette.

Det er slege eintydig fast at tilnærmingslinai norsk målpolitikk ikkje lenger er gjeldandepolitikk, og nynorsken skal normerast på sjølvs-tendig grunnlag. Då vil det i røyndi segja at deibokmålsnære formene med full rett kann str-jukast. Resten av stoda er uavklåra for det ein dåstend att med er hevdvunne nynorskformer ogformer som var tenkte som tilnærmingsformer,men som aldri slo tungt igjenom i bokmålet.Desse ordi og formene hev vore nytta mykje pågrunn av den statlege normeringspolitikken, ogavløyste Aasen-formene med tvang. Dei hevikkje bore uppe serleg mykje, for nynorsken hevgjenge jamt og sakte tilbake frå 34 prosents upp-slutnad i 1944 til 15 prosent i dag. No kann einev. sjå um ikkje Aasen-formene vil kunna få vindi segli, eller um avløysingsformene vil haldafram med å ha heile yvertaket slik som no. Deifleste trur det siste, so kva som er vandemåletskynar me ikkje heilt.

Målmannen og EUEin lesar spyrr um Målmannen, meddet nye fokuset på aktuelle tema ute iEuropa, hev endra syn på EU-spursmålet. For å svara påspursmålett, må ein fyrst attende tildet grunnleggjande spursmålet: Kviforer målsak viktugt i det heile?

Upp gjenom generasjonar hevmålet vårt langsamt vorte filt og slipttil å verta den best moglege uttrykks-formi for eit folk som vårt. I språketvårt gøymer det seg kjenslor, draumar,våre inste lengslar... Språket er frem-ste beraren av vår måte å tenkja og livapå på, stutt sagt kulturgrunnlaget vårt.

I dag er dette kulturgrunnlagettruga. Og at det handlar um meir ennberre det norske, det er klårt nok nårein hev reist litt ikring i Europa. Meeuropearar ser dei same problemi ogdei same utbjodingane, anten me er iOslo, i Paris eller i Frankfurt. Mas-seinnvandring av kulturar som stendlangt undan vårt verdegrunnlag, dethev sensibilisert oss slik at me ser atdet er meir som samlar enn som skil.

Kva er det europeiske? Er detikkje nett eit stort mangfelde av iden-titetar og kulturar, frå stødige ogtrauste nordmenner og svenskar, oglitt stive og autoritetstrugne tyskarar,til frilynde og avslappa franskmennerog spanjolar? Me vil taka vare på altdette, men for å kunna klara dette i dagso må me ogso samarbeida. Det ersom med målstoda i Noreg: Insisterarkvar målmann på å einast fremja sineigen dialekt framfor normaltalemål,so endar me med å tapa alt..

Ikkje mistyd oss, me er no somtidlegare for eit Europa av frienasjonar, og ingenting stend ossfjernare enn å stydja upp um det"Europa" som vert påtrykt oss avbyråkratane i Brüssel. For det er eitfritt Europa me vil ha, ikkje eitbyråkratisk Europa der multikulturvert instrumentalisert for å bryta nedmotstandskrafti åt nasjonalstatane.Derimot kann det vera naturlegt at deieuropeiske nasjonane søkjer samar-beid um å løysa problem som trugarvår europeiske eigenart. Til dømesbetre samarbeid um å vakta grensonevåre mot dei nye folkevandringanesom me ser i dag frå Midtausten ogNord-Afrika.

Dvergemålet

6 MålsakFrå målførevilla til ulike hovudnormalar?Meldingi legg vinn på målføretankegangen ogbrukar honom som grunngjeving for vid val-fridom. So kjem meldingi inn på at det er vandt åutnytta valfridomen fullt ut og skriv um fylgjorfor skriveupplæringi i samband med normeringi:

“På den andre sida kan det hevdast at detførst og fremst er dei profesjonelle og språkmed-vitne skrivarane som er i stand til å realisera ide-alet bak valfridommen. Ei nynorskopplæringsom utnyttar det spelerommet som formvariasjo-nen byr på, stiller store krav til normoversikt ogpedagogiske evner hos lærarane.”

St. melding 35 slær so fast at:“For det store fleirtalet av språkbrukarar kan dethenda at ei klarare og meir eintydig norm vilgjera det lettare å innprenta skilnadene mellomnynorsk og bokmål og dermed å halda dei tomålformene frå kvarandre i eiga skriving. Detfinst også undersøkingar som indikerer at norm-variasjonen gjer brukarane usikre, og at ein goddel av dei som byter hovudmål frå nynorsk tilbokmål, gjer det fordi dei har problem mednynorsk rettskriving og formverk.

Nynorskrettskrivinga vedkjem også dei meirusikre språkbrukarane. Ho vedkjem alle dei somlærer nynorsk som sidemål i skulen, og dei avdesse som skal skriva nynorsk som tilsette ioffentleg teneste. Spørsmålet er i kor stor gradein også bør leggja vekt på slike pedagogiskeomsyn i normeringsarbeidet.”

Det er ingen tvil um at ein ikkje kann læramange ymsande rettskrivingar. Ein må komafram til ei rettskriving og nokre kjerneval måtakast for at det skal lata seg gjera å skrivanynorsk. Dei fleste vel truleg å halda seg mykjetil målføret på heimstaden, men det er ikkje visstat alle vil gjera det. Det som utan tvil sløver nedog fløkjer til skrivingi for dei som skal skrivanynorsk, er blandingi millom Aasen-former ogrestar av Aasenformer og bokmålslike former.Det er ikkje slik at ein kann velja seg ei leid irettskrivingi som ein kann halda seg til fylgjerett,for vil ein skriva bokmålsnært, kjem ein i stridmed krav til ein slump former som er utpreganynorskformer, og vil ein skriva hevdvunne,kjem ein i strid med tilnærmingsformene.Lærarar og andre som vil finna fram i kvervelenav ulike former hev valt å laga eit skilje millombokmålsnær nynorsk, moderat og konservativnynorsk. Denne tilskjeringi er ei tenestegjerandeinnskifting. Rettskrivingsinnskifting i millomanna skulebøker hev fylgt eit slikt mynster, tilliksmed lærebøker og andre tilretteleggjingar iskriveupplæring. At ingen hev tenkt på å gjeraslike normalinnskiftingar gjeldande i sambandmed normeringi av nynorsken, er eit teikn på atupplæringsumsyn hev havt liti vikt på viktskåliåt Språkrådet.Sannar bokmålssynderDet er gledeleg at Språkmeldingi stadfester sotydeleg at stabilitet i normeringsarbeidet er vårtids målpolitikk. Den held òg fram med å peikapå noko som normeringsutgreidingi til Norsk

Språkråd tok upp: at det var ikkje målføreformersom kom inn i nynorsken. Det var former somanten var bokmålsformer eller var tiltenkte å verabokmålsformer. Slik sett er St. melding 35 tyde-leg på at dette hadde uheppne fylgjor, og einskulde gjerne ha sett at meldingi hadde vore endåtydelegare i å avvisa slike mistydingar. Meldingiopnar i røyndi for at ein kann gå svært langt i ret-ning av å taka innatt klassisk nynorsk ordtilfang,um ein vil.

“Den valfridommen som voks fram på 1900-talet, hadde elles ikkje berre som mål å koma eitvidare spekter av dialektformer i møte. Det varogså eit reformstrev som gjekk ut på å samordnabokmål og nynorsk innanfor ei tilnærmingslinje.Som det er gjort greie for under kap. 8.4.2.2, harStortinget ved fleire høve stadfesta at sliktilnærming ikkje lenger er aktuell politikk. I dagkan ein difor på friare grunnlag normera dei tonorske skriftspråka våre slik at deira eigen iden-titet blir klarare markert.”

Meldingi peikar òg klårt på korleis bok-måliseringi er til stor ugreida for at ein fær sjåfullgod nynorsk i bruk. Ho finn åt målbruken tilmillom anna nynorskbrukarar i media:

“Eit tilnærma normalisert nynorsk talemålkan høyrast i manusbundne program i radio ogfjernsyn, men elles er det i dag svært få av deisom opptrer i det offentlege rommet, som kanseiast å bruka eit nokolunde normrett nynorsktalemål. Svært mange av dei som reknar seg somnynorskbrukarar, har i talemålet sitt eit markertinnslag ikkje berre av dialektformer, men også avtalemålstrekk og ordtilfang henta frå normalisertbokmål.”Appellera til breide gruppor

St. melding nr. 35 gjer det klårt at ein nygjenomgang av nynorskrettskrivingi med siktepå endringar vil reisa fleire spursmål til um einskal avskipa skiljet millom hovud- og side-former, kor stor valfridom det skal vera innanfordet ein kann tenkja seg som ein ny uppbygnadutan eit slikt statusskilje og endeleg kva formersom skal takast ut or normi, og kva former somskal verta verande i den grad ein stramar inn.Departementet legg vinn på at Noregs Mållaghev skift syn frå 2002 til 2008, og no vil gå innfor å avskipa skiljet millom hovud- og side-former av di dei vil at den nynorsken ein lærerseg å skriva i skulen, skal vera ein nynorsk einkann nytta seinare i livet.

St. melding 35 avsluttar med å segja atdepartementet ikkje set seg mot at Språkrådet seti gong med ein gjenomgang av rettskrivingi, menlegg til at:

“Det må likevel leggjast til grunn atnynorsken framleis skal vera slik utforma at hankan ha appell til språkbrukarar over heile landet,og at ein ikkje stengjer ute former som er i all-menn bruk blant breie grupper avnynorskbrukarar.”

Stortingsopposisjonen for fridom i språk-brukenEtter dette gjekk saki til Stortinget og kom fyre iKultur- og kyrkjenemndi. Her var det fåe merk-nader, men stortingsmennene frå Frp, Krf og Vytra seg:

“Komiteens medlemmer fra Fremskrittspar-tiet merker seg med stor glede at meldingen fast-slår at tilnærmingspolitikken (at bokmål ognynorsk skal normeres på en slik måte at de overtid nærmer seg hverandre) ikke lenger er aktuell.Disse medlemmer konstaterer at tilnærm-ingspolitikken er "død og begravet". Dette er enriktig beslutning av hensyn til målformenes iden-titet, til tradisjon og kontinuitet i kulturlivet, tilmålformenes lærbarhet og til den tekniskeutvikling med stavekontroller, oversettelsespro-grammer og talegjenkjenning. Dessuten er ikketilnærmingstanken død fordi om den ikke lengerer myndighetenes politikk.

