`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

Lámhleabhar na nDaltaí

Nótaí d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge

Gaeilge na Sraithe Sóisearaí

Ceacht.ie

Gaeilge na Sraithe Sóisearaí

Nótaí d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge

Lámhleabhar na nDaltaí

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta23 Plás Windsor

Baile Átha Cliath 2www.cogg.ie

Dearadh agus leagan amach: Denis M-Baker, www.tudco.ie

Grianghraif: Ducklings: Peggy2012CREATIVELENZ. Princess Kate: Ricky Wilson - https://www.flickr.com/photos/rlwilsonphotography/13773362623. Enda Kenny: Pete Souza (Executive Office of the President of the United States of the United States) - whitehouse.gov. Portrait of Angela Merkel: http://commons.wikimedia.org/wiki/

User:Christoph_Braun. Marlyn Monroe: http://en.wikipedia.org/wiki/20th_Century_Fox. Elvis Presley: https://www.flickr.com/photos/117123465@N06/12439301195. 04C: “President Barack Obama” by Official White House Photo by Pete Souza - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:President_Barack_Obama.jpg. Gabriel Byrne:

By Ian Smith from London, England (Flickr) [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia Commons. President Higgins: https://www.flickr.com/photos/labourparty/6292087598/. “Dog” by Olympic1981 - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:My_dog_-_Sierak%C3%B3w_-_at_home_in_summer.jpg. Cartoon dog by: Johnny_automatic. https://openclipart.org/user-detail/johnny_automatic. Victoria Beckham: https://www.flickr.com/photos/

jingdianmeinv1/4016979206. ’The Americans’: logo by Supernino - Self created. - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Americans_logo.png. Facebook logo courtesy of Facebook. “Debate Logo” via Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/File:Debate_Logo.svg#/media/File:Debate_Logo.svg. MABS logo, courtesy of MABS.

“Participantes do Enem” by Wilson Dias/ABr - http://www.agenciabrasil.gov.br/media/imagens/2007/08/26/1425WD9825.jpg/view. “LazyGirl6” by Maria Raquel Cochez - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:LazyGirl6.jpg#/media/File:LazyGirl6.jpg. “Donkeys at farm sanctuary” by Dave Crosby - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Donkeys_at_farm_sanctuary.jpg#/media/File:Donkeys_at_farm_sanctuary.jpg. Trocaire logo courtesy of Trocaire. “Irish stew” By charles Haynes - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Irish_stew.jpg#/media/File:Irish_stew.jpg. Recycling image. http://en.wikipedia.org/wiki/Recycling#/media/File:Recycling_symbol.svg. “Electric car charging Amsterdam” by Ludovic Hirlimann - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Electric_car_charging_Amsterdam.jpg#/media/File:Electric_

car_charging_Amsterdam.jpg. “Socket 5” by Firstfreddy - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Socket_5.jpg#/media/File:Socket_5.jpg. “Children at School” - Lucélia Ribeiro https://www.flickr.com/photos/lupuca/8720604364. Symbol: Cyberbullying By Petar Milošević: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Phone_photography.

jpg. Hurling picture under Creative Commons license: pixabay.com/en/hurling-liam-mellows-gaa-ireland-1381972/. Nelson Mandela & Dali Lama picture under Creative Commons license: https://www.flickr.com/photos/kkendall/3293389888. Photo by: Obed Zilwa. Aung San Suu Kyi picture under Creative Commons

license: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Remise_du_Prix_Sakharov_%C3%A0_Aung_San_Suu_Kyi_Strasbourg_22_octobre_2013-04.jpg. Photo by: Claude TRUONG-NGOC. Martin Luther King picture under Creative Commons license: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Martin_Luther_King,_Jr_I_Have_a_Dream_

Speech_08-28-1963_Lincoln_Memorial.jpg. Courtesy of the US National Archives. Fairy Ring picture © Denis Baker, www.tudco.ie. Drugdealing & Protest March pictures courtesy of Dreamstime.com.

Arna chlóbhualadh in Éirinn ag Walsh Colour Print

Cad é Ceacht.ie?Is tionscadal é www.ceacht.ie atá dírithe ar dhaltaí na Gaeilge i scoileanna Gaeltachta agus i nGaelcholáistí. Tá an t-ábhar bunaithe ar shaol an duine óig agus baintear úsáid as ábhar nua-aimseartha agus tarraingteach ann.

Ábhar don tSraith ShóisearachTá sé chaibidil nó sé thopaic i Ceacht.ie agus gach ceann acu roinnte i bhfothopaicí. Is ceithre thopaic atá sa leagan nótaí seo agus iad oiriúnaithe do Ghaeilge na Sraithe Sóisearaí (An Chéad Bhliain).

An Cineál Ábhair atá annCuirtear ábhar na ndaltaí i láthair trí shleamhnáin PowerPoint. Bíonn tascanna labhartha, scríofa, éisteachta agus tuisceana le déanamh acu.

Tá ábhar físe agus fuaime ann le daltaí i nGaelcholáistí taobh istigh agus taobh amuigh den Ghaeltacht, iad ag caint fúthu féin, nó i mbun díospóireachta, nó ag freagairt ceisteanna. Tugann sé seo deis do dhaltaí ar fud na tíre éisteacht lena bpiaraí agus na canúintí a chur i gcomparáid lena chéile.

Caighdeáin éagsúlaÚsáidtear dathanna éagsúla le caighdeáin na bhfothopaicí a léiriú: glas do na topaicí bunúsacha, oráiste do thopaicí atá measartha dúshlánach agus dearg dóibh siúd atá dúshlánach.

BunúsachMeasartha dúshlánachDúshlánach

Liosta de litríocht shamplach

Tá liosta litríochta curtha ar fáil ag an gComhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta ar www.curriculumonline.ie

Ábhar samplach atá anseo atá ina threoir do mhúinteoirí maidir le téacsanna oiriúnacha.

Tá rogha de litríocht na chéad bhliana (gearrscéalta, amhráin agus dánta) leis na nótaí seo ach is faoi mhúinteoirí agus daltaí é a rogha féin a dhéanamh.

4

Innéacs1. Saol na scoile 6 A. Ábhair scoile (Jaic)

B. Ábhair scoile (Nicole) C. Ábhair scoile (Pádraig) D. Ábhair scoile sa saol (Measartha dúshlánach) 7 E. Ábhair scoile sa saol (Dúshlánach) 10 F. Bunscoil vs Meánscoil 13 G. An scrúdú cainte Gaeilge (Dúshlánach) H. An Scoil i gCúba (Dúshlánach) 17 I. Scoil Thrítheangach (Réasúnta dúshlánach) 20 J. Tar éis am scoile (Dúshlánach) 25 K. Fócas ar theanga: i. Litriú (caol & leathan) 27 ii. An aimsir láithreach 29 iii. Na bunuimhreacha (1 - 10) 32

2. Saol sóisialta 33 A. Am saor (Aoife & Liam) B. Am saor (Bertie) C. Saol sóisialta 34 D. Nuair a bhí mé i mo dhéagóir (Réasúnta dúshlánach) E. Díospóireachtaí Uí Chadhain (Dúshlánach) 36 F. Déagóirí agus sástacht (Measartha dúshlánach) 39 G. Déagóirí agus sástacht (Dúshlánach) 42 H. Dán – Fear Lasta Lampaí (Réasúnta dúshlánach) I. Iris na Scoile 46 J. Fócas ar theanga: i. Litriú 49 ii. Na tuisil 50 iii. Uimhreacha 55

3. Mo mhuintir agus mo chairde 56 A. Ag cabhrú timpeall an tí (Réasúnta dúshlánach) B. Ag cur aithne ar dhaoine 57 C. Ag tabhairt comhairle (Dúshlánach) 61 D. Mo sheanmháthair (Dúshlánach) 66 E. Mo theaghlach (Réasúnta dúshlánach) 71 F. Tréithe daoine (Réasúnta dúshlánach) 77 G. Tuismitheoirí bochta (Réasúnta dúshlánach) H. Fócas ar theanga: i. An tuiseal gairmeach 81 ii. An modh ordaitheach 83 iii. An t-ainm briathartha 85

5

4. An Ghaeilge agus an Ghaeltacht 87 A. Ag sealbhú Gaeilge (Dúshlánach) 88 B. An Ghaeilge agus mé féin 93 C. An Ghaeilge thar lear (Measartha dúshlánach) 96 D. An tOireachtas (Dúshlánach) E. Coimhthígh le chéile 100 F. Na teangacha Ceilteacha (Dúshlánach) 104 G. Réaltaí na Gaeilge (Measartha dúshlánach) H. Fócas ar theanga: i. Inscne 109 ii. ‘sa’ agus ‘i’ 111

5. Litríocht na Chéad Bhliana 112

Gearrscéalta:

Bíonn an fhírinne searbh 113 Púdar Draíochta 115 Focalghníomh 119 Díol agus Ceannach 124 Eachtraí Aoibhne 126 Amhráin: Amhrán na bhFiann 130 Amhrán na Scadán 131 An Cailín Álainn 132 Ná habair é, déan é 133 Oíche Nollag 134 Fáinne Geal an Lae 135 Tír na nÓg 136 Dánta: Athchúrsáil 138 Cuimhní Cinn 139 An Chéad Bhróg 140 Clapsholas i nGort na Móna 141 An Dall sa Studio 142 Gealt? 143 Mo Ghoogleáil 144

6

Caibidil 1: Saol na Scoile

A. Ábhair scoile (Jaic)B. Ábhair scoile (Nicole)C. Ábhair scoile (Pádraig)D. Ábhair scoile sa saol (Measartha dúshlánach)E. Ábhair scoile sa saol (Dúshlánach)F. Bunscoil vs MeánscoilG. An scrúdú cainte Gaeilge (Dúshlánach)H. An Scoil i gCúba (Dúshlánach)I. Scoil Thrítheangach (Réasúnta dúshlánach)J. Tar éis am scoile (Dúshlánach)K. Fócas ar Theanga: i. Litriú ii. An aimsir láithreach iii. Uimhreacha

7

1D. Á

bh

air

sco

ile

sa s

aol

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

 Réam

hoba

ir  1  

   

       

  An  t-­‐

ábha

r  Cu

r  sío

s  ar  a

n  áb

har  

An  B

éarla

 Ag

 bác

áil  c

áca  

mili

s  dea

s  do  

do  m

háth

air  a

r  Lá

 na  

Mái

thre

acha

.  

An  C

orpo

idea

chas

   

Ag  d

éana

mh  

plé  

ar  n

a  di

frío

chta

í  idi

r  an  

Caitl

icea

chas

 agu

s  an  

Búda

chas

.  

An  E

acna

maí

ocht

 Bha

ile  

 Ag

 insin

t  do  

thur

asói

rí  cá

 bhf

uil  c

atha

ir  na

 Ga

illim

he.  

An  E

olaí

ocht

     

Ag  c

eann

ach  

arái

n  i  m

bácú

s  i  m

baile

 bea

g  i  

ndei

scea

rt  n

a  Fr

ainc

e.  

An  F

hrai

ncis  

 Ag

 féac

hain

t  ar  a

n  sc

anná

n  is  

fear

r  lea

t  agu

s  ag

 léam

h  Ha

rry  

Po�e

r.  

An  G

haei

lge  

 Ag

 scrío

bh  a

iste  

ar  a

n  río

mha

ire  a

gus  a

g  cu

r  té

acs  c

huig

 do  

char

a.  

An  M

ata  

 Ag

 bru

ith  /  

ag  b

eiriú

 uisc

e  le

 do  

phas

ta  a

 ch

ócai

reac

ht  a

nn.  

Oid

each

as  R

eilig

iúin

     

Ag  la

bhai

rt  le

 do  

chai

rde  

ag  a

m  so

sa.    

 

An  T

eicn

eola

íoch

t      

Ag  im

irt  c

luic

hí  a

mui

gh  fa

oin  

aer  l

e  do

 chu

id  

caird

e.  

 

An  T

íreol

aíoc

ht    

 Ag

 roin

nt  b

ille  

le  c

ara  

tar  é

is  ca

ife  a

 ól  i

 lár  

an  b

haile

.    

Cén  

t-­‐áb

har  s

coile

 (ar  c

hlé)

 atá

 i  gc

eist

 agu

s  na  

him

each

taí  s

a  bh

osca

 ar  

dhei

s  á  n

déan

amh  

agat

?  Fé

ach  

cad  

atá  

ag  a

n  du

ine  

in  a

ice  

leat

 nua

ir  at

á  tú

 cr

íoch

naith

e.    

 

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

 Réam

hoba

ir  2    

 Bí  a

g  ob

air  l

eis  a

n  du

ine  

in  a

ice  

leat

.  Féa

chai

gí  a

r  na  

foca

il  th

íos  a

 bhe

idh  

le  

cloi

steá

il  sa

 mhí

r.  An

 bhf

uil  s

iad  

ar  e

olas

 aga

ibh?

    go

 léir

   

 ócá

idí  s

peisi

alta

   sa

oire

 thai

tnea

mha

ch  ó

cáid

í  bró

nach

a    

imea

chta

í  táb

hach

tach

a  i  

bhfa

d  i  g

céin

 fo

rmhó

r  

   d

únm

harú

   tu

irlin

g    

   A

n  Da

ra  C

ogad

h  Do

mha

nda  

an  b

uam

a  ad

amha

ch  

 eac

htra

í  na

 céa

dta  

blia

in  

 ag  

éirí  

anío

s     Ca

d  a  

dhéa

nann

 tú  n

uair  

nach

 bhf

uil  f

ocal

 ar  e

olas

 aga

t?  C

eist

 a  c

hur  a

r  an  

múi

nteo

ir?  D

ul  i  

mui

nín  

focl

óra?

 Seo

 thío

s  cúp

la  p

oint

e  ch

un  c

abhr

ú  le

at  

foca

l  nac

h  bh

fuil  

ar  e

olas

 aga

t  a  a

imsiú

:      An

 bhf

uil  a

n  fo

cal  c

osúi

l  le  

haon

 �oc

al  a

tá  a

r  eol

as  a

gat  

i  dte

anga

 eile

,  mar

 sham

pla:

 seic

 agu

s  chequ

e?  

 An

 bhf

uil  a

n  fo

cal  s

an  u

atha

 nó  

san  

iolra

,  mar

 sham

pla:

 tá

bla  

agus

 tábl

aí?  

 M

á  tá

 cea

nnlit

reac

ha  a

r  an  

bhfo

cal,  

b'�

éidi

r  gur

 im

each

t  nó  

duin

e  tá

bhac

htac

h  at

á  an

n,  m

ar  sh

ampl

a:  A

n  tU

acht

arán

 nó  

An  G

orta

 Mór

.  

 Fé

ach  

an  b

hfui

l  aon

 chu

id  d

en  �

ocal

 atá

 cos

úil  l

e  fo

cal  

eile

,  mar

 sham

pla:

 fóta

chói

p.  

   An

 bria

thar

 é  a

n  fo

cal?

         

8

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

                     É

iste

acht

      Éi

st  le

is  an

 mír  

anoi

s  agu

s  fre

agai

r  na  

ceist

eann

a.  

  1. T

ugan

n  an

 cai

nteo

ir  sa

mpl

aí  é

agsú

la  d

úinn

 den

 stai

r.  Br

eac  

síos  c

úpla

 sam

pla  

faoi

 na  

teid

il  th

íos:

    Ócá

idí  P

ears

anta

   __

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

___  

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

    Im

each

taí  t

ábha

chta

cha  

a  th

arla

 sna  

60í  

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

_  __

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

___  

  Imea

chta

í  táb

hach

tach

a  a  

thar

la  sn

a  40

í  __

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

___  

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

_     2. C

én  sa

inm

híni

ú  a  

thug

ann  

an  c

aint

eoir  

ar  a

n  st

air  a

g  de

iread

h  na

 míre

?  

3. É

ist  le

is  an

 mír  

arís  

agus

 bre

ac  sí

os  c

ad  a

 thar

la  le

 linn

 na  

mbl

iant

a  se

o:  

 

 196

3:  

   1

969:

   1

935:

   

 194

5:    

  4. M

ínig

h  di

frío

cht  a

mhá

in  id

ir  an

 Béa

rla  a

gus  a

n  Gh

aeilg

e  sn

a  sa

mpl

aí  se

o  ón

 mhí

r:  

 imea

chta

í  táb

hach

tach

a  vs

 impo

rtan

t  events  

 bua

ma  

adam

hach

 vs  a

tomic  bom

b      

   

                     

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

                               Ia

rphl

é  1  

    Rólg

hnío

mha

íoch

t      

   D

uine

 1  

    Tá  m

é  fé

in  sa

 Tríú

 Blia

in  a

r  sco

il.  Is

 é  a

n  t-­‐

ábha

r  is  f

earr

 

liom

 ná  

an  _

____

____

____

.  Is  m

aith

 liom

 an  

�reo

laío

cht  

mar

 tá  a

n  m

úint

eoir  

____

____

____

_.  D

éana

imid

 stai

déar

 

ar  a

 lán  

ruda

í  éag

súla

 –  a

n  do

mha

n  m

ar  a

tá  sé

;  na  

____

____

____

_  ar

 fad;

 an  

difr

íoch

t  idi

r  cea

ntai

r  tua

ithe  

agus

 ___

____

____

__;  l

éars

cáile

anna

 agu

s  

____

____

____

_.  N

í  tha

itnío

nn  _

____

____

____

 liom

 in  

aon  

chor

,  bím

 cai

llte  

sa  ra

ng.  N

uair  

a  bh

íonn

 

clua

istui

scin

t  á  d

éana

mh  

agai

nn  sa

 rang

,  ___

____

____

__  

foca

l.  An

 labh

raío

nn  n

a  Fr

anca

igh  

chom

h  ta

pa  si

n  i  

gcón

aí?  

 

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

                               Ia

rphl

é  2  

   

Rólg

hnío

mha

íoch

t    

   D

uine

 2  

    Clío

na  is

 ain

m  d

om  a

gus  t

á  m

é  ag

 déa

nam

h  an

 Tea

stai

s  

Shói

sear

aigh

 ___

____

____

__.  I

s  bre

á  lio

m  

____

____

____

_  ar

 fad,

 go  

háiri

the  

an  S

páin

nis  a

gus  a

n  

Ghae

ilge.

 Tá  

Gaei

lge  

agus

 Béa

rla  _

____

____

____

 aga

m  

agus

 cea

paim

 go  

gcab

hraí

onn  

sé  si

n  lio

m  te

anga

 eile

 a  

�og

hlai

m.  _

____

____

____

 liom

 an  

Mat

a  ch

omh  

mai

th  

mar

 nua

ir  a  

thui

gean

n  tú

 rud  

éigi

n  tá

 sé  é

asca

 ans

in  n

a  

clea

chta

í  a  d

héan

amh.

 Déa

naim

id  _

____

____

____

 

ailg

éaba

r,  ar

 ___

____

____

__  a

gus  a

r  ghe

oim

éadr

acht

 

agus

 a  lá

n  ei

le.    

 

Ról  A

    Cl

íona

 is  a

inm

 dom

 agu

s  tá  

mé  

ag  d

éana

mh  

an  T

east

ais  

Shói

sear

aigh

 i  m

blia

na.  I

s  bre

á  lio

m  n

a  te

anga

cha  

ar  fa

d,  

go  h

áirit

he  a

n  Sp

áinn

is  ag

us  a

n  Gh

aeilg

e.  T

á  Ga

eilg

e  ag

us  B

éarla

 líof

a  ag

am  a

gus  c

eapa

im  g

o  gc

abhr

aíon

n  sé

 sin

 liom

 tean

ga  e

ile  a

 �og

hlai

m.  I

s  mai

th  li

om  a

n  M

ata  

chom

h  m

aith

 mar

 nua

ir  a  

thui

gean

n  tú

 rud  

éigi

n  tá

 sé  

éasc

a  an

sin  n

a  cl

each

taí  a

 dhé

anam

h.  D

éana

imid

 st

aidé

ar  a

r  ailg

éaba

r,  ar

 stai

�s�c

í  agu

s  ar  

gheo

iméa

drac

ht  a

gus  a

 lán  

eile

.         -­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐

-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐  

  Ról  B

    Tá

 mé  

féin

 sa  T

ríú  B

liain

 ar  s

coil.

 Is  é

 an  

t-­‐áb

har  i

s  fea

rr  

liom

 ná  

an  �

reol

aíoc

ht.  I

s  mai

th  li

om  a

n  �r

eola

íoch

t  mar

 tá

 an  

múi

nteo

ir  an

-­‐mha

ith.  D

éana

imid

 stai

déar

 ar  a

 lán  

ruda

í  éag

súla

 –  a

n  do

mha

n  m

ar  a

tá  sé

;  na  

�ort

ha  a

r  fad

;  an

 difr

íoch

t  idi

r  cea

ntai

r  tua

ithe  

agus

 cea

ntai

r  ui

rbea

cha;

 léar

scái

lean

na  a

gus  g

riang

hrai

f.  N

í  tha

itnío

nn  

an  F

hrai

ncis  

liom

 in  a

on  c

hor,  

bím

 cai

llte  

sa  ra

ng.  N

uair  

a  bh

íonn

 clu

aist

uisc

int  á

 déa

nam

h  ag

ainn

 sa  ra

ng,  n

í  th

uigi

m  fo

cal.  

An  la

bhra

íonn

 na  

Fran

caig

h  ch

omh  

tapa

 sin

 i  gc

ónaí

?          

      Ábha

ir  sc

oile

 sa  sa

ol    

                               Ia

rphl

é  3  

   

9

10

1E. Á

bh

air

sco

ile

sa s

aol

   Ábhair  scoile  sa

 saol  

     Réam

hobair  

               

 Tú  féin:  

  1. Breac  sío

s  na  hábhair  scoile  atá  á  staidéar  agat.  Bí  cinnte  go  

bhfuil  sia

d  litrithe  i  gceart.  

2. Cu

ir  in  ord  to

saíochta  iad  anois  trí  uimhir  1

 a  chur  in  aice  leis  

an  ábhar  is  fearr  leat,  uimhir  2

 in  aice  leis  an  dara  hábhar  is  

fearr  leat  agus  m

ar  sin  de.    

3. Bí  in  ann  a  rá

 cén  fáth  a  dtaitn

íonn  nó  nach  dtaitn

íonn  na  

hábhair  leat!  

  Bí  ag  obair  leis  a

n  duine  in  aice  leat  agus  cuir  n

a  ceisteanna  se

o  ar  a  chéile:  

  1. Cad  iad  na  hábhar  scoile  is  fearr  leat?  Cén  fáth?  

2. Cad  iad  na  hábhair  scoile  nach  maith  leat  in  aon

 cho

r?  Cén  

fáth?  

3. Cad  iad  na  hábhair  a  mbaineann  na  pic�úir  thíos  leo,  cén  

fáth?  

   Ábhair  scoile  sa

 saol  

     Éisteacht  1

   

             

  Sula  n-­‐éisteann  tú

 leis  an  mír  féach  ar  na  focail  seo  thíos.  Cad  is  

brí  leo?  

  i  bhfad  i  gcéin    

form

hór  

dúnm

harú    

tuirling  

An  Dara  Co

gadh  Dom

handa    

ag  éirí  aníos    

  Éist  leis  an  mír  agus  freagair  na  ceisteanna  seo:  

  1. C

ad  iad  na  sa

mplaí  ar  fad  den  stair  a

 luaitear  sa

 mhír?  

2. C

ad  é  an  sainmhíniú  a  thugann  an  cainteoir  ar  an  stair?  

  Cuir  na  ceisteanna  seo  ar  an  duine  in  aice  leat:  

  1. A

n  raibh  sé  éasca  an  cainteoir  a

 thuiscint?  Cén  fáth?  

2. A

n  raibh  aon  chuid  den  mhír  n

ár  th

uig  tú?  

3. A

r  chuidigh  na  fo

cail  Bh

éarla

 leat  an  mhír  a

 thuiscint?  

     

11

   Ábhair  scoile  sa

 saol  

     Éisteacht  2

a                  

 

Líon  na  bearnaí  leis  a

n  bhfoirm

 cheart  d

en  �ocal:  

  Cad  a  bhíonn  á  dhéanam

h  againn  agus  staidéar  á

 __________  (1)  ar  a

n  stair  

againn?  Is  cuimhin  linn  go  léir  rudaí  a  th

arla  dúinn  sa

n  am

 atá  th

art.  Is  

cuimhin  leis  an  gcuid  is  mó  againn  ócáidí  speisialta  __________    (2)  áthas  

orainn,  __________    (3)  lá  againn  ar  scoil  cuir  i  gcás  n

ó  saoire  

thaitneamhach  nó  __________    (4).  Bíonn  cuimhní  againn  ar  ócáidí  

brón

acha  cho

mh  maith,  ar  thimpiste  nó

 ar  b

hás  d

uine  den  te

aghlach  

againn.  N

í  ham

háin  go  __________  (5)  m

uid  ag  féachaint  siar  a

r  eachtraí  a  

tharla  lenár  linn  féin  ach  b'�éidir  go  mbeadh  cuimhne  againn  ar  imeachtaí  

tábhachtacha  (impo

rtant  e

vents)  a  th

arla  inár  gceantar  féin,  inár  d�r  féin  

nó  in  áite

anna  i  bhfad  i  gcéin  sa

 dom

han  chom

h  maith.    

  Dá  n-­‐iarrfá  ar  d

o  mhuin�r  liosta  a  __________  (6)  d

'imeachtaí  m

óra  

bheadh  cuimhne  acu  ar  a  lán  imeachtaí  a  th

arla  lena  linn  féin.  Is  d

ócha  go  

mbeadh  cuimhne  ag  an  bhform

hór  a

r  dhúnm

harú  an  Uachtaráin,  J.F.  

Kennedy,  i  mí  na  Samhna,  míle  naoi  gcéad  se

asca  trí,  agus  ar  a

n  gcéad  uair  

a  thuirling  duine  ar  a

n  ngealach,  m

í  Iúil,  míle  naoi  gcéad  se

asca  naoi.    

  Bheadh  cuimhne  ag  do  sheanm

huin�r  ar  rudaí  a  th

arla  i  bhfad  níos  faide  

siar  san  am  atá  th

art.  B'�éidir  go  mbeadh  cuimhne  acusan  ar  a

n  lá  a  

thosaigh  an  dara  cogadh  do

mhanda  agus  an  lá  a  scaoileadh  an  chéad  

bhuama  adam

hach  (atomic  bom

b),  ar  H

iroshima  na  Seapáine,  Lúnasa,  míle  

naoi  gcéad  ceathracha  a  cúig.  

  Féachaint  siar  a

r  an  am

 atá  th

art  ar  a

n  tslí  sin

,  mar  sin  a  __________    (7)  

staidéar  ar  a

n  stair.  Ní  ham

háin  go  __________  (8)  an  stair  d

úinn  con

as  mar  

a  bhí  an  saol  nuair  a  bhí  ár  m

uin�

r  agus  á

r  seanm

huin�r  ag  éirí  aníos.  

__________  (9)  sé  dúinn  chom

h  maith  con

as  mar  a  bhí  an  saol  ag  daoine  

na  céadta  bliain  ó  sh

in.  

 

   Ábhair  scoile  sa

 saol  

     Éisteacht  2

b                  

    1. 

dhéanamh  

   déanamh  

 ndéanam

h    

  2.    cuireann  

   gcuire

ann  

 chuire

ann    

  3. 

gcéad  

   chéad    

 céad    

  4.  an  Nollaig    

 na  Nollag  

 an  Nollag    

  5.  bíonn  

   bhíon

n    

 mbíon

n    

6.  déanaim  

   dhéanta    

 dhéanam

h    

7.  déantar  

   dhéantar  

 ndéantar    

  8.    dtaisp

eánann  

 thaispeánann  

 thaispeáin    

9.    Insím

   

 Insío

nn    

 Insítear    

   Ábhair  scoile  sa

 saol  

         Ia

rphlé  

               

  A.  Cuir  n

a  ceisteanna  se

o  ar  an  duine  in  aice  leat:  

  1. 

Cén  sainmhíniú  a  thabharfá  féin  ar  a

n  stair?  

2. 

Cén  fáth  a  bhfuil  sé  tábhachtach  staidéar  a  dhéanam

h  ar  an  

stair?  

  B.  Breac  síos  na  hábhair  scoile  atá  á  staidéar  agat  arís.  A

nois,  

scrío

bh  abairt  amháin  in  aice  le  gach  ábhar,  a  dhéanann  cur  síos  ar  

an  ábhar  sin.  M

ar  sh

ampla:  

 Mata:    

 Déanaimid  staidéar  ar  u

imhreacha  

   

 agus  a

r  cho

mhaire

amh.  

  *Ná  déan  dearm

ad  go  mbíon

n  séimhiú  ar  an  bhfocal  

tar  é

is  'ar'  go  minic!  

  C.  Léigh  amach  gach  sa

inmhíniú  a  scrío

bh  tú

 don  duine  in  aice  leat  

gan  a  insint  dó  nó  di  an  t-­‐ábhar.  Caith

fidh  an  duine  sin  buille  faoi  

thuairim  a  th

abhairt  agus  a

 rá  cén  t-­‐ábhar  atá  i  gceist.  M

ar  

sham

pla:  

  Duine  A :  Déanaimid  staidéar  ar  u

imhreacha  agus  ar  cho

mhaire

amh.  

Duine  B :  M

ata.  

   

Malartaígí  rólanna  ansin.    