Disse medlemmer mener normeringen ikkebør være "ledende". Nye former trenger tid før debør innføres, og da gjerne normeres som valgfriesideformer. Lite brukte former bør tas ut ettermoden overveielse, eller gis en mindre fremtre-dende plass.

Disse medlemmer mener språknormering istørst mulig grad bør være verdinøytral og ikkela seg bruke i politisk hensikt. Normeringen børpreges av ro og stabilitet, mer enn mote ogverdibaserte vurderinger.”

Medlemene i nemndi frå KristelegFolkeparti og Venstre meiner at endå um tilnær-mingspolitikken no ikkje lenger er dagsnær, somå ikkje det ha den fylgja at "folkelege" formerikkje vil kunne bli brukt i tillegg til dei meir kon-servative formene i språket, jamvel i bokmålet.Språkrådet ivrar for ny normeringsframstøytEtter at saki hadde vore uppe i Stortinget, spurdeso Språkrådet Kulturdepartementet til råds umdei kunde få gå i gong med ein gjenomgang avnynorskrettskrivingi, og då svara departementeti brevs form 17.09 2009. Dinæst settespråkrådsstyret ned mandat for Riise-nemndi. Riise-nemndi på villsporDet er grunn til å spyrja seg um Riise-nemndifullt ut hev teke umsyn til dei utspeli som hevkome fram millom anna i Språkmeldingi. Triumsyn hev vore sermerkte for målpolitikken på2000-talet. Tvo er heilt soleklåre:1. Nynorsken skal normerast på sjølvstendiggrunnlag.2. Ein skal tryggja stabilitet.3. Bokmålet hev greidt å sløyfa skiljet millomhovudformer og valfrie former. Ein skulde tru atnynorsken skulde kunna gjera det same, utan atein treng koma i utakt med breide gruppor.

Det er liten grunn til å tru anna enn atei løysing som ikkje tek umsyn til den bokmålis-erte nynorsken, vil skapa ein skilnad millomsvært utbreidd nynorskbruk og den nye nor-malen. Ynskjer målfolk å gjeva til kjenne at deter eit so tydeleg skilje millom ulike målbrukarar?

Målsak 7På den andre sida stend Aasen-formene i røyndilangt sterkare enn Riise-nemndi hev vore viljugtil å gå med på. Tekstutdrag frå nynorsk litteraturfrå 1860-talet og framyver femner svært ofte umAasen-former og verdslitteraturen er ofte umsettfrå klassiske mål til mål med Aasen-former.Nynorske salmar hev likeins vore bruka av sværtmange språkbrukarar. Å laga ein slags midtli-nenormal som nemndi ynskjer, er å leggja seg påei bokmåliseringslina. For dei av oss som hevlese samlagsbøker er det liten tvil um atnynorsken kjem til å liggja nært upp til bokmålet,so snart Samlaget fær høve til å bruka deim. Deter soleis ein myte at det er tale um ein midtli-nenynorsk. Det er heller fare for at normalen vilføra til snikbokmålisering gjenom å taka ut endå

fleire Aasen-former frå samlagsnynorsken. Deisom hev gjenge gjennom dei nye formene,meiner at det som fyrr var lærebokformer varmeir i pakt med Aasen-målet enn dei valfrieformene som no vert auka upp til hovudformer iframlegget frå Riisenemndi. Det vert difor taleum ei nybokmålisering og i praksis ein ny sam-norsk.

Me i Målmannen meiner at det må vera eingod tanke at nynorsken samlar seg um tri ulikenormalar. Ein bokmålsnær, ein moderat og einkonservativ. Dei tri kann dragast ut or gjeldanderettskriving og ord og former i ordlista kann hev-jast ut tydeleg etter kva normal dei høyrer til. Irøyndi vil dette tryggja både valfridomen ogkravet um stabilitet, og skipnaden vil kunna

gagna nynorsken yver lang tid, utan at den brytfor sterkt med det som hev vore stoda fram til no.Den vil òg gjera at ein nærmar seg den stoda somer i bokmålet, og det vil gjera det lettare for allesom skal skriva nynorsk som sidemål. Dei vilkunna velja millom jamstelte bøygningsformer,og dei fær det lettare når dei skal finna fram tilkva som er lovleg rettskriving.

Riise-nemndi vart til gjenom språkrådsihugeetter å fikla med målet. Departementet varavventande i Stortingsmelding nr 35 (Mål ogmeining). Det er liten grunn til å meina atSpråkrådet hev bruka det handlingsromet deifekk på ein klok måte. No må politikarane visa atdei kann styra Språkrådet og ikkje halda framden politikken dei hev vilja avskipa.

Grete Riise: Aasen-folk må til bokhandlarar og antikvariatLeidaren for den språkrådsutpeika målnemndi,Grete Riise hev uttala seg fleire gonger tilpressa, m.a. Klassekampen og eit stykkje somhev stade i Stavanger Aftenblad.I ein reportasje i Klassekampen 9.11 2010 tekavisa upp stoda for i-målet etter at denspråkrådsutpeika nemndi hev byrja å gjera segtil talsmann for å luka ut radikale og konserva-tive former, i strid med påbod frå Kulturde-partementet.

Det vert slege fast at ein ny nynorsk nor-mal er undervegs, og bladmannen peikar på atmange tek til motmæle mot at nemndi so langthev tilrådd at i-målet skal takast ut or denrettskrivingsnormi dei vil gjera framlegg um.“Forma er ikkje liv laga”, segjer leidaren fornemndi Grete Riise.

Nemndi dreiv i november med ei rad ved-tak er det likt til, for Riise peikar på at: “Det ervorte gjort førebels vedtak om å fjerne i-måletfrå rettskrivinga”.

Intervjuaren segjer at: “Eit argument idebatten formar diktsamlinga «Trisyn» av Cor-nelius Jakhelln som nyss er komen ut. Ho erskriven på såkalla høgnorsk, der i-målet er detfremste kjennemerket.”

Intervjuaren spør beint fram:“Kvifor skali-målet takast ut av rettskrivinga? “

Riise svarar:“Vi finn forma nesten ikkje atti skrift lenger. Sant nok finst det enkeltpersonarsom nyttar i-målet, men i det store og heile blirdenne nynorskvarianten ikkje bruka lenger,sjølv ikkje i område som har i-endingane idialekten sin, fortel Riise.

Forma er dermed ikkje levande nok for dennye normalen. Vi er ute etter dei formene somhar festa seg etter 150-års nynorskbruk.”

Men Riise legg vinn på at det berre er taleom fyrebilse vedtak, heiter det i intervjuet. Og um ikkje uvissa er stor nok frå fyrr av, sofær me i dette intervjuet vita at ikkje berre skalnemndi gjera einskildvedtak som dei hev drivemed på ei rad styremøte, ho skal òg leggja fram

eit vedtak til ny rettskriving i utkastform idesember. Men det endelege vedtaket skalkoma av alle dagar 1. april, slær Riise fast, ogdet er visstnok ingen aprilspøk.

Intervjuaren spyrr ut Riise um hennar eigemål, og han peikar på at ho sjølv hev eitmålføre med mange Aasen-former.

“Eg trur dei fleste språkbrukarane opererermed eit skarpt skilje mellom tale- og skrift-språk. Eg seier «gjeng» og «stend» og skil mel-lom sterke og linne hokjønnsord, men eg haraldri opplevd det som sjølvsagt at desseformene skulle med i skrift. Det som har voreden styrande faktoren for kva former eg brukar,er kva rettskriving eg lærde meg i skulen. Alt i1938 slutta skulane å undervise på i-målet. “Slitesterk nynorsk utan i-målI Stavanger Aftenblad 29.12 fann me einartikkel av Kristin Aalen som òg skal vera åfinna i F-vennen og Adresseavisen. Bladstykkiset dryftingi av nynorskrettskrivingi i denspråkrådsutpeika nemndi under aukeglaset.Her heiter det: “Synes du nynorsk er vrient åskrive fordi valgfriheten er så stor? Språkrådeter godt i gang med å forenkle rettskrivingen.”Slik sett høyrest det ut som eit tenleg innkastfor Språkrådet, men dei fleste vil vera mistru-iske.

Kva veg det ber med nemndi viser detfyrste sitatet frå Grete Riise tydeleg:“Gi oss innspill til hva som kan kuttes ut, sierGrete Riise, leder for Rettskrivingsnemnda fornynorsk.” Slik skal nynorsken verta meirslitesterk, fortel ho vidare.

Då Magnhild Meltveit Kleppa i 2007 vartny kommunal- og regionalminister, kom homed pålegg til nynorskbrukarane i departe-mentet å la «ein klår, sørvestlandsk dåm» pregatalor og artiklar. Det førde med seg å skriva a-infinitiv (å koma, ikke å kome); me, ikkje vi;skule, ikkje skole, dette fær me vita av blad-mannen.

Men korleis gjeng det når nordvestlendin-gen Grete Riise sjefar yver normeringi, spyrrbladskrivaren. -Sume vil segja at me gjer detbeste arbeidet um ingen vert heilt nøgd, segjerRiise. Ho segjer at at nemndi er samstemd umå ikkje vilja fjerna valet millom vi og me og ata- og e-infinitiv skal å få vera valfritt, gjevRiise ord for.

Men kløyvd infinitiv som no er klambe-form, kann koma til å kverva. Dette er eitmålmerke som finst i austnorske og trøndskedialektar der ein meistrar skiljet millom «åværra» og «å komma» versus «å sparke» og «åfinne» -alt etter eit mynster som gjeng attendetil norrønt, fær me forklåra i artikkelen.

Tidi kann òg vera ute for i-endingar i sub-stantiv -«soli», «boki» og «lufti», heiter detstuttmælt i bladstykkjet. Dei vart flittig bruka iden nynorske bibelumsetjingi frå 1921, menfinst mest ikkje lenger i skrift i dag, hevdarRiise.

Men Grete Riise lagde i Klassekampen9.11 2010 tyngd attum at den nye nynorsknor-malen er ein læreboknormal som ikkje alletreng å fylgja.

“Det vil vera fullt mogeleg for forfattararog andre å nytte i-målet i framtida. Alt i 1938,då Olav H. Hauge var ung, opplevde han at i-målet vart fjerna frå rettskrivinga. Men Haugegjekk som kjent ikkje over til a-målet, men fyl-gde ei norm som var uoffisiell resten av livetsitt”, seier Grete Riise.

I Klassekampen gav ikkje intervjuaren,men kom med endå ei utmaning til Riise: “Mendei som heldt fast på dei gamle orda og endin-gane, vil ikkje kunne finne dei att i dei nyeordlistene?”

Riise er beint fram og slær fast at: ”Gamlenynorskordlister forsvinn ikkje. Dei vil ennovera tilgjengelege i bokhandlarar og antik-variat.”

8 Vinstreekstremisme i søkjeljoset

Olav Torheim var til stades under minnemyn-stringane for Dresden-bombingi både i 2010 og2011.Bombingi av Dresden den 13. februar 1945 hevvorte umtala som verdsens største terror-fram-ferd. Dresden hadde fram til denne dagen ikkjetent til noko verde for krigsfyremål, og byen varnett difor rekna som ein sikker by å vera i forhundradtusundtals flyktningar som hadde rymtundan Stalins raude her som rykkte fram i aust.Talet på dødsoffer er framleis uavklåra, men detvart i mange år rekna med minst 250.000 døde.

Den dag i dag finst det framleis ikkje nokominnesmerke i Dresden yver dei tallauseuskuldige, kvinnor og born, som let livet ibrannstormane som bombingi valda...

Men derimot hev offeri frå terrorbombingiav Dresden vorte minte med ei eigi minnemyn-string med folketog i byen. Frå det spede upp-taket i 1999 hev minnemynstringi i Dresdenvakse til å verta den største nasjonalistiskemassemynstringi i heile Vest-Europa, med meirenn 8000 deltakarar i 2009. Slik sett ingi yver-rasking at vinstreekstreme gruppor dei seinasteåri hev sett alle klutar til for å stogga mynstringimed stødt meir valdelege framstøytar. Målman-nen var til stades i 2010 og 2011 for å kunnamelda um det som gjekk fyre seg.2010: Innesperra på jarnvegsstasjonenDen 13. februar 2010 kunde ein sanna og gjevatil kjenne at det er 65 år sidan bombingi. Sym-bolsk sett er mynstringi difor viktugare enn pålenge - jamvel for dei som ynskjer å stogga myn-stringi.

Styresmaktene i Dresden vilde leggja nedforbod mot minnemynstringi, i ålmenta heitte detat dei ottast valdelege samanstøytar. Dette komdei likevel ikkje langt med, med di rettsstellet slofast at Tyskland faktisk hev møte- og ytrings-fridom, og at tryggleiksvanskane laut politiettaka seg av. Då morgonen rann var difornasjonale medhaldsmenn frå heile Tyskland påveg til Dresden med buss, so dei kunde gjeva segtil kjenne: Millom dei var Målmannen sine

utsende medarbeidar.Målet for bussturen

var jarnvegsstasjonen iDresden, der mynstringiskulde taka til. Kor somer, i midten av byen vargatone sperra av medtildriv frå flokkar avmotstandarar til myn-stringi, og det var ikkjemoglegt å køyra heiltinn i byen.

Me heldt difor frammot jarnvegsstasjonentil fots - yveralt møtteme hopar av motstan-darar til mynstringi ogstormtroppane deira i Antifascistisk Aksjon.

Undervegs mot jarnvegsstasjonen var me eigruppa på 50-60 personar (ei busslast), og imotoss stod det på kvart gatehyrne eit hundradtalsfiendslege motmenn - og med altfor lite politi tilstades for å hindra samanstøytar. Steinar ogflaskor kom flygande mot oss, og ei rad gongerkom det til opne samanstøytar.

Ein gong kom hundradtals vinstreaktivistarspringande mot oss, medan dei kasta steinar ogflaskor. Til å byrja med vert folk skræmde og vilflykta, men so tek einkvan styringi yverrekkjone våre, og set inn motåtak.

Gateslaget tek soleides til, og når deivaldelege vinstreekstremistane skynar at deimøter røynleg motstand, so dreg dei seg attende.På litt tryggare fråstand kunde dei då halda frammed å gaula “nazis raus”, medan folk i vårerekkjor ropa attende slagord som “Die strassefrei, der deutschen jugend!”

Til slutt so lukkast me med å møta ei størregruppa av nasjonale medhaldsmenn, og samanheld me fram mot jarnvegsstasjonen, der myn-stringi etter planen skal taka til.

På mynstringsstaden er det samla um lag5000-7000 studnadsspelarar. Dagsetelen tek til,med meiningytringar og musikalske innslag, somskal verta etterfylgde av eit folketog mednasjonale medhaldsmenn gjenom gatone. Menkva hender? Politiet nektar dei frammøtte å gå itog, med same grunngjevingi som styresmaktenei Dresden fyrst hadde gjeve, og som var vortiunderkjend av rettsstellet: Det er “uråd å garan-tera for tryggleiken”. Uråd, av di politiet ikkje vilfjerna motdemonstrantane som hev sett seg fastpå marsjruta.

Time etter time vert dei nasjonale standandeframfyre jarnvegsstasjonen og frjosa, i von um atdet skal koma til ei løysing. Det gjer det ikkje.Massemynstringi må avsluttast um kvelden. Deifekk aldri lov til å gå i tog.

2011: Ny strategiTilskiparane ynskte denne gongen ikkje å gangai den same fella som året fyreåt, der alle varvortne samla på jarnvegsstasjonen berre for åverta sperra inne og hindra frå å koma nokonstad. Dei hadde difor teke tvo viktuge grep:

1. I staden for èi stor massemynstring, vartdet tvo. Fyrst var det den planlagde syrgje-marsjen 12. februar, som framfor alt skuldesamla stadbundne tilhengjarar i Sachsen. Denandre mynstringi ei stor tilkjennegjeving den 19.februar, “Recht auf gedenken”, med nasjonaletilhengjarar frå heile Europa, der søkjeljosetskulde vera på meinings- og ytringsfridom.

2. Under stormynstringi den nittande skuldeheile tri ulike tilskipingar lysast til, på ulikestader og med ulike tilskiparar. På denne måtenskulde det verta uråd å sperra folk inne og hindraat tilkjennegjevingi vart gjenomførd.

Styresmaktene i Dresden gjer som fyrre åretalt for å forby markeringi. Dei legg vidare vektpå at tri ulike tilskipingar berre er spel for gal-leriet. Dei vil ha alle tri samla til èi stasjonær tilk-jennegjeving, og inkje folketog.

So må rettsstellet atter slå fast at massemyn-stringane er lovlege. Berre for å verta forbodneendå ein gong med same attendeviste grunngjev-ing som fyrr - men då grip retten inn og slær fastat styresmaktene medvite bryt lovi, og no færpolitiet i uppgåva å skilja nasjonale medhals-menn og motstandarar på ein skikkeleg måte ogsyta for at mynstringi vert haldi.

Sidan båe partar fyrst og fremst samlartilhengjararar til stormynstringi den 19 februar,kann den stadeigne minnemynstringi haldastutan store vanskar, og meir enn 2000 stadeignenasjonale gjeng i tog gjenom gatone i Dresdenden 12. februar. I Aust-Tyskland er folket fram-leis uppgjevne yver kommunismen, og utan åhenta inn hopetal av vinstreungdom langvegsfråer det uråd for vinstreekstremistane å stogganasjonalistiske tildriv i aust. Styrkeprøven for

Dresden-mynstringi i februarRettsstaten sett ut or spelOlav Torheim melder

2010: Vinstreekstremistar sperrar gata. Ut og vidare til fots!

2010: Innesperra ved jarnvegstasjonen.

Vinstreekstremisme i søkjeljoset 9båe partar skulde soleides koma helgi etterpå:

Då morgonen renn den 19 februar, er 6000nasjonalistar på veg til Dresden. Mot desse stend12.500 vinstreekstremistar, førde frå heileEuropa i 250 bussar. Eit massivt apparat var setti sving for å endå ein gong “stogga nazistane”.

Retten hev pålagd politiet å skilja med-haldsmenn og motstandarar. Elvi Elben kløyverbyen i tvo, og Politiet skal halda dei på kvar sisida. Men anten det er skortande fagkunna i poli-tiet eller medviti utlengjing, so kjem hundradtals

motmenner seg yver elvi og set upp gatesper-ringar. Og i staden for å setja i gang med å fjernadesse, byrjar politiet å stogga bussar mednasjonalistar på motorvegen: Dei skal ikkje fåsleppa inn i byen.

Um lag 800 nasjonale kjem seg fram til jarn-vegsstasjonen, der dei endå ein gong vertinnestengde. Men tusundtals andre stend utanfor,og gjenom Twitter og SMS samordnar ein atulike gruppor vandrar inn mot byen. Bodskapener klår: Lat vinstretilhengjarae få sitja attum

gatesperringane sine. Dresden skal takast medeinskilde tilkjennegjevingar etter som det høverog yveralt!

Frå Freital gjeng 2000 aktivistar heile sjukilometer fyre dei endelegt når fram til midten avbyen. Og frå Löbtau byrjar ei onnor stor gruppaå setja seg i rørsla. Undervegs kjem dei framumeit vinstreradikalt ungdomshus, der tildekte“antifascistar” stend i vindaugo og kastar steinarog flaskor etter dei. Nasjonalistane svarar med åslå inn døri og storma huset - som seinare vartmeldt i media med at “nazistar gjekk til valdelegtåtak på bustadhus”. Ogso på jarnbanestasjonentek dramaet ei uventa vending. Dei 800innestengde set seg på toget: Spontandemon-strasjon i Leipzig! Og politiet fær si fulle hyremed å skaffa politistyrkar som kann kringsetjajarnvegsstasjonen i Leipzig.

Når dagen er slutt, hev nasjonalistane mark-ert seg sterkt i Dresden, med spontane mark-eringar som syner at det er dei og ikkje vin-streaktivistane som set dagsetelen i byen dennedagen.

2011: Byen vert innteken med spontanmarkeringar.

Kommentar: Politi og presse med raud laupar for vinstreekstremeAv Olav Torheim

So hev det altso hendt for andre året på rad:Styresmaktene freistar fyrst med alle lovlegemidlar å stogga ei fredeleg minnemynstring, ognår det ikkje nyttar, so let dei herkemugen takaseg til rettes med å slå ned motrørsla (opposisjo-nen). Er me i Egypt eller i Zimbabwe? Nei, me eri Tyskland.