   

12

13

1F. B

un

scoi

l v. M

eán

scoi

l       Bu

nsco

il  vs.  M

eánsco

il            

       

   Ar  ball,  beidh  tú  ag  éisteacht  le  

Pádraig,  dalta  ó  Phobalscoil  Chorca  

Dhuibhne,  ag  labhairt  faoi  na  

difríochtaí  atá  idir  an  saol  sa  

bhunscoil  agus  an  saol  sa  chéad  

bhliain  sa  mheánscoil.  Sula  n-­‐

éisteann  tú  leis,  tabhair  faoin  

gcleachtadh  seo  a  leanas...    

                 

      Bunsco

il  vs.  M

eánsco

il            

   réam

hoba

ir    

   Cuir  ar  fáil  a  mhalairt  de  rud  thíos...  

  Sampla:  níos  mó  /  níos  lú  

  1.  níos  fearr/  níos  ...?  

2.  níos  deacra/  níos  ...?  

3.  níos  faide  /  níos  ...?  

4.  níos  suimiúla  /  níos  ...?  

             

14

          Éist  le  Pádraig,  dalta  ó  Phobalscoil  Chorca  Dhuibhne,  agus  

aimsigh  freagraí  na  gceisteanna  seo  a  leanas:  

  1. Cé  mhéad  duine  a  bhí  i  mbunscoil  Phádraig,  

ar  an  iomlán?  

2. Cé  mhéad  duine  a  bhí  sa  rang  in  éineacht  leis  

sa  bhunscoil?    

3. Cé  mhéad  duine  atá  sa  rang  in  éineacht  leis  

sa  mheánscoil  anois?  

4. Cad  iad  na  rudaí  a  bhraitheann  Pádraig  uaidh  

ón  mbunscoil?  

5. Cad  nach  bhfuil  cead  ag  an  gcéad  bhliain  a  

dhéanamh  fós?  Cad  a  dhéanann  Pádraig  

agus  a  chairde  ina  ionad?  

        Bunsco

il  vs.  M

eánsco

il                        Éi

stea

cht                

   

      Bunsco

il  vs.  M

eánsco

il          Ia

rphlé  1  

   I  do  ch

ás  fé

in,  a

n  bh

fuil  na

 ruda

í  seo

 a  

lean

as  níos  fea

rr  nó  níos  m

easa  sa

 mhe

ánscoil  n

á  mar  a  bhí  sa

 bhu

nsco

il?  

  1.  cairde  

     

2.  múinteoirí  

   3.  an  t-­‐atmaisféar  sa  scoil  

4.  na  háiseanna  atá  sa  scoil  

5.  an  cleachtadh  agus  an  spraoi    

  An  m

braithea

nn  tú

 aon

 rud  ua

it  ón

 mbu

nsco

il?  Cad

 é?  

   Braith

im  uaim...  

   Ní  bhraithim

 uaim...  

               

15

Cona

s  a  deir  tusa  é?

 Bíonn  difríochtaí  sna  canúin�  go  minic  sa  

Ghaeilge.  An  bhfuil  slite  eile  agatsa  chun  na  

rudaí  seo  a  rá?  

  “An  babhta  deireanach...”  

“Sin  difríocht  millteach  ar  fad..”  

“Sinne  na  leanaí  óga  atá  sa  scoil.”  

“Bíonn  siad  thíos  faoin  mbaile.”  

“Cluiche  caide”  

     

          Bu

nsco

il  vs.  M

eánsco

il                      Ia

rphlé  2                

   Úsáideann  Pádraig  an  focal  

‘dheara’...  agus  é  ag  caint  (mar  a  

úsáideann  gach  cainteoir  i  gCorca  

Dhuibhne).  

  Cén  ról  atá  ag  an  bhfocal  ‘dheara’  

sa  chaint?  

  Do  mhuin�r  na  nGaeltachtaí  eile  

agus  na  nGaelscoileanna:  

An  bhfuil  leagan  eile  den  bhfocal  

‘dheara’  i  do  chanúint  ái�úil  féin?  

Cad  é?  

 

      Bunsco

il  vs.  M

eánsco

il                        Ia

rphlé  3  

         

         

16

Earráid  chomónta!  

Is  minic  a  chloisfeá  foghlaimeoirí  Gaeilge  ag  

rá  ‘an  dara  bhliain’.  Ta  sé  sin  mícheart!  

Ceapann  siad  toisc  go  ndeirtear  ‘an  chéad  

bhliain’  gur  cheart  dóibh  séimhiú  a  chur  ann.  

Ní  mar  sin  atá.  Cad  é  an  rud  ceart,  mar  sin?  

Pléigh  leis  an  duine  in  aice  leat  conas  na  

rudaí  seo  a  rá  i  gceart:  

 

First  year  

Second  year  

Third  year  

Fourth  year  

Fi�h  year  

Sixth  year  

   

      Bunsco

il  vs.  M

eánsco

il                        Ia

rphlé  4  

         

         

17

1H. A

n S

coil

i g

Cú

ba

Cuir  

�c  in

 aic

e  le

is  an

 bhf

reag

ra  c

eart

.     1.

 Cá  

bhfu

il  Cú

ba  su

ite?  

⃝  i  

Mui

r  Éire

ann

   ⃝  i  

Mui

r  Cha

irib  

 ⃝  sa

 Mhu

ir  Ru

a     2.

 Cé  

hé  U

acht

arán

 na  

�re?

 ⃝

 Fid

el  C

astr

o  ⃝

 Raú

l  Cas

tro  

 ⃝  F

ulge

ncio

 Ba�

sta  

  3.  C

ad  í  

prío

mhc

hath

air  C

húba

?    

⃝  H

aban

a    ⃝

 Bue

nos  A

ires

 ⃝  S

an  Jo

sé  

  4.  C

én  c

ineá

l  cór

as  p

olai

�och

ta  a

tá  i  

gCúb

a?  

⃝  C

uman

nach

as  

 ⃝  S

óisi

alac

has  

 ⃝  C

aipi

tleac

has  

  5.  C

ad  í  

an  te

anga

 oifi

giúi

l?  

⃝  A

n  Bé

arla

   

 ⃝  A

n  Sp

áinn

is  ⃝

   An  

Fhra

inci

s       6.

 Cad

 í  an

 �on

scla

íoch

t  is  m

ó  sa

 �r?

 ⃝

 Cai

fe  

   ⃝

 Siú

cra

   ⃝

 Tur

asói

reac

ht  

  7.  C

én  c

ineá

l  cai

drim

h  at

á  id

ir  Cú

ba  a

gus  n

a  St

áit  A

onta

ithe?

   ⃝

 an-­‐

mha

ith  

 ⃝  te

anna

sach

 ⃝  tr

odac

h     8.

 Má  

úsái

dtea

r  an  

t-­‐id

irlío

n  ga

n  ch

ead  

gear

rtar

:  ⃝

 5  b

liana

 i  bp

ríosú

n  ⃝

 5  lá

 i  bp

ríosú

n  ⃝

 5  m

hí  i  

bprío

sún  

  Cad  

a  bh

í  ag  

an  d

uine

 in  a

ice  

leat

?  

 

   An  

scoi

l  i  g

Cúba

       

 Réam

hoba

ir  1  

       

       

 Be

idh  

tú  a

g  lé

amh  

sleac

hta  

ó  dh

iala

nn  d

alta

 scoi

le  ó

 Chú

ba  a

r  ba

ll.  A

n  fé

idir  

leat

 na  

foca

il  Bh

éarla

 a  c

hean

gal  l

eis  n

a  fo

cail  

Ghae

ilge?

 Bei

dh  n

a  fo

cail  

sa  sl

ioch

t  a  lé

ifidh

 tú.    

  is  ar

 éig

ean

   

 cro

ss  

thob

air  g

o  

   lo

nelin

ess  /

 nos

talg

ia    

conf

ach

   

   b

arel

y    

bhí  r

ún  a

gam

   

 car

diol

ogist

   dú

thra

chta

ch  

   

 I  w

ould

 hat

e  ca

irdeo

laí

   

 nea

rly    

bhea

dh  fu

ath  

agam

 ar

   I  

had  

inte

nded

   cu

mha

     

   d

ilige

nt    

  An  fé

idir  

leat

 cúp

la  fo

cal  e

ile  a

 rith

eann

 leat

 (com

es  to

 mind)

 nu

air  a

 smao

inío

nn  tú

 ar  C

húba

 a  b

hrea

cadh

 sa  b

hosc

a.  

            Cad  

a  bh

í  ag  

an  d

uine

 in  a

ice  

leat

?  

   An  

scoi

l  i  g

Cúba

       

 Réam

hoba

ir    2

             

     

Aimsir  th

e,      

         

18

Dé  C

éada

oin,

 2  B

ealta

ine  

2012

 Is

 ar  é

igea

n  ar

 éiri

gh  m

é  am

ach  

as  a

n  le

aba  

ar  m

aidi

n  le

 frea

stal

 ar

 an  

scoi

l,  bh

í  mé  

tuirs

each

 trao

chta

.  Cha

ith  m

é  an

 lá  a

r  fad

 in

né  a

g  m

áirs

eáil  

ar  so

n  an

 tsói

siala

chai

s  i  d

tean

nta  

gach

 dal

ta  

scoi

le  e

ile  i  

gCúb

a.  B

hí  c

óisir

 ag  

mo  

thea

ghla

ch  i  

dtea

ch  m

’ain

�n  

agus

 nío

r  éiri

gh  m

é  as

 an  

dam

hsa  

salsa

 go  

d�  a

 hao

n  a  

chlo

g  ar

 m

aidi

n!  T

hoba

ir  gu

r  thi

t  mé  

i  mo  

chod

ladh

 le  li

nn  ra

ng  n

a  M

atam

ai�c

e  ar

 mai

din,

 an  

chéa

d  ra

ng  a

 thos

aíon

n  ar

 a  h

ocht

.  Is  

mai

th  li

om  a

n  M

hata

mai

�c  a

ch  is

 féid

ir  le

is  an

 múi

nteo

ir  a  

bhei

th  c

onfa

ch  g

o  le

or  a

gus  n

í  rai

bh  sí

 sást

a  lio

msa

 inni

u.    

Ceap

aim

 go  

bhfu

il  an

 lá  sc

oile

 nío

s  fai

de  i  

gCúb

a  ná

 mar

 atá

 i  d�

orth

a  ei

le,  t

osaí

mid

 ar  a

 hoc

ht  a

gus  c

ríoch

naím

id  a

r  a  c

eath

air  

a  ch

log,

 agu

s  bío

nn  ló

n  ua

ir  an

 chl

oig  

agai

nn.  C

uire

ann  

an  sc

oil  

an  ló

n  ar

 fáil  

agus

 is  a

nnam

h  na

ch  m

bíon

n  rís

,  pón

airí  

agus

 gl

asra

í  aga

inn  

ach  

is  cu

ma  

liom

,  is  b

reá  

liom

 am

 lóin

.    Dé

arda

oin,

 3  B

ealta

ine  

2012

 Bh

ain  

mé  

sup  

as  a

n  lá

 scoi

le  in

niu.

 Is  ia

d  an

 Eol

aíoc

ht;  S

tair  

agus

 Tí

reol

aíoc

ht  id

irnái

siúnt

a;  a

gus  a

n  M

heic

nic  

na  h

ábha

ir  is  

fear

r  lio

m  a

gus  b

hí  si

ad  a

r  fad

 aga

m  in

niu.

 Seo

 hia

d  na

 háb

hair  

eile

 at

á  á  

stai

déar

 aga

m:  M

atam

ai�c

;    Sp

áinn

is;    L

itrío

cht;  

Eola

íoch

t;  St

air  a

gus  T

íreol

aíoc

ht;  C

eol;  

Eala

ín;  A

dhm

adói

reac

ht,  B

éarla

 ag

us  S

pórt

.  Is  i

ad  n

a  há

bhai

r  rog

hnac

ha  n

á  Có

caire

acht

,  Fuá

il  ag

us  a

n  M

heic

nic.

 Cho

mh  

mai

th  le

is  sin

 bhí

 cúp

la  u

air  a

n  ch

loig

 ag

ainn

 ar  n

a  río

mha

irí  n

ua  a

 fuai

r  an  

scoi

l  anu

raid

h  (n

í  rai

bh  a

on  

ríom

haire

 aga

inn  

roim

he  si

n  in

 aon

 cho

r).  B

’�éi

dir  g

o  m

beid

h  an

 t-­‐id

irlío

n  ag

ainn

 am

ach  

anse

o  .  .

 .        A

n  sc

oil  i

 gCú

ba  

           

       Lé

amh

       

       

 

Bhí  r

ún  a

gam

 bhe

ith  i  

mo  

dhoc

htúi

r  i  g

cóna

í,  ac

h  ní

l  mé  

cinn

te  

faoi

 sin  

anoi

s.  Is

 doc

htúi

r  í  m

o  m

háth

air  a

gus  i

s  é  m

’ath

air  a

tá  i  

mbu

n  an

 �  -­‐  

tá  te

ach  

‘Lea

ba  a

gus  B

ricfe

asta

’  aga

inn.

 Oib

ríonn

 an  

bhei

rt  a

cu  g

o  dú

thra

chta

ch  a

ch  sa

othr

aíte

ar  i  

bhfa

d  ní

os  m

ó  ai

rgid

 leis  

an  ‘L

eaba

 agu

s  Bric

feas

ta’  n

á  m

ar  a

 shao

thra

íonn

 mo  

mhá

thai

r,  ag

us  c

haith

 sise

 cúi

g  bl

iana

 déa

g  ta

r  éis  

na  m

eáns

coile

 ag

 stai

déar

 le  b

heith

 ina  

caird

eola

í.  Cé

n  fá

th  a

 gcr

áfai

nn  m

o  ch

roí  a

r  fea

dh  n

a  m

blia

nta  

ag  st

aidé

ar  n

uair  

a  sh

aoth

róin

n  tu

illea

dh  a

irgid

 ag  

obai

r  mar

 �ea

r  tac

saí?

   Dé

 hAo

ine,

 4  B

ealta

ine  

2012

 Bh

í  sé  

ag  st

ealla

dh  b

áis�

 ar  m

aidi

n  ag

us  m

é  ar

 mo  

roth

ar  c

hun  

na  sc

oile

,  bhí

 mé  

fliuc

h  bá

ite  n

uair  

a  bh

ain  

mé  

an  sc

oil  a

mac

h,  

8km

 ón  

teac

h!  Is

 fuat

h  lio

m  m

’éid

e  sc

oile

,  is  a

nnam

h  a  

oire

ann  

sí  do

n  ai

msir

,  í  i  

gcón

aí  ró

the  

agus

 róth

rom

.  Ach

 ní  a

gam

sa  a

tá  

an  sa

ol  is

 mea

sa,  b

íonn

 ar  m

huin

�r  n

a  tu

aith

e  fr

east

al  a

r  sc

oile

anna

 cón

aith

e  to

isc  ia

d  bh

eith

 ró�

ada  

ar  sh

iúl  ó

n  sc

oil.  

Bhea

dh  fu

ath  

agam

 air  

sin,  b

head

h  cu

mha

 mill

tean

ach  

orm

!  N

uair  

a  sm

aoin

ím  c

hom

h  m

aith

 nac

h  bh

fuil  

com

hoid

each

as  i  

d�or

tha  

áirit

he  a

gus  g

o  gc

aith

fidh  

cailí

ní  a

gus  b

uach

aillí

 bhe

ith  

scar

tha  

óna  

chéi

le  sn

a  bl

iant

a  ór

ga!  B

hein

n  fé

in  c

aillt

e  ga

n  na

 ca

ilíní

,  ní  h

amhá

in  g

o  bh

fuil  

dúil  

agam

 iont

u  ac

h  cu

idío

nn  si

ad  

liom

 mo  

chui

d  ob

air  b

haile

 a  d

héan

amh  

go  m

inic

.  Níl  

ach  

seac

htai

n  am

háin

 fágt

ha  g

o  d�

 go  

mba

ileoi

dh  m

é  lio

m  le

is  na

 da

ltaí  e

ile  i  

mo  

rang

 go  

d�  fe

irm  m

hór  i

 lár  n

a  �r

e.  B

íonn

 ar  g

ach  

dalta

 scoi

le  o

bair  

�ei

rme  

a  dh

éana

mh  

ar  fe

adh  

mío

sa  g

ach  

blia

in.  

   An  

scoi

l  i  g

Cúba

       

 Léam

h  ar

 lean

       

       

 

Léig

h  na

 rái�

s  fao

in  a

lt  ag

us  c

uir  �

c  le

 A,  B

 nó  

C  i  

ngac

h  cá

s:  

  1.  B

hí  a

n  bu

acha

ill  tu

irsea

ch  m

ar  b

hí  sé

 ag  

siúló

id  a

n  lá

 roim

he  

sin.      A

.  Fío

r    B

.  Bré

agac

h    C

.  Ní  d

eirt

ear    

  2.  T

ugan

n  sé

 cea

pairí

 leis  

chun

 na  

scoi

le  g

ach  

lá.    

 A.  F

íor  

 B.  B

réag

ach  

 C.  N

í  dei

rtea

r       3.

 Fua

ir  an

 scoi

l  cao

ga  rí

omha

ire  n

ua  a

nura

idh.

     A

.  Fío

r    B

.  Bré

agac

h    C

.  Ní  d

eirt

ear    

  4.  B

a  m

haith

 leis  

an  m

buac

haill

 a  b

heith

 ina  

dhoc

htúi

r.    

 A.  F

íor  

 B.  B

réag

ach  

 C.  N

í  dei

rtea

r       5.

 Nío

r  mha

ith  le

is  bh

eith

 ag  

frea

stal

 ar  s

coil  

chón

aith

e  m

ar      

       

bhea

dh  u

aign

eas  a

ir.  

 A.  F

íor  

 B.  B

réag

ach  

 C.  N

í  dei

rtea

r       6.

 Cai

thfid

h  sé

 oba

ir  �

eirm

e  a  

dhéa

nam

h  ar

 fead

h  m

íosa

.    A

.  Fío

r    B

.  Bré

agac

h    C

.  Ní  d

eirt

ear    

   An  

scoi

l  i  g

Cúba

       

         L

éam

hthu

isci

nt  

           

   

Pléi

gh  n

a  ce

istea

nna  

seo  

leis  

an  d

uine

 in  a

ice  

leat

:  

1. D

éan  

liost

a  de

 na  

difr

íoch

taí  i

dir  a

n  sa

ol  sc

oile

 atá

 aga

t  féi

n  ag

us  a

n  sa

ol  sc

oile

 atá

 ag  

an  d

uine

 a  sc

ríobh

 an  

slioc

ht.  

2. A

n  bh

fuil  

aon  

rud  

ón  sa

ol  sc

oile

 i  gC

úba  

a  th

aitn

íonn

 leat

?  Ca

d  ia

d?  

3. A

n  bh

fuil  

aon  

rud  

ón  sa

ol  sc

oile

 i  gC

úba  

nach

 dta

itnío

nn  le

at?  

Cad  

iad?

 

4. A

n  bh

fuil  

an  c

óras

 oid

each

ais  n

íos  f

earr

 i  gC

úba  

ná  m

ar  a

tá  

anse

o  da

r  lea

t?  C

én  fá

th?  

   An  

scoi

l  i  g

Cúba

       

       Iar

phlé

 &  S

crío

bh  

           

   

Scrío

bh  

a. L

éigh

 an  

t-­‐al

t  arís

 agu

s  cu

ir  lín

e  fa

oi  g

ach  

sam

pla  

den  

Aim

sir  L

áith

reac

h*.  

b. S

crío

bh  le

atha

nach

 am

háin

 faoi

 shea

chta

in  

scoi

le  i  

do  sh

aol  f

éin  

anoi

s.    

19

20

1I. S

coil

thrí

thea

ng

ach

“Abair  liom  faoi  do  scoil!”  

      Lig  ort  féin  go  bhfuil  cuairteoir  

�mpeall  a  chuire

ann  ceist  ort  

faoi  do  scoil.  Cad  a  déarfaidh  tú  

leis?

 Smaoinigh  –  níl  tuairim  dá  

laghad  aige  cad  is  gaelscoil/scoil  

Ghaeltachta  ann!  

  Pléigh  é  se

o  leis  an  duine  in  aice  

leat  ar  feadh  cúpla  nóiméad.  

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

 Réam

hoba

ir  1  

       

       

 

(a) Smaoinigh  anois  a

r  thrí  thír  

eile  a  bhfuil  pob

ail  ina  gcónaí  

iontu  a  bhfuil  teanga  dá  

gcuid  féin  acu.  

 1.  ___________________  

 2.  ___________________  

 3.  ___________________    

  (b)  A

n  bhfuil  a  �ios  a

gat  cén  ru

d  í  m

ionteanga  agus  cén  ru

d  í  

mórtheanga?    

(c)  Idir  a

n  Gh

aeilge  agus  an  

Béarla,  cé  acu  ceann  an  

mhion

teanga  agus  cé  acu  

ceann  an  mhó

rtheanga?  

 

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

 Réam

hoba

ir  2  

       

       

 

21

An  dóigh  leat  go  bhfuil  aon  

mhion

teangacha  i  M

eiriceá?    

            Cé  hiad  na  daoine,  a  déarfá  a  

mbeadh  mionteanga  á  labhairt  

acu  ann?  

   

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

 Réam

hoba

ir  3  

       

       

 

An  aith

níon

n  sib

h  na  

hainmneacha  se

o?  Cad  iad?  

Cher

okee

 Ch

octa

w  

Cree

 Ho

pi  

Nav

ajo  

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  Ré

amho

bair  

3  ar

 lean

   

             

 

22

Buna

ithe  ar  m

hír  in  Kn

au  Arizon

a  Pu

blic  Rad

io  (w

ww.kna

u.org)  

            I  Flagstaff,  Arizon

a,  tá  bunscoil  an-­‐neam

hghnáthach  ar  fad  –  

scoil  thríth

eangach.  Foghlaimíonn  gach  duine  Béarla  ann  ach  

foghlaimíonn  siad  Spáinnis  n

ó  Navajo  ann  chom

h  maith.  

  Múineann  Eileen  Ryan  sa  scoil  agus  a

n  chéad  teanga  atá  ag  

Eileen  ná  Diné,  an  teanga  Navajo.  Deir  sí  nach  mbíon

n  seans  a

g  an  méid  céanna  leanaí  Diné  a  chloisteáil  is  a  bhíodh  nuair  a  bhí  

sí  féin  ina  leanbh.  “Is  dóigh  liom

 go  dtugann  an  scoil  seo  se

ans  

do  na  leanaí  a  th

uiscint  go  bhfuil  teanga  leo  féin  ag  a  muin�

r  agus  cultúr  leo  féin,”  a  deir  sí.  

  Tá  sé

 seo  an-­‐tábhachtach  mar  is  mionlaigh  iad  50%  de  dhaonra  

an  scoilcheantair  –  daoine  a  bhfuil  cúlra  Spáinnise  acu  agus  

daoine  a  bhfuil  cúlra  bundúchasach  acu.  Deich  mbliana  ó  sh

in  i  

Flagstaff

,  is  m

inic  a  th

eipeadh  ar  dhaltaí  nach  raibh  Béarla  acu  

mar  mháthairtheanga  sa

 scrúdú  stáit  B

éarla

.  D’�

ág  go  leor  acu    

scoil.  

           Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

           

 Léam

h  

             

 Bu

naith

e  ar  m

hír  in  Kn

au  Arizon

a  Pu

blic  Rad

io  (w

ww.kna

u.org)  

            I  Flagstaff,  Arizon

a,  tá  bunscoil  an-­‐neam

hghnáthach  ar  fad  –  

scoil  thríth

eangach.  Foghlaimíonn  gach  duine  Béarla  ann  ach  

foghlaimíonn  siad  Spáinnis  n

ó  Navajo  ann  chom

h  maith.  

  Múineann  Eileen  Ryan  sa  scoil  agus  a

n  chéad  teanga  atá  ag  

Eileen  ná  Diné,  an  teanga  Navajo.  Deir  sí  nach  mbíon

n  seans  a

g  an  méid  céanna  leanaí  Diné  a  chloisteáil  is  a  bhíodh  nuair  a  bhí  

sí  féin  ina  leanbh.  “Is  dóigh  liom

 go  dtugann  an  scoil  seo  se

ans  

do  na  leanaí  a  th

uiscint  go  bhfuil  teanga  leo  féin  ag  a  muin�

r  agus  cultúr  leo  féin,”  a  deir  sí.  

  Tá  sé

 seo  an-­‐tábhachtach  mar  is  mionlaigh  iad  50%  de  dhaonra  

an  scoilcheantair  –  daoine  a  bhfuil  cúlra  Spáinnise  acu  agus  

daoine  a  bhfuil  cúlra  bundúchasach  acu.  Deich  mbliana  ó  sh

in  i  

Flagstaff

,  is  m

inic  a  th

eipeadh  ar  dhaltaí  nach  raibh  Béarla  acu  

mar  mháthairtheanga  sa

 scrúdú  stáit  B

éarla

.  D’�

ág  go  leor  acu    

scoil.  

           Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

           

 Léam

h  

             

 

23

“  An

 tuairim

 a  bhí  taob

h  thiar  d

e  Puente  de  Ho

zho  ná  áit  a  

chruthú  go  bhféadfadh  daltaí  ó  chúlra

í  difriúla  te

anga  agus  

cultú

rtha  fo

ghlaim  le  chéile  agus  á

it  nach  mbeadh  daoine  ag  

ceapadh  gur  ‘fadhbanna’  iad  cainteoirí  mionteanga  ach  gurb  iad  

croí  na  scoile  iad”,  a  deir  M

ichael  Fillerup,  S�ú

rthó

ir  Oideachas  

Dátheangach  na  scoile.    

  Faoi  láthair,  tá  ag  éirí  le  fo

rmhó

r  na  ndaltaí  i  Puente  de  Hozho

 sna  scrúduith

e  stáit  agus  iad  ag  foghlaim  dhá  th

eanga  ag  an  am

 céanna.    

  Caith

eann  na  daltaí  a  ro

ghnaigh  Spáinnis  leath  an  lae  i  seomra  

ranga  ina  labhraíte

ar  Béarla

 amháin  agus  a

n  leath  eile  i  seom

ra  

ranga  ina  labhraíte

ar  Spáinnis  a

mháin.    

  Tá  ag  éirí  chom

h  maith  leis  an  scoil  go  bhfuil  liosta  fada  feith

imh  

chun  áit  a  �áil  ann.  Caitheann  siad  80  duine  a  chur  ó  dho

ras  

gach  bliain.  

  Léiríon

n  taighde  go  bhfuil  buntáis�

 ann  do  leanaí  a  

�oghlaimíonn  an  dara  te

anga.  D

eirtear  go  mbíon

n  sia

d  níos  

fearr  a

g  réite

ach  fadhbanna  agus  go  bhfuil  scileanna  cognaíocha  

níos  fo

rbartha  acu.  

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

 Léam

h  ar

 lean

       

       

 

Freagair  na  ceisteanna  seo  a  leanas.  

  1. Ú

sáidtear  th

rí  theanga  sa  bhunscoil  Puente  de  Ho

zho.  Cad  

iad?  

2. C

é  hiad  na  mionlaigh  is  mó  atá  i  Flagstaff?  

3. Is  cainteoir  dúchais  D

iné  í  an  múinteoir  Eileen  Ryan.  Cad  a  

deir  sí  mar  gheall  ar  chainteoirí  Diné  sa

 lá  atá  inniu  ann?  

4. A

n  bhfuil  ag  éirí  go  maith  leis  an  scoil  Puente  de  Hozho

?  Co

nas  a

tá  a  �

ios  a

gat?  

5. A

n  rud  maith  é  cúpla  te

anga  a  bheith

 ag  duine,  dar  leis  an  

alt?  Cén  fáth?  

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch      

         L

éam

hthu

isci

nt  

             

 

(a)  C

ad  is  brí  le  te

anga  dhúchais  /  máthairtheanga?  

  (b)  C

én  cur  síos  is  fearr  a

 oire

ann  duitse?  

  1. Is

 cainteoir  dúchais  G

aeilge  mé.  Labhraím  Gaeilge  sa  

bhaile  le  mo  chlann  agus  táim  líofa  sa  Bhéarla.  Is  

mionteanga  í  m

o  mháthairtheanga.  

2. Is

 cainteoir  dúchais  B

éarla

 mé.  Labhraím  Béarla

 sa  

bhaile  le  mo  chlann  ach  táim  líofa  sa  Ghaeilge  chom

h  maith.  Is  m

órtheanga  í  m

o  mháthairtheanga.  

3. Is

 cainteoir  dúchais  G

aeilge  agus  Béarla

 mé.  Labhraím  

Gaeilge  le  tu

ismith

eoir  am

háin  agus  B

éarla

 leis  an  

tuism

itheoir  eile  sa

 bhaile.  Tá  mionteanga  agus  

mórtheanga  ó  dhúchas  a

gam.  

       Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

           

 Iarph

lé  

             

 

Scrío

bh  ríom

hpho

st  chuig  cara  pinn  leat  i  meánscoil  i  do  rogha  

�r.  Inis  d

ó/di  faoi  do  scoil:  cén  saghas  scoile  í,  cad  a  cheapann  tú  

den  scoil,  na  ru

daí  a  th

aitníonn  agus  n

ach  dtaitníonn  leat  faoin  

scoil  agus  b

í  cinnte  a  mhíniú  dó

/dí  faoi  chúrsaí  Gaeilge  sa  scoil.  