Det burde vega tungt at rettsstellet haddegjeve nasjonalistane full rett til å gå i tog, ogpålagd politiet å gjera alt for å halda motstan-darane undan. Soleides er Tyskland framleidesein rettsstat. På papiret. Røyndomen er einannan. Der er den same ugreida som med anti-islam-kongressen i Köln i 2008: Kva retten seg-jer spelar ingi rolla, for til sist fær herkemugenlikevel herja fritt, medan politiet ser på og mediaog politikarar gjev handklapp og fagning til detheile.Media si rollaNasjonalistane som kom for å minnast offeri forskrekkbombingi og udådane i Dresden vert fyl-gjestrengt umtala som “nazistar” i media. Medanmotstandarane vert umtala som vanlege borgararsom vilde gjeva seg til kjenne på ein fredelegmåte mot høgreekstremisme og misbruk av his-toria: Ja, so fredelege var desse “vanlege bor-garane” at heile 82 politifolk dette året vart hardtskadde i valdelege samanstøytar!

Og på same måten som i Köln vert mot-demonstrantane uppblæsne som langt fleire enndei i røyndi var: 20.000 Dresden-borgarar haddeforsvart byen mot tilreisande “nazistar”, heiterdet i pressa. Politiet derimot segjer at talet på

motdemonstrantar var 12.500 og (reknar ein 50personar per buss, so stemmer det heilt fulls-tendig med dei 250 bussane med tilreisande).

Tek ein med i reknestykkjet at minnemyn-stringi den fyrste helgi, 12. februar, let seggjenomføra endåtil med meir enn 2000deltakarar og utan hindringar, so er det klårt nokkven som greider samla stadeigne innbyggjarar,og kven som tuftar seg på statsfinansierte,umflakkande yrkesdemonstrantar (på ung-domssenter var det i månadsvis samla folk til åreisa med gratisbuss til Dresden for å gjera byen“nazifri”).

Og jamvel um media som vanlegt framstellerminnetilskipingi som ei inkjevetta, so hevtilskiparane i røyndi berre gjort det beste ut or eiumogleg stoda, nærast ei vanstoda. Dei sigerrikegatekampane mot hopar vinstremedhaldsmenn i2010, då nasjonalistane måtte slå seg fram for åtaka seg fram til jarnvegsstasjonen, synertydelegt nok at nasjonalistane er i stand til å verjaseg og gjeva seg til kjenne kvar det skulde vera.Men når politiet gjer sams sak med motstan-darane, er det lite å gjera. Det er so langt einasthopelagi av vinstreekstremistar som reknarvaldelegt åtak på politiet som ei mogleg løys-ing...Velutrusta skuldkulturKvifor er det so viktugt for vinstreekstreme åstogga minnemarkeringane i Dresden? Ikkjeminst handlar det um å halda ved lag ein skuld-kultur som tyskarane hev vorte innprenta i heileetterkrigstidi. Medan me nordmenner lærer at me

kann vera byrge av forfedrane våre, so lærertyske born at bestefaren deira var ein krigsbrots-mann som dei må skjemmast yver. Og som detheiter på eit uppslag frå Antifa Darmstadt:“Deutsche täter sind keine opfer!”

Ingenting av det Tyskland gjorde i Vest-Europa kann jamførast med Dresden-bomboneMen tyskarane var som me veit “das tätervolk”,og då må gruvsame yvergrip som det i Dresdentonast ned eller helst gjerast um inkje. Det var imange år rekna som eit kjensgjerning at um lag250.000 menneske miste livet i Dresden, men deiseinaste åri er dette talet, takk vere “nyare forsk-ing”, vorte minka ned til 25.000!

Å måta til slike tal nedetter i Tyskland gjengfyre seg mest utan ordskifte i ålmenta. I den gradbombingi av Dresden i det heile vart nemnd imedia, og ikkje berre “nazi-marsjen”, so heittedet stutt at “upp til 25.000 menneske miste liveti Dresden”. Hadde derimot einkvan forskaren iTyskland våga minka ned Hitler-styret sine død-soffer med tilsvarande storleiksorden, hadde detikkje berre vorte ramaskrik - han hadde vortetiltala for historieforfalsking.

Den tyske skuldkulturen vert i dag utrusta tilå fremja innvandring og fleirkultur. Noko somikkje minst studnadsgruppone åt 4 millionartyrkarar i Tyskland veit å utnytta: Å finna åttyrkiske muslimar er fårleg “ausländerhetz” somkann føra til eit nytt Holocaust. Endå Tyrkia erdet einaste landet som nektar å vedkjenna seg eitHolocaust i den samfolkelege ålmenta - deiraeige mot armenarane.

10 Musikk

Artikkelforfattaren hev fylgd med i noko avmusikklivet i Bergen i haust og kjem inn pånokre viktige hendingar i so måte.

Direktør for Bergensfilharmonien (BFO), BerntBauge, kunde fortelja til Bergens Tidende12.12. 2010 at filharmonien dei seinste sju årihev selt 220 000 CD-ar. Berre frå årsskiftet2008/2009 hev dei gjeve ut 12 nye innspelingarmed heilt orkester eller nokre delar avorkesteret. Dei fleste CD-ar skal nå ein topp detfyrste året på kring 1000 eller 2000, men BFOhev makta å få til fleire toppar.

Johan Halvorsen-plata som millom annahev med symfoni nr. 1 og Bojarenes inntogs-marsj selde yver 3500 på dei fire fyrstemånadene, fortel Bauge. Den vart kåra tilmånadens innspeling i Classics Today som ereit millomfolkeleg og sterkt påvyrdt blad. Jam-fører ein med andre kjende musikarar frå Noreg,so hev Arve Tellefsen og Tine Thing Helsethselt ca. 5000 av nye cd-ar dei siste tri åri.

Me spelar ikkje inn musikk for å tena pen-gar, segjer Bauge. Det er ikkje salsinntekteneBFO yverlever på. Ikkje ein gong konsertanegjeng med nok yverskot. For ein som ikkjehøyrer til den indre krinsen høyrest det sterkt ut,for Grieghallen kann til tider ha fullsett sal medkannhenda upp til 1500 tilhøyrarar, oginngangspengane er ikkje billege. Likevel trengaltso BFO tilskotsmidlar – av di det er viktig åskaffa fram kunstmusikk med kunnige ogdugande tonekunstnarar, stadfester Bauge.

BFO er medvitne um det dei driv på med,og det er ei gleda å vera til stades på konsertar åkunna leva seg inn i store verk åt kjende tone-setjarar. BFO hev ofte tvo konsertar med samedagsetel kvar veka. I haust hev pianisten LeifOve Andsnes vore fastbuande musikar heilehalvåret.

14. og 15. oktober framførde Andsnes kon-sert for klaver og orkester nr 2, B-dur, op. 83 avJohannes Brahms saman med BFO. Bergen-savisen kunde melda um at godordi hagla etterkonserten den 14.11. 2010. Andsnes gav klåreord for at han sette pris på den solide atten-demeldingi. Salen var fullsett med 1500tilhøyrar og ikkje berre den 14.11, men likeinsden 15.11, og eg var den heppne som fekk densiste billetten til konserten som eg nytte i fulledrag. Han var nydeleg.

I vitringsbladet til konserten kann me lesa eigreid uppsummering av klaverkonserten, m.a.kann me lesa um det musikalske innhaldet.Brahms vert umtala som ein tankefull kunstnar.Han hev løyst alle formelle vanskar med usvike-leg tryggleik. Jamvel avsnitt med umstridd stoffhev halde på den roi og avmælte stemningi sommerkjer toneverket. Ein finn drag frå kammer-musikk med ei inngåande grunngjeving for

tonekunsten og med storslegi symfoniskbreidd. Hadde eg ikkje visst betre vilde eg hakalla konserten for ein symfoni, men einmusikkelskande ven hev innprenta meg atklaveret ikkje høyrer heime i symfoniar.

Her kjem ein vel kannhenda til den lær-domen som eg hev tileigna meg i alt mittmusikalske einfelde: at eit piano tek for mykjemerksemd i samklangen med andre instrumenttil at det høver med symfoniens serhått. Vit-ringsbladet segjer at klaver og orkester i dennepianokonserten ikkje tevlar med kvarandre ummerksemdi frå tilhøyrarane, men dei møtest der-imot i ein djup samverknad. Det er dette somgjer konserten til ei so fin, jamvektug og sterk,men avslappande, uppleving.

Etter konserten skreiv stjernepianisten nam-net sitt på CD-ar. Nærare 200 næme av And-snes-innspelingi av Rakhmaninovs klaverkon-sert nr. 3 og 4 vart rivne burt. Det syner at And-snes hev ei høg stjerna millom musikkelskarar iBergen.

Andrew Litton, sjefsdirigenten, og Bergenfilharmoniske orkester hadde ein solid konsert iGrieghallen 9. og 10. desember 2010. Eg var tilstades 10. desember. Ronald Vermeulen ertilsett som programsjef for filharmonien. Hanheldt eit fyredrag um politikk og musikk oghadde etter måten mange spanande innspel, menkva hadde dette med fyrste del av konserten ågjera? Ikkje veit eg. Rakhmaninov (1873-1943)var ein tonekunstnar eg fekk godhug for, og eglika den andre symfonien svært godt medmange rolege parti og fin stemningsskapandemusikk - romantisk og moderne på ein gong,tykte eg. Men Vermeulen greidde ikkje åklårgjera musikken hans. Men her burde fyre-draget ha vore lengre og meir innrett på båedelar av det som var på dagsetelen for kvelden.

Derimot kann ein vel segja at fyredraget varei greid innføring til andre del av konserten somvar knytt til eit toneverk av briten RalphVaughan Williams. Williams sette i 1936 tonar

til eit verk som åtvara mot framvoksteren avfascismen. Verket hev funne inngjevnad fråBibelen, Daniels bok, frå den amerikanskelyrikaren Walter Whitman og frå den kjende talatil John Bright som han heldt i det britiske par-lamentet imot krimkrigen. Musikalsk er det rådå draga trådar til Benjamin Brittenskrigsrekviem og Wilfred Owens Strange Meet-ing som Britten bruka i 1961. Rakhmaninov måeg koma attende til, men alt medrekna ein finkonsert. Andrew Litton og musikarane hansgjorde ein solid innsats.