   Sco

il  th

ríthe

anga

ch  

           

 Scrío

bh  

             

 

24

25

1J. T

ar

éis

am

sco

ile

- Cao

imh

e

   Tar  éis  am  scoile

   Réamho

bair  

   

Tá  canúint  Uladh  ag  Caoimhe,  an  cailín  a  mbeidh  sib

h  ag  éisteacht  

léi  ar  b

all.    An  féidir  leat  féin  agus  a

n  duine  in  aice  leat  na  

leaganacha  Ultacha  a  cheangal  leis  na  leaganacha  caighdeánacha?  

An  Cheist  

Tú  féin  

Duine  eile  

Cé  mhéad  uair  a

n  chloig  a  

chaitheann  tú

 ag  staidéar  le  

linn  na  se

achtaine?  

Cé  mhéad  uair  a

n  chloig  a  

chaitheann  tú

 ag  staidéar  le  

linn  an  deireadh  seachtaine?  

An  ndéanann  tú  aon

 imeacht  

eile  tar  é

is  am

 scoile?  

 

Leagan  Ulta

ch  

Leagan  Caighdeánach  

1. fá  cho

inne  

2. cuid  mhó

r  3. iontach  maith  

4. thart  fá  

5. achan  

6. fosta  

7. leofa  

8. uilig  

9. do

mh  

10. scíste  

a) freisin

 b) le  haghaidh/i  gcomhair  

c) 

leo  

d) scíth

 e) a  lán  

f) gach  

g) do

m  

h) an-­‐m

haith

 i) 

�mpeall  

j) gach  uile  

Líon

 an  bo

sca  fút  féin  ar  dtús  a

gus  a

nsin  labhair  le  duine  am

háin  

eile  sa

 rang  leis  an  eolas  faoin  duine  sin

 a  �

áil .  

Éist  leis  an  mír  agus  freagair  na  ceisteann

a:  

  1. C

é  mhéad  ábhar  atá  á  staidéar  ag  Caoimhe?  

 _________________________________________________  

  2.  An  éireoidh  go  maith  léi  sna  scrúduith

e,  dar  leat?  Cén  fáth?  

 _________________________________________________  

  3. C

é  mhéad  uair  a

 chaith

eann  sí  ag  staidéar?  

 _________________________________________________  

  4. C

ad  a  dhéanann  Caoimhe  nuair  a  bhíonn  am  sa

or  aici?  

 _________________________________________________  

  5. C

én  fáth  a  luann  sí  The  Lion

 King?  

 _________________________________________________  

  6.  An  ndéanann  mórán  daltaí  sa  scoil  bailé?  

 _________________________________________________  

       Tar  éis  am  scoile

   Éisteacht(1)    

 

26

   Tar  éis  am  scoile  

 Éisteacht(2)    

 

1. Féach  ar  an  sliocht  seo  ón  mír.  Líon  na  bearnaí  leis  an  leagan  

caighdeánach  (nó  an  leagan  atá  agat  féin)  de  na  fo

cail  ón  mbo

sca  

ó  leathanach  ‘Tar  éis  am  scoile  –  ré

amho

bair’.    

  Caoimhe  

Tá  mé  ag  an  am

 seo  ag  staidéar  deich  n-­‐ábhar  __________  an  

Teastas  S

óisearach.  Tá  __________le  staidéar  agam  agus  b

ím  i  

mo  shuí  mall  san  oíche,  agus  tá  súil  agam

 go  ndéanfaidh  mé  go  

maith  mar  tá  tréan  oibre  curtha  isteach  agam

 ann.  

Caitlín  

Oh,  tá  sin  __________.  Cé  mhéad  uair  a

 mheasann  tú  féin  a  

chaitheann  tú

 ag  staidéar?  

Caoimhe  

Bhuel,  ar  na  laethanta  seo  a  bhím  ar  scoil,  i  ndiaidh  am

 scoile  

caith

im  __________trí  n-­‐uaire

 ag  staidéar  agus  a

g  an  deireadh  

seachtaine  ó  cúig  go  sé

 uaire  ag  staidéar  fá  cho

inne  an  Teastas  

Sóise

arach.    

  2. Éist  leis  an  mír  arís  le  feiceáil  ar  líon

 tú  na  bearnaí  i  gceart.  Cuir  

ceist  ar  d

o  mhúinteoir  le  bheith  cinnte.  

 3. Féach  ar  an  nath  cainte  seo  ón

 mír:  

 ‘bím  i  mo  shuí  mall  san  oíche’  

 Cad  faoi  d’athair  a

gus  d

o  mháthair  féin?  Scríobh  amach  an  abairt  arís  

ag  tagairt  do  bh

aill  éagsúla  ó  do

 theaghlach.  

       _____________________mall  san  oíche  (m

áthair)  

   _____________________mall  san  oíche  (athair)  

   _____________________mall  san  oíche  (d

eirfiúr)  

   _____________________mall  san  oíche  (d

eartháir)  

     

   

                   

A. Cuir  n

a  ceisteanna  se

o  ar  an  duine  in  aice  leat:  

  1. 

Cé  mhéad  ábhar  atá  á  staidéar  agat?  

2. 

Cad  é  an  t-­‐ábhar  is  fearr  leat?  Cén  fáth?  

3. 

Cad  é  an  t-­‐ábhar  n

ach  maith  leat  ar  cho

r  ar  b

ith?  Cén  fáth?  

  B.  Féach  ar  n

a  ceisteanna  se

o  agus  breac  síos  abairt  nó  dh

ó  atá  �o

r  fút  féin.  

   

An  ndéanann  tú  mórán  botún  agus  tú  ag  

labhairt  i  nG

aeilge?  

 An

 ndéanann  tú  mórán  botún  agus  tú  ag  

labhairt  i  mBéarla?  

 Cé  acu  te

anga  is  deacra  duit  féin  a  labhairt  –  

an  Ghaeilge  nó

 an  

Béarla?  Cén  fáth?  

   Tar  éis  am  scoile  

 Iarphlé  

   

27

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: Lit

riú

Litr

iú  

       

   cao

l  &  le

atha

n  

Cuir  na  gutaí  atá  caol  agus  n

a  cinn  atá  leathan  sa  bhosca  cuí.  

   A

 E  I

 O  U  

     

CAO

L        

             

           

           

           

LEAT

HAN  

          Smaoinigh  air  seo  –  caithfidh  na  gutaí  atá  ar  gach  taobh  de  

chonsan  a  bheith  ag  teacht  le  chéile:    

   Má  tá  guta  caol  ro

imh  chonsan  caith

fidh  guta  caol  a  bheith

 ina  

dhiaidh.    

 Má  tá  guta  leathan  roimh  chonsan  caith

fidh  guta  leathan  a  

bheith  ina  diaidh.  

EOLAÍOCH

T      

 tá  ‘o’  ar  thaobh  am

háin  den  li�r  ‘l’  

 mar  sin  caith

fidh  guta  leathan  a  bheith  ina  dhiaidh  –  ‘a’  

FILÍOCH

T    

 tá  ‘i’  ar  thaobh  am

háin  den  li�r  ‘l’  

 mar  sin  caith

fidh  guta  caol  a  bheith

 ina  dhiaidh  –  ‘i’  

    Ná  bí  buartha  faoi  cén  meascán  gutaí  atá  in  aice  le  chéile  –  is  cum

a  faoi  sin.  An  rud  atá  tábhachtach  ná  cén  sa

ghas  gutaí  atá  ar  aon  

taobh  den  chonsan!  

 

1. Féach  ar  na  consain  /  g

rúpaí  consan  thíos  a

tá  i  

 gcló  dorcha.  Cén  sa

ghas  gutaí  atá  ar  gach  taobh  

dóibh?  An  bhfuil  sia

d  ag  ré

iteach  le  chéile?  

   AD

HMAD

ÓIREA

CHT  

 EA

CNAM

AÍOCH

T  BH

AILE  

 TEIC

NEO

LAÍOCH

T   MAT

A   GA

EILG

E   REILIGIÚN  

 FRAI

NCIS  

 SPÁI

NNIS  

 EA

LAÍN  

  2.    Bí  ag  obair  leis  a

n  duine  in  aice  leat  agus  

cabhraígí  

 le  chéile  chun  na  hábhair  atá  ar  bun  agaibh  a  

scrío

bh  amach  i  gceart.  Bí  an-­‐chúram

ach  leis  an  

litriú

.    

Litr

iú  

       

   cao

l  &  le

atha

n  

28

Roghnaigh  an  deireadh  ceart  (ar  dheis)  a  oire

ann  don  chéad  chuid  den  

ainm

�ocal  cuí  ar  chlé.  Ná  déan  dearm

ad  faoi  ord  na  ngutaí.  Cé  mhéad  

siolla  atá  i  ngach  focal  a  chruthaíonn  tú

?     Tú

s  an  

ainm

�oc

ail    

Deire

adh  

an  a

inm

�oc

ail    

  Polait-­‐  

  Scoil-­‐    

  Iodáil-­‐  

  Léith

eoir-­‐  

  Múint-­‐    

  Eol-­‐  

  Leith

-­‐     Gram

ad-­‐    

  Focl-­‐  

 

  -­‐óir  /  e

oir    

  -­‐anna  /  e

anna  

  -­‐ais  /  is  

  -­‐acht  /  eacht  

  -­‐óir  /  e

oir  

  -­‐aíocht  /  íocht  

  -­‐ras  /  reas  

  -­‐ach  /  each  

  -­‐óir  /  e

oir  

Litr

iú  

         

   cao

l  &  le

atha

n  

29

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: An

Aim

sir

Lái

thre

ach

Féach  ar  an  abairt  ag  bun  an  leathanaigh  agus  cuir  líne  faoi  gach  

briathar  atá  sa

n  aimsir  láith

reach.  Bí  in  ann  a  rá  (1)  cén  pearsa  atá  i  

gceist  agus  (2)  an  bhfuil  sia

d  leathan  nó  caol!  Féach:  

  An  chéad  phearsa  uatha  

-­‐   aim  /  -­‐  im  

 nó  

 -­‐  aím  /  -­‐  ím  (m

é)  

  An  dara  pearsa  uatha  

-­‐   ann  /  -­‐  eann

 nó

 -­‐  aíonn  /  -­‐  íonn  (tú)  

An  tríú  pearsa  uatha  

-­‐   ann  /  -­‐  eann

 nó

 -­‐  aíonn  /  -­‐  íonn  (sé,  sí)  

  An  chéad  phearsa  iolra

 -­‐   aimid  /  imid                    nó

 -­‐  aímid  /  -­‐  ímid  (m

uid)  

  An  dara  pearsa  iolra

 -­‐ ann  /  -­‐  eann

 nó

 -­‐  aíonn  /  -­‐  íonn  (sibh)  

  An  tríú  pearsa  iolra

 -­‐   ann  /  -­‐  eann

 nó

 -­‐  aíonn  /  -­‐  íonn  (siad)  

  Ceapaim  go  bhfuil  an  lá  scoile  níos  faide  i  gCúba  

ná  mar  atá  i  d�

ortha  eile,  tosaímid  ar  a  hocht  

agus  crío

chnaímid  ar  a  ceathair  a  chlog,  agus  

bíonn  lón  uair  an  chloig  againn.  

An  Aimsir  Láithreach  

                   1  

An  Aimsir  Láithreach  

                   2  

Roghnaigh  na  deirí  cearta  ó  leathanach  1  chun  na  bria

thra  sn

a  boscaí  a  scrío

bh  amach  i  ngach  pearsa.  

  Bí  cinnte:  

1. G

o  roghnaíonn  tú

 an  deire

adh  oiriú

nach  don  chéad  

agus  don  dara  réimniú!  

2. N

ach  ndéanann  tú

 dearm

ad  ar  an  ria

il  ‘caol  le  caol  

agus  leathan  le  leathan’!  

Ceannaigh  

Bris  

Foghlaim  

Dún  

Imir  

Roghnaigh    

Scrío

bh  

Léigh  

30

Cuir  na  fo

cail  agus  na  litreacha  se

o  le  chéile  chun  ceist  a  chumadh  

san  aimsir  láith

reach:  

 

ceannaíonn                    lá                    An                    gach                    

tú                    ceapaire

             g?  

  __________________________________________________________  

  Féach  ar  an  seicliosta  thíos  chun  ceisteanna  a  chum

adh  san  aimsir  

láith

reach:  

   T

osaíonn  an  cheist  le  ‘An’.  

 C

uirtear  u

rú  ar  an  mbriathar    tar  éis  ‘an’:  ‘An

 d�teann’.  

 T

agann  an  fo

rainm  díre

ach  tar  é

is  an  bhriathair  ‘An

 d�teann  tú

?’  

  Cum  ceisteanna  leis  na  bria

thra  se

o  anois:  

 Ól  

 Caith

   Bailigh  

 Imigh    

An  Aimsir  Láithreach  

 Ceisteanna  

An  d�teann  sé

 go  minic?  

Titeann  /  N

í  thiteann.    

  An  ólann  tú

 caife?  

Ólaim  /  Ní  ólaim  

   Tugtar  freagra  leis  an  mbriathra  

céanna  i  gcónaí!  

 Úsáidtear  ‘N

í’  chun  an  diúltach  a  

chur  in  iúl.  

 Tagann  séimhiú  ar  chonsan  tar  é

is  ‘Ní’  agus  ní  bhíonn  aon  athrú  ar  

ghuta  tar  é

is  ‘Ní’.    

An  Aimsir  Láithreach  

 Freagraí  

31

An  Aimsir  Láithreach            

Briathra  M

írialta  

Abair  

deirim  

deir  tú  

deir  sé/sí  

deirimid  

deir  sibh  

deir  siad  

an  ndeir  tú?  

deir  /  ní  deir  

Beir  

beirim  

beire

ann  tú  

beire

ann  sé/sí  

beirimid  

beire

ann  sibh  

beire

ann  siad  

an  mbeire

ann  sé?  

beire

ann/ní  

bheireann  

Clois  

cloisim  

cloiseann  tú  

cloiseann  sé/sí  

cloisimid  

cloiseann  sibh

 cloiseann  siad  

an  gcloisimid?  

cloisimid/ní  

chloisimid  

Déan  

déanaim  

déanann  tú  

déanann  sé/sí  

déanaimid  

déanann  sibh  

déanann  siad  

an  ndéanann  

siad?  

déanann  siad/ní  

dhéanann

 siad  

Faigh  

faighim  

faigheann  tú  

faigheann  sé/sí  

faighimid    

faigheann  sibh

 faigheann  siad  

an  bhfaigheann

 tú?  

faigheann/ní  

�aigheann  

Feic  

feicim  

feiceann  tú

 feiceann  sé

/sí  

feicimid  

feiceann  sibh

 feiceann  siad  

an  bhfeiceann  

sibh

?  feiceann/  ní  

�eiceann  

Ith  

ithim  

itheann

 tú  

itheann

 sé/sí  

ithimid  

itheann

 sibh  

itheann

 siad  

an  itheann  tú?  

ithim/ní  ithim  

Tar  

tagaim  

tagann

 tú  

tagann

 sé/sí  

tagaimid  

tagann

 sibh

 tagann

 siad  

an  dtagann

 sé?  

tagann

/ní  

thagann  

Tabhair  

tugaim  

tugann

 tú  

tugann

 sé/sí  

tugaimid  

tugann

 sibh

 tugann

 siad  

an  dtugann

 tú?  

tugaim/ní  

thugaim  

Téigh  

téim  

téann  tú  

téann  sé/sí  

téimid  

téann  sibh  

téann  siad  

an  dtéann  siad?  

téann/ní  th

éann

   

Bí*  

bím  

bíon

n  tú  

bíon

n  sé/sí  

bímid  

bíon

n  sibh  

bíon

n  siad  

an  mbíon

n  tú?  

bím/ní  bhím  

Tá**  

táim/tá  mé  

tá  tú

 tá  sé

/sí  

táimid  

tá  sibh

 tá  siad  

an  bhfuil  sé?  

tá/níl  

  1.  Ithim    ______________  don  bhricfeasta.  

        2.  Tagaim  go  d�

 an  scoil  ________________.  

     

    3.    Bíonn  ________________  agam

 don  lón.

   

     

      4.  Téim  abhaile  ar  a  __________________.  

     

   16.00

                                           17.00

                                     18.00  

    5.  Féachaim  ar  _

________________    tar  éis  na  scoile.  

        6.  Déanaim  m’obair  bhaile  ar  feadh  ________________.  

   

 uair  an  chloig

 dhá  uair  an  chloig                                  trí  uair  an  chloig

     An

 Aimsir  Láithreach                  

Gníomhaíocht  

32

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: Na

bu

nu

imh

reac

ha

Bunu

imhr

each

a  (1

-­‐10)

       

       

     Ri

alac

ha  

1. A

n  bhfuil  na  rialacha  a  bhaineann  le  ru

daí  a  cho

mhaire

amh  ar  eolas  agat?  

Líon

 na  bearnaí  sa  bhosca  th

íos  leis  a

n  duine  in  aice  leat.  Bain  úsáid  as  na  

focail  –  bá

d  agus  úll  chun  na  bearnaí  a  líon

adh.  Tá  sampla  déanta.  

                  2.  Cuir  n

a  huimhreacha  seo  a  leanas  in  abair�

 lena  mbrí  a  léiriú:  

a  dó

 dh

á  a  

ceat

hair  

ceith

re  

                             

Cons

ain  

Guta

í    

1  aon  bhord  am

háin  

   

aon  ábhar  a

mháin    

2-­‐6  

dhá  bhord  

   

sé  ábhar  

 

7-­‐10  

ocht  mbo

rd  

   

naoi  n-­‐ábhar  

   

Féach  ar  na  hainm�ocail  nach  mbaineann  na  gnáthrialacha  leo.  Cén  fáth  a  

bhfuil  na  hainm

�ocail  seo  neamhrialta,  dar  leat?  

   Bunu

imhr

each

a  (e

iscea

chta

í)      

       

       

   Ria

lach

a  

 Bl

iain

   

blia

in  a

mhá

in  

1  

 dh

á  bh

liain

 2  

 tr

í  blia

na  

3-­‐6  

 oc

ht  m

blia

na  

7-­‐10

   

  Uair    

 ua

ir  am

háin

 1  

 dh

á  ua

ir  2  

 ce

ithre

 hua

ire  

3-­‐6  

 se

acht

 n-­‐u

aire

 7-­‐

10  

 

 Ce

ann  

 

 ce

ann  

amhá

in  

1  

 dh

á  ch

eann

 2  

 cú

ig  ci

nn  

3-­‐6  

 na

oi  g

cinn  

7-­‐10

   

 Se

acht

ain  

 se

acht

ain  

amhá

in  

1  

 dh

á  sh

each

tain

 2  

 sé

   sea

chta

ine  

3-­‐6  

 de

ich  se

acht

aine

 7-­‐

10  

 

33

Caibidil 2: Saol sóisialta

A. Am saor (Aoife & Liam)B. Amsaor(Bertie)C. Saol sóisialtaD. Nuair a bhí mé i mo dhéagóir (Réasúnta dúshlánach)E. Díospóireachtaí Uí Chadhain (Dúshlánach)F. Déagóirí agus sástacht (Measartha dúshlánach)G. Déagóirí agus sástacht (Dúshlánach)H. Dán – Fear Lasta Lampaí (Réasúnta dúshlánach)I. Iris na ScoileJ. Fócas ar Theanga: i. Litriú ii. Na tuisil iii. Uimhreacha

2C. S

aol

sói

sia

lta

– B

erti

e ag

us

An

na

  Saol  Sóisialta

                     Ré

amho

bair  1  

 Do

 cheantar  féin  

Smaoinigh  ar  an  mbaile  a  bhfuil  tú  i  do  

chón

aí  ann  /  is  cóngaraí  duit  agus  freagair  

na  ceisteanna  seo  faoi:  

  1. A

n  caife  is  fearr  leat  ann:__________  

2. A

n  tsráid  is  fearr  leat  ann:__________  

3.   N

a  sio

paí  is  d

eise  ann:__________  

4. Cá

 mbuaileann  daoine  óga  le  chéile  

ann?__________    

5. Na  háise

anna  is  fearr  leatsa  atá  

ann:__________        

 

Saol  Sóisialta

                                                 Réamho

bair  2  

  Samhlaigh  go  bhfuil  cuairteoir  ag  te

acht  chugat  ar  feadh  

seachtaine  –  déagóir  ó  áit  é

igin  eile  sa

 �r.  Cad  a  

dhéanfaidh  sibh  �mpeall  na  háite

 gach  lá?  Dé

an  amach  

plean  agus  sm

aoinigh  ar  na  gnáthrudaí  a  dhéanann  tú  

féin  i  gcaitheamh  na  se

achtaine  agus  n

a  rudaí  atá  le  

déanam

h  i  do  cheantar  féin  do  dhaoine  óga.  

  Dé  Luain:  

  Dé  M

áirt:  

  Dé  Céadaoin:  

  Déardaoin:  

  Dé  hAo

ine:  

  Dé  Sathairn

:     Dé

 Dom

hnaigh:  

       

     

34

Saol  Sóisialta

                                                                   Éisteacht  

 

Éist  leis  an  mír  agus  freagair  na  ceisteanna.  

  1. An  bhfuil  Ber�e  sásta  leis  an  méid  rudaí  is  féidir  a

 dhéanamh  ina  cheantar  féin?  Cén  fáth?  

2. Cad  a  deir  sé  faoin  spórtlann?  

3. An  dó

igh  le  Ber�e

 gur  cheart  go  mbeadh  níos  mó  

saoirse  ag  déagóirí?  Cén  fáth?  

4. Cad  iad  na  háiseanna  atá  ar  fáil  do  dhaoine  óga  i  

nGaoth  Dob

hair,  dar  le  hAn

na?  

5. Cén  fáth  a  dtéann  na  daoine  óga  i  nGa

oth  

Dobhair  go  Lei�r  C

eanainn?  

6. Cad  a  deir  A

nna  faoin  gclub  oíche  atá  i  nGa

oth  

Dobhair?  

 

Saol  Sóisialta

                                                                           Iarphlé  

 

Pléigh  na  ceisteanna  seo.  

  1. Tá

 Ber�e

 agus  A

nna  ina  gcón

aí  i  gceantair  

tuaithe  i  gCo

namara  agus  i  nG

aoth  Dob

hair.  

Cad  fútsa?  Déan  cur  síos  a

r  d’áit  chón

aithe  

féin.  

2. Cad  iad  do

 chuid  tu

airim

í  faoi  bheith

 i  do

 chón

aí  faoin  tuath  nó

 i  gcathair?  Cad  a  

shíleann  tú  atá  go  maith/go  ho

lc  faoin  dá  

cheann?  

 

35

36

2E. D

íosp

óire

ach

taí U

í Ch

ad

ha

in         Díospóire

achtaí  Uí  Chadhain      r

éamhobair  1            

   (a)  A

n  bhfaca  tú

 riam

h  duine  a  shíl  tú  

a  bhí  an-­‐mhaith

 go  deo  ag  labhairt  

go  poiblí?  (e.g.  U

achtarán  éigin,  

polaite

oir  é

igin,  aisteoir  nó  fear  

grinn/bean  ghrinn,  múinteoir  ar  

scoil,  cara  duit  e

tc.)  

Scrío

bh  síos  cúpla  sa

mpla.  

    (b)  C

ad  iad  na  tréithe  a  bhíonn  ag  

daoine  atá  go  maith  ag  

díospóire

acht?  

Breac  sío

s  trí  cinn.  

                       

      Díospóire

achtaí  Uí  Chadhain      ré

amhobair    2  

   (a)  C

ad  atá  ar  e

olas  agat  faoi  

Dhíospóireachtaí  Uí  Chadhain?    

  (b)  A

r  ghlac  tu

sa  nó  daoine  i  do  rang  

páirt  riam

h  i  ndíospóire

achtaí  i  

nGaeilge...?  

 ...nó  i  m

Béarla?  

      (c)      An  dtuigeann  tú  na  focail  seo:  

  an  rú

n  i  bhfabhar  an  rúin  

i  gcoinne  an  rúin  

             

37

         Feicfidh  tú  beirt  chailíní  ag  caint  ar  an  uair  ar  ghlac  siad  páirt  i  

nDíospóireachtaí  Uí  Chadhain;  Ceithleann  ó  Phobalscoil  G

haoth  

Dobhair  agus  Iseult  ó

 Phobalscoil  Chorca  Dh

uibhne.  

  1. C

onas  a  d’éirigh  le  fo

ireann  Ch

eithleann  sna  

díospóire

achtaí?  

2. C

ad  a  bhí  sp

eisia

lta  faoin  gcom

órtas  d

o  Ch

eithleann?    

3. C

én  t-­‐athrú  atá  tagtha  ar  C

heith

leann  tar  é

is  di  páirt  a  ghlacadh  sa  díospóireacht?  

4. C

ad  a  deir  Iseult  faoin  áit  a  raibh  an  babhta  

ceannais  ar  siúl?  

5. C

onas  a  bhraith  Iseult  nuair  a  bhí  sí  ag  

díospóire

acht?  Cén  fáth  ar  b

hraith  sí  mar  

sin?  

          Díospóire

achtaí  Uí  Chadhain              

Éisteacht                

   Conas  a

 deir  tusa  é?  

Bíonn  difríochtaí  sna  canúin�

 go  minic  sa

 Ghaeilge.  An  bhfuil  

slite  eile  agatsa  chun  na  rudaí  seo  a  rá?  

  “fosta”  

“dom

hsa”  

“iontach  deas”  

“Bhain  mé  sult  millteanach  as.”  

“*Ní  rinne  mé  dath  ar  b

ith  ro

imhe  sin.”  

   

 agus  

“An  gcuabhair?”  

“Chuam

ar”  

  Deir  Iseult  go  raibh  an  se

omra  i  gColáiste  na  

Tríonóide  ‘an-­‐ghalánta’  ar  fad.  Is  é

 sin  le  rá  grand

 nó  

posh.  

  Cad  iad  na  slite

 eile  atá  ann  chun  an  fo

cal  sin  a  úsáid  

(go  háirithe  i  gCanúint  U

ladh)?  

       

            Dí

ospóire

achtaí  Uí  Chadhain                Ia

rphlé  1  

         

         

Ag  aon

tú  agus  a

g  easaon

tú  

  Scrío

bh  síos  cúpla  nath  (pé  méid  

ceann  gur  féidir  leat  smaoineamh  

air)  i  gcom

hair  nuair  a  th

eastaíonn  

uait:  

  1. Easaontú  go  láidir  le  duine  

2. Easaontú  go  pointe  le  duine  

3. Aon

tú  go  po

inte  le  duine  

4. Aon

tú  go  láidir  le  duine  

      Díospóire

achtaí  Uí  Chadhain                Ia

rphlé  2  

         

         

      Díospóire

achtaí  Uí  Chadhain                    Iarphlé  

3      Cabhróidh  an  múinteoir  libh  anois  d

íospóireacht  

a  eagrú  sa  rang!  

  Seo  daoibh  an  rún:  

  Ba  cheart  cosc  a  chur  ar  é

idí  scoile  

i  scoileanna  na  hÉire

ann.  

38

39

2F. D

éag

óirí

ag

us

sást

ach

t

   Déa

góirí

 Sás

ta  

       Ré

amho

bair  

1    1. 

Féach  ar  na  himea

chtaí  thíos.  C

uir  n

a  himea

chtaí  in  ord  tábh

achta  du

it  féin  

trí  u

imhir  1

 a  chu

r  in  aice  le

is  an

 imea

cht  is  m

aith  le

at  fé

in  a  dhé

anam

h  ag

us  uim

hir  1

0  a  ch

ur  in

 aice  leis  an

 imea

cht  n

ach  nd

éana

nn  tú

 ar  c

hor  a

r  bith!  

 

Caife

 a  ól  le  caird

e  

   ⃝

 

Téacsann

a  a  ch

ur  go  ria

lta  

   ⃝

 

Leab

hair  a  léam

h    

   ⃝

 

Labh

airt  le

 cairde  ar  an  ng

uthá

n  

 ⃝  

Cluich

í  ríomha

ireachta  a  im

irt    

 ⃝  

Féacha

int  a

r  an  teili�s

   

 ⃝  

Dul  go  d�

 dioscón

na  /  club

anna

   ⃝

 

Am  a  cha

ithea

mh  ar  Faceboo

k    

 ⃝  

Cluich

í  spó

irt  a  im

irt    

   ⃝

 

Éistea

cht  le  ceol

     

   ⃝

 

  2. 

Cuir  do

 chu

id  to

rtha

í  i  gco

mpa

ráid  le

is  an

 duine

 in  aice  leat.    Cu

ir  an

 che

ist  

seo  ar  an  du

ine  sin

:  

Cad  is  maith  le

at  a  dhé

anam

h  nu

air  a

 bhíon

n  am

 saor  

     ag

at?  

               

           

   Déa

góirí

 Sás

ta  

       Ré

amho

bair  

2    A.  

Cad  is  brí  leis  a

n  bh

focal  d

éag?

 Cuir  –

óir  leis  a

n  bh

focal  agu

s  cad

 is  brí  leis  

anois?  

  Cad  is  brí  leis  a

n  bh

focal  tai

ghde

?  Cu

ir  –ó

ir  leis  an

 bhfoc

al  agu

s  cad

 is  brí  

leis  an

ois?  

  Rogh

naigh  an

 deiread

h  ceart  a

nois  ón

 mbo

sca  le  cur  le

is  na

 focail  sa  liosta.  C

ad  is  brí  leis  na

 focail  nu

a?  

 Múint-­‐

 ___

____

____

 Pé

int-­‐

 ___

____

____

 Ce

olt-­‐

 ___

____

____

 Glan

t-­‐  ___

____

____

 Bú

ist-­‐

 ___

____

____

    B.