Eg er glad for at eg hev kunna vera nokreturar til Bergen denne hausten. Å upplevamusikk av so høg finleiksgrad som på konser-tane til BFO, er svært verdfullt. I 2015 vert BFO250 år. Det segjer noko um kulturlivet i Bergen.Ein by der ein kann få med seg det meste når detgjeld musikk, og med det må eg ikkje lata veraå nemna at eg jamvel hev fenge uppleva Mag-nar Mangersnes dirigera joleoratoriet til Händel.Ikkje nokor liti uppleving det heller.

Bergensfilharmonikarane: Kunst på høgt nivåAv Lars Bjarne Marøy

Leif Ove Andsnes.

Andrew Litton.

Musikk 11

Medan me sist gong la vekt på aust-europeisk musikk, tek me denne gongenturen inn i den frankofone verdi.

Bagadou Stourm & DSH, Split,2009. Dei tvo rockegruppone BagadouStourm og DSH hev dei seinste åri voremillom dei fremste til å gjeva oss godfransklyndt punkrock på fransk, so kvameir kann ein ynskja seg ein enn split-CDmed det beste frå båe tvo? Her er det trigrip og sanningi um stoda i Frankrike pr idag som gjeld. Med søkjeljos på fleirkul-tur i kvardagen og dei tilfløkjingane somdet fører med seg. Og ikkje minst at eindag skal det koma ein snunad på detheile. Drivande oi-rock med tonerikeinnslag, og dei beste låtene er utan tvil“La Cible” (Bagadou Stourm) og “Notrejour viendra” (DSH).

Carcereduro, A chaque epoque sesheros, 2010. Ja, so måtte vikingrockenkoma til Frankrike med. Denne genrensom uppstod i Sverike på byrjingi av 90-talet og som sidan hev fylgt det sameutbreidingsmynsteret som vikingtoktene iaust og vest i si tid gjorde. Carceredurospelar vikingrock i same musikalske stilsom Midgårds Söner og ikkje minst

Enhärjarna. Noko som ikkje er so rart nårein tek med i reknestykkjet at sistnemndehev tydelege keltiske innslag i tonekun-sten sin (og det er då nett den eineståandeblandingi millom keltisk, nordisk oglatinsk som er grunnlaget for fransk kul-tur). Tematikken i tekstene fylgjer densermerkte vikingrock-uppskrifti: Ein måvera byrg yver upphavet sitt og stå for detein trur på, alltid budd til kamp og soburtetter. Og med ymse historiske temaog personar som til dømes livet åtWilliam Wallace. Dei hev dessutan lagaeit fransk avbrigde av Enhärjarna sigamle låt “Kyst till kyst”.

Chevrotine, Chevrotine, 2009. Ikkjeso heilt ulikt dei tvo fyrstnemnde, menkanskje endå nokre hakk meir politisk.Det fyrste sporet lagar ein eigenmælestav for tonekunsten deira med låti“Croissante maudit“ (Den fordømdehalvmånen). Her vert det åtvara mot eiislamsk hersetjing som trugar vårt ser-preg og vår sed og skikk, og um me ikkjesnarast råd tek til motmæle, so endar detmed borgarkrig på same måten som påBalkan. Ei onnor låt, “Last Action Hero”,handlar um ein mann som fær nok av isitja inne framfor TV-en, medan krim-inelle gjengar herjar i gatone utanfor...

Eliwagar, Fjellfolk saga fra fornti-den, 2010. Dette mystiske folkemusikk-tiltaket åt ei som kallar seg RunahildTyrsdottir - ei ung kvinneleg songarindasom upphavlegt er frå Lorraine iFrankrike, men som den siste tidi hevhalde til på ein fjellgard i Eidfjord iHardanger. Runahild syng og kved umsegner og sogor frå fornheimen, og medlette innslag av hevdvunne instrument ogljodupptak frå naturen ikring seg, (ren-nande vatn, vind, fotsteg i snø, fuglesong

osb) so skaper ho ei heilt sereigi stemn-ing. Til dei fleste låtene høyrer det alteigne musikkvideoar på Youtube, og egvil tilrå å røkja etter til dømes “Diegeheime sprache der runen inSchwarzwald”.

Gris, Il etait un foret, 2007 er eitfranskspråklegt band frå Quebec iKanada, som spelar det ein kallar for“depressive suicidal black metal”. Detheile byrjar forteljande og akustisk medåtte minutt lange La Dryade, der melo-dien vert driven fram av piano- og cel-lospel. Slik kunde det gjerne ha haldefram, for her er det tydelegt nok at karaneattum Gris hev talent for meir enn berretoneskjelvsplukking på el-gitar, for åsegja det slik. Men kor som er, det vertmed dette eine sporet, for dinæst melderden rengde gitarljoden og den skrømtlik-nande syngjingi frå um at her gjeng detrakt mot undergangen og ned i men-neskesinnet sine myrkaste avkrokar. Hev du høyrt meir enn nok av

“melodiøs svartmetall” der det vert lesstpå med tangentfjøl og andre yverdrivneverkemiddel? Då er denne plata noko fordeg. For “Il etait un foret” er ikkje nokomindre tonerik enn dei fyrstnemnde, tvertimot - men det er ikkje tangentfjøl, det erverkelege strenginstrument som gjevserdåmen åt tilskipingane, og det skjer påein so hårfin måte at det krev full merk-semd frå den lydaren som vil ha tak i korstort denne verket i røyndi er.

Sank ein tingar tilMålmannen!- språkpolitisk ukorrekt sidan 2002 -

Fransk vikingrock, punkrock, folkemusikk og depressiv metalAv Ornella Winter

12 Soga

Målmannen prentar part 2 i artikkelserien.

MytologienI dei tidlegaste kosmogoniske mytane fråEgypt finn me framstellingar av eit av Eliadesine kjæraste emne; in illo tempore, ellerurtidi, på godt norsk. Dette var tidi då kos-mos vart skapt, og då gudar herska openlystyver universet, seinare vart det i samhøvemed mytologien i dei fleste religionar slik atdei trekte seg attende, vanlegvis til den him-melske heimen deira (jamvel um einskildeav dei budde til dømes både i havi og undermoldi). Dei eldste kosmogoniske mytaneknyter seg nesten med ein gong saman medkongeideologien, og syner slik kor viktigkongen og rolla hans var for den egyptiskereligionen og samfunnet. Kort fortalt gjengmyten ut på at Atum, skaparguden med sittuskapte sjølv, via sjølvøksling skapar (ellerrettare sagt, sender ut frå seg sjølv) det fyrsteguddommelege paret; Shu (luft) og Tefnut(eld), frå desse att kjem so Geb (jord) og Nut(himmel). Alt dette hender der egyptaranetenkte seg at skapingi byrja; Heliopolis,upphavsbyen der Atum sette sjøbein for åtaka fat på skapingi av sine avkom og altrundt umkring (Assmann, 2001:119).

”You became high as the primevalmound, you arose as Benben in the House ofthe Phoenix in Heliopolis. You spat out asShu, you coughed up as Tefnut, you placedyour arms around them as the arms of ka, sothat your ka might be in them” (ibid:119-20).

Her ser ein atter kva for ei viktug rollekaspela i den heimlege egyptiske religionen,ved at sjølve den guddommelege ka-en tilskaparguden femner um borni hans iskapingi og slik gjev dei del i den samekrafti. Det er elles upplagd at den korte, menvidspreidde skapingsmyten som all mytologiopererar med er på fleire nivå, for han spelaropenlyst på andre former for skaping; tildømes fødsel, lekamlegt samkvem ogsannsynlegvis ritual. Det finst andre mytarsom forklårar kvifor herredømet gjekk fråAtumsitt fyrste kongedøme til Shu, og sovidare til Geb, men dei hev me ikkje plass tilå taka upp i denne artikkelen. Geb og sys-terkona hans Nut fekk borni Isis, Osiris, Sethog Nephtys, og no nærmar me oss ”historisktid” frå den meir mytologiske tidi resten avdenne kosmogoniske myten krinsar rundt.Osirismyten vil me straks taka upp, men herheld det med å segja at det guddommelegesyskjenekteparet Isis og Osiris fekk sonen

Horus saman, og Osiris vart drepen avbroren sin Seth (ibid: 119-21). Som me nem-nde tidlegare hadde alle kongar eit ”Horus-namn”, og det samstavar med kongeideolo-gien at kongane var inkarnasjonar av Horus.Gudane hadde trass i alt valt han og styre-formi ut; kva hadde vel menneskji dei skuldesagt imot dette? Slik glid den mytiskeskapingi gradvis yver til å underbyggja detmonarkiske styret, og slik fær kongen eitmassivt ideologisk verkty til å halda påstyresettet slik som det var. Ennead, detegyptiske ordet for dei ni upphavlegegudane (Horus stod utanfor her, han varbindeleddet til kongen og slik til menneskji),er dei himmelske forfedrane åt Horus ogdifor kongen. Det var for dei kongen skuldeprova at han var den rettkomne arvingen tiltrona, og dei utgjorde både familien til kon-gen samstundes som dei var dei skapandekreftene i allheimen. På dette viset vart kon-gen knytt inn i sjølve skapingi, han stend fordei skapande kreftene i tilværet, og slik hevkruna i teorien gjenge frå den eine legitimemaktyverleveringi frå Atum og ned til deneinskilde kongen (ibid:22).

Det me hev tala um til no er det ein kannkalla ”prinsipiell kongelegitimering”gjenomMytologien. Dei tvo neste mytane eg skaltaka upp dreier seg stort sett um den indi-viduelle kongen sin legitimerande mytologi;myten um det kongelege upphavet og Osiris-myten. Amun, kongen yver gudane, set segfyre å skapa ein ny konge som skal herskayver jordi; ein som skal byggja tempel åtgudane, auka offeri deira og generelt tryggjaat det bogna av grøderikdom og mangfald.Guden fann so ei døyeleg kvinna millom-menneskji, og Thoth; den guddommelegebodberaren, stadfestar at ho er dronningi

sjølv. Thoth leier so kongeguden Amun tildronningi der Amun tek tilhald i dronningisin ektemake; kongen. Dronningi vaknar avdet vissaste teiknet på guddommeleg nær-vere i det gamle Egypt; angen, (stort sett iform av røykjelse) og ho innser snøgt kvensom er i romet med henne, for so å lataguden stetta dei erotiske fyremåli sine medhenne. Amun gjev deretter Khnum (den gud-dommelege pottemakaren som lagar indi-viduelle menneskje ved hjelp av leira si)melding um å skapa barnet i Amun sitt gud-domelege bilete. Khnum utfører uppdragetilag med Heqet (gudinna for fødsel), ogThoth tek seg av arbeidet med å vitra dron-ningi um at ho no er med barn. Fleire andregudar og krefter hjelper deretter til med denkongelege fødselen, og det kongelegeavkomet til gudane og kongeparet vert fødd.Amun vedkjenner seg deretter barnet somsitt eige etter å ha teke det på fanget sitt,guddomelege ammor gjev barnet mjølk oggudane velsignar kongssonen. Seinare vilbarnet verta umskore, rituelt reinska ogformelt godkjend som den framtidige kon-gen ved ei samling av dei egyptiske guddo-mane (ibid:116-7).