 Bí  ag  ob

air  leis  a

n  du

ine  in  aice  leat  agu

s  breacaigí  síos  cúp

la  tu

airim

 sna  

boscaí.  T

á  sampla  dé

anta  dao

ibh!  

-­‐ eoir  

-­‐ éir  

-­‐ óir    

Cad  

a  ch

uire

ann  

átha

s  ar  

dhéa

góirí

?  Ca

d  a  

chui

rean

n  iste

ach  

ar  

dhéa

góirí

?  

Pizza  a  ith

e...  

             

Oba

ir  bh

aile  a  dhé

anam

h...    

40

   Déa

góirí

 Sás

ta  

                                         L

éam

h  1    

Na  

déag

óirí  

is  so

na  sa

n  Eo

raip  

Tá  d

éagó

irí  in

 Alb

ain  

níos

 sona

 ná  

déag

óirí  

eile

 na  

hEor

pa  

de  b

harr

 an  

chai

rdis  a

tá  a

cu  le

na  b

piar

aí  (the

ir  pe

ers).  

  De  ré

ir  suirb

hé  a  rinn

eadh

 ar  n

a  mallaibh  is  iad  dé

agóirí  na

 hA

lban

 na  dé

agóirí  is  sona

 san  Eo

raip  agu

s  i  M

eiric

eá  

Thua

idh.  

  Dúirt  trí  ghrúp

a  dé

agóirí  a  bh

ain  le  hao

isean

na  éag

súla  in

 Alba

in  go  raibh  sia

d  sona

 sásta  sa  sa

ol.    

  Ba  iad  na

 grúpa

í  a  ceis�

odh  ná

 na  ha

oisean

na  se

o  a  lean

as:  

aon  bh

liain  déa

g,  trí  b

liana

 déa

g  ag

us  cúig  bliana

 déa

g.  Dúirt  

91%  de  na

 déa

góirí  den

 aois  a

on  bhliain  déa

g  go

 raibh  sia

d  breá

 sásta  leis  an

 saol  agu

s  ba  iad  an

 dream

 ba  shon

a.  87%

 de

 dhé

agóirí  trí  b

liana

 déa

g  a  dú

irt  go  raibh  sia

d  sásta  ag

us  

84.5%  den

 tríú  grúpa

 (cúig  bliana

 déa

g)  a  dúirt  go  raibh  sia

d  sásta.  

  Is  lé

ir  ón

 taighd

e  gu

rb  iad  na

 déa

góirí  is  so

na  iad  na

 déa

góirí  

a  bh

fuil  caird

e  maithe  ag

us  sa

ol  m

aith  só

isialta  acu

.  Is  dao

ine  sóisialta  iad  dé

agóirí  na

 hAlba

n  de

 ghn

áth  a  bh

fuil  

saol  m

aith  só

isialta  acu

,  a  deir  d

uine

 de  na

 taighd

eoirí,  a

n  Do

chtúir  Jo  In

chley.    

     

   Déa

góirí

 Sás

ta  

                                         L

éam

h  2    

Na  

déag

óirí  

is  so

na  sa

n  Eo

raip  

  Tá  níos  m

ó  ná

 triúr  c

airde  maithe  ag

 an  gcuid  is  mó  de

 dh

éagó

irí  (trí  bliana

 déa

g  d’ao

is)  na  hA

lban

 agu

s  is  a

mhlaidh

 atá  sia

d  níos  sá

sta  ná

 déa

góirí  eile

 ar  c

homha

ois  leo

 fud  fad  

an  dom

hain  dá  bh

arr  s

in.  

  Is  cosúil  go  gcaithea

nn  déa

góirí  na  hA

lban

,  idir  trí  bliana

 déa

g  ag

us  cúig  bliana

 déa

g,  ceithre  oíche

 nó  níos  m

ó  i  

gcom

hlua

dar  (compa

ny)  a

 gcaird

e.    

  Ach  ní  dea

-­‐scéala  am

ach  is  am

ach  é.  M

urab

 iona

nn  is  na  

grúp

aí  céa

nna  dé

agóirí  sa  Ríoch

t  Aon

taith

e,  to

saíonn

 dé

agóirí  na

 hAlba

n  ag

 caithea

mh  toba

c  ag

us  iad  níos  óige,  ní  

dhéa

nann

 siad

 an  méid  céan

na  aclaíoc

hta  (exercise

)  nó  ní  

ithea

nn  siad

 an  méid  céan

na  to

rtha

í.     As

 na  �o

rtha

 ar  fad

 a  nde

arna

dh  an  suirb

hé  io

ntu  ólan

n  dé

agóirí  na

 hAlba

in  atá  cúig  bliana

 déa

g  d’ao

is  níos  m

ó  alcó

il  ná

 déa

góirí  in

 a  lán  �o

rtha

 eile

.       Ro

ghna

íodh

 7,000

 déa

góirí  go  fána

ch  in

 Albain  ch

un  an  

suirb

hé  a  dhé

anam

h.  Ba  iad  taighd

eoirí  ó  St.  An

drew

’s  

Unive

rsity

 a  chu

r  an  suirb

hé  le

 ché

ile.  R

inne

 200

,000

 duine

 óg

 as  4

3  �r  éag

súla  an  suirb

hé.    

     

   Déa

góirí

 Sás

ta  

               Ia

rphl

é  1  

 Rólg

hnío

mha

íoch

t      

   D

uine

 1  

  Ainm

:  Máire  Ní  Shú

illea

bháin  

Aois:    

16  

Scoi

l:    

Poba

lscoil  G

hlea

nn  Cho

lm  Cille    

Am  sa

or:    

ceol,  sná

mh,  pic�ú

rlann

 agu

s  léa

mh  

Rólg

hnío

mha

íoch

t      

   D

uine

 2  

  Ainm

:  Se

án  Ó  Cea

llaigh  

Aois:    

17  

Scoi

l:    

Coláist

e  Eo

in  

Am  sa

or:    

rugb

aí,  ceo

lcho

irmea

cha,  dioscón

na,  cluba

nna  ag

us  le

adóg

 

 -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐  

   Déa

góirí

 Sás

ta  

               Ia

rphl

é  2  

 Rólg

hnío

mha

íoch

t    

                                   Ce

iste

anna

 

Cad  

is  a

inm

 dui

t?  

Cén  

aois*  

atá  

tú?  

Cén  

scoi

l  a  b

hfui

l  tú  

ag  fr

east

al  u

irthi

?  

Cad  

a  dh

éana

nn  tú

 i  d’

am  sa

or?  

 

Bí  ag  ob

air  i  ngrúp

a  ag

us  cuir  n

a  ceist

eann

a  thíos  a

r  a  

chéile:    

1. C

é  atá  níos  sá

sta,  M

áire  nó  Se

án,  d

ar  le

at?  Cé

n  

fáth?  

2. A

n  ólan

n  dé

agóirí  na

 hÉirean

n  an

 iomarca,  d

ar  

leat?  Cé

n  fáth?  

3. A

n  bh

fuil  dé

agóirí  na

 hÉirean

n  ch

omh  sásta  le  

déag

óirí  Sh

asan

a,  dar  le

at?  Cé

n  fáth?  

4. A

n  bh

fuil  dé

agóirí  sa  Gha

eltach

t  níos  s

ásta  ná  

déag

óirí  na

ch  bhfuil  ina

 gcó

naí  sa  Gh

aelta

cht,  

dar  lea

t?  Cén

 fáth?  

   

41

42

2G. D

éag

óirí

ag

us

sást

ach

t

   Déagóirí  Sásta

         Ré

amhobair  1  

 1. Dé

an  li

osta

 de  

na  h

imea

chta

í  a  d

téan

n  tú

 chu

cu  n

ó  ao

n  ch

aith

eam

h  ai

msir

e  ei

le  a

tá  a

gat.  

2. C

uir  a

n  ch

eist

 seo  

ar  a

n  du

ine  

in  a

ice  

leat

:  

 Cad  is  maith  leat  a  dhéanam

h  nuair  a  bhíonn  am

 saor  agat?

    3. 

Ag  o

bair  

leis  

an  d

uine

 in  a

ice  

leat

 scrío

bhai

gí  a

mac

h  na

 fadh

bann

a  a  

bhío

nn  a

g  dé

agói

rí  na

 linn

e  se

o.  

4. 

An  b

hfui

l  déa

góirí

 na  

hÉire

ann  

sást

a,  d

ar  li

bh?  

     

               

           

Neamhord  itheacháin,  an  murtall...  

   Déagóirí  Sásta

         Ré

amhobair  2  

 Féach  ar  th

orthaí  su

irbhé  a  rinneadh  ar  d

héagóirí  na  

hEorpa  agus  ó

 Mheiriceá  Thuaidh.  Bhí  na  déagóirí  a  

bhí  i  gceist  cúig  bliana  déag  d’aois.  

1.  C

ad  í  

an  �

r  a  b

hfui

l  na  

déag

óirí  

is  m

íshon

a  in

a  gc

ónaí

 in�,

 dar

 le

at?  

     An

 Tui

rc  

 An

 Pho

lain

n   An

 Ioru

a    

    2.  D

eir  n

a  bu

acha

illí  s

na  �

orth

a  th

íos  g

o  bh

fuil  

triú

r  cai

rde  

an-­‐

mha

ith  n

ó  ní

os  m

ó  ac

u,  c

ad  ia

d  an

 dá  

thír?

       Sa

sana

 agu

s  an  

Ung

áir  

 Al

bain

 agu

s  an  

Fhra

inc  

 An

 Spá

inn  

agus

 an  

Phol

ainn

        3.

 Ní  b

híon

n  m

órán

 teag

mhá

la  a

g  bu

acha

illí  i

 gce

ann  

amhá

in  d

e  na

 �or

tha  

thío

s  len

a  gc

uid  

caird

e  tr

íd  n

a  m

eáin

 shói

sialta

 ar  n

ós  

Face

book

,  cén

 �r  a

tá  i  

gcei

st?  

     An

 Spá

inn  

 An

 Fhr

ainc

  An

 Ghe

arm

áin  

    4.  D

eir  c

ailín

í  i  d

�ort

ha  á

irith

e  na

ch  b

hfui

l  na  

cailí

ní  e

ile  a

r  an  

scoi

l  an-­‐

chai

rdiú

il  le

o,  c

én  d

á  th

ír  at

á  i  g

ceist

?        An

 Río

cht  A

onta

ithe  

agus

 an  

Fhra

inc  

 An

 Ioru

a  ag

us  a

n  tS

uala

inn  

 Na

 Stá

it  Ao

ntai

the  

agus

 an  

Ghré

ig  

       

43

5.  T

á  50

%  d

e  ch

ailín

í  in  

Alba

in  d

en  b

harú

il  go

 bhf

uil  s

iad  

róra

mha

r.    

   Fío

r   Br

éaga

ch  

  6.  C

ad  é

 an  

céat

adán

 de  

bhua

chai

llí  in

 Alb

ain  

a  de

ir  go

 n-­‐it

hean

n  sia

d  to

rtha

í  gac

h  lá

?        40

%  n

ó  ní

os  m

ó   35

-­‐39%

  30

-­‐34%

  25

-­‐29%

  20

-­‐24%

  Fa

oi  b

hun  

20%

      7.

 Cad

 é  a

n  cé

atad

án  d

e  ch

ailín

í  in  

Alba

in  a

 cha

ithea

nn  to

bac  

ar  a

 la

ghad

 uai

r  am

háin

 sa  ts

each

tain

?      30

%  n

ó  ní

os  m

ó   25

-­‐29%

  20

-­‐24%

  15

-­‐19%

  10

-­‐15%

  Fa

oi  b

hun  

10%

 

Anois,  féach  cad  a  bhí  ag  an  duine  in  aice  leat.  M

ínigh  

cén  fáth  ar  roghnaigh  tú

 na  freagraí  a  bhí  agat.  

     Déagóirí  Sásta

         Ré

amhobair  2  

 

   Saol  Sóisialta  

               

                                 Léamh  

   

Na  déagóirí  is  so

na  sa

n  Eoraip

 Tá  déagóirí  in  Albain  níos  so

na  ná  déagóirí  eile  na  hEorpa  

de  bharr  an  chairdis  atá  acu  lena  bpiaraí  (the

ir  pe

ers).  

  De  ré

ir  su

irbhé

 a  ri

nnea

dh  a

r  na  

mal

laib

h  is  

iad  

déag

óirí  

na  

hAlb

an  n

a  dé

agói

rí  is  

sona

 san  

Eora

ip  a

gus  i

 Mei

riceá

 Th

uaid

h.  

  Dúirt

 trí  g

hrúp

a  dé

agói

rí  a  

bhai

n  le

 hao

isean

na  é

agsú

la  in

 Al

bain

 go  

raib

h  sia

d  so

na  sá

sta  

sa  sa

ol.    

  Ba  ia

d  na

 grú

paí  a

 cei

s�od

h  ná

 na  

haoi

sean

na  se

o  a  

lean

as:  

aon  

bhlia

in  d

éag,

 trí  b

liana

 déa

g  ag

us  c

úig  

blia

na  d

éag.

 Dúi

rt  

91%

 de  

na  d

éagó

irí  d

en  a

ois  a

on  b

hlia

in  d

éag  

go  ra

ibh  

siad  

breá

 sást

a  le

is  an

 saol

 agu

s  ba  

iad  

an  d

ream

 ba  

shon

a.  8

7%  

de  d

héag

óirí  

trí  b

liana

 déa

g  a  

dúirt

 go  

raib

h  sia

d  sá

sta  

agus

 84

.5%

 den

 tríú

 grú

pa  (c

úig  

blia

na  d

éag)

 a  d

úirt

 go  

raib

h  sia

d  sá

sta.

    Is

 léir  

ón  ta

ighd

e  gu

rb  ia

d  na

 déa

góirí

 is  so

na  ia

d  na

 déa

góirí

 a  

bhfu

il  ca

irde  

mai

the  

agus

 saol

 mai

th  só

isial

ta  a

cu.  

Is  d

aoin

e  só

isial

ta  ia

d  dé

agói

rí  na

 hAl

ban  

de  g

hnát

h  a  

bhfu

il  sa

ol  m

aith

 sóisi

alta

 acu

,  a  d

eir  d

uine

 de  

na  ta

ighd

eoirí

,  an  

Doch

túir  

Jo  In

chle

y.    

     

44

   Saol  Sóisialta  

               

                                 Léamh  

   

Na  déagóirí  is  so

na  sa

n  Eoraip

    Tá

 nío

s  mó  

ná  tr

iúr  c

aird

e  m

aith

e  ag

 an  

gcui

d  is  

mó  

de  

dhéa

góirí

 (trí  

blia

na  d

éag  

d’ao

is)  n

a  hA

lban

 agu

s  is  a

mhl

aidh

 at

á  sia

d  ní

os  sá

sta  

ná  d

éagó

irí  e

ile  a

r  cho

mha

ois  l

eo  fu

d  fa

d  an

 dom

hain

 dá  

bhar

r  sin

.     Is

 cos

úil  g

o  gc

aith

eann

 déa

góirí

 na  

hAlb

an,  i

dir  t

rí  bl

iana

 déa

g  ag

us  c

úig  

blia

na  d

éag,

 cei

thre

 oíc

he  n

ó  ní

os  m

ó  i  

gcom

hlua

dar  (compa

ny)  a

 gca

irde.

      Ac

h  ní

 dea

-­‐scé

al  a

mac

h  is  

amac

h  é.

 Mur

ab  io

nann

 is  n

a  gr

úpaí

 céa

nna  

déag

óirí  

sa  R

íoch

t  Aon

taith

e,  to

saío

nn  

déag

óirí  

na  h

Alba

n  ag

 cai

thea

mh  

toba

c  ag

us  ia

d  ní

os  ó

ige,

 ní  

dhéa

nann

 siad

 an  

méi

d  cé

anna

 acl

aíoc

hta  

(exercise

)  nó  

ní  

ithea

nn  si

ad  a

n  m

éid  

céan

na  to

rtha

í.     As

 na  

�ort

ha  a

r  fad

 a  n

dear

na  a

n  su

irbhé

 iont

u  ól

ann  

déag

óirí  

na  h

Alba

in  a

tá  c

úig  

blia

na  d

éag  

d’ao

is  ní

os  m

ó  al

cóil  

ná  d

éagó

irí  in

 a  lá

n  �o

rtha

 eile

.       Ro

ghna

íodh

 7,0

00  d

éagó

irí  g

o  fá

nach

 in  A

lbai

n  ch

un  a

n  su

irbhé

 a  d

héan

amh.

 Ba  

iad  

taig

hdeo

irí  ó

 St.  

Andr

ew’s

 U

nive

rsity

 a  c

hur  a

n  su

irbhé

 le  c

héile

.  Rin

ne  2

00,0

00  d

uine

 óg

 as  d

aich

ead  

a  tr

í  �r  é

agsú

la  a

n  su

irbhé

.          

   Saol  Sóisialta  

       

Léam

hthuiscint  

    1. C

én  fá

th  a

r  lua

dh  n

a  cé

atad

áin  

seo:

 91%

,  87%

 agu

s  84

.5%

?  2. C

ad  a

 dei

rtea

r  san

 alt  

faoi

 dhé

agói

rí  a  

bhfu

il  sa

ol  m

aith

 só

isial

ta  a

cu?  

3. C

é  m

héad

 oíc

he  sa

 tsea

chta

in    a

 cha

ithea

nn  d

éagó

irí  

na  h

Alba

n  le

na  g

cuid

 cai

rde?

 4. C

ad  ia

d  na

 fadh

bann

a  a  

bhío

nn  a

g  dé

agói

rí  na

 hAl

ban?

 5. A

n  ól

ann  

déag

óirí  

na  h

Alba

n  m

órán

 alc

óil?

 

Cuir  an  fo

cal  cuí  ón  liosta  sna  bearnaí.  

      1. A

r  chu

ala  

tú  a

n  __

____

____

?  D’

éirig

h  le

 Mic

helle

 sna  

scrú

duith

e.  

2. T

á  fa

dhb  

mhó

r  óil  

ag  m

uin�

r  na  

hÉire

ann  

____

____

__  

figiú

irí  a

 foils

íodh

 le  d

éana

í.  

3. N

íl  sí  

chom

h  se

an  si

n,  tá

 sí  _

____

____

_  lio

msa

.  

4. F

oilsí

odh  

an  le

abha

r  ___

____

___,

 ach

 nío

r  léi

gh  m

é  é  

go  fó

ill.  

5. _

____

____

_  na

ch  m

beid

h  m

é  áb

alta

 dul

 ann

,  tá  

an  

iom

arca

 oba

ir  bh

aile

 aga

m.  

ar  

chom

haois  

  dea-­‐scéala  

  is  cosúil  

ar  na  

mallaibh  

  de  ré

ir  

   Saol  Sóisialta  

                 Ia

rphlé    

   

Dé  Luain  

 Dé

 Máirt  

 Dé

 Céadaoin  

 Dé

ardaoin  

 M

aidi

n    

 ar

sco

il  

 ar

sco

il  

ar s

coil

 

 ar

sco

il  

  Lón    

     

     

 Ia

rnói

n    

 ar

sco

il  

 ar

sco

il  

 ar

sco

il  

 ar

sco

il  

 Tr

áthn

óna  

 

           

     

 Dé

 hAo

ine  

 Dé

 Sathairn

   

Dé    D

omhnaigh  

 M

aidi

n    

 ar

sco

il  

   

  Lón    

     

     

 Ia

rnói

n    

 ar

sco

il  

       

 Tr

áthn

óna  

 

           

     

Líon

 na  

bear

naí  l

eis  n

a  hi

mea

chta

í  a  d

héan

ann  

tú  n

uair  

nach

 m

bíon

n  tú

 ar  a

n  sc

oil.  

45

46

2I. I

ris

na

Sco

ile

I  gceann  tamaill  beidh  tú  ag  léam

h  ailt  a  scrío

bh  

dalta  d’Iris  na  Scoile  i  bPobalscoil  Chorca  

Dhuibhne  faoi  Chomórtas  D

íospóireachtaí  Uí  

Chadhain.  Ar  d

tús,  déan  an  cleachtadh  seo:  

  Cona

s  a  d

éarfá.

..  1. W

e  were  very  happy  to

 qualify...  

2. T

he  se

cond  year  in  a  row.  

3. O

ur  su

pporters.  

4. T

hey  deserved  it.  

 Iris  n

a  Sc

oile

                         

       Ré

amho

bair  

Díos

póire

acht

aí  U

í  Cha

dhai

n    

le  h

Iseu

lt  Ní  L

ubha

ing,

 Pob

alsc

oil  C

horc

a  Dh

uibh

ne  

  Thosaigh  an  chéad  bhabhta  de  chomórtas  d

íospóireachtaí  Uí  Chadhain  i  m

í  Mheán  Fóm

hair  i  nGa

elcholáiste  Chiarraí.  Thugamar  na  cosa  linn  i  gCill  Airn

e  agus  bhíom

ar  ar  m

huin  na  muice  ag  dul  ar  aghaidh  go  d�

 an  tríú  babhta  i  

Luimneach.  B’�

earr  ná  san  go  raibh  na  sinsir  in  éineacht  linn.  

  Bhí  áthas  an  domhain  orainn  cáiliú  do  Chraobh  na  hÉire

ann  don  dara  bliain  as  

a  chéile  agus  chuire

amar  os  á

r  gcomhair  iarracht  a  dhéanam

h  é  a  bhuachan.  

Bhí  an  chraobh  ar  siúl  i  gColáiste  na  Trío

nóide  i  m

Baile  Átha  Cliath  i  mí  Eanáir.  

Bhí  caighdeán  níos  a

irde  ann  ná  mar  a  bhí  anuraidh.  Bhíom

ar  an-­‐neirb

híseach  

nuair  a  bhí  an  díospóire

acht  ar  siúl  ach  bhí  ár  lucht  tacaíochta  agus  á

r  múinteoirí  lais�

ar  dúinn  an  t-­‐am

 ar  fad.  Rinneam

ar  ár  seacht  n

dícheall  ach  ar  

deire

adh  thiar  thall  bhuaigh  Scoil  Chuimsitheach  Chiaráin  agus  b

hí  sé

 tuillte  

acu.    

  Bhíomar  bailithe  go  maith  nár  bhuam

ar  an  €1000  agus  an  turas  thar  lear  ach  

fós  fuaire

amar  duais  as  a  bheith

 sa  chraobh.  

  Ba  mhaith

 linn  buíochas  ó

 chroí  a  ghabháil  lenár  múinteoir  a  thug  treoir  agus  

comhairle  dúinn  na  díospóireachtaí  a  ullm

hú.  Táimid  �orbhuíoch  den  lucht  

tacaíochta  a  th

ais�l  go  Baile  Átha  Cliath  linn.      

 Iris  n

a  Sc

oile

                         

               L

éam

h  

47

Cad  is  brí  leis  n

a  nathanna  se

o  a  bhí  san  alt:  

   Thugamar  na  cosa  linn  

 Chuire

amar  os  á

r  gcomhair  

 Rinneam

ar  ár  seacht  n

dícheall  

 Bhíom

ar  bailithe  go  maith  

    An  bhfuil  slite  eile  agatsa  chun  an  bhrí  chéanna  

a  léiriú  do  gach  nath  th

uas?  Breac  síos  iad.  

Iris  n

a  Sc

oile

         

             

Iarp

hlé  

1  

Samhlaigh  gur  tu

sa  agus  a

n  duine  in  aice  leat  

eagarthóirí  Iris  na  Scoile  i  mbliana.  

  Déan  amach  plean  beag  don  Iris  ag  sm

aoineamh  

ar  na  nithe  seo  a  leanas:  

   na  rannóga  difriúla  a  bheidh  san  Iris  

 na  hailt  dhifriúla  ba  mhaith

 libh  a  bheith

 san  

iris  

 na  daltaí  a  scrío

bhfaidh  na  hailt  sin

 daoibh  

Iris  n

a  Sc

oile

                     

             Iar

phlé

 2  

48

Scrío

bh  alt  gearr  ar  d

o  rogha  rud  –  (a)  

(b)  nó  (c)  thíos.  

  (a) Ó

cáid/  imeacht  scoile  a  raibh  baint  agat  leis  

(b) Léirm

heas  nó  tuairisc  ar  ócáid  /  imeacht  

scoile  a  raibh  tú  sa

 lucht  féachana  /  lucht  

tacaíochta  ann.  

(c) C

untas  a

r  ócáid/im

eacht  é

igin  a  raibh  tú  

páirteach  ann  taobh  am

uigh  den  scoil  

Iris  n

a  Sc

oile

                     

             Scr

íobh

 

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: Lit

riú

(Tío

rth

a &

Tea

nga

cha)

Litriú

     

 Tíortha

 agu

s  Tea

ngac

ha  

Féach  ar  na  �o

rtha

 thíos,  an  focail  bh

aininscn

each

a  nó

 �irinscn

each

a  iad?

 Con

as  atá  a  �

ios  a

gat?

 

An  Fhr

ainc

   

   ___

____

____

___  

An  Spá

inn

     

   ___

____

____

___  

An  Io

dáil

   

   ___

____

____

___  

An  G

hear

mái

n  

     _

____

____

____

_  An

 Ioru

a    

     _

____

____

____

_  An

 tSua

lain

n  

     _

____

____

____

_  An

 Fhi

onla

inn

   

   ___

____

____

___  

An  D

anm

hairg

   

   ___

____

____

___  

An  T

uirc

   

     _

____

____

____

_  An

 Pho

lain

n  

     _

____

____

____

_  An

 Ung

áir

   

   ___

____

____

___  

An  G

hréi

g  

     _

____

____

____

_  Éi

re  

   

   ___

____

____

___  

Sasa

na  

   

   ___

____

____

___  

Na  

Stái

t  Aon

taith

e*  

   ___

____

____

___  

Alba

in    

   

   ___

____

____

___  

  Cuir  sa  nó  i  leis  n

a  �o

rtha

 ano

is,  an  féidir  leat  a  rá

 cad

 is  cúis  le  do

 rogh

a?  

Féach  air  s

eo:  

 An  

Fhra

inc

   

 An  

Fhra

incis  

  Anois,  cad

 iad  na

 tean

gach

a  is  féidir  a  dh

éana

mh  as  

na  �ortha?

    An

 Fhr

ainc

     

 ___

____

____

___  

An  Spá

inn

       

 ___

____

____

___  

An  Io

dáil

     

 ___

____

____

___  

An  G

hear

mái

n  

   _

____

____

____

_  An

 Ioru

a    

     _

____

____

____

_  An

 tSua

lain

n  

     _

____

____

____

_  An

 Fhi

onla

inn

   

   ___

____

____

___  

An  D

anm

hairg

   

   ___

____

____

___  

An  T

uirc

   

     _

____

____

____

_  An

 Pho

lain

n  

     _

____

____

____

_  An

 Ung

áir

   

   ___

____

____

___  

An  G

hréi

g  

     _

____

____

____

_     An

 focail  bh

aininscn

each

a  nó

 �irinscn

each

a  iad  na

 tean

gach

a?  Con

as  atá  a  �

ios  a

gat?

   Litriú

     

 Tíortha

 agu

s  Tea

ngac

ha  

49

50

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: Na

tuis

il

Na  

tuisil          

   

   Cén  rud  é  tuise

al?  

  Is  éard  is  tuise

al  ann  ná  an  t-­‐athrú  a  thagann  

ar  a

inm

�oc

al  ag  brath  ar  na  focail  eile  atá  

�mpeall  air.  

  Athraíonn  focail  eile  chomh  maith  i.e.  

aidiachtaí  ach  ní  tuiseal  atá  i  gceist  ansin.  N

í  bhaineann  tuisil  ach  amháin  le  h

ainm

�oc

ail.  

  Tá  tu

isil  in  a  lán  teangacha  ar  fu

d  an  

domhain,  m

ar  sh

ampla,  sa

n  Fhionlainnis  

agus  sa

 Ghréigis.    

  Bhíodh  tu

isil  ann  fadó  sa

 Bhéarla  ach  níl  níos  

mó.  

 

Na  

tuisil  

       

   

        Níl  ach  ceith

re  th

uiseal  sa

 Ghaeilge.  Seo  iad:  

  An  tu

iseal  gairm

each    

An  tu

iseal  ainmneach

     

An  tu

iseal  tabharthach  

   An

 tuise

al  ginideach

       

 

Na  

tuisil  

     

                 

Gairm

each

 

An  tu

isea

l  gai

rmea

ch  

Seo  an  t-­‐athrú  a  thagann  ar  

ainm

neacha  Gaeilge  nuair  a  

bhíonn  tú

 ag  labhairt  le  duine  (i.e.  

nuair  a  bhíonn  ‘a’  rom

pu).  

  Máire  

   a  M

h áire

 Siobhán  

 a  Sh iobhán  

  Seán  

   a  Sh eáin  

Ciarán

   a  Chiaráin  

     

Na  

tuisil  

     

               A

inm

neac

h  1  

An  tu

isea

l  ain

mne

ach  

Bíonn  ainm

�ocal  sa

 tuise

al  

ainm

neach  nuair  a  bhíonn  sé  sa

 ‘ghnáthstaid’  i.e.  N

uair  nach  mbíonn  

aon  rud  ‘ag  tarlú

’  dó.  

  Tá  b

uach

aill  ag  im

irt  peile    

(Níl  faic  ag  ‘ta

rlú’  don  �ocal  b

uach

aill.)  

  Ach!    