Endå ein gong ser me at mytane heiletidi spelar på mange nivå, dette er utan tvilmillom anna ein legitimerande, forklårande,mytologisk, underhaldande og rituell tekst.Det er gildt å sjå at ein av hovudskilnadanepå den mytologien som kristne kongar i detgamle Europa hadde som sitt legitimerings-grunnlag i høve til dei egyptiske konganevar at kongsemni vart salva i Europa, i mot-setnad til i landet på hi sida av Middelhavet,der ein rettkomen konge derimot vart amma.Her spelar openlyst ritual inn, men det fellsom nemnt utanfor råmone for denne teksten

Det gamle Egypt og kongemakti - Part 2Av Stig Andresen

Soga 13og vil difor ikkje verta gjenge nærare etter isaumane. Vidare er det spanande at dei kon-gelege mødrene og konone etter dennemyten var dei einaste i det vidsveimde egyp-tiske riket som hadde sett lekamleggjeringiav guden i levande live, og ikkje nok meddet, i røyndi hadde havt lekamlegt samkvemmed guddomen. At dette gjekk ein lang vegi å gjera kongen heilag, kan ein lett skynasidan det heilage, som gudane stod for,hadde samband med kongefamilien ogvidare hadde havt ei stor rolle i nettupp åskapa den kongen som skulde styra yverEgypt. Her spelar samstundes dei fleirtydigegudesogone inn, sidan gudane ved å yver-føra skaparkrafti si til kongssonen og denkongelege ka, ytte mykje til at kongen vartsett på som han som heile tidi skapte Egypt(og difor jordi) på nytt kvar dag, der han mil-lom anna utførde sine heilage og fastegjerningar (ritual) dagleg og ved å halda eitrettvist styre yver Egypt (Hornung,1982:142).

Den mest spreidde gudesoga i Egyptsom store umkverve av samfunnet, religio-nen og kulturen ålment sett var knytt upp tilvar; Osirismyten (rettare sagt, rundgangen,for det var mangfaldige utgåvor av gudes-oga, frå berre nokre setningar og fram til atdet kom lange forteljingar). Det er vanskelegå finna eit ”fullkome” (mest fullstendiginnskift og utfyllande) avbrigde av gudeso-gone, men attgjeve med eigne ord gjeng éiav utgåvone av gudesoga meir eller mindreslik; gudane Osiris og Isis herska i mytisk tidyver jordi, som konge og dronning,ektemakar og sysken. Dei styrde rettvist og isamsvar med maat, og slik var kosmos tryg-gja jamn uppattnying i denne gyldne tidsal-daren. Alt var likevel ikkje berre godt, forbroren deira Seth lengta etter å taka brorenOsiris sin plass, både på trona og som hus-bonden til Isis. Seth klarde so ved eit mein-spel å drepa Osiris og senda liket hans ut påNilen, for deretter å taka Osiris sin plass somhan hadde trakta etter. Isfet fylgde so, forSeth var ikkje den same herskaren somOsiris, men gjorde det derimot slik at krig ogufred herska yver riket. Isis sette seg då fyreå liva uppatt Osiris, og klarde etter mykje umog men å samla saman liket av ektemakensom var spreidd yver heile riket. Ho gjordefallosen hans erigert, for deretter å få born,eit barn som skulde visa seg å vera sinfarshemnar; Horus. Osiris vart so ettermykje att og fram endå ein gong gjevi livet,men sjølv ikkje ein gud fær lov til å hoppamillom livet og dauden utan fylgjor i detgamle Egypt, so Osiris laut forlata truna ogtaka seg plass som herre i etterlivet; Duat.Der skulde han millom anna døma dei som

nyleg var døde, ilag med millom andre Anu-bis, Maat og Ammit. Horusyverlevde mangedrapsfreistnader og kampar med Seth ogutsendingane hans, men til slutt fekk Horusmillom anna med hjelp trolldomen til moriIsis yvertaket i kampane og sigra yver onke-len Seth. Ein domstol avgjorde at Horus varden lovlege arvingen til Osiris og ergo tiltruna. Seth vart so kastrert og bannlyst tilmyrkret, der han strevar i all æva etter å takamakti frå nevøen Horus, som tok yver tronaetter far sin. Striden millom dei rasar att ogfram. Hev Seth yvertaket, herskar isfet påJordi og maater i jamvektsløysa eller so erdet berre umsnudd (Internett,Scott:http://www.touregypt.net/godsofegypt/legendofosiris.htm).

Denne gudesoga møter ein att i alletenkjelege former heile tidi når ein granskaregyptisk religion, og sambandet til konge-makti er openberr. Horus er, som sonen tilOsiris, den lovlege kongen utifrå dennegudesoga, og vidare veit me frå tidlegareumtala gudesogor at den menneskjelegekongen var sett på som millom anna sonen åtHorus, og ein lekamleggjering av guden.Osiris derimot, var sett på som den daudekongen, han som skulde herska i etterlivet.Her ser ein at jamvel huslyden til kongenvert innvoven i gudesoga, gjennom at far tilkongen (sidan han stort sett var den fyrrekongen) etter sin død vert ei lekamleggjeringav Osiris i etterlivet, medan Horus vert mål-boren gjennom den levande kongen som skalherska i det jordiske riket. Det er òg andreopenberre tilvisingar til ”prosaiske” temasom er knytte saman med kongemakti igudesoga, som til dømes at Seth i gudesogastend fram på vegner av utlendingane, eit avkallenamni til Seth var nettupp ”utlendin-gen” (Assmann, 2001:141). At Osiris vartriven i bitar og laut samlast att, speglar ògtemmeleg openlyst av at Egypt i etterspeletav uppkløyvingstider laut samlast på nytt, dåden desentraliserande sedvanen imonarkiske krisetider ofte gjorde seg gjel-dande og kløyvde landet upp i tevlande rike.Vidare underbygde denne gudesoga millomanna dei etter måten nokso vanlege syskjen-og halvsyskjenekteskapi som ofte gjorde seggjeldande i kongefamiliane til ulike tider,men serskilt i den ptolemeiske tidbolken.Osirismyten er med andre ord endå ei grunn-leggjande gudesoga for kongemakti og synergodt den stendige spenningi som er millomkongen sin guddommelege og men-neskjelege skapnad (ibid:123-147). KonklusjonI denne artikkelen hev me sett på litt ulikesidor ved den egyptiske kongen og kongei-

deologien, i tillegg til å trekkja inn litteraturog mytologi. Sidan egyptologien jamnast eri endring, er det vanskeleg å slå fast ei ende-leg løysing på hovudspursmålet i denne tek-sten; kva var eigenleg farao sin skapnad–menneskje, gudekonge eller full gud?Svaret vert nok kannhenda, som teksten von-legvis syner, at kongen hadde ein fleirtydigskapnad som utifrå ulike stødor kunde verabåde døyeleg og guddommeleg, men medulik vikt til ymsande tider. Det passar kan-skje best å kalla kongen sin guddommeleg-dom for flytande, og siste ord i saki er nokikkje sagt, jamvel um visse råmor ser samseut og sviv kring den fleirtyduge kongena-turen. Nokre viktuge bitar innanfor råmonehev nok falle på plass - i egyptologien iall-fall inntil vidare funn melder seg. KjeldorAssmann, Jaan. 2001. The search for god inancient egypt. 276 s.New York: CornellUni-versity Press.-------------------. 1989. “State and religion inthe new kingdom” 33 s. i William K. Simp-son (red.) Religion and philosophy inancient egypt. Connecticut: YaleUniversity:55-88. Bell, Lanny. 1985. “Luxor temple and thecult of the royal ka” 43 s. i Journal of neareastern studies vol. 44 no. 4.Chicago: TheUniversity of Chicago Press: 251-94. O’Connor, David & Silverman, David(red.).1995. Ancient egyptian kingship. 352s. Leiden: E. J. Brill.Teeter, Emily. 2001. “Maat” 3 s. i Donald B.Redford (red.) The oxford encyclopedia ofancient egypt. New York: OxfordUniversityPress: 319-21. Hornung, Erik. 1982. Conceptions of god inancient egypt –the one and the many. 296s.New York: CornellUniversity Press. Ockinga, Boyo. 1995. “Hatshepsut’s elec-tion to kingship: the ba and ka in royal ide-ology” 10 s. i The bulletin of the australiancentre for egyptology 6: s. 89-99. Simpson, William Kelley (red.) 2003. Theliterature of ancient egypt – an anthology ofstories, instructions, stelae, autobiographies,and poetry. 602 s. New Haven & London:YaleUniversity Press. Internett: Scott, David C.http://www.touregypt.net/godsofegypt/legendofosiris.htm (henta den 5. mai 2009).

14 Soga

Kaspar Hauser er ein mann som enno stendfram som ei gåta etter snart 200 år.Artikkelforfattaren kastar ljos yver dennegåta.

InnleidingÅ skriva ein artikkel um ovringi KasparHauser er ikkje berre lett. Det er fleire ein-skildsaker som er ulike, alt etter for kva kjeldadu studerar. Det som ei kjelda nemner mykjeum, er ikkje nemnd i ei anna, og so burtetter.Eg hev prøvt å laga ei samanfatning av hov-uddragi i den syrgjelege historia. Den som vilstudera meir sjølv, kan finna råd og vink til lit-teratur på slutten av stykkjet. Nürnberg, pinsedag 1828Den unge guten som kom gåande inn i dentyske byen Nürnberg pinsedagen i 1828, synteseg å verta ein løyndom som skapte store ord-skifte i Tyskland og vekte åtgaum i utlandet.Det verkelege upphavet og livnaden til hansom vart kalla Kaspar Hauser er ei gåta endå idag. Den fyrste som uppdaga Kaspar Hauser,var ein skomakar. Kaspar gav honom eit brevsom var stila til ein kaptein som budde i byen.Skomakaren tok guten med seg dit offiserenbudde, men han var ikkje heime nett då. Kas-par vart pålagd å venta i huset, og det vart setfram mat til honom. Han åt berre brød ogdrakk vatn, kjøtet og ølet som vart byddhonom ansa han ikkje. Etter ei stund komkapteinen heim. Han tok til å granska brevet,som var skrive med klossa, tilvridd handskrift.Forfattaren skreiv at han sjølv hadde ti born,og at Kaspar hadde vore innestengd i husethans i sekstan år. Det stod at guten gjerne villeverta hermann, og forfattaren skreiv at hanvona kapteinen kunne hjelpa til med dette. Tilslutt i brevet stod det at dersom offiseren ikkjeville ta seg av Kaspar, kunne han berre slåhonom i hel eller hengja honom upp i pipa.Kapteinen freista no å spyrja ut Kaspar. Menden einaste tilbakeverknaden han fekk var trisetningar: ”Vil verta soldat som far”, ”Veitikkje” og ”Hest heime”. Det verka som umdette var det einaste Kaspar kunne segja, hantok upp att setningane same kva han vartspurd um. Offiseren vart til slutt leid av dette,og gav Kaspar yver til politiet. Dei settehonom fast for lausgjengeri, og han vart set ifangeholet. Neste dag fekk Kaspar blyant ogpapir. Han byrja straks å skribla i veg yverpapiret. Men dei einaste skynelege ordi var:”Ryttar” og ”Kaspar Hauser”. Ein gjekk ut ifråat Kaspar Hauser var namnet på umstreifaren,men han svara ikkje på det i det heile, og synte

heller ikkje teikn til attkjenning når hanhøyrde det..Etter kvart som månadane gjekk,vart Kaspar eit umtykt samtaleemne hjå folketi Nürnberg. Til å byrja med trudde dei fleste athan var ein tufs som hadde vorte set på gata.Men denne forklaringi måtte forkastast då detsynte seg at han lærte nye ord snøgt, haddesers godt minne og aldri gløymde eit andlit. Kaspar si historieEtter kvart greidde Kaspar å gjeva ei forståe-leg utgreiing um kvar han hadde vore fyre hankom til Nürnberg. Han hadde vore innstengd iei kjellarhola; han høyrde aldri noko og sågheller aldri skarpt ljos. Med jamne millomromhadde han fenge brød å eta og vatn å drikka.Dette hadde fangevaktaren hans sett inn tilhonom medan han sov. Nokre gonger haddevatnet ein beisk smak, og då sovna han att.Når han vakna hadde han fenge på seg reinskjorta, og håret og neglane hans var klyppte.Fangevaktaren hadde lært honom ei primitivform for skriving, og til å segja fram nokreeinfelde setningar. Til slutt hadde Kaspar lærtseg å stå og gå, og då hadde mannen borehonom ut or hola. So hugsa ikkje Kaspar meirfyre han fann seg sjølv i Nürnberg.Hjå professor DaumerTil slutt vart det avgjort at Kaspar skulde buhjå professor Daumer, han var kjend som einstor vitskapsmann. Daumer uppdaga at Kas-par hadde uvanleg skarpe sansar: Han kunnesjå i myrkret som ein katt, spora upp dyr utanvanskar og kjenna att folk på lukti sjølv omdet var heilt myrkt. Han kunne verta utslegenav heilt vanlege lukter. Lukti av ein feiar somgjekk forbi på den andre sida av gata, førde tilat han vart sengeliggjande i ei veka. HjåDaumer lærte Kaspar seg å lesa og skriva påskikkeleg vis. Etter kvart let han Nürnberg fåvita at han ville skriva ein sjølvbiografi. Detteser ut til å ha skremt ein eller annan, for 17.oktober vart Kaspar funne medvitslaus i kjel-laren til Daumer, med eit sår i panna. Han varikkje til å snakka med i eit par dagar, men sofortalde han at ein mann med ”svart andlit”hadde slege honom i hovudet. Med dettemeinte han nok at mannen hadde vore tildekt.I AnsbachEtter dette åtaket vart det avgjort at Kasparskulle flyttast. Han vart umplassert tvogonger, siste gongen hjå ein mann med nam-net von Tucher. I februar 1831 søkte denengelske lorden Stanhope um løyve til åadoptera Kaspar. Fyrst i desember fekk han

lov til dette, og då tok han Kaspar med seg tilAnsbach. Men Lord Stanhope gjorde ikkjenoko for å få Kaspar med seg til England, hanberre let honom vera i Ansbach. Kaspar treivstdårleg der, og lengta attende til Nürnberg.Idesember 1833 vart Kaspar yverfallen i einpark i Ansbach. Det vart stadfesta at hanhadde fenge eit djupt sår i vinstre side av brys-tet. Dagen etter greidde han å fortelja kva somhadde skjett: Ein framand mann hadde lovahonom å fortelja kven foreldri hans var, der-som han vilde sverja på å halda tett um det.Kaspar hadde gjeve ein eid på dette. Då haddemannen gjeve honom ein pengepung, stukkehonom ned og sprunge sin veg. Det synte segat innhaldet i pengepungen ikkje var anna ennmeiningslaust skribleri på ein papirlapp. 17.desember døydde Kaspar Hauser av stikksårethan hadde fenge.Ulike teoriarI tidi etter at Kaspar var daud vart det set frammange teoriar om kven denne merkelege man-nen kunne ha vore. Fritenkjarane trudde at hanhadde narra alle i hop. Dei meinte at hanhadde loge um alt: frå livssoga si, um åtaki ògdei meinte at han hadde såra seg sjølv. Andreteoriar gjekk ut på at Kaspar hadde vore eitoffer for ei utuktsgjerning i høgare krinsar.Atter andre hævda at Kaspar vart drepen av dihan var arving til ein adeleg tittel (son av Karl,storhertug av Baden og hertuginne Stèphanie).Nokre heldt framleis fast på at Kaspar var einevneveik som foreldri ville sleppa å haandsvaret for, og at han var son av ein bonde.Dette meinte dei å kunna prova millom annautfrå brevet som bar preg av å vera skriven avein lettvektar. Men andre meinte at dettebrevet var ein svindel.DNA-prøverI 2002 vart det teke DNA-prøver frå hårlokkarog klede som hadde tilhøyrt Kaspar Hauser.Dei vart samanlikna med prøvor tekne fråAstrid von Medinger, ein etterkomar av her-tuginne Stèphanie. Prøvone viste ikkjesamsvar, men eit slektskap kan likevel ikkjeavvisast heilt, sidan skilnadane kan koma fråbråe endringar i arveeigenskapane. Men nokoavgjerande prov for ”prinse-teorien” er dettelikevel ikkje; DNA-lina som vart funnen, ervanleg hjå den tyske folkesetnaden. Det skalòg segjast at denne teorien hev møtt motbørfrå moderne historikarar. Enno i dag kann mealtso ikkje gjeva eit fullgodt svar påspursmålet: Kven var eigenleg KasparHauser?

Gåta Kaspar HauserAv Kenneth Kiplesund

15Krabat - alt hev sin pris

Av Olav TorheimBarnebokforfattaren Otto Preussler er i Noregbest kjend for “Den vesle heksa” - kjend ogkjær for oss som såg på Barne-TV på 1980-talet, men denne boki - og eit fåtals andrebøker som hev vorte umsette- er berre toppenpå eit langt større isfjell som aldri hev vorteformidla til norske fjernsynssjåarar. I Tysk-land hev bøkene hans derimot kultstatus, ogslik sett fell det naturlegt å sjå nærare på ei avbøkene hans som nylegt vart filmatisert - Kra-bat.

Krabat kom på kino for eit par år sidan,men nådde aldri norske skjermar eller lerrett.Helder ikkje på DVD. Det er like fullt ei hug-stelande soga som vert fortald, og som ein irøyndi må vera godt vaksen for å skyna denfulle djupni av.

Historia byrjar i Tyskland på 1600-talet.Den foreldrelause guten Krabat liver eitumflakkande liv heilt til dess at han kjem ilæra på mylna hjå ein gamal meister, samanmed andre læregutar. Arbeidet på mylna er tilå byrja med hardt og slitsamt, men det synerseg med tidi at det harde arbeidet er for einupptaksprøve å rekna. For læregutan på mylnadriv i røyndi med meir enn berre å mala korn,under meisteren si rettleiding vert dei fullkun-nige i svart magi. Takk vere magien fær deiikkje berre superkrefter som gjer det hardearbeidet på mylna til ein leik - dei kann jamvelverta usynlege og dana/skapa seg um til ram-nar som flyg gjenom lufti.

Då han vert kjend med all denne nyekunnskapen, vert Krabat spurd ut um hanframleis vil vera med, eller um han vil reisafrå mylna. Svaret han gjev må vera endelegt -vil han framleis vera med, so kann han aldrireisa derifrå. Krabat vel å verta verande.

Krabat fær seg med tid og stunder eiveninda. Han fær då høyra frå dei hine læreg-utane at det må han gjerne ha, men meisterenmå for all del ikkje få vita kva ho heiter. Finnhan ut det, so kjem dei båe til å døy.

Tidi gjeng, og livet gjeng sin vande gangpå mylna, men saker og ting skjer. Um nattikjem det ein mystisk gjest med saker og tingsom skal malast upp - sekkar med menneske-bein. Den gamle meisteren som såg so ung utfor alderen byrjar verta kvithåra og sliten. OgKrabat kjenner det på seg at han sjølv eldastsnøggare enn fyrr. Rett fyre nyttår reiser meis-teren burt for ei tid - Kvar han skal hen veithan berre sjølv.

Nyttårsnatti vaknar Krabat upp til hyl ogskrik frå romet til ein av dei hine læregutane.Han vil inn og sjå kva som hender, men deihine held honom att. Dagen etter finn dei

honom død. Han vert lagd i ei grav som meis-teren hadde fenge greidt til fyre han reiste. Ogmeisteren kjem so attende, like ung som hanvar då Krabat kom til mylna.

Krabat skynar med kvart kva det gjeng utpå: Det er Dauden som er den mystiskegjesten som kjem um natti.Meisteren hev gjortei pakt med dauden. Kvart år skaffar han segein ny læregut, og kvart år må ein av dei døy,i byte mot at meisteren fær lagt eitt år til pålivslengdi si.

Ei natt freistar Krabat flykta frå Mylna.Han spring og spring, berre for å finna ut nestemorgon at han hev gjenge i ring og er attendeder han var. Han kann ikkje koma burt frå detlivet han hev valt.