Athraíonn  an  fo

cal  sa  tuise

al  

ainm

neach,  ceart  go  leor,  m

á  bhíonn  

an  fo

cal  ‘an’  roimhe...  

   

51

52

Na  

tuisil  

     

               A

inm

neac

h  2  

...  Féach  ar  n

a  focail  seo  ar  fad  atá  sa  

tuise

al  ainmneach:  

   

     

     

     

     

Athraíonn  na  hainm

�ocail  ag  brath  ar  

a  bhfuil  sia

d  fir

insc

neac

h  nó  

bain

insc

neac

h.  

  Sin  ceacht  i  gcom

hair  lá  eile!  Idir  an  dá  

linn,  bí  in  ann  a  aithint  m

á  tá  fo

cal  sa  

tuise

al  ainmneach.  

   

Firin

scne

ach  

Bain

insc

neac

h  an  fear  

an  b

hean  

an  t-­‐urlár  

an  oifig  

an  sa

mhradh  

an  tsochraid  

Na  

tuisil  

     

             Ta

bhar

thac

h  1  

An  tu

isea

l  tab

hartha

ch  

Cuirtear  ainm�ocail  sa  tuise

al  

tabharthach  nuair  a  bhíonn  

réam

h�ocal  agus  a

n  t-­‐alt  rom

pu  (e.g.  

ag  a

n,  a

r  an,  le

is  a

n,  ro

imh  

an,  f

aoin,  

chui

g  an

 etc.).  

  bus

   ar  an  

mbu

s  cathaoir

 faoin  

gcathaoir  

féasóg

 ar  an  

bhféasóg  

gasúr  

 leis  an  n

gasúr  

poi�géir

 ag  an  b

poi�géir  

  Cuirtear  u

rú  ar  an  ainm

�ocal  ach  

amháin...  

       

53

Na  

tuisil  

     

             Ta

bhar

thac

h  2  

...  M

ás  ó  Chúige  Uladh  tú

 cuirtear  

séimhiú  ar  an  ainm

�ocal  in  ionad  urú  

sa  tu

iseal  tabharthach.  

  bus

   ar  an  

bhus  

cathaoir

 faoin  

chathaoir  

féasóg

 ar  an  

�éasóg  

gasúr  

 leis  an  ghasúr  

poi�géir

 ag  an  p

hoi�géir  

       

   

Na  

tuisil  

     

                     G

inid

each

 

An  tu

isea

l  gin

idea

ch  

Tá  cúig  chúis  a

nn  go  mbeadh  ainm

�ocal  sa

 tuise

al  

ginideach.  

1. 

Dhá  

ainm

�oc

al  i  nd

iaid

h  a  

chéi

le  

 an  samhradh:  tú

s  an  

tsam

hrai

dh  

 rang:

 seom

ra  ra

nga  

  2. 

Tar  é

is  ré

amh�

ocal

 com

hshu

ite  

 an  bhliain:

 i  rith  

na  b

liana

   an  lá:

 tar  é

is  an

 lae  

  3. 

Tar  é

is  a

inm

 bria

thar

tha  

 dinnéar:

 ag  ith

e  di

nnéi

r    peil:  ag  imirt  p

eile

    4. 

Tar  é

is  n

a  fo

cail  

‘�m

peal

l’  ag

us  ‘t

rasn

a’  

 an  scoil:

 �mpeall  n

a  sc

oile

   an  pháirc:

 trasna  n

a  pá

irce  

  5. 

Tar  é

is  fo

cail  

a  ch

uire

ann  

méi

d  in

 iúl  

 airgead:

 a  lán  

airg

id  

 am:  

 níos  m

ó  am

a  

       

54

Na  

tuisil  

     

                 

Cén  

tuisea

l?  

Abair  cén  tu

iseal  atá  i  gceist  leis  na  hainm

�ocail  atá  i  gcló  

dorcha.  

  1. 

Tá  a

n  ca

ilín  ina  seasam

h  ar  an  

mbo

rd.  

2. 

An  raibh  tú  ag  an  gclui

che  inné?  

3. 

Chaill  mé  an  rang  st

aire  inniu.  

4. 

Cad  a  shíl  tusa  den  dráma,  a  P

hádr

aig?  

5. 

Tá  a

n  m

úint

eoir  céanna  agam  i  gcom

hair  Ga

eilge  agus  

Mata.  

6. 

Cá  bhfuil  an  seom

ra  e

olaí

ocht

a?  

7. 

Tá  sé

 seo  ródheacair.  Tá  níos  mó  

cabh

rach  ag  teastáil  

uaim.  

8. 

Bíonn  orainn  éide  

scoi

le  a  chaith

eamh  sa  scoil  seo.  

9. 

Caith

fidh  mé  dul  chuig  an  

bhfia

clói

r  amárach.  

10. 

Cogar  anois,  a  C

hiar

a,  ná  bí  mar  sin!

       

   

55

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: Na

bu

nu

imh

reac

ha

(10

- )

Bunu

imhr

each

a  (1

0  -­‐  )

       

       

     Ri

alac

ha  

1. C

ad  é

 an  

difr

íoch

t  idi

r  na  

foca

il  sa

 dá  

chol

ún?  

                  2.  A

n  fé

idir  

leat

 an  

difr

íoch

t  a  m

híni

ú?  P

léig

h  le

is  an

 dui

ne  in

 aic

e  le

at  

é.  

                             

  ocht

 mbo

rd  d

éag  

  seac

ht  g

cupá

n  dé

ag  

  trí  g

hlua

iste

án  d

éag  

   

  naoi

 ngl

oine

 dhé

ag  

  ceith

re  o

íche

 dhé

ag  

  cúig

 ghú

na  d

héag

     

Lean

 na  

riala

cha  

a  bh

aine

ann  

leis  

an  a

inm

�oc

al  “B

liain

”  chu

n  na

 bea

rnaí

 a  

líona

dh.  

   Bunu

imhr

each

a  (e

iscea

chta

í)      

       

       

   Ria

lach

a  

  Blia

in  

  Aon  

bhlia

in  d

éag,

 dhá

 bhl

iain

 déa

g,  tr

í  blia

na  d

éag,

 ce

ithre

 blia

na  d

éag,

 cúig

 blia

na  d

éag,

 sé  b

liana

 déa

g,  

seac

ht  m

blia

na  d

éag,

 och

t  mbl

iana

 déa

g,  n

aoi  

mbl

iana

 déa

g     Ua

ir    

              Se

acht

ain  

           

5656

Caibidil 3: Mo Mhuintir agus mo Chairde

A. Agcabhrútimpeallantí(Réasúntadúshlánach)B. AgcuraithneardhaoineC. Agtabhairtcomhairle(Dúshlánach)D. Mosheanmháthair(Dúshlánach)E. Motheaghlach(Réasúntadúshlánach)F. Tréithedaoine(Réasúntadúshlánach)G. Tuismitheoiríbochta(Réasúntadúshlánach)H. Fócasartheanga: i. Antuisealgairmeach ii. Anmodhordaitheach iii. Ant-ainmbriathartha

3B. A

g C

ur

Ait

hn

e a

r D

ha

oin

e

  Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine      

Réam

hobair  1  

 Beidh  tú  ag  éisteacht  ar  b

all  le  déagóirí  óga  ag  cur  aith

ne  ar  a  

chéile.      

Conas  a

 déarfá  féin  hello  agus  h

ow  are  you?  

Cad  faoi  na  canúin�  eile:  

              Féach  ar  na  ceisteanna  thíos  a

 chuirfeá  ar  d

huine  agus  tú

 ag  cur  

aithne  air  den  chéad  uair.  Bí  ag  obair  leis  a

n  duine  in  aice  leat  –  

cad  é  an  chéad  cheist  a  chuirfeá,  dar  libh?  Cuirigí  in  ord  iad.    

 

Cá  bhfuil  tú  i  do  chónaí?  

Cén  chaoi  a  bhfuil  tú?  

Cén  áit  a  bhfuil  tú  ar  scoil?  

An  maith  leat  ceol?  

An  bhfuil  m

órán  deirfiúracha  agus  d

eartháire

acha  agat?  

Cé  as  tú?  

Cén  bhliain  ina  bhfuil  tú  ar  scoil?  

An  im

ríonn  tú

 aon  sp

órt?  

Cad  é  an  scannán  is  fearr  leat?  

Cén  aois  atá  tú?  

                                             Canúint  n

a  Mum

han  

Canúint  

Chonnachta  

Canúint    

Uladh

   

   

  Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine      

Réam

hobair  2  

 Ag  obair  leis  a

n  duine  in  aice  leat  fós  –

 cad  a  déarfá  le  

duine  sna  cásanna  seo:

    Ar  maidin  ________________________  

Roimh  am

 luí  ________________________  

Agus  tú

 ag  imeacht  _

_______________________  

Breithlá  duine  ________________________  

An  Nollaig  ________________________  

Roimh  scrúdú  ________________________  

Tar  é

is  scrúdaith

e  ________________________  

Ligean  duine  sraoth  ________________________  

Ag  cur  duine  in  aith

ne  ________________________  

Níor  thuig  tú

 rud  a  dúirt  duine  ___________________  

Tá  cara  �n

n  ________________________  

Tá  duine  sa

 bhealach  ort  _

______________________  

                                                   

57

  Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine      

Réam

hobair  3  

 An  duine  cúthaileach  tú?  Go

 háirithe  agus  tú  ag  

bualadh  le  duine  den  chéad  uair?  Cuir  u

imhir  in  aice  

leis  na  rái�s  seo  le  léiriú  cé  chomh  cúthaileach  is  a  

bhíonn  tú

 de  ghnáth  (1  –  an-­‐chúthaileach  agus  5  –  

féinmhuiníneach)  sna  cásanna  éagsúla.  

     Do

 chéad  lá  ar  scoil.  

 Ag  labhairt  le  duine  ar  an  nguthán  den  chéad  uair.  

 I  do  shuí  in  aice  le  duine  nach  bhfuil  aithne  agat  air  

ar  scoil.  

 Ag  dul  ar  choinne  le  buachaill  /  cailín  den  chéad  uair.  

 Ag  labhairt  le  tu

ismith

eoirí  do  chairde.  

 Ag  labhairt  le  múinteoir  leat  féin,  tar  éis  am

 scoile.  

 Ag  gearán  i  siopa  nó  i  gcaife.  

 Ag  iarraidh  cabhrach  ó  do  mhúinteoir.  

 Ag  iarraidh  treoracha  ó  chailín  nó  ó  bhuachaill  deas.  

Cad  atá  ag  an  duine  in  aice  leat?  Dé

anaigí  plé  ar  n

a  tuairim

í  atá  agaibh.  

                                                     

Éist  leis  an  mír  uair  am

háin  agus  a

bair  cén  chanúint  atá  ag  na  

daoine  se

o:  

  An  buachaill  ag  an  tús:

 _______________________  

Pól:

   

 _______________________  

Éilís:

   

 _______________________  

  Conas  a

 bhí  a  �ios  a

gat?  

  Éist  leis  an  mír  arís  agus  freagair  na  ceisteanna:  

  1. Cén  slo

inne  atá  ar  É

ilís  a

gus  cá  bhfuil  sí  ar  scoil?  

Cén  t-­‐ainm

 atá  ar  a  múinteoir?  

2. Cad  é  an  caitheamh  aimsire  atá  ag  Éilís?  

3. Cé  chomh  fada  ón  trá  atá  Pól  agus  É

ilís?  

4. Cén  aois  atá  na  triúr  cainteoirí,  dar  leat?  Tabhair  

buille  faoi  th

uairim  ach  bí  in  ann  a  rá  cén  fáth  a  

ndúirt  tú

 amhlaidh.  

5. An

 raibh  aithne  ag  na  cainteoirí  ar  a  chéile  

roimhe,  dar  leat?  

Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine

             Éis

teacht  

58

Ar  th

ug  tú

 faoi  ndeara  riamh  go  mbíonn  muin�

r  na  

hÉire

ann  (go  háirithe  daoine  níos  sine)  de  shíor  ag  caint  faoin  

aimsir?  Cén  fáth,  dar  leat?  An

ois,  an  dtuigeann  tú  na  frásaí  

seo:  

  Tá  sé

 ina  ghála  gaoithe  

Tá  sé

 ag  stealladh  báis�  

Tá  an  lá  go  haoibhinn    

An  bhfliuchfaidh  sé?  

D’�eannfadh  an  aimsir  se

o  gabhar    

Cad  a  dhéanfaidh  sé

 inniu?  

Chonlódh  sé

 tú  

Tá  an  ghrian  ag  scoilte

adh  na  gcloch  

  Cad  iad  na  frásaí  atá  ar  e

olas  agatsa  mar  gheall  ar  an  

aimsir?  

  An  bhfuil  aon  se

an�ocal  ar  e

olas  agat  faoin  aimsir?  

Cad  é?  

 Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine

             Iar

phlé  1  

An  gceapann  tú  go  bhfuil  na  rái�s  seo  �or  nó  

bréagach?  

  1. 

Tá  muin�

r  na  hÉire

ann  an-­‐chaird

iúil.  

2. 

Ní  m

aith  leis  na  hÉireannaigh  bheith  ag  gearán.  

3. 

Tá  ‘saol  an  phobail’  an-­‐tábhachtach  do  na  hÉireannaigh.  

4. 

Caith

eann  muin�

r  na  hÉire

ann  go  maith  le  daoine  aosta.  

5. 

Ní  m

aith  leis  na  hÉireannaigh  bheith  ag  labhairt  fúthu  féin.    

Cad  a  cheapann  an  duine  in  aice  leat?  

  Féachaigí  beirt  ar  an  gcom

hrá  seo:  

  Máire:  Cén  chaoi  a  bhfuil  tú  a  Sheáin?  

Seán:  G

o  maith,  go  maith,  agus  tú  féin?  

Máire:  Á

 go  breá,  aon  scéal  agat?  

Seán:  M

uise,  scéal  ar  b

ith  ar  chor  ar  b

ith.  Agus  a

gat  féin?  

Máire:  D

iabhal  mórán.  

Seán:  Tá  mo  dheirfiúr  le  pósadh  an  tseachtain  se

o  chugainn...  

Máire:  A

n  bhfuil?  Go  hiontach  ar  fad.  

  An  bhfuil  aon  ní  aisteach  faoi?  Pléigí.    

           Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine

             Iar

phlé  2  

59

60

Pléigh  na  ceisteanna  i  do  ghrúpa:  

  Cad  atá  ar  eolas  agat  faoin  Oire

achtas?  

        Cá  mbíonn  sé  ar  siúl  de  ghnáth?  

An  dtéann  tú  chuige  gach  bliain?  Cén  fáth?  

Cad  atá  ar  eolas  agat  faoi  na  pic�úir  thíos:  

   Ag  cur  aith

ne  ar  d

haoine

             Iar

phlé  4  

60

61

3C. A

g T

ab

ha

irt C

omh

air

le

   Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

         R

éaltc

hom

hart

haí  1

       

       

  An  fé

idir  

leat

 féin

 agu

s  an  

duin

e  in

 aic

e  le

at  n

a  ré

altc

hom

hart

haí  c

eart

a  a  

chea

ngal

 leis  

na  p

ic�ú

ir  ch

uí?  

An  R

eith

e    

  An  T

arbh

    An

 Cúp

la    

  An  P

ortá

n    

  An  L

eon  

  An  M

haig

hdea

n     An

 Mhe

á     An

 Sca

irp    

  An  S

aigh

deoi

r       An

 Gab

har    

  Iom

prói

r  an  

Uisc

e     N

a  hÉ

isc  

 

    Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e        

       Ré

altc

hom

hart

haí  2

        An

ois,

 an  

féid

ir  le

at  fé

in  a

gus  a

n  du

ine  

in  a

ice  

leat

 na  

dáta

í  ce

arta

 a  c

hean

gal  l

eis  n

a  pi

c�úi

r  chu

í?  

21  A

ibre

án  –

 21  

Beal

tain

e     24

 Meá

n  Fó

mha

ir  –  

23  D

eire

adh  

Fóm

hair  

22  N

olla

ig  –

 20  

Eaná

ir     21

 Már

ta  –

 20  

Aibr

eán  

  23  Iú

il  –  

22  L

únas

a     20

 Fea

bhra

 –  2

0  M

árta

      23

 Sam

hain

 –  2

1  N

olla

ig  

  22  B

ealta

ine  

–  21

 Mei

thea

mh  

  23  L

únas

a  –  

23  M

eán  

Fóm

hair  

    21

 Ean

áir  –

 19  

Feab

hra  

    24

 Dei

read

h  Fó

mha

ir  –  

22  

Sam

hain

 

22  M

eith

eam

h  –  

22  Iú

il    

62

    Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

         R

éaltc

hom

hart

haí  3

       

       

  1.  F

éach

 ar  a

n  dá

 cho

lún  

thío

s,  b

reac

 síos

 na  

difr

íoch

taí  a

 �

eice

ann  

tú  id

ir  an

 dá  

chol

ún.  C

ad  a

tá  a

g  an

 dui

ne  in

 ai

ce  le

at.    

Eaná

ir  M

í  Ean

áir  

Feab

hra  

Mí  F

eabh

ra  

Már

ta  

Mí  a

n  M

hárt

a  /  n

a  M

árta

 Ai

breá

n  M

í  (an

)  Aib

reái

n  Be

alta

ine  

Mí  n

a  Be

alta

ine  

Mei

thea

mh  

Mí  a

n  M

heith

imh  

Iúil  

Mí  I

úil  

Lúna

sa  

Mí  L

únas

a  M

eán  

Fóm

hair  

Mí  M

heán

 Fóm

hair  

Deire

adh  

Fóm

hair  

Mí  D

heire

adh  

Fóm

hair  

Sam

hain

 M

í  na  

Sam

hna  

Nol

laig

 M

í  na  

Nol

lag  

2.  A

n  fé

idir  

libh  

na  h

athr

uith

e  th

uas  a

 mhí

niú?

 

    Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

     Ré

altc

hom

hart

haí  4

           

   

Féac

h  ar

 an  

tslí  

a  sc

ríobh

tar  n

a  dá

taí:  

 13

/06/

2012

      nó

     

13  M

eith

eam

h  20

12  

 Ac

h  fé

ach  

cona

s  a  d

eirt

ear  n

a  dá

taí:  

 An

 tríú

 lá  d

éag  

de  m

hí  a

n  M

heith

imh,

 dhá

 m

híle

 agu

s  a  d

ó  dh

éag.

       

  Cuir  

na  c

eist

eann

a  se

o  ar

 an  

duin

e  in

 aic

e  le

at:  

  1. Ca

thai

n  at

á  do

 bhr

eith

lá  /

 Cén

 bre

ithlá

 atá

 ag

at?  

2. Cé

n  ré

altc

hom

hart

ha  a

tá  a

gat?

   

63

Tá  n

a  ré

altc

hom

hart

haí  a

r  fad

 ans

eo  th

íos  a

gat  a

gus  t

á  12

 ré

altc

hom

hart

ha  a

g  do

 cha

ra  c

hom

h  m

aith

.  Léi

gí  n

a  ré

altc

hom

hart

haí  a

mac

h  os

 ard

 le  c

héile

,  cea

nn  a

r  che

ann  

agus

 ai

msí

gí  n

a  di

frío

chta

í  atá

   idi

r  an  

dá  le

agan

.    

     Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

           

           

Léam

h  1

       

       

  An  R

eith

e  Tá

 a  lá

n  fu

inni

mh  

agat

,  éire

oidh

 go

 mai

th  le

at  

sa  sc

rúdú

 m

atam

ai�c

e.  

An  T

arbh

 M

á  th

agan

n  bu

acha

ill  

deas

 i  do

 th

reo  

seac

hain

 é.  

An  C

úpla

 Ta

rlóid

h  �m

pist

e  do

 do

 cha

ra,  

caith

fidh  

tú  

folá

iream

h  a  

thab

hairt

 dó.

   

An  P

ortá

n  Tá

 rath

 agu

s  m

aoin

 i  nd

án  

duit,

 bai

n  ta

irbhe

 mai

th  

as.  

An  L

eon  

Is  d

uine

 ce

annd

ána  

tú,  b

ain  

úsái

d  as

 an  

tréi

th  

sin  in

niu.

   

An  M

haig

hdea

n  Tá

 an  

t-­‐ád

h  or

t  na  

laet

hant

a  se

o,  b

ain  

tria

il  as

 an  

lo�o

.  

An  M

heá  

Bí  sa

n  ai

rdea

ll,  tá

 ci

nnea

dh  m

ór  

le  d

éana

mh  

agat

 inni

u.  

An  S

cairp

 Ba

in  ú

sáid

 as  

d'ei

reab

all  

nim

hnea

ch  le

 do

 sprio

c  a  

bhai

nt  

amac

h.    

An  S

aigh

deoi

r  Ca

sfai

dh  tú

 le  

grá  

geal

 do  

chro

í  an  

tsea

chta

in  

seo.

 

An  G

abha

r  M

á  oi

brío

nn  

tú  g

o  cr

ua  n

í  th

eipfi

dh  o

rt  

sa  sc

rúdú

 am

árac

h.  

Iom

prói

r  an  

Uis

ce  

Tioc

faid

h  du

ine  

grán

na  

istea

ch  i  

do  

shao

l  –  b

í  cú

ram

ach.

 

Na  

hÉis

c  Se

acha

in  tú

 fé

in  a

r  an  

duin

e  a  

chui

rfidh

 ar  

bhea

lach

 na  

haim

hlea

sa  

tú.  

Tá  n

a  ré

altc

hom

hart

haí  a

r  fad

 ans

eo  th

íos  a

gat  a

gus  t

á  12

 ré

altc

hom

hart

ha  a

g  do

 cha

ra  c

hom

h  m

aith

.  Léi

gí  n

a  ré

altc

hom

hart

haí  a

mac

h  os

 ard

 le  c

héile

,  cea

nn  a

r  che

ann  

agus

 ai

msí

gí  n

a  di

frío

chta

í  atá

   idi

r  an  

dá  le

agan

.    

     Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

           

           

       Lé

amh  

2  

           

    An

 Rei

the  

Tá  a

 lán  

fuin

nim

h  ag

at,  é

ireoi

dh  

go  m

aith

 leat

 sa

 scrú

dú  

Béar

la.  

An  T

arbh

 M

á  th

agan

n  bu

acha

ill  

deas

 i  do

 th

reo  

fáil�

gh  

roim

he.  

An  C

úpla

 Ta

rlóid

h  �m

pist

e  do

 d’

ain�

n,  

caith

fidh  

tú  

folá

iream

h  a  

thab

hairt

 di.  

 

An  P

ortá

n  Tá

 rath

 i  nd

án  

duit,

 bai

n  ta

irbhe

 mai

th  

as.  

An  L

eon  

Is  d

uine

 sé

imh  

tú,  

bain

 úsá

id  a

s  an

 tréi

th  si

n  in

niu.

   

An  M

haig

hdea

n  Tá

 an  

t-­‐ád

h  or

t  na  

laet

hant

a  se

o,  b

ain  

tria

il  as

 an  

gcom

órta

s.  

An  M

heá  

Bí  c

úram

ach,

 tá

 cin

nead

h  m

ór  le

 dé

anam

h  ag

at  in

niu.

 

An  S

cairp

 Ba

in  ú

sáid

 as  

d’ei

reab

all  

nim

hnea

ch  le

 do

char

 a  

dhéa

nam

h  do

 dh

uine

 éig

in.    

An  S

aigh

deoi

r  Ca

sfai

dh  tú

 le  

grá  

geal

 do  

chro

í  i  

mbl

iana

.  

An  G

abha

r  M

á  oi

brío

nn  

tú  g

o  cr

ua  n

í  th

eipfi

dh  o

rt  

sa  sc

rúdú

 am

árac

h.  

Iom

prói

r  an  

Uis

ce  

Tioc

faid

h  du

ine  

grán

na  

istea

ch  i  

do  

shao

l  –  b

í  san

 ai

rdea

ll.  

Na  

hÉis

c  Se

acha

in  tú

 fé

in  a

r  an  

duin

e  a  

chui

rfidh

 ar  

bhea

lach

 an  

leas

a  tú

.  

       Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e        

           

         c

luic

he  1

       

       

  Le  g

earr

adh…

 

Tá  c

óisir

 mhó

r  ar  

siúl  a

r  an  

Sath

arn  

ach  

níl  a

on  n

í  le  

caith

eam

h  ag

am.  

Ba  m

haith

 liom

 dul

 ar

 an  

tura

s  sco

ile  

ach  

níl  m

o  ch

ara  

is  fe

arr  a

g  du

l.  

Rinn

e  m

é  m

’oba

ir  bh

aile

 Gha

eilg

e  ac

h  ch

aill  

mé  

í.  N

í  ch

reid

fidh  

an  

múi

nteo

ir  m

é.  

 

Tá  m

o  ch

ara  

is  fe

arr  a

g  siú

l  am

ach  

le  d

uine

 nac

h  m

aith

 liom

.    

Ní  m

aith

 leis  

an  

múi

nteo

ir  st

aire

 m

é.  

Is  fu

ath  

liom

 an  

rang

 mat

amai

�ce  

mar

 cai

thea

nn  a

n  m

úint

eoir  

go  h

olc  

liom

.  

Ní  m

aith

 liom

 an  

rang

 co

rpoi

deac

hais  

mar

 ní  d

uine

 acl

aí  

mé  

in  a

on  c

hor.  

Sílim

 go  

bhfu

il  m

o  ch

ailín

/  bhu

acha

ill  

ag  si

úl  a

mac

h  le

 du

ine  

eile

 cho

mh  

mai

th.    

Tá  d

alta

 ag  

imirt

 bu

laío

chta

 ar  m

o  ch

ara  

ach  

tá  e

agla

 or

m  ro

imh  

an  d

alta

 cé

anna

.  

Tá  m

o  m

háth

air  a

r  Facebo

ok  a

gus  

feic

eann

 sí  g

ach  

rud  

a  dh

éana

im.    

 

Tá  g

uthá

n  pó

ca  a

g  m

o  ch

uid  

caird

e  ar

 fa

d  ac

h  ní

l  cea

d  ag

amsa

 cea

nn  a

 bh

eith

 aga

m.  

Is  fu

ath  

liom

 te

anga

cha  

ach  

tá  

trí  c

inn  

le  d

éana

mh  

agam

 ar    

scoi

l.  

       Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e        

           

           

     cl

uich

e  2    

        Le

 gea

rrad

h…  

Tá  c

oinn

e  ag

am  

amár

ach  

den  

chéa

d  ua

ir  ag

us  tá

 m

é  an

-­‐ne

irbhí

seac

h.    

Tá  m

é  ta

r  éis  

boga

dh  ó

 scoi

l  eile

 ag

us  n

íl  ao

n  ch

aird

e  ag

am  sa

 sc

oil  n

ua.  

Tá  m

é  i  b

hfad

 nío

s  lú

 ná  

gach

 dui

ne  

eile

 sa  b

hlia

in  a

gus  

bíon

n  na

 dal

taí  e

ile  

ag  m

agad

h  fú

m.  

Tá  m

é  i  s

coil  

lán-­‐

Ghae

ilge  

ach  

níor

 tó

gadh

 le  G

aeilg

e  m

é  ag

us  tá

 sé  a

n-­‐de

acai

r.    

Tá  m

é    i  

scoi

l  lán

-­‐Gh

aeilg

e  ag

us  tá

 an

 ghr

áin  

agam

 ar  

an  n

Gaei

lge.

 

Tá  m

é  i  n

grá  

le  

duin

e  ac

h  ní

l  aon

 su

im  a

g  an

 dui

ne  

sin  io

nam

sa.  

Scrío

bh  d

uine

 dr

ochs

céal

 fúm

 ar  

Facebo

ok  a

gus  n

íl  ao

n  �

írinn

e  ag

 ba

int  l

eis.

 

Nío

r  mha

ith  li

om  

frea

stal

 ar  a

n  ol

lscoi

l  ach

 ní  

thui

gean

n  m

o  th

uism

itheo

irí  é

 sin

.  

Tá  a

n  ra

ng  m

ata  

an-­‐d

eaca

ir  do

m  

ach  

ceap

ann  

an  

múi

nteo

ir  go

 bhf

uil  

mé  

leisc

iúil.

 

Bíon

n  an

-­‐bhr

ú  or

m  

aim

sir  n

a  sc

rúdu

ithe  

agus

 ith

im  se

aclá

id  g

an  

stad

 gan

 stao

nadh

 

Níl  

aon  

chai

rde  

agam

 sa  ra

ng  

Frai

ncise

 agu

s  ní  

mai

th  li

om  a

n  te

anga

 dá  

bhar

r.  

Tá  sp

éacl

aí  m

óra  

�ubh

a  ag

am  a

gus  

bíon

n  ga

ch  d

uine

 ag

 spoc

hadh

 asa

m.    

64

        Ag  

tabh

airt

 com

hairl

e      

           

           

       clu

iche

 3  

           

    Fé

ach  

ar  n

a  sl

ite  é

agsú

la  c

hun  

com

hairl

e  a  

thab

hairt

:    

 Ba

 che

art  d

uit  …

……

……

……

……

……

……

…..  

a  dh

éana

mh!

     

Ba  c

hóir  

duit  

……

……

……

……

……

……

……

..  a  

ithe!

   

Mho

lfain

n  du

it  la

bhai

rt  le

 ……

……

……

……

……

……

……

..!  

   

An  m

odh  

orda

ithe  

Téig

h…  

Labh

air…

 Fa

igh…

.  Dé

an…

   

Ná  

bac  

Ná  

déan

 N

á  hi

th  

Ná  

glac

 

65

66

3D. M

o Sh

ean

mh

áth

air

   Mo  sheanm

háthair

           R

éamhphlé  

             

   

Bí  ag  obair  leis  n

a  daoine  i  do  ghrúpa  agus  cuirigí  na  

ceisteanna  se

o  ar  a  chéile.  

            1. Cé

 mhé

ad  se

anm

háth

air  n

ó  se

anat

hair  

atá  

agat

?  

2. Cé

n  ao

is  at

á  ag

 an  

duin

e  is  

sine  

a  bh

fuil  

caid

ream

h  ag

at  le

is?  

3. An

 labh

raío

nn  tú

 faoi

 gac

h  ru

d  le

is  an

 dui

ne  si

n?  

Tabh

air  s

ampl

aí.  

4. Cé

n  te

anga

 a  la

bhra

íonn

 tú  le

is  an

 dui

ne  si

n?  

5. An

 mba

inea

nn  a

n  du

ine  

sin  ú

sáid

 as  t

eang

a  ag

us  

focl

óir  a

tá  b

eagá

inín

 sean

aim

sear

tha,

 dar

 leat

?  Ta

bhai

r  sam

plaí

.    

   Mo  sheanm

háthair

                           R

éamhobair  

             

   

Sula  n-­‐éisteann  tú  leis  an  mír  féach  ar  na  focail  seo  thíos.  An  

féidir  leat  féin  agus  a

n  duine  in  aice  leat  na  focail  ar  chlé  a  

mheaitseáil  leis  na  focail  ar  dheis.  B’�

éidir  n

ach  mbeidh  na  fo

cail  ar  

fad  ar  eolas  agat  ach  tá  cosúlachtaí  eatarthu  agus  beidh  sibh  in  ann  

buille  faoi  th

uairim  a  th

abhairt.  

             

An  Caighdeán  

Do  leagan  

féin  

1. d

há  c

hloi

gean

n  dé

ag  

2. s

tóca

igh  

3. g

irsea

cha  

(í)  

4. u

ilig  

5. a

r  fos

tú  

6. i

onta

ch  m

aith

 7. c

hun  

an  b

haile

 8. c

ha/c

ha/c

han  

9. f

ánár

 gco

inne

 10

. cha

 d�o

cfad

h  11

. ag  

mea

s  12

. ach

an  ru

d  13

. dha

th  a

r  bith

 14

. sa  

chist

eana

ch  

15. i  

dtól

amh  

a. a

g  ce

apad

h  b. f

osta

ithe  

c. g

ach  

rud  

d. i

 gcó

naí  

e. s

a  ch

is�n  

f. ab

haile

 g. b

uach

aillí

 h. f

aic  

i. ní

 féid

ir  j. 

an-­‐m

haith

 k. a

r  fad

 l. 

dáré

ag  

m. c

ailín

í  n. a

r  ár  s

on  

o. n

í  /  n

íor  

Leag

an  

Ulta

ch  

   Mo  sheanm

háthair

         Éis

teacht  1

           

   

Éist  le  Cáit  U

í  Fhearraigh  (Cit  Phroinsias)  ag  déanam

h  cur  

síos  ar  a

 teaghlach  agus  ar  b

hás  a

 máthar.    

  1. Éis

t  lei

s  an  

mír  

uair  

amhá

in  tr

íd  sí

os  g

an  

stop

adh  

agus

 ans

in  b

reac

 síos

 gac

h  ru

d  a  

thui

g  tú

 tar  é

is  du

it  éi

stea

cht  l

éi.  

2. Ca

d  a  

bhí  a

g  an

 dui

ne  in

 aic

e  le

at?  

3. Is  

píos

a  an

-­‐dea

cair  

é  se

o,  c

én  fá

th?  

4. Cé

n  fá

th  a

 bhf

uil  s

é  ní

os  d

eacr

a  se

anda

oine

 a  

thui

scin

t  ná  

daoi

ne  a

r  cho

mha

ois  l

eat  f

éin,

 da

r  lea

t?  

     

   Mo  sheanm

háthair

         Éis

teacht  2

         

  Éist  leis  an  mír  arís  anois  agus  a

n  scrip

t  á  léam

h  agat.    

  Cáit  Uí  Fhearraigh  (Cit  Phroinsias)  as  a

n  Ardaí  Bheag,  G

ort  a’  Choirce,  

Contae  Dhún  na  nGa

ll,  ag  cur  síos  a

r  a  hóige.  

Dhá  

chlo

igea

nn  d

éag,

 seise

ar  st

ócai

gh  a

gus  s

eise

ar  g

irsea

cha.

 Bhí

 teac

h  ce

ann  

tuí  a

gain

n  ag

us  le

ath  

de  in

a  sc

láta

í,  se

omra

 sclá

taí.  

Seom

ra  

amhá

in  sí

os  a

gus  s

eom

ra  e

ile  su

as,  b

hí  m

uid  

uilig

 inár

 gcó

naí  

ansin

.    

  Cad  é  faoin  chuid  eile  den  te

aghlach,  an  raibh  sia

dsan

 ar  fostú  ch

omh  

maith  nó…

?  

Bhí,  

bhí  b

huel

,  bhí

 an  

chui

d  is  

sine  

den  

teag

hlac

h.  B

hí  m

ise  a

r  an  

naoú

 du

ine  

agus

 mo  

chui

d  de

arth

áire

acha

 cui

d  ac

u,  c

huai

gh  si

adsa

n  go

 hA

lbai

n  sa

n  am

 sin  

agus

 bhí

 siad

 iont

ach  

mai

th.  C

huir  

siad  

airg

ead  

‘na  

bhai

le  c

huga

inn  

agus

 bhí

 m’a

thai

r,  bh

í  m’a

thai

r,  bh

í  sé  

iont

ach  

mai

th  d

úinn

,  bhí

 ath

air  i

onta

ch  m

aith

 aga

inn.

 

  Cad  é  an

 aois  a

 bhí  tú

 nua

ir  a  fuair  d

o  mhá

thair  b

ás,  a  Chit?  

Ceith

re  b

liana

 déa

g,  b

hí  m

é  ar

 fost

ú  am

uigh

 ar  a

n  La

gan  

agus

 cha

 

raib

h  a  

�io

s  aga

m  g

o  ra

ibh  

sí  m

arbh

 nó  

a  dh

ath,

 agu

s  cha

r  chu

ir  sia

d  

fáná

r  gco

inne

 nó  

a  dh

ath  

ar  b

ith.  B

hí  d

há  d

hear

thái

r  dom

 am

uigh

 ar  

fost

ú,  S

eam

us  a

gus  E

oin,

 agu

s  sin

 an  

t-­‐am

 a  b

hí  n

a  tr

iobl

óidí

 ans

eo  

agus

 bhí

 na  railleacha  

tógt

ha  th

uas  a

r  na,

 de  

na,  m

ar  a

 déa

rfá,

 den

 

railroa

d  ag

us  c

ha  d

�ocf

adh  

linn,

   

67

68

   Mo  sheanm

háthair

         Éis

teacht  3  

         

    char

 chu

ir  sia

d  sc

éala

 ar  b

ith  n

ó  ch

a  bh

eadh

 mé  

sa  b

haile

 in  a

m  le

 í  a  

�ei

ceái

l,  ch

an  �

aca  

mise

 mo  

mhá

thai

r  mar

bh  ri

amh.  

Cuire

adh  

í,  tá

 mé  

ag  m

eas,

 lár  a

n  Ai

breá

in.  A

gus  a

nsin

,  ag  

teac

ht  is

teac

h  

ar  a

n  tr

aein

 dom

 bhí

 bea

n  (d

uine

 de  

na  c

omha

rsa)

 fost

a  ar

 an  

trae

in  a

gus  c

huir  

sí  ce

ist  o

rm,  c

huir  

sí  ce

ist  ‘c

é  m

é’  a

gus  a

chan

 rud  

mar

 sin  

agus

 dúi

rt  sí

 ‘Arb

 é  tu

sa  a

r  cui

read

h  do

 mhá

thai

r?  ‘O

rú  

chan

 mé’

 a  d

úirt

 mise

,  ‘ch

ar  c

uire

adh  

mo  

mhá

thai

r’  a  

dúirt

 mise

.  

‘Sm

aoin

eoid

h  m

é  an

ois’

 a  d

úirt

 sí  ‘a

n  bh

fuil  

bean

 ag  

d’un

cail  

a  

bhfu

il  M

ary  

uirt

hi,  M

ary  

Colm

?’  A

gus  d

úirt

 mise

 ‘bhí

’.  ‘A

h  bh

uel’  

a  

dúirt

 sí,  ‘

sin  a

n  bh

ean  

a  cu

iread

h’.  B

ut  c

ha  d

�ocf

adh  

liom

sa  a

 stad

 

a  sm

aoin

�ú  a

ir,  a

gus  a

g  sm

aoin

�ú  a

gus  a

g  sm

aoin

�ú  a

ir.  A

gus,

 mo  

dhea

rthá

ir,  m

heet

áil  s

é  m

é  ab

hus  a

g  te

ach  

Phái

dí  É

amai

nn  m

ar  a

 

thug

 siad

 san  

am  si

n  ai

r  agu

s  cha

r  dhú

irt  sé

 dha

th  a

r  bith

 liom

 

agus

 cha

r,  ci

bé  c

én  d

óigh

,  bhí

 mise

 cho

mh  

scar

aith

e  (s

canr

aith

e)  

agus

 cha

r  chu

ir  m

é  ce

ist  a

r  bith

 air.

 Ach

 bhí

 leab

a  sa

 chi

stea

nach

 

agus

 i  dt

ólam

h  bh

íodh

 mo  

mhá

thai

r  ina

 luí  s

a  ch

istea

nach

 agu

s  

nuai

r  a  c

huai

gh  m

é  go

 d�  

an  d

oras

 cho

naic

 mé  

nach

 raib

h  sí  

sa  

leab

a.  B

hí  a

 �io

s  aga

m  a

nsin

 go  

raib

h  sí  

mar

bh.    

 

       Mo  sheanm

háthair

                       P

lé  1

       

  Is  tu

sa  a

n  le

anbh

 sa  g

hria

nghr

af.  A

n  bh

liain

 195

0  at

á  an

n.  F

éach

 ar

 na  

ceist

eann

a  ar

 an  

sleam

hnán

 ‘Plé

 4’  a

gus  b

í  in  

ann  

na  

ceist

eann

a  a  

�re

agai

rt.  B

ain  

úsái

d  as

 do  

sham

hlaí

ocht

!    

69

       Mo  sheanm

háthair

                       P

lé  2

     

Is  tu

sa  d

uine

 de  

na  p

áis�

 sa  g

hria

nghr

af.  A

n  bh

liain

 196

9  at

á  an

n.  

Féac

h  ar

 na  

ceist

eann

a  ar

 an  

sleam

hnán

 ‘Plé

 4’  a

gus  b

í  in  

ann  

na  

ceist

eann

a  a  

�re

agai

rt.  B

ain  

úsái

d  as

 do  

sham

hlaí

ocht

!    

       Mo  sheanm

háthair

                       P

lé  3

 

Is  tu

sa  d

uine

 de  

na  p

áis�

 sa  g

hria

nghr

af.  A

n  bh

liain

 199

0  at

á  an

n.  

Féac

h  ar

 na  

ceist

eann

a  ar

 an  

sleam

hnán

 ‘Plé

 4’  a

gus  b

í  in  

ann  

na  

ceist

eann

a  a  

�re

agai

rt.  B

ain  

úsái

d  as

 do  

sham

hlaí

ocht

!    

   Mo  sheanm

háthair

                       P

lé  4

 

1. C

én  a

ois  a

tá  tú

 sa  g

hria

nghr

af  a

gus  c

én  b

hlia

in  

atá  

ann?

 

2. C

é  m

héad

 dei

rfiúr

acha

 agu

s  dea

rthá

ireac

ha  a

tá  

agat

?  Ag

us,  a

n  bh

fuil  

mór

án  c

ol  c

eath

rach

a  ag

us  a

in�n

í  agu

s  unc

ailí  

agat

?  

3. C

á  bh

fuil  

tú  i  

do  c

hóna

í  agu

s  cén

 cin

eál  á

ite  í?

 

4. D

éan  

cur  s

íos  a

r  do  

scoi

l.  Cé

n  ci

neál

 scoi

le  í  

agus

 an

 bhf

uil  n

a  m

úint

eoirí

 atá

 aga

t  go  

deas

?  

5. A

n  m

bíon

n  tú

 ag  

cabh

rú  �

mpe

all  a

n  �  

sa  

bhai

le?  

Cad  

iad  

na  ru

daí  a

 bhí

onn  

le  d

éana

mh  

agat

?  

6. A

n  bh

fuil  

mór

án  c

aird

e  ag

at?  

Inis  

dom

 faoi

 do  

char

a  is  

fear

r.  

70

71

3E. M

o T

hea

gh

lach

1. An

 féidir  leat  a  rá

 go  cruinn

 cé  mhé

ad  

 dearthá

ir  agus  deirfiúr  atá  agat?  

Uairean

ta  bíonn

 an  úsáid  a  bh

aintear  a

s  na  hu

imhreacha  

pearsanta  (beirt,  triú

r,  ceathrar  etc.)  be

agán

 éagsúil  ó  

Ghaelta

cht  g

o  Ga

eltacht  a

gus  s

a  Ch

aigh

deán

.  Cinn�

gh,  

mar  sin,  go  bh

fuil  an

 méid  a  de

ir  tú  ceart  ó  th

aobh

 na  

canú

na  de  nó

 ó  th

aobh

 an  Ch

aigh

deáin  de

.  Ná  bíod

h  rud  

éigin  á  rá  agat  n

ach  bh

fuil  an

seo  ná

 ansiúd!  

                2.    An  féidir  leat  a  rá

 go  cruinn

 cén

 áit  a  dtagan

n  tú  sa

 teaghlach?  i.e.  An  du

ine  is  sin

e,  an  

duine  sa  lár,  an

 duine

 is  óige,  páiste  ao

nair  

agus  araile.  B

eidh

 an  briathar  ‘Is’  ag  teastáil  

uait.  

   

   Mo  theaghlach    

                           Réamhobair  1  

               

 

Bí  ag  ob

air  leis  a

n  du

ine  in  aice  leat  agu

s  cuirig

í  an  

leagan

 ceart  den

 �ocal  ‘b

liain’  sna

 bearnaí.  

  1. Ao

n  __

____

____

__  déag  

2. Dh

á  __

____

____

__  déag  

3. Trí  ___

____

____

_  dé

ag  

4. Ce

ithre  ___

____

____

_  dé

ag  

5. Cú

ig  ___

____

____

_  dé

ag  

6. Sé  ___

____

____

_  dé

ag  

7. Seacht  ___

____

____

_  dé

ag  

8. Ocht  _

____

____

___  dé

ag  

9. Nao

i  ___

____

____

_  dé

ag  

10. F

iche

 ___

____

____

_    

                       Mo  theaghlach    

                           Réamhobair  2  

               

 

72

Lig  ort  féin  gu

r  tusa  an

 duine

 atá  i  gceist  le  ‘M

ise’  

thíos  i  ngach  cás.  A

bair  cé  m

héad

 dearthá

ir  agus  

deirfi

úr  atá  agat  a

gus  c

én  áit  a  dtagan

n  tú  sa

 chlann

.  Bíodh

 an  méid  a  de

ir  tú  cruinn,  ceart.  

  1. Mise:  15,  Pád

raig:  1

3,  Séamus:  1

1.  

2. Ca

itríona

:17,  Mise:  14.  

3. Miche

lle:  1

8,  Sinéad:  16,  Mise:  13.  

4. Niall:  19,  Don

ncha

:  17,  Mise:  15,  Sorcha:  

12,  Jim

í:  9.  

5. Mise:  14.  

         Mo  theaghlach    

                           Réamhobair  3  

               

 

Tá  deartháir  amháin  ag  Róisín  Ní  Chéileachair  ó  

Phobalscoil  Chorca  Dhuibhne.  Léigh  an  cur  síos  seo  a  

thugann  sí  ar  an  gcaidreamh  atá  eatarthu:  

  An  bhfuil  d

earthá

ireac

ha  agu

s  deirfiúrac

ha  aga

t?  

Tá  dearthá

ir  am

háin  agam.  Tá  sé  níos  ó

ige  ná

 mé.  Tá  sé  sa

 tríú  bliain.  

  Agus  co

nas  a

 réi�on

n  sib

h  le  ch

éile?  

Go  m

aith,  is  d

ócha

,  ach  uairean

ta  déana

imse  ru

d  éigin  nó

 dé

anan

n  sé  sin  rud  éigin  agus  bím

id  i  muine

ál  a  ché

ile.  

  Cona

s  a  ré

i�gh

 sibh

 le  ch

éile  nua

ir  a  bh

í  sibh  be

ag?  

Ó  nua

ir  a  bh

íomar  beag  bh

í  gach  rud  go

 breá.  Ní  chu

irimis  

isteach  ar  a

 ché

ile  go  de

o.  Bhíom

ar  an-­‐mhó

r  le  chéile  nua

ir  a  bh

íomar  óg.  

  Cathain  a  d’athraigh

 ruda

í  ansin?  

Is  dócha

 nua

ir  a  tháinig  mé  go

 d�  an

 mhe

ánscoil.  Ní  

rabh

amar  cho

mh  mór  le  ché

ile  ansin  is  a  bhíom

ar  nua

ir  a  

bhíomar  níos  ó

ige.  Agu

s  ansin,  is  d

ócha

 nach  raibh  pu

inn  

ama  againn

 dá  chéile.  D

’athraigh  ruda

í  an  ua

ir  sin

.  

       Mo  theaghlach    

                                         Léamh  

               

 

73

Pléigh

 na  ceisteann

a  seo  leis  an

 duine

 in  aice  leat:  

  1. A

n  bh

fuil  de

artháireacha

 agu

s  de

irfiúracha

 agat?  

2. A

n  réi�on

n  sib

h  go

 maith  le  ché

ile  na  

laetha

nta  seo?  

3. A

n  bh

fuil  suim

 agaibh  sna  ruda

í  céann

a?  

Cén  cine

ál  ru

daí  a  th

aitníonn

 leo  siú

d  (ceo

l,  cláracha

 teili�se,  caitheamh  

aimsire)?  

4. A

n  bh

fuil  de

alramh  agat  le  do  

dhearthá

ireacha

 /  de

irfiúracha

?    

5. A

n  tusa  an  du

ine  is  sin

e  nó

 an  du

ine  is  

óige?  Cé

 acu  is  fe

arr,  da

r  leat?  

   Mo  theaghlach    

                                     Iarphlé  1  

               

 

A:  Gan

 féacha

int  siar  a

r  an  bp

íosa  a  bhí  le  rá

 ag  Ró

isín,  

an  fé

idir  leat  na  ruda

í  seo

 a  lean

as  a  rá

 as  G

aeilge?  

Scrío

bh  síos  i  do

 chó

ipleab

har  iad

.  

  1. Ho

w  do  you  get  o

n  with

 one

 ano

ther?  

2. Do

 you

 get  on  well  w

ith  one

 ano

ther?  

3. We’re  very  close.  

4. We  fig

ht.  

  B:    Cuir  G

aeilge  ar  na  focail  seo:  

 1. 

first  cou

sin:

 ___

____

____

____

____

____

 2. 

second

 cou

sin:

   ___

____

____

____

____

____

 3. 

mothe

r  in  law:

   ___

____

____

____

____

____

 4. 

father  in  law:

   ___

____

____

____

____

____

 5. 

godm

othe

r:    ___

____

____

____

____

____

 6. 

godfathe

r:    ___

____

____

____

____

____

 7. 

twins  /

 half-­‐twin:    ___

____

____

____

____

____

 8. 

a  coup

le:  

   ___

____

____

____

____

____

 9. 

adop

ted:  

   ___

____

____

____

____

____

       Mo  theaghlach    

                                   Iarobair  2  

               

 

74

Féach  ar  na  na

than

na  cainte  seo  a  

úsáidtear  c

hun  cur  síos  a

r  cha

idrim

h.  

An  dtuigeann

 tú  iad  ar  fa

d?  An  féidir  

leat  cur  leis  an

 liosta  tú

 féin?  

   Bímid  i  muine

ál  a  ché

ile.  

 Bímid  ag  achran

n.  

 Éirío

nn  troide

anna

 ead

rainn.  

 Bíon

n  sé/sí  ag  scéachtaint  

(sceith

eadh

)  orm

 go  d�

 Mam

 is  

Daid.  

 Cu

irimid  isteach  go

 mór  ar  a

 ché

ile.  

 Ré

i�mid  go  breá.  

 Táim

id  an-­‐mhó

r  le  chéile.  

 Ní  chu

irimid  isteach  ná

 amach  ar  a  

chéile.  

   Mo  theaghlach    

                                   Iarobair  3  

               

 

Tá  córas  sp

eisia

lta  in  Éirinn

 ann

 do  shloinnte.  Is  córas  é  atá  in  

úsáid  leis  na

 mílte  bliain.  

  A:  Tug

ann    sloinn

te  Éire

anna

cha  eo

las  d

úinn

 faoin  du

ine.  

Féach  ar  na  rái�s  thíos  agu

s  aba

ir  an

 bhfuil  siad  �o

r  nó  

bréagach.  

  1. Bíon

n  a  �ios  a

gainn  ón

 sloinn

e  pé

 acu  an  be

an  nó  fear  atá  i  

gceist.

 FÍOR  nó

 BRÉ

AGAC

H  2. Bíon

n  a  �ios  a

gainn  ón

 sloinn

e  pé

 acu  an  bh

fuil  an

 fear  

pósta  nó

 nach  bh

fuil.

   FÍOR  nó

 BRÉ

AGAC

H  3. Bíon

n  a  �ios  a

gainn  ón

 sloinn

e  pé

 acu  an  bh

fuil  an

 bhe

an  

pósta  nó

 nach  bh

fuil.

   FÍOR  nó

 BRÉ

AGAC

H  4. Bíon

n  na

 sloinn

te  céann

a  le  fá

il  i  ngach  áit  sa  �r.

   FÍOR  nó

 BRÉ

AGAC

H       B:  

 Úsáidtear  córas  sp

eisia

lta  ainmnithe  sa  Gha

eltacht  –

 in  iona

d  slo

inne

 an  du

ine  a  úsáid,  úsáidtear  ainm  baiste  a  

atha

r  (nó

 uairean

ta  a  m

háthar).  Pléigh

 é  se

o  leis  an

 duine

 in  

aice  leat  agu

s  (i)  sm

aoinígí  ar  sha

mplaí  ó  bhu

r  gcean

tar  féin  

(má  tá  sibh

 in  bhu

r  gcóna

í  sa  Gh

aelta

cht)  agu

s  (ii)  déana

igí  

amach  cén  t-­‐ainm

 Gaelta

chta  atá/a  bhe

adh  ort  féin!  

       Mo  theaghlach                                                              Iarobair  4    

 

Féach  ar  an  dá

 lánú

in  phó

sta  agus  freagair  na

 ceisteann

a:  

 Síle  Ní  Chonchúir  agus  Aodán  Ó  Muirí  

             Aoife  Nic  Craith  &  Seamus  Mac  Giolla  Bhríde  

                                                                                             

                               

1. Cé

n  slo

inne

 atá  ar  S

híle  agu

s  ar  A

oife  ano

is  agus  iad  pó

sta?  

2. Cé

n  slo

inne

 a  bhe

adh  ar  m

hic  na

 lánú

ineacha?  

3. Cé

n  slo

inne

 a  bhe

adh  ar  iníona

cha  na

 lánú

ineacha?  

4. Cé

n  slo

inne

 atá  ort  fé

in?  An

 mba

ineann

 tú  úsáid  as  d

o  shloinne

 i  nG

aeilge  nó

 i  mBé

arla,  cén

 fáth?    

 

   Mo  theaghlach  

                                                           Iarobair  5  

D’ainm  as  Gaeilge  

A:    Léigh  an

 píosa  gearr  se

o  agus  déan  nó

ta  de  na

 focail  na

ch  

 dtuigeann

 tú.  

  Fadó

,  ní  b

híod

h  ce

ad  a

g  m

uint

ir  na

 Gae

ltach

ta  a

 n-­‐a

inm

 a  

thab

hairt

 as  

Gae

ilge  

le  h

agha

idh  

aon  

ghnó

 oifi

giúi

l.  Bh

íodh

 du

alga

s  or

thu  

an  le

agan

 Béa

rla  d

á  sl

oinn

e  a  

chur

 ar  t

heas

tas  

brei

the  

a  le

anaí

,  mar

 sha

mpl

a,  a

gus  

ar  c

háip

éisí

 a  b

hain

 le  

húin

éire

acht

 tí  –

 aon

 rud  

oifig

iúil  

agus

 dlít

hiúi

l.  D

eirt

í  le  

mui

ntir  

na  G

aelta

chta

 a  d

’insí

odh  

a  n-­‐

ainm

 as  

Gae

ilge,

   rud

aí  a

r  nós

 “Y

ou  m

ust  p

ut  y

our  n

ame  

in  E

nglis

h.  T

his  

is  a

n  offi

cial

 do

cum

ent.”

    Th

áini

g  at

hrú  

ar  a

n  ria

il  si

n  de

 réir  

a  ch

éile

 ach

 thóg

 sé  

tam

all  

fada

 ar  o

ifigi

gh  ri

alta

is  a

 meo

n  a  

athr

ú.  F

iú  s

a  lá

 atá

 inni

u  an

n,  

cloi

sfidh

 tú  o

ifigi

gh  a

g  rá

 ruda

í  cos

úil  l

e  ‘W

hat’s

 that

 in  

Engl

ish?

”  nó

 “Th

e  co

mpu

ter  c

an’t  

do  fa

das.

”      

  Tá  a

n  dr

ochn

ós  s

in  a

g  la

ghdú

 i  gc

ónaí

 a  b

huío

chas

 do  

chúr

saí  

trae

nála

 agu

s  fe

asac

hta  

atá  

déan

ta  le

 dao

ine  

atá  

ag  o

bair  

san  

Earn

áil  P

hoib

lí.  

    B:  Pléigh  an

 che

ist  se

o  leis  an

 duine

 in  aice  leat.  

An  m

bíon

n  de

acrachtaí  agatsa  ria

mh  nu

air  a

 úsáideann

 tú  do  

shloinne

 i  nG

aeilge?  Tab

hair  samplaí.  

 Mo  theaghlach  

                                                           Iarobair  6  

75

Earráid  chomónta!  

Uairean

ta  cloise

ann  tú  fo

ghlaim

eoirí  Gaeilge  

ag  rá

 ruda

í  cosúil  le  *‘be

irt  dha

oine

’  nó  

*‘ceathrar  dao

ine’.  

  Tá  sé

 sin  míche

art  –

 is  dócha

 gur  aistriú

chán

 díreach  ón

 mBé

arla  is  cúis  leis  a

n  earráid.  

  Ná  dé

an  dearm

ad  go  gciallaíonn

 an  focal  beirt  

two  pe

ople  agu

s  triúr  three

 peo

ple  agus  m

ar  

sin  de.  Dá  bh

rí  sin

,  ní  féidir  a

n  focal  ‘da

oine

’  a  

úsáid  leis  na

 huimhreacha  pe

arsanta.  

  Is  fé

idir,  áfach,  an  cine

ál  duine

 atá  i  gceist  

a  lua.  M

ar  sh

ampla:  

  

triúr  d

altaí  

 ceathrar  dochtúirí    

 seise

ar  peilead

óirí  

       Mo  theaghlach    

                                   Iarobair  7

               

 

76

77

3F. T

réit

he

da

oin

e

    Tré

ithe  

daoi

ne  

                 c

luiche

 1  

             

   

1.  F

laith

iúil  

 2.

 Sua

rach

   3.

 Féi

nmhu

inín

each

 4.

 Lei

thle

asac

h    

5.  D

eisb

héal

ach  

 6.

 Sot

alac

h    

7.  C

ineá

lta  /  

Cnea

sta  

 8.