Frå ein av dei hine læregutane fær hanlikevel vita at det er èin måte ein kann komaburt på, og det er ogso grunnen til at meisterenaldri må få vita kva veninda hans heiter: Der-som ei kvinna kjem til meisteren og krev athan skal få sleppa fri, so må meisteren setjahenne på ei prøva. Klarar ho denne, so er hanfri.

Men etter fluktfreistnadene held meis-teren auga med Krabat. Og han kunngjer atden av læregutane som kann spora upp og takalivet av veninda hans, han skal verta fri. Kra-bat sjølv fær melding um at han er den næstesom skal døy.

Krabat vågar difor ikkje lenger å møtaveninda si, langt mindre beda henne koma tilmylna. Og på den siste dagen fyre han skalreisa burt gjev meisteren Krabat ordre um ågrava ei grav - si eigi.

Det er då det hender. Veninda til Krabathev på eige hand funne vegen til mylna, og hokrev at Krabat skal få sleppa fri. Meisterenhev då ikkje noko val: Alle læregutane verttekne ned i kjellaren, og fær ordre um å skapaseg um til ramnar. So slepp veninda inn: Homå no greida å identifisera Krabat, elles skalho døy. Ramnane ser heilt identiske ut, og

Krabat trur det er slutten. Men nett då vert netthan vald ut - ho kjende att den sterke hjarte-banken hans for henne.

For meisteren er det no slutten - han hevikkje lenger noko offer å tilby Dauden.Læregutane vert bedne um å koma seg ut ormylna, og dei er ikkje fyrr ute fyre heilemylna sprengjest og brenn ned. Og med detkverv både meisteren og dei magiske kreftenehan kunde tilbyda.

Like arme som då dei kom, reiser læreg-utan frå den nedbrende mylna. På mylnahadde dei både tak yver hovudet, nok å eta, ogmagiske krefter. No hev dei ingenting lenger,anna enn det dei laut gjeva frå seg då dei kom- fridomen sin.

Alt hev sin pris, vert soleides den sluttsat-sen ein må draga. For dramaet på mylna er irøyndi ikkje meir magisk enn at det vert eitbilæte på so mangt: Det kann vera eitulukkelegt kjærleikstilhøve ein ikkje vågarbrjota ut or av di ein stend fast i det livet ogden kvardagen ein alt hev fenge. Eller detkann vera ein offentleg person som jattar medpå alt det som er politisk korrekt - men somnett difor misser seg sjølv og sin personlegeeigenart.

Det er vanlegt å sjå på fridom som eit frå-vere av tvang, men i røyndi finst einast fridomnår nokon kann garantera for denne - ikkjeminst ein sjølv. Kvar og ein er andsvarleg forsin eigen fridom. Det er ikkje berre noko somandre kann taka frå ein, det er vel so ofta nokosom ein sjølv gjev frå seg av di ein ikkje villeggja ut den prisen som fridomen kostar: Vvilein ikkje vera med og taka uppvasken ogklesvasken, so kann ein ikkje klaga yver at detberre er dama som hev uppsynet med korleiskjøkenet og badet er skipa til, for å segja detbanalt. Eller som Nietschze sa det: Fridomhev ein når ein hev viljestyrke nok til å hævdaseg og til å halda den naudsynte avstanden tilandre.

Scena frå filmen frå 2008.

B

Attende til: Målmannen, Njårds veg 10, 2214 Kongsvinger

ISSN-1503-2469

Målmannen treng folk som skriv høgnorsk.Kom gjerne med stykkje og innlegg til bladet! Sluttordet:

Naudsynte vonde er vonde nok.

Alain De Benoist

Det hev i mange år vore politisk korrekt åarbeida for demokrati i Afrika og for fleirkulturi Europa. Diverre syner røynslone båe stader atdette er ovringar som ikkje utan vidare let segkombinera...

I Vest-Afrika hev utfallet av det nylege pres-identvalet ved Elfebeinskysten vorte ei nær sagtborgarkrigsliknande stoda, der det millom-folkelege samfundet sit i ei fastlæst vanstoda, solenge dei ikkje tek den etniske røyndomen i lan-det med i reknestykkjet.

I røyndi hev landet fenge ein "folkevald"president, herr Alassane Ouattara, som ikkjemaktar installera seg ved makti med eigne mid-del. Andsynes Ouattara hev sitjande presidentLaurent Gbagbo, utslegen i valet med snaudmargin, makta å syna seg sjølv fram som denlandsfaderlege motstandsmannen som ikkje vilfylgja påbod frå utlandet. Og for kvar dag somgjeng vert maktstoda hans styrkt: Gbagbo stendfram som den presidenten utanlandske krefter vilbyta ut med ei tråddokka for det millom-folkelege pengefondet og den nye verdsskip-naden.

Det millomfolkelege samfundet er fanga i sieigi fella, med di dei ikkje vil innsjå at Elfen-beinskysten, som eit land i ordet si rette tyding,ikkje finst. Tri ulike etniske umråde er på si sidasers livande: Nord-umrådet med folkegrupponeMalinkè, Dioula, Senoufo, Lobi og Kulango,Midt-regionen med Baoulè-folket - og Sud-regionen, der samgonga millom Kru-folket i vestog folkegruppone kalla "Laguinares" i aust tryg-gjer ei solid maktstoda for sitjande presidentGbagbo. Ingi varande løysing for framtidi kannlata vera å taka denne røyndomen med i rek-nestykkjet.

Når det no ein gong er slik, kva slags utve-gar finst det dersom ein vil tvinga gjenom utfal-let av valet og domen som er felt av den mil-lomfolkelege demokratiske verdsskipnaden?

1. Gjera som den franske presidenten, gjevaLaurent Gbagbo eit endeleg krav med 8 dagar påå gjeva frå seg makti.

2. Setja i verk økonomiske straffetiltak, likenyttelause som dei er uråde å gjenomføra.

3. Gjera vedtak um eit handelsforbod som irøyndi aldri vert sett i verk på fullgodt vis, ogsom ikkje kjem til å straffa andre enn deistadeigne innbyggjarane.

4. Truga med framtidig rettsak ved den mil-lomfolkelege straffedomstolen: Men kven kjemtil å setja fast Laurent Gbagbo?

5. Gripa inn med hermakt for å setja Ouat-tara ved makti.

Dei fire fyrste utvegane hev til fylgjestrengverknad at Gbagbo vert sitjande som president, iminsto i fyrste umgang, og der ein soleides lytinnsjå er at Gbagbo hev lukkast i å halda påmakti. Den siste utvegen, hermaktsvegen,støyter på si sida på tvo store tilfløkjingar:

1. Kven skal stella med krigsutstyr og gripainn? Eit krigsfelttog frå dei sameinte nasjonane(SN) krev at ein fyrst uppnår ei politisk semja,og dinæst friviljuge statar som vil samarbeidaum å stella med sendestyrkar og hertilfang åt einsams herstyrke. I røyndi vert ein nøydd til å setjasaman herstyrkar der berre "ikkje-kvite" soldatarer med, elles kjem felttoget til å få ord på seg forå vera ein nykolonialistisk stridspågang. Detheiter seg at Sambandet av vestafrikanske statar(Communauté des Etats de l'Afrique de l'Ouest,Cedao) er budde på å gripa inn med herstyrkar.Kann henda, men den einaste "operasjonelle"sendestyrken pr i dag er den som høyrer til Nige-ria, og soleides steller det seg straks tvo nyespursmål:-Er sendestyrken stor nok til å vinna yver Elfen-beinskysten sine eigne herstyrkar? Det er heilt idet uvisse.-Korleis kjem den største mottevlaren åt Nigeria,Angola, til å svara? Er det ikkje ein stor fåre forregionalisering og i næste umgang internasjon-alisering av heile striden?

2. Og um so skulde henda at Ouattara kjemtil makti etter ein millomfolkeleg militær aksjon,so kjem han like fullt ikkje til å greida å få nokogodt herredøme i Sud-umrådet. Der kjem hanalltid til å verta rekna som ein mann som erinnsett frå utlandet.

I skrivande stund (januar 2010) hev fempunkt vorte upparbeidde:

1. Fulle av blod på hendene og med lum-mone fulle av tjuvgods, kjem ikkje stydje-spelarane åt Gbagbo til å gjeva frå seg makti påfredelegt vis.

2. For kvar dag som gjeng styrkjer Gbagbomatkstoda si, for i motsetnad til det som vert sagti media, so er Gbagbo langt frå å verta ståandeåleine. Um Angola i augneblinken er det einastelandet som hev teke stoda for Gbagbo, so stendmange andre land reiduge til å gjera det same.Dimeir kjem han til å vinna samhugsmenn iheile verdi, der motstand mot "påbodet frå detvestlege herreveldet" vert sett på med godvilje.

3. Med sine hamner, oljebrunnar, og kaffi-og kakaoplantasjar, so klarar Gbagbo fint å tuftamakti eine og ålene på uppslutnad i Sud-umrådet, medan han framleis held grepet umNord-umrådet slik han hev gjort sidan 2002.

4. Ouattara er visselegt tryggja studnad frådet millomfolkelege pengefondet, frå verds-banken og frå Obama og Sarkozy, men han liveravstengd på eit hotell under uppsyn frå SN-styrkar. Utestengd frå umverdi og livnært fråhelikopterlaster, so er han mest å rekna for ein"borgherre".

5. Gbagbo veit at han ikkje for nokon prismå gå til åtak på det franske samfundet i landet,for skulde det koma til eit fransk krigsfelttog forå tryggja og få flutt ut eigne borgarar, so er deifranske styrkane i stand til å setja herstellet hansut av spel.

Jamvel med ei slik stoda finst det løysingar,men då lyt ein taka røyndomane på bakken medi reknestykkjet. Den einaste dagnære løysingi ersoleides ei form for kløyving av landet - forGbagbo treng ikkje for kvar pris å sitja medstyringi i Nord, medan Ouattara på si sida ikkjeer i stand til å setja seg til ved makti i Sud.

I Sudan, etter eit halvt hundradår med krig,hev ein kome til at ei kløyving av landet ereinaste rimelege utgangen. Kor mange tiår medlidingar må enno til i ulukkelege Elfenbeinskys-ten fyre "det millomfolkelege samfundet" skalstadfesta det same?

Elfenbeinskysten - Kløyving einaste løysing?Av professor Bernard Lugan