 Lei

sciú

il    

9.  C

eann

dána

 10

.  Sea

rbha

sach

   11

.  Díli

s    12

.  Clis

te  

13.  R

échú

iseac

h    

14.  C

aird

iúil  

15.  M

acán

ta  /  

Ionr

aic  

 16

.  Goi

lliún

ach  

 

    Tré

ithe  

daoi

ne  

                 c

luiche

 2  

             

   

Is  m

aith

 le  

Síle

 a  b

hfui

l  ai

ci  a

 roin

nt  

le  d

aoin

e  ei

le  

Ní  m

aith

 le  

Pól  a

irgea

d  a  

chai

thea

mh  

Tuig

eann

 M

áire

 gur

 du

ine  

cum

asac

h  í  

Bíon

n  Se

án  

ag  

smao

inea

mh  

air  f

éin  

i  gc

ónaí

 

Is  c

aint

eoir  

breá

 é  T

om  

agus

 tá  sé

 go  

mai

th  a

g  dí

ospó

ireac

ht  

Crei

dean

n  Si

obhá

n  go

 bh

fuil  

sí  ní

os  

fear

r  ná  

daoi

ne  e

ile  

Is  d

uine

 an-­‐

deas

 é  C

ian,

 ca

ithea

nn  sé

 go

 mai

th  le

 da

oine

 i  gc

ónaí

 

Ní  m

aith

 le  

Fion

a  ao

n  ob

air  a

 dh

éana

mh  

Nua

ir  is  

mia

n  le

 hAo

ife  ru

d  a  

dhéa

nam

h  dé

anfa

idh  

sí  é  

is  cu

ma  

cad  

a  th

arló

idh  

Deir  

Pádr

aig  

ruda

í  nac

h  m

bíon

n  go

 de

as  g

o  m

inic

 

Is  c

ara  

an-­‐

mha

ith  í  

Nia

mh,

 se

asfa

idh  

sí  le

at  i  

gcón

aí  

Tuig

eann

 Ian  

gach

 rud  

go  

héas

ca  a

r  an  

scoi

l  gan

 aon

 st

ró  

Ní  c

huire

ann  

aon  

ní  is

teac

h  nó

 am

ach  

ar  

Bhríd

 

Deir  

Laur

a  ‘h

áigh

’  le  

gach

 dui

ne  i  

gcón

aí  

Insío

nn  F

ionn

 an

 �íri

nne  

i  gc

ónaí

 

Cuire

ann  

a  nd

eir  d

aoin

e  fú

ithi  i

stea

ch  

ar  N

uala

 go  

héas

ca  

 

78

    Tré

ithe  

daoi

ne  

             

Réam

hphl

é    

           

    1. R

oghn

aigh

 cei

thre

 thré

ith  ó

 na  

tréi

the  

atá  

díre

ach  

pléi

te  a

gat  a

tá  �

or  fú

t  féi

n  ag

us  sc

ríobh

 síos

 i  do

 ch

óipl

eabh

ar  ia

d.  N

á  lig

 don

 dui

ne  in

 aic

e  le

at  ia

d  a  

�ei

ceái

l,  tá

 seise

an  a

g  dé

anam

h  am

hlai

dh.  

2. C

aith

fidh  

sibh  

an  c

heist

 thío

s  a  c

hur  a

r  a  c

héile

 go  

d�  

go  b

hfui

l  na  

ceith

re  th

réith

 faig

hte  

agai

bh:  

 An  

duin

e  __

____

____

____

___  

tú?  

    3. N

í  féi

dir  a

ch  a

n  fr

eagr

a  go

nta  

a  th

abha

irt,  a

n  bh

fuil  

a  �

ios  a

gat  c

ad  é

?  

4. Is

 é  a

n  du

ine  

a  ai

msío

nn  n

a  ce

ithre

 thré

ith  a

r  dtú

s  an  

buai

teoi

r.  

5. A

n  síl

eann

 tú  g

o  bh

fuil  

na  tr

éith

e  a  

rogh

naig

h  an

 du

ine  

in  a

ice  

leat

 �or

 faoi

?  Cé

n  fá

th?  

 

    Tré

ithe  

daoi

ne  

             

Éist

each

t  1  

             

   

An  d

tuig

eann

 tú  n

a  fo

cail  

seo?

 Cén

 leag

an  a

tá  a

gat  f

éin?

 

Mór

 le  c

héile

,  dísp

eaga

dh  ,  

d’ao

n  gh

nó,  f

éith

 ghr

inn,

 mo  

dhal

ta  fé

in  

Éist

 le  D

eird

re  a

g  dé

anam

h  cu

r  sío

s  ar  a

 car

a  is  fe

arr  a

nois  

agus

 frea

gair  

na  cei

stea

nna  

thío

s:  

    1. Ca

d  is  

ainm

 do  

char

a  Dh

eird

re  a

gus  a

n  gc

aith

eann

 siad

 mór

án  a

ma  

le  c

héile

?  

2. An

 bhf

uil  s

iad  

ag  d

éana

mh  

na  n

-­‐ábh

ar  c

éann

a  ar

 an  

scoi

l?  M

ínig

h.  

3. Cé

n  fá

th  n

ach  

mai

th  le

 dao

ine  

áirit

he  M

áire

?  

4. Ca

d  ia

d  na

 tréi

the  

dear

fach

a  at

á  ai

ci?  

5. Ca

d  ia

d  na

 tréi

the  

diúl

tach

a  at

á  ai

ci?  

79

        Tré

ithe  

daoi

ne  

             

Éist

each

t  2  

             

   

Féac

h  ar

 an  

nath

 cai

nte  

seo  

a  bh

í  sa  

mhí

r:    

a  bh

eith  m

ór  le  duine

    An

 raib

h  sé

 ar  e

olas

 aga

t?  

  An  fé

idir  

leat

 féin

 agu

s  an  

duin

e  in

 aic

e  le

at  

smao

inea

mh  

ar  sh

lite  

eile

 chu

n  é  

a  rá

?     Fé

ach  

ar  a

n  na

th  se

o  an

ois:

   

ag  cur  olc  ar  d

huine  

    An  fé

idir  

leat

 féin

 agu

s  an  

duin

e  in

 aic

e  le

at  

smao

inea

mh  

ar  sh

lite  

eile

 chu

n  é  

a  rá

?          

    Tré

ithe  

daoi

ne  

                 Ia

rphl

é  1  

             

    Fé

ach  

ar  n

a  ha

bair�

 seo  

thío

s  fao

i  na  

nith

e  a  

dhéa

nann

 car

a  m

aith

 agu

s  cui

r  in  

ord  

tábh

acht

a  ia

d  trí  u

imhi

r  1  a

 chu

r  in  

aice

 leis  a

n  ab

airt  a

 che

apan

n  tu

sa  a

tá  tá

bhac

htac

h  ó  

thao

bh  

caird

is  d

e.  A

nsin

 cui

r  uim

hir  a

 dó  

in  a

ice  

leis  a

n  gc

éad  

abai

rt  

eile

 agu

s  ar  a

ghai

dh  m

ar  si

n  go

 d�  

uim

hir  a

 dei

ch.  

   Dé

anan

n  sé

/sí  m

’oba

ir  bh

aile

 dom

.  

 Éis

tean

n  sé

/sí  l

e  m

o  ch

uid  

fadh

bann

a  ar

 fad.

 

 Is  

duin

e  an

-­‐phr

ai�c

iúil  

é/í.  

 Tá

 sé/s

í  an-­‐

saib

hir.  

 Is  

breá

 leis/

léi  a

n  ce

ol  c

éann

a  lio

msa

.  

 Bí

onn  

an-­‐c

hrai

c  ag

ainn

 le  c

héile

.  

 Tá

 sé/s

í  an-­‐

dath

úil.  

 Ao

ntaí

onn  

sé/s

í  le  

gach

 rud  

a  de

irim

.  

 Tá

 aith

ne  a

gain

n  ar

 a  c

héile

 ó  b

hí  m

uid  

blia

in  d

’aoi

s.  

 Is  

duin

e  an

-­‐chl

iste  

é/í.  

      An

ois,  la

bhai

r  lei

s  an  

duin

e  in

 aice  

leat

.  An  

bhfu

il  an

 de

arca

dh  (o

utlo

ok)  c

éann

a  ag

aibh

 ar  c

ad  is

 car

a  m

aith

 ann

?    

 

    Tré

ithe  

daoi

ne  

                 Ia

rphl

é  2  

             

   

Cuir  

na  cei

stea

nna  

seo  

ar  a

n  du

ine  

in  a

ice  

leat

 faoi

 cha

ra  

éigi

n  dá

 c(h

)uid

.  Bí  i

n  an

n  frea

graí

 a  th

abha

irt  a

r  na  

ceiste

anna

 tú  fé

in  m

ar  b

eidh

 sé  a

g  cu

r  na  

gcei

stea

nna  

orts

a  ch

omh  

mai

th.    

    1. Ca

d  is  

ainm

 dó/

di?  

Cá  b

hfui

l  sé/

sí  in

a  c(

h)ón

aí?  

2. Ca

d  ia

d  na

 dea

-­‐thr

éith

e  at

á  ai

ge/a

ici?

 Tab

hair  

sam

plaí

.  

3. An

 bhf

uil  a

on  tr

éith

 nac

h  m

aith

 leat

 faoi

/fúi

thi?

 M

ínig

h.  

4. Ca

d  a  

dhéa

nann

 sibh

 nua

ir  a  

bhío

nn  a

m  sa

or  a

gaib

h?  

5. Cé

n  ch

uma  

atá  

air/

uirt

hi?  

6. Cé

 cho

mh  

fada

 is  a

tá  si

bh  m

ór  le

 ché

ile?  

7. Ar

 chu

ir  sé

/sí  o

lc  o

rt  ri

amh?

 Mín

igh.

 

8. Dé

an  c

ur  sí

os  a

r  an  

gcéa

d  ua

ir  a  

chas

 sibh

 le  c

héile

.    

    Tré

ithe  

daoi

ne  

                 Ia

rphl

é  3  

             

    Bí

 ag  

obai

r  lei

s  na  

daoi

ne  e

ile  i  

do  g

hrúp

a.  C

ad  ia

d  na

 tréi

the  

atá  

ag  n

a  da

oine

 cái

liúla

 seo,

 dar

 libh

?  Bí

gí  in

 ann

 a  rá

 cén

 fáth

 a  

gcea

pann

 sibh

 am

hlai

dh.  

80

81

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: An

tuis

eal g

airm

each

An  Tuiseal  Gairm

each

         

   

   Sula  bpléifim

id  an  tuise

al  gairm

each  déan  na  

ceisteanna  seo  leis  an  duine  in  aice  leat:  

  1. C

én  ru

d  é  tuise

al?  

2. A

n  mbaineann  na  tuisil  leis  a

n  ainm

�ocal  

amháin?  

3. A

n  mbaineann  na  tuisil  leis  a

n  nG

aeilge  

amháin?  

Tabhair  sam

pla  do

 gach  tuise

al:  

 An

 tuiseal  ainmne

ach  

An  tu

iseal  tab

hartha

ch    

An  tu

iseal  gairm

each  

An  tu

iseal  ginideach  

 

An  Tuiseal  Gairm

each        

   

       An

 raibh  an  ceart  agaibh?  

  1. Is  éard  is  tuise

al  ann  ná  an  t-­‐athrú  a  thagann  ar  

ainm

�ocal  ag  brath  ar  na  focail  eile  atá  �mpeall  

air.  

2. Athraíon

n  focail  eile  cho

mh  maith  i.e.  aidiachtaí  

ach  ní  tu

iseal  atá  i  gceist  ansin.  N

í  bhaineann  

tuisil  ach  amháin  le  hainm

�ocail.  

3. Tá  tu

isil  in  a  lán  teangacha  ar  fu

d  an  dom

hain,  

mar  sh

ampla,  sa

n  Fhionlainnis  agus  sa

 Ghréigis.  

Bhíodh  tu

isil  ann  fadó

 sa  Bhéarla  ach  níl  níos  mó.  

  An  tu

iseal  ainmne

ach  

-­‐  an  bo

rd,  an  t-­‐uisce  

An  tu

iseal  tab

hartha

ch    

-­‐  ar  a

n  mbo

rd,  ar  a

n  uisce  

An  tu

iseal  gairm

each  

-­‐  a  Phádraig,  a  Shíle  

An  tu

iseal  ginideach  

-­‐  dath  an  bho

ird,  m

éid  an  uisce  

     

 

82

An  Tuiseal  Gairm

each        

   

       Baintear  úsáid  as  a

n  tuise

al  gairm

each  nuair  a  ghlaoitear  ar  

dhuine  i  nG

aeilge.  Seo  th

íos  cúpla  nód

 chun  cuidiú  leat  an  

tuise

al  gairm

each  a  úsáid!    

   Cu

irtear  ‘a’  ro

imh  an  ainm:  

a  Sheáin,  a  Phádraig,  a  Shiob

hán,  a  Bhríd  

   Cu

irtear  séimhiú  ar  an  ainm

:  a  Sheáin,  a  Phádraig,  a  Shiob

hán,  a  Bhríd  

   Is  minic  ainmneacha  fear  a  bheith

 firinscneach  agus  mar  sin  críochnaíonn  siad  

go  minic  le  con

san  leathan  –  más  ea  is  gá  an  

t-­‐ainm

 a  dhéanam

h  caol:  

 a  Sheáin,  a  Phádraig,  a  Shiob

hán,  a  Bhríd  

   Is  minic  ainmneacha  ban  a  bheith

 caol  agus  

ní  gá  iad  a  chaolú  mar  sin:  

a  Sheáin,  a  Phádraig,  a  Shiob

hán,  a  Bhríd  

   Ach  fiú

 má  tá  an  t-­‐ainm

 mná  leathan  ní  

chaolaíte

ar  é:  

a  Sheáin,  a  Phádraig,  a  Shiob

hán,  a  Bhríd  

             

 

83

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: An

Mod

h O

rdai

thea

ch

Tá  sé

 cho

mh  sim

plí  o

rdú  a  th

abha

irt  do  dh

uine

 am

háin  sa

 Gh

aeilg

e.  N

íl  le  déa

nam

h  ac

h  fréa

mh  an

 bhr

iath

air  a

 úsá

id,  

féac

h:  

Bí  ciúin  

Ith  do  dhinnéar!  

Déan  d’obair  bhaile!  

Téigh  am

ach  ag  siúl!  

Faigh  cupán  tae  dom!    

Cuir  glao  ar  an  duine  sin!  

Féach  am

ach  an  �uinneog!  

Bailigh  do  chuid  leabhar  le  chéile!  

Ceannaigh  an  páipéar  nuachta  dom

!  Suigh  síos!  

Seas  su

as!  

  Bí  cúr

amac

h  áf

ach,  ní  féidir  l

eat  o

rduith

e  m

ar  si

n  a  

thab

hairt

 do  do

 mhú

inte

oir  n

ó  do

 do  th

uism

itheo

irí  nó  do

 dh

uine

 nac

h  bh

fuil  aith

ne  ró

mha

ith  aga

t  air.

      Ba

inte

ar  úsá

id  as  a

n  gc

ineá

l  sin  caint

e  le  duine

 níos  ó

ige  ná

 th

ú  nó

 le  do  ch

uid  ca

irde.  A

gus,  m

á  th

ugta

r  na  ho

rduith

e  ar

 bhe

alac

h  an

-­‐bho

rb  is

 cos

úil  g

ur  duine

 an-­‐

chro

sta  th

ú!  

An  M

odh  Ordaitheach

                     1  

Cad  at

á  le  déa

nam

h  m

ás  m

ian  leat

 ord

ú  nó

 com

hairl

e  a  

thab

hairt

 do  níos

 mó  ná

 duine

 am

háin?  

Tá  sé

 an-­‐

simplí  a

r  fad

.  Cuirtea

r  na  de

irí  se

o  leis  

na  bria

thra

:      

An  M

odh  Ordaitheach  

                   2  

An  ché

ad  ré

imniú  (siolla

 am

háin),  leat

han  

-­‐  aigí  

déan

aigí  

tuga

igí*  

An  ché

ad  ré

imniú  (siolla

 am

háin),  ca

ol  

-­‐  igí  

cuiri

gí  

ithigí    

An  dar

a  ré

imniú  (n

íos  m

ó  ná

 siolla  am

háin),  leat

han  

-­‐  aígí  

cean

naígí  

buna

ígí    

An  dar

a  ré

imniú  (n

íos  m

ó  na

 siolla  am

háin),  ca

ol  

-­‐  ígí  

aim

sígí  

imríg

í  

Agus

 con

as  a  d’ia

rrfá

 ar  d

huine  GA

N  ru

d  éigin  a  dh

éana

mh?

 Ar

ís  níl  s

é  ch

omh  de

acair  s

in.  F

éach

:    

Consan:

   

 Guta:  

  Ná  bac

   

 Ná  habair  

Ná  déan

   

 Ná  hól  

Ná  cuirigí

   

 Ná  himígí    

Ná  faighigí  

   

 Ná  hordaígí    

     

Na  br

iath

ra  m

írialta

:    

 Aba

ir    A

braigí  

 Beir  

 Beirig

í      Bí

   Bígí  

 Clois  

 Cloisi

gí    

 Déa

n    D

éana

igí

     Faigh

   Faigh

igí    

 Feic

   Feicigí    

 Ith

   It

higí  

 Tab

hair

 Tug

aigí  

 Tar

   Tag

aigí  

 Téigh

   Téigí    

     

   

An  M

odh  Ordaitheach  

                   3  

Cuir  

na  hab

air�

:     1. S

an  uim

hir  i

olra

 2. S

a  diúlta

ch  

 

Bí  ciúin  

Ith  do  dhinnéar!  

Déan  d’obair  bhaile!  

Téigh  am

ach  ag  siúl!  

Faigh  cupán  tae  dom!    

Cuir  glao  ar  an  duine  sin!  

Féach  am

ach  an  �uinneog!  

Bailigh  do  chuid  leabhar  le  chéile!  

Ceannaigh  an  páipéar  nuachta  dom

!  Suigh  síos!  

Seas  su

as!  

       

 

An  M

odh  Ordaitheach  

                   4  

84

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: An

tAin

m B

riat

har

tha

Féach  ar  na  habair�

 seo  agus  cuir  líne  faoin  ainm

 briathartha  i  ngach  abairt:  

 

Tá  mé  ag  glanadh  an  �.  

 Ní  m

aith  liom

 an  teach  a  ghlanadh.    

 Tá  mé  ag  aistriú

 na  haiste.  

 Ní  m

aith  liom

 rudaí  a  aistriú

.    

An  tA

inm  Bria

thartha  (Cuid  A)        1  

An  féidir  leat  a  rá

 cén  fáth  nach  bhfuil  deire

adh  na  

mbriathra  mar  an  gcéanna?  

  Féach:  

     

An  tA

inm  Bria

thartha  (Cuid  A)            2  

An  Ché

ad  Réimniú  

An  Dara  Ré

imniú  

Bris  –  brise

adh  

Cáin  –  cáineadh    

Críochnaigh  –  críochnú  

Aimsig

h  –  aimsiú

                           

  Bí  ag  ob

air  leis  a

n  duine  in  aice  leat  agus  scríobh  

amach  cúpla  sampla  eile.  

     

85

Seo  samplaí  eile.  Bain  úsáid  as  na  samplaí  tu

gtha  chun  an  t-­‐

ainm

 bria

thartha  a  chum

adh  sna  bo

scaí.  N

á  déan  dearm

ad  ar  

an  riail  ‘caol  le  caol’  agus  ‘leathan  le  leathan’.      

An  tA

inm  Bria

thartha  (Cuid  A)            3  

Fréamh  

Ainm

 Bria

thartha  

Bagair  

Freagair  

Bagairt  

 

Feic  

Clois  

Fág  

Faigh  

Tóg  

Feiceáil    

 

Féach  

Tuig  

Féachaint  

 

Caith

 Dé

an  

Seas  

Caith

eamh    

 

Leag  

Lig  

Tréig  

Leagan  

Creid  

Lean  

Oil  

Oir    

Creidiúint  

An  tA

inm  Bria

thartha  (Cuid  A)            4  

Féach  ar  na  cinn  th

íos  a

tá  an-­‐choi�anta  ar  fad  ach  atá  

neam

hrialta.  A

n  féidir  leat  an  t-­‐ainm

 bria

thartha  a  scrío

bh  in  

aice  le  fréamh  an  bhriathair?  

  Abair:  

Ceannaigh:  

Cónaigh:  

Cuardaigh:  

Cuimhnigh:  

Éirigh:  

Éist:  

Fan:  

Imigh:  

Ith:  

Sásaigh:  

Smaoinigh:  

Cloígh:  

Glaoigh:    

Léigh:  

Luigh:  

Pléigh:  

Tar:  

Téigh:  

86

87

Caibidil 4: An Ghaeilge agus an Ghaeltacht

A. Ag sealbhú Gaeilge (Dúshlánach)B. An Ghaeilge agus mé féinC. An Ghaeilge thar lear (Measartha dúshlánach)D. An tOireachtas (Dúshlánach)E. Coimhthígh le chéileF. Na teangacha Ceilteacha (Dúshlánach)G. Réaltaí na Gaeilge (Measartha dúshlánach)H. Fócas ar theanga: i. Inscne ii. ‘sa’ agus ‘i’

87

88

4A. A

g s

ealb

hú

tea

ng

a

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                           R

éam

hoba

ir  1          

    Cé  m

héad

 páiste  at

á  á  th

ógáil  le  Ga

eilge  inniu  sa

 Gh

aelta

cht,  

dar  l

eat?

    71

%  

   54%

   2

6%  

 10%

      Cé

 mhé

ad  de  dh

aonr

a  na

 hÉire

ann  ar

 caint

eoirí

 dú

chais  G

aeilg

e  iad,  dar

 leat

?     <2

0%  

   <15

%  

   <10

%      

         <

1.5%

      An

ois  t

abha

rfai

dh  a

n  m

úint

eoir  

na  fr

eagr

aí  c

eart

a  da

oibh

.  An  

gcui

rean

n  sia

d  io

ntas

 ort

?  Cé

n  fá

th?  

                 

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                           R

éam

hoba

ir  2  

Beid

h  tú

 ag  

éist

each

t  le

 cai

nteo

irí  é

agsú

la  a

g  ca

int  

ar  n

a  cú

isean

na  a

 bhf

uil  

sé  d

eaca

ir  do

 phá

is�  a

n  Gh

aeilg

e  a  

shea

lbhú

 sa  

bhai

le  ó

na  d

tuism

itheo

irí  s

a  lá

 atá

 inni

u  an

n.  

Sula

 n-­‐é

istea

nn  tú

 leis  

an  b

píos

a  ca

ith  s

úil  a

r  na  

foca

il  se

o  le

 bhe

ith  c

innt

e  go

 dtu

igea

nn  tú

 iad.

              1. 

dúsh

láin

:    

 ___

____

____

____

____

____

___  

2. 

aoic

hain

teoi

rí:  _

____

____

____

____

____

____

_  3. 

seal

bhai

the:

     _

____

____

____

____

____

____

_  4. 

taca

íoch

taí:

   _

____

____

____

____

____

____

_  5. 

eagr

ais:

   _

____

____

____

____

____

____

_  6. 

aith

eant

as:

   _

____

____

____

____

____

____

_  7. 

feid

hm:

   _

____

____

____

____

____

____

_  8. 

go  h

iond

úil:

   _

____

____

____

____

____

____

_  9. 

mór

thea

nga:

   _

____

____

____

____

____

____

_  10

. mio

ntea

nga:

   _

____

____

____

____

____

____

_  11

. mol

adh:

   _

____

____

____

____

____

____

_  12

. cre

atla

ch:

   _

____

____

____

____

____

____

_      

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                       É

iste

acht  

Éist

 lei

s  na

 cai

nteo

irí  a

gus  

abai

r  an

 bhf

uil  

na  r

ái�s

 th

íos  

�or  

nó  b

réag

ach.

 Cui

r  ci

orca

l  �m

peal

l  ar

 an  

bhfr

eagr

a  ce

art.  

          1. 

Is  le

or  G

aeilg

e  a  

labh

airt

 le  d

o  ph

áis�

 sa  b

haile

 le  g

o  m

beid

h  Ga

eilg

e  m

haith

 acu

.    

 �or

   b

réag

ach

 ní  d

eirt

ear  

  2. 

I  nGa

elta

chta

í  an  

lae  

inni

u,  m

á  sh

ealb

haío

nn  g

asúi

r  Bé

arla

 agu

s  Gae

ilge  

le  c

héile

 bei

dh  a

 gcu

id  B

éarla

 nío

s  fe

arr  n

á  a  

gcui

d  Ga

eilg

e.  

   �

or  

 bré

agac

h  n

í  dei

rtea

r     3. 

Bíon

n  tu

iscin

t  nío

s  fea

rr  a

g  tu

ismith

eoirí

 sa  G

hallt

acht

 ar

 na  

dúsh

láin

 a  b

hain

eann

 le  p

áis�

 a  th

ógái

l  le  

Gaei

lge.

   

 �or

   b

réag

ach

 ní  d

eirt

ear  

 

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                     Iar

phlé  1  

“Ní  l

eor  a

 thui

llead

h  go

 mbe

adh  

páis�

 ag  

labh

airt

 Gae

ilge  

sa  

mba

ile  le

 go  

gcin

nteo

imis  

go  m

bead

h  an

 tean

ga  se

albh

aith

e  ac

u  i  g

cear

t.”    

Sorc

ha  N

í  Ché

illea

chai

r,  Tu

ismith

eoirí

 na  

Gael

tach

ta.  

  Tá  s

é  lé

irith

e  ag

 tai

ghde

 go  

bhfu

il  an

 rái

teas

 thu

as  �

or.  T

á  an

-­‐ch

uid  

i  gc

eist

 le

 te

anga

 a  

bhei

th  

agat

 i  

gcea

rt  

agus

 ní

 �

aigh

eann

 tú  

na  r

udaí

 ar  fad  

atá  

ag  t

east

áil  

chun

 é  s

in  a

 dh

éana

mh  

ón  m

baile

.  Fa

ighe

ann  

tú  ia

d  ón

 sco

il,  ó

 bhe

ith  a

g  ca

int  

le  d

o  ch

aird

e,  ó

 na  

meá

in,  

ó  sc

éalta

 agu

s  se

anch

as,  

ó  bh

eith

 ag  

léam

h,  ó

 bhe

ith  a

g  ca

int  l

e  da

oine

 difr

iúla

 sa  

phob

al  

agus

 chom

h  maith  le

is  sin

,  ón  

mba

ile.    

  Pléi

gh  n

a  ce

istea

nna  

seo  

leis  

an  d

uine

 in  a

ice  

leat

.     1. C

é  le

is  a  

labh

raío

nn  tu

sa  G

aeilg

e?  

2. A

n  la

bhra

íonn

 tú  G

aeilg

e  le

 sean

duin

e  ar

 bith

?  

3. A

n  la

bhra

íonn

 tú  

Gaei

lge  

le  d

aoin

e  at

á  ar

 cho

mha

ois  

leat

 féin

?  

4. A

n  lé

ann  

tú  a

on  le

abha

ir  as

 Gae

ilge?

 

5. A

n  bh

féac

hann

 tú  a

r  TG4

?  

6. C

ad  ia

d  na

 hái

tean

na  i  

do  p

hoba

l  féi

n  ar

 féi

dir  

leat

 

Gaei

lge  

a  la

bhai

rt  io

ntu?

 

89

90

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                     Iar

phlé  2          

An  d

tarla

íonn

 na  

ruda

í  seo

 riam

h  du

itse?

    1. N

uair  

a  bh

íonn

 tú  a

g  ia

rrai

dh  ru

d  éi

gin  

a  rá

 as  G

aeilg

e,  ta

gann

 an

 rud  

chug

at  a

s  Béa

rla  a

r  dtú

s  agu

s  ans

in  a

istrío

nn  tú

 go  

Gaei

lge  

é.  

   U

aire

anta

   

 Go  m

inic  

2.  Tá

 sé  n

íos  é

asca

 dui

t  do  

chui

d  m

othú

chán

 a  c

hur  i

n  iú

l  do  

do  

chai

rde  

as  B

éarla

 seac

has  a

s  Gae

ilge.

   

 Uaire

anta

   

 Go  m

inic

 

3.  Bí

onn  

tú  ré

asún

ta  c

innt

e  go

 bhf

uil  d

o  ch

uid  

gram

adaí

 i  gc

eart

 ag

us  tú

 ag  

scrío

bh  i  

mBé

arla

 ach

 ní  h

iona

nn  sa

 Gha

eilg

e.  

   U

aire

anta

   

 Go  m

inic

 

4.  Tá

 stór

 foca

l  nío

s  lei

thne

 aga

t  i  m

Béar

la  n

á  m

ar  a

tá  i  

nGae

ilge  

nuai

r    a  

thag

ann  

sé  g

o  d�

 téam

aí  á

irith

e.  

   

 Uaire

anta

   

 Go  m

inic

 

5.  Br

aith

eann

 tú  a

it  a  

bhei

th  a

g  ca

int  l

e  do

 cha

irde  

as  G

aeilg

e.  

   U

aire

anta

   

 Go  m

inic

 

6. B

raith

eann

 tú  g

o  bh

fuil  

Gaei

lge  

níos

 fear

r  ag  

daoi

ne  n

íos  s

ine  

ná  m

ar  a

tá  a

gat  f

éin.

   

 Uaire

anta

   

 Go  m

inic

     

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                   

Iarp

hlé  3          

TASC

 1  

  Gan  

smao

inea

mh  

air  a

r  cho

r  ar  b

ith,  s

crío

bh  fr

eagr

a  an

-­‐tap

a  ar

 an

 gce

ist  th

íos  i

 do  

chói

plea

bhar

.  Bío

dh  a

n  fr

eagr

a  AS

 BÉA

RLA  

agus

 ná  

bíod

h  sé

 ach

 �m

peal

l  5  a

bairt

 ar  �

ad.  

    If  a  

new

 stud

ent  c

ame  

in  to

 you

r  cla

ss  to

day  

and  

didn

’t  kn

ow  a

nybo

dy,  w

hat  w

ould

 you

 do  

to  h

elp  

him

/her

?                                      

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                   

Iarp

hlé  4          

TASC

 2  

  Gan  

smao

inea

mh  

air  a

r  cho

r  ar  b

ith,  s

crío

bh  fr

eagr

a  an

-­‐tap

a  ar

 an

 gce

ist  th

íos  i

 do  

chói

plea

bhar

.  Bío

dh  a

n  fr

eagr

a  AS

 GAE

ILGE

 ag

us  n

á  bí

odh  

sé  a

ch  �

mpe

all  5

 aba

irt  a

r  �ad

.       Dá

 d�o

cfad

h  da

lta  n

ua  is

teac

h  i  d

o  ra

ng  in

niu  

agus

 mur

a  m

bead

h  ai

thne

 aig

e/ai

ci  a

r  aon

 dui

ne,  c

ad  a

 dhé

anfá

 chu

n  ca

bhrú

 leis/

léi?

                                 

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                   

Iarp

hlé  5          

Mac

hnam

h     Cé

n  ta

sc  a

b  �

usa  

duit  

le  d

éana

mh  

–  an

 cea

nn  a

s  Béa

rla  n

ó  an

 ce

ann  

as  G

aeilg

e?  

  Cad  

iad  

na  d

ifrío

chta

í  a  th

ug  tú

 faoi

 dea

ra  e

atar

thu  

–  ar

 thái

nig  

an  ru

d  a  

thea

stai

gh  u

ait  a

 rá  c

huga

t  nío

s  tap

úla  

i  gce

ann  

amhá

in  

seac

has  s

a  ch

eann

 eile

;  an  

raib

h  an

 litr

iú  n

íos  f

earr

 i  gc

eann

 am

háin

 seac

has  s

a  ch

eann

 eile

;  agu

s  ara

ile?  

                                   

91

92

Ag  se

albh

ú  Ga

eilge

                                     Iar

phlé  6          

Dar  l

e  Br

ian  

Ó  C

urná

in,  a

r  chu

ala  

tú  a

g  ca

int  é

 ar  a

n  m

ír  an

sin,  t

á  ní

os  m

ó  ús

áide

 ag  

an  m

Béar

la  a

nois  

sa  G

hael

tach

t  ná  

mar

 atá

 ag  

an  n

Gaei

lge  

agus

 mar

 sin,

 seal

bhaí

onn  

páis�

 nío

s  mó  

Béar

la  n

á  Ga

eilg

e.  

                  An  m

olad

h  at

á  an

n,  a

 dei

r  sé,

 ná  

páis�

 a  th

ógái

l  le  

Gaei

lge  

amhá

in  a

gus  a

n  te

agm

háil  

leis  

an  m

Béar

la  a

 chu

r  sia

r  cho

mh  

fada

 agu

s  is  f

éidi

r.     Ac

h  ca

d  fú

t  féi

n  ag

us  d

aoin

e  at

á  ar

 cho

mha

ois  l

eat?

 Cad

 is  fé

idir  

libhs

e  a  

dhéa

nam

h  ch

un  a

 chi

nn�ú

 go  

mbe

idh  

bhur

 gcu

id  

Gaei

lge  

chom

h  m

aith

 le  b

hur  g

cuid

 Béa

rla?  

Déan

aigí

 am

ach  

liost

a  de

 na  

ceith

re  ru

d  is  

tábh

acht

aí  a

gus  f

éadf

aidh

 sibh

 iad  

a  ph

lé  le

is  an

 rang

 iom

lán  

ansin

.     1.

 ___

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

___  

2.  _

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

_  3.

 ___

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

___  

4.  _

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

_    

93

4B. A

n G

ha

eilg

e a

gu

s m

é fé

in

Cé  le

is  a  labh

raíonn

 tú  G

aeilg

e?  

 Cu

ir            in  aice

 leis  

na  dao

ine  a  lean

as  a  

labh

raíonn

 tú  G

aeilg

e  leo,  agu

s  cuir    

     in  

aice

 leis  

na  dao

ine  na

ch  la

bhra

íonn

 tú  

Gaeilge  leo.    

   M

o  th

uism

itheo

irí  

Mo  

dhei

rfiúr

acha

 &  m

o  dh

earthá

ireac

ha  

Mo  

mhú

inte

oirí  

Mo  

chai

rde  

ar  sc

oil  

Mo  

chom

hars

ana  

Na  

daoi

ne  a

 oib

ríonn

 sna  

siop

aí  á

i�úl

a  M

o  ch

ol  cea

thra

cha  

    Ca

d  at

á  ag

 an  du

ine  in  aice  leat

?    

      An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                    

Réam

hoba

ir    

             

 

    An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                        É

iste

acht

 1  

               

 

Éist

 le  

Ciar

án  a

g  ca

int  

agus

 fre

agai

r  na

 cei

stea

nna  

seo:

              1. Cé

 leis  

a  labh

raíonn

 Ciará

n  Ga

eilge?

 

2. Ca

d  a  de

ir  sé

 faoi  G

haeilge  na

 nda

oine

 a  th

agan

n  ist

each

 sa  te

ach  tá

bhairn

e?  

3. Ca

d  a  

deir  

sé  fao

i  Gha

eilge  

a  sh

eant

uism

itheo

irí  

agus

 a  th

uism

itheo

irí?  

4. Ca

d  a  de

ir  sé

 faoi  na  ca

núin�  

eile?  

5. An

 bhf

uil  s

é  br

ódúil  a

s  a  

bheith

 in  a

nn  G

aeilg

e  a  

labh

airt?  

94

    An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                        É

iste

acht

 2  

               

 

Éist

 le

 hE

oin  

ag  

cain

t  ag

us  

frea

gair  

na  

ceiste

anna

 seo:

              1. C

é  leis  

a  labh

raíonn

 Ciará

n  Ga

eilge?

 

2. C

ad  a  deir  s

é  fa

oi  G

haeilge  a  th

uism

itheo

irí?  

3. C

ad  a  deir  s

é  fa

oi  na  ca

núin�  

eile?  

4. A

n  m

buailean

n  sé

 le  

daoine

 ó  G

haelta

chta

í  eile  agu

s  an  dt

uige

ann  sé

 iad?

 

5. C

ad  a

 deir  sé

 fao

i  na  

hábh

air  sc

oile  a

r  fa

d  a  

dhéa

nam

h  trí  G

haeilge?

 

    An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                          

Iaro

bair  

1    

             

 

Féac

h  ar

 an  

léar

scáil  ag

us  s

críobh

 istea

ch  n

a  ca

núin�  

atá  co

i�an

ta  sn

a  ce

anta

ir  éa

gsúla.  

    CU:

   Ca

núin

t  Ula

dh  

CC:

   Ca

núin

t  Cho

nnac

hta  

 CM

:      

Canú

int  n

a  M

umha

n    

  An  la

bhra

ítear

 Gae

ilge  

i  dTu

aisc

eart  Éire

ann?

 Cé

n  ch

anúint

 atá

 acu

?  

  Scrío

bh  i

stea

ch  n

a  ca

núin�  

ar  a

n  sc

ála  

thíos  

maidir  

le  c

é  ch

omh  

deac

air  

is  at

á  sia

d,  i  d

o  th

uairi

m  fé

in.    

  Éasc

a  

   

                 D

eaca

ir          

95

    An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                          

Iaro

bair  

2    

             

 

Féac

h  ar

 na  sli

te  seo

 chu

n  ho

w  are  you

?  a  rá

 sna

 ca

núin�  

éags

úla.  C

én  c

hanú

int  lena

 mba

inea

nn  

siad?

   

Cén  ch

aoi  a

 bhf

uil  t

ú?  

Cona

s  atá

 tú?  

Cad  é  m

ar  atá

 tú?  

            Pléigh

 na  ce

istea

nna  se

o  leis  

an  duine

 in  aice  leat

:     1. Cé

n  fá

th  a  bhf

uil  lea

gan  difriúil  de

n  bh

riath

ar  ‘t

á’  sn

a  sa

mplaí?  

2. Déa

n  lio

sta  de

 nat

hann

a  ca

inte

 nó  fo

cail  

atá  ar

 eolas

 aga

ibh  ó  na

 can

úin�

 eile

.    

    An  

Ghae

ilge  

&  m

é  fé

in                          

Iaro

bair  

3    

             

  Dúirt

 Ciará

n  go

 raibh

 sé  

an-­‐b

hród

úil  a

s  Ga

eilge  

a  bh

eith

 aige.    

          An  bhf

uil  t

ú  fé

in  bró

dúil  as

 Gae

ilge  a  bh

eith

 aga

t?  

  Thug

 Ciará

n  sa

mpla  

d’am

 nua

ir  a  

bhí  

sé  a

n-­‐bh

ródú

il  as

 Gae

ilge  

a  bh

eith

 aige  

–  an

 cuim

hin  

leat

 é?  

            An  fé

idir  

leat

 féin  sm

aoinea

mh  

ar  e

acht

ra  n

ó  am

 nu

air  

a  bh

í  tú

 an-­‐

bhró

dúil  

as  G

aeilg

e  a  

bheith

 ag

at?  

96

4C. A

n G

ha

eilg

e th

ar

lea

r

Is  fé

idir  

linn  

                 Éist  le  Barack  Obama  ag  labhairt  Gaeilge.  An  

bhfuaimníon

n  sé  an  focal  ‘linn’  i  gceart?  Cén  

fáth,  do  bharúil?  

  Tá  nach  mór  20  míle  cainteoir  Ga

eilge  sna  Stáit  

Aontaithe  –  an  gcuire

ann  an  �

íric  sin

 iontas  

ort?  Cén  fáth?  

  Cén  fáth  a  bhfuil  G

aeilge  ag  an  oiread  sin  daoine  

i  Meiriceá,  dar  leat?  

 An  G

haei

lge  

thar

 lear

                           É

iste

acht  SA

M  1

       

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                         Éis

teac

ht    S

AM  2

         

Féach  ar  an  dá  ghrúpa  focal  seo,  con

as  atá  siad  difriúil  

óna  chéile?  

                              Abair  n

a  focail  am

ach  os  ard  leis  an  duine  in  aice  leat.  

An  gcloiseann  sib

h  an  difríocht  idir  a

n  l  leathan  agus  

an  l  caol?  

  Cén  chom

hairle  a  thabharfeadh  sibh  do  Barack  Obama  

chun  an  focal  linn  a  rá  mar  is  ceart?  

     

Libh  

Leat  

Liom

 Liathróid  

Léargas  

Liosta  

 Bh

uel  

Cuileach    

Coimhlint  

Lom  

Lonn  

Luan  

Luath  

Lasta  

Lag    

Buidéal  

Drogall    

Gall    

97

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                           É

iste

acht

   SAM

 3          

Ról  A

 Léigh  am

ach  na  fo

cail  seo  do

n  duine  in  aice  leat.  Beidh  air  iad  a  

scrío

bh  síos  agus  a

 rá  an  bhfuil  l  leathan

 nó  l  cao

l  ion

tu.  

 ail,    balla,  cuimilt,  díolta,  ealaín,  fu

laing,  gleoite,  

inneall,  liom,  léinn,  m

illteanach,  Nollaig,  ospidéal,  

polai�úil,  ról,  sampla,  tu

irling  

  Féach  an  ra

ibh  an  ceart  aige?  Ano

is  léifidh  sé

 a  chuid  fo

cal  amach  

duit  féin  agus  caithfid

h  tusa  iad  a  scrío

bh  síos.    

Ról  B

 Beidh  an  duine  in  aice  leat  ag  léam

h  am

ach  focail  duit.  Beidh  ort  

iad  a  scrío

bh  síos  i  do

 chó

ipleabhar  a

gus  a

 rá  an  bhfuil  l  leathan

 nó

 l  caol  iontu.    

  Ansin

,  léigh  amach  na  fo

cail  thíos  d

on  duine  eile:  

  alt,    bhuel,  callán,  dílis,  eitleán,  féile,  gealach,  imlíne,  

leat,  lám

h,  mallacht,  níl,  olc,  píolóta,  reilig,  silleadh,  

trom

lach    

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                 

Éist

each

t    An

 Eor

aip  

1          

Féach  ar  an  mír  ón

 gclár  Thar  Sáile  ano

is  agus  freagair  

na  ceisteanna  seo  leis  na  daoine  i  do  ghrúpa.  

     

   A

bair  

na  fo

cail  

seo  

a  bh

í  sa  

mhí

r:    

   

 Danmhairgis    

   

   Faoi  cheantar  

   

   Lár  na  cathrach  

   

   I  rith  an  tsam

hraidh    

   

   M

airnéalaigh    

  1. An  bhfuil  Ga

eilge  mhaith

 ag  an  bhfear  seo?  Cén  fáth  

a  ndeir  tú  am

hlaidh?  

2. An  bhfuil  canúint  faoi  leith  aige?  Cad  é?  Cén  fáth  a  

ndeir  tú  sin

?  

3. Cén  fáth  a  bhfuil  G

aeilge  ag  an  bhfear  sa

 mhír,  dar  

leat?  

4. Tá  na  fu

aimeanna  go  maith  aige  sa  Ghaeilge.  An  

bhfuil  na  fu

aimeanna  go  maith  agatsa  sa  te

anga  

eile  atá  á  staidéar  agat?  

5. Déan  liosta  de  na  fuaimeanna  is  deacra  sa

 Ghaeilge.    

 

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                 

Éist

each

t    An

 Eor

aip  

2          

Féach  ar  an  mír  anois  faoi  bhean  i  Vín  na  hOstaire  a  

bhfuil  Ga

eilge  líofa  aici.    

   

     

   E

arrá

id  C

hom

ónta

 –  P

lé!  

   

 Ba  mhaith

 liom

     

 vs    

   Thai�n  liom    

    1. An

 gcuire

ann  sé  iontas  ort  go  bhfuil  daoine  ann  

agus  n

ach  

bhfuil  a  �ios  acu  

go  b

hfuil  dhá  

theanga  in  Éirinn?    

2. Bíon

n  an  �

uaim  ‘ch’  níos  éasca  a  rá  do  dhaoine  

a  bh

fuil  

tean

ga  Ghe

armáinice  acu  

mar  

mháthairtheanga.  An

 bhfuil  a  �ios  agat  cén  

fáth?  

3. Ab

air  n

a  focail  seo  am

ach  os  ard  leis  an  duine  in  

aice  leat:  

 ca

t,  co

sa  a

n  ch

ait,  

lár  n

a  ca

thra

ch,  c

huai

gh  m

é,  

teac

htai

reac

ht  

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                 

Éist

each

t    An

 Eor

aip  

3          

Féach  ar  an  dá  ghrúpa  focal  seo,  con

as  atá  siad  difriúil  

óna  chéile?  

                            Abair  n

a  focail  am

ach  os  ard  leis  an  duine  in  aice  leat.  

An  gcloiseann  sib

h  an  difríocht  idir  a

n  t  leathan  agus  

an  t  caol?  

  An  féidir  libh  sampla  a  thabhairt  de  na  fu

aimeanna  seo  

a  leanas:  

   

 -­‐s  caol  /  -­‐s  leathan  

   -­‐b

 caol  /  -­‐b

 leathan  

Teangeolaí  

Teach  

Tine  

Tinn  

Tír  

Trioblóid  

 Cu

iteog  

Suite

 Clóite    

 

Tá  

Tábhachtach  

Toi�n  

Tóin  

Tuar  

Tuairim

   

Babhta    

Fásta  

Iontas  

 

98

99

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                 

Éist

each

t    An

 Eor

aip  

4          

Ról  A

 Léigh  am

ach  na  fo

cail  seo  do

n  duine  in  aice  leat.  Beidh  air  iad  a  

scrío

bh  síos  agus  a

 rá  an  bhfuil  t  leathan

 nó  t  cao

l  ion

tu.  

  áit,    hata,  meilt,  síoltaí,  eisceacht,  fuascailt,  breoite,  

iontach,  liosta,  m

ata,  cis�

n,  nóta,  oscailte

,  po

lai�ocht,  riocht,  sliste,  �om

áint    

  Féach  an  ra

ibh  an  ceart  aige?  Ano

is  léifidh  sé

 a  chuid  fo

cal  amach  

duit  féin  agus  caithfid

h  tusa  iad  a  scrío

bh  síos.    

Ról  B

 Beidh  an  duine  in  aice  leat  ag  léam

h  am

ach  focail  duit.  Beidh  ort  

iad  a  scrío

bh  síos  i  do

 chó

ipleabhar  a

gus  a

 rá  an  bhfuil  l  leathan

 nó

 l  caol  iontu.    

  Ansin

,  léigh  amach  na  fo

cail  thíos  d

on  duine  eile:  

 ai�n

n,    Brio

tánach,  coiste,  díoltas,  eachtrannach,  

fuilteach,  galánta,  imeartas,  limistéar,  lasta,  mórtas,  

neart,  Ostair,  po

i�géir,  ré

alta,  suite,  trí    

An  G

haei

lge  

thar

 lear

                 

Éist

each

t  &  Scr

íobh

 

Féach  ar  an  scannán  gearr  a

nois  faoin  leaid  óg  a  th

áinig  

go  hÉirin

n.  Tar  éis  duit  an  scannán  a  �

eiceáil  scríobh  

aiste  

ghairid

 faoi.  

Roghnaigh  

ceann  

amháin  d

e  na  

habair�

 thíos  m

ar  th

ús  d’aiste.    

                       Ní  scéal  �or  é  mar…  

 Tuigim  don

 leaid  óg  mar…  

 Is  léargas  m

aith  é  an  scannán  ar  chultú

r  na  

hÉire

ann  mar…  

   

100

4E. C

oim

hth

ígh

le c

héi

le

  Coimhthígh  le  chéile                            R

éamhobair  1  

 A. Féach  ar  na  habair�  seo  thíos,  an  aontaíonn  tú  leo?  Féach  

ar  an  eochair  agus  cuir  an  uimhir  a  léiríonn  do  thuairim  féin  

in  aice  le  gach  rái�s.    

  1. Aontaím  amach  is  amach  

2. Aontaím    

3. Tá  mé  idir  dhá  chomhairle  

4. Easaontaím  

5. Easaontaím  amach  is  amach  

   Ní  bhíonn  aon  �oighne  ag  muin�r  na  Gaeltachta  Gaeilge  a  

labhairt  liom.  

 Is  breá  liom  dul  ar  saoire  go  d�  an  Ghaeltacht.  

 Tá  an  saol  sa  Ghaeltacht  an-­‐difriúil  ón  saol  taobh  amuigh  den  

Ghaeltacht.  

 Bíonn  muin�r  na  Gaeltachta  ag  caitheamh  anuas  ar  mo  chuid  

Gaeilge.  

 Bíonn  náire  orm  Gaeilge  a  labhairt  le  muin�r  na  Gaeltachta.  

 Ní  féidir  Gaeilge  a  labhairt  go  maith  gan  tamall  a  chaitheamh  

sa  Ghaeltacht.  

B.        Cad  a  deir  an  duine  in  aice  leat?  

  Coimhthígh  le  chéile                                        R

éamhobair  2  

  Beidh  tú  ag  éisteacht  le  cailín  ag  labhairt  faoin  nGaeilge  

ina  scoil  ar  ball.  Beidh  na  focail  ar  chlé  le  cloisteáil  sa  

mhír.  An  féidir  leat  na  focail  chomhchiallacha  leo  a  

aimsiú  ó  na  focail  ar  dheis?  

    -­‐  áis  

   

   -­‐  sílim  

  -­‐  oidhreacht  

   

 -­‐  foinse    

  -­‐  freastail

     

   -­‐  cúnamh    

    -­‐  ceapaim

   

 -­‐  cianda  

   -­‐  iargúlta

   

 -­‐  barúil    

   -­‐  tacaíocht  

   

 -­‐  stair  

     -­‐  tuairim

   

 -­‐  téigh  go  d�  

   

     

       

101

  Coimhthígh  le  chéile                                        R

éamhobair  3  

    Bí  ag  obair  leis  an  duine  in  aice  leat  agus  pléigí  na  freagraí  

a  thabharfadh  sibh  ar  na  ceisteanna  seo.  Is  iad  na  

ceisteanna  céanna  iad  a  cuireadh  ar  an  gcailín  a  mbeidh  

tú  ag  éisteacht  léi  ar  ball.    

    1. Dar  leatsa,  cad  atá  i  ndán  don  

Ghaeltacht?  An  bhfuil  sí  tábhachtach  

mar  áis,  mar  oidhreacht?  

2. Cad  faoi  na  canúin�,  an  gcloiseann  

sibh  na  canúin�  ar  fad  ar  scoil  nó  an  

mbíonn  deacracht  agat  in  amanna  na  

canúin�  a  thuiscint  nó  aon  rud  mar  

sin?  

         

  Coimhthígh  le  chéile                                                          Éisteacht  

  Éist  leis  an  mír  cúpla  uair  agus  freagair  na  ceisteanna  seo  a  

leanas.  

    1. Cén  coláiste  ar  �reastail  Aoife  air?  

2. Cad  a  cheap  Aoife  faoin  nGaeltacht  sula  

ndeachaigh  sí  ann?  

3. An  gceapann  sí  go  bhfuil  todhchaí  ann  don  

Ghaeltacht?  Conas?  

4. Cad  a  deir  sí  faoin  Leas-­‐Phríomhoide?  

5. Cad  a  deir  sí  faoi  chanúint  Chonamara?  

6. Luann  sí  Ciarraí,  cén  fáth?  

102

  Coimhthígh  le  chéile        

                                                                                           Iarobair  1  

  A.  Cad  atá  in  easnamh  sna  habair�  seo:  

 

Caithfidh  mé  an  leabhar  roimh  mhaidin.  

 An  féidir  liom  cupán  caife?  

 B.  Cuir  líne  faoi  na  briathra  sna  habair�  seo:  

Rinne  mé  m’obair  bhaile  aréir.  

Tá  mé  ag  ithe  mo  bhricfeasta  anois.  

Ní  mór  dom  dul  amach  ag  siúl.  

An  féidir  leat  an  �uinneog  a  oscailt?  

Bím  sa  bhaile  i  gcónaí  ag  a  seacht  a  chlog.  

Cuirfidh  mé  an  li�r  sa  phost  amárach.  

An  bhfuil  an  madra  ag  ithe  mo  dhinnéir?  

Tá  orainn  an  sliocht  ar  fad  a  scríobh  amach.    

  Coimhthígh  le  chéile        

                                                                                                 Iarobair  2  

  Éist  leis  an  mír  arís  agus  líon  na  bearnaí  leis  an  

bhfoirm  cheart  den  bhriathar.    

  Cad  faoi  na  canú

in�,  _____________  (c

lois)  sibh  na

 can

úin�

 ar  fad

 ar  scoil  n

ó  an

 mbíon

n  deacracht  ag

at  in

 aman

na  na  

canú

in�  a  thuiscint  n

ó  ao

n  rud  mar  sin?  

    Caithfidh  mé  a  rá  _____________  (tá)  …  tá…  bhuel,  tá  canúint  

álainn  ag  an  Leas-­‐Phríomhoide,  canúint  ó  Dhún  na  nGall,  as  

Gaoth  Dobhair  is  dóigh  liom.  Is  breá  liom  _____________  (bí)  

ag  éisteacht  leis.  Ach,  sílim  i  ndáiríre  like,  táim  go  mór  den  

tuairim  nach  bhfuil  dóthain  daoine  as  Conamara  tar  éis  

_____________  (tar)  agus  a  gcanúin�  a  roinnt  linn.  Toisc,  i  

ndáiríre  is  as  Ciarraí  formhór  na  múinteoirí  Gaeilge  atá  

againne.  Agus  cé  go  dtaitníonn  an  chanúint  liom,  

_____________  (síl)  go  bhfuilimid  saghas  ag  _____________  

(caill)  amach  ar  saghas  saibhreas  teanga  i  gConamara  agus  

mar  sin  de.  Ba  bhreá  liom  dá  _____________  (bí)  níos  mó  

múinteoirí  againn  anseo  le  canúin�  Conamara.      

           

103

  Coimhthígh  le  chéile        

                                                                                                 Iarphlé  3  

  Bí  ag  obair  leis  an  duine  in  aice  leat.  An  tuairimí  iad  na  

tuairimí  thíos  ó  dhéagóirí  ón  nGaeltacht  nó  ón  nGalltacht?  Cuirigí  

GE  in  aice  leis  na  cinn  a  cheapann  tú  a  bhaineann  leis  an    

nGaeltacht  agus  cuirigí  GA  in  aice  leis  na  cinn  ón  nGalltacht.  Bígí  

in  ann  a  rá  cén  fáth  a  gceapann  sibh  amhlaidh.    

  1. Bíonn  an  áit  plódaithe  ar  feadh  cúpla  mí  gach  

samhradh.  

2. Casaim  lena  lán  cairde  ó  chathracha  eile  sa  �r  

gach  samhradh.  

3. Tá  Gaeilge  ghreannmhar  ag  na  daltaí  a  thagann.  

4. Ní  thuigim  an  Ghaeilge  a  labhraíonn  muin�r  na  

háite.  

5. Bíonn  na  daltaí  ag  magadh  faoinár  d�the  go  minic.  

6. Tá  mé  an-­‐bhródúil  as  an  nGaeilge.  

7. Tá  sé  deacair  aithne  a  �áil  ar  mhuin�r  na  háite  

atá  ar  chomhaois  liom.  

  Coimhthígh  le  chéile        

                                                                                                                                     Scríobh  

  Féach  ar  an  sliocht  beag  thíos  faoi  thréimhse  sa  Ghaeltacht.  Tar  

éis  duit  an  sliocht  a  léamh,  scríobh  sliocht  cosúil  leis  faoi  

thréimhse  a  chaith  tú  féin  sa  Ghaeltacht.  Bain  úsáid  as  do  

shamhlaíocht  agus  cum  an  scéal  mura  raibh  tú  sa  Ghaeltacht  

riamh.  Bain  úsáid  as  an  aimsir  chaite  ar  ndóigh!  

  D’fh

reas

tail

mé

ar c

holá

iste

sam

hrai

dh i

gCia

rraí

an

sam

hrad

h se

o ca

ite.

Bhí

ran

gann

a ag

ainn

ga

ch

mai

din

ach

bhí

mui

d sa

or

ansi

n sa

trá

thnó

na. T

haiti

n sé

go

mór

liom

. C

has

mé

lena

lá

n da

oine

nua

agu

s tá

cúp

la c

ara

mai

th a

gam

an

ois

tar

éis

na

mío

sa

ansi

n.

Bhí

ná

ire

orm

la

bhai

rt as

Gae

ilge

ar d

tús

mar

che

ap m

é go

m

bead

h m

uint

ir na

hái

te a

g m

agad

h fú

m,

ach

chai

th g

ach

duin

e go

han

-mha

ith l

inn.

Bhí

na

múi

nteo

irí a

gus

na m

ná tí

cho

mh

foig

hnea

ch s

in!

Bhí

iont

as o

rm g

ur la

bhai

r ga

ch d

uine

Gae

ilge

le

chéi

le,

sa

bhai

le,

sna

siop

aí

agus

ga

ch

áit

i nd

áirír

e. T

háin

ig f

eabh

as a

n-m

hór

ar m

o ch

uid

Gae

ilge,

cai

thfid

h m

é a

rá.

4F. N

a T

ean

ga

cha

Cei

ltea

cha

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

       Ré

amho

bair  

1          

Tean

ga  In

d-­‐Eo

rpac

h  

P-­‐Ch

eilte

ach  

An  C

hoirn

is  

     

An  B

hrio

táin

is  

  Q-­‐        

An  G

haei

lge  

An  G

haei

lge  

Mha

nann

 

Féach  ar  an  gcairt  thuas  faoi  stair  na  

dteangacha  Ceilteacha.  An  féidir  leat  na  

boscaí  a  líonadh  leis  na  focail  chuí?  

  Gàid

hlig

 na  

hAlb

an      

-­‐Che

iltea

ch    

An  B

hrea

tnai

s    

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

       Ré

amho

bair  

2          

An  b

hfui

l  na  

�ric

í  thí

os  fa

oi  n

a  te

anga

cha  

Ceilt

each

a  �o

r  nó  

bréa

gach

?      Bhí  na  Teangacha  Ceilteacha  á  labhairt  go  forleathan  ar  fud  na  

hEorpa  míle  bliain  ó  shin.  

 

   F

íor  

 Bré

agac

h      Baineann  na  forainmneacha  réam

h�oclacha  (orm,  leis,  aige)  

leis  na  teangacha  Ceilteacha  am

háin.  

 

     F

íor  

 Bré

agac

h      Tá  Gaeilge  na  hÉireann  agus  Gaeilge  na  hAlban  níos  cosúla  lena  

chéile  ná  na  teangacha  Ceilteacha  eile.  

     F

íor  

 Bré

agac

h      Is  í  an  Bhreatnais  an  teanga  Cheilteach  is  mó  a  labhraítear  sa  lá  

atá  inniu  ann.  

   F

íor  

 Bré

agac

h  

 Labhraítear  an  Bhreatnais  san  Airgin�n.  

 

   F

íor  

 Bré

agac

h      Is  teanga  oifigiúil  í  an  Bhriotáinis  sa  Fhrainc.  

 

   F

íor  

 Bré

agac

h      Tá  3  mhíle  duine  a  labhraíonn  Gaeilge  Mhanann.  

   F

íor  

 Bré

agac

h  

104

105

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

       Ré

amho

bair  

3          

Ag  c

uard

ach  

an  �

ocai

l     Beidh  tú  ag  cuardach  míniú  focal  ar  ball  beag.  Ná  déan  dearmad  de  na  

poin�  seo  a  leanas  agus  tú  ag  déanamh  na  gníom

haíochta  atá  le  

teacht!  

   An  bhfuil  líon  agus  méid  na  bhfocal  mar  an  gcéanna?  

 

 teac

h  –  

hous

e      An  bhfuil  focail  bheaga  ann?  

 

 sa  –

 in,  a

n  –  

the,

 ag  

–  at

     Cad  faoi  na  haimsirí?  

 

 d’o

rdai

gh  –

 ord

ered

     An  bhfuil  forainm  (p

rono

un)  nó  briathar  saor  ann?  

 

 dún

faid

h  sí

 –  sh

e  w

ill  c

lose

,  dún

far  –

 it  w

ill  b

e    

 clo

sed  

   An  bhfuil  ‘ing’  an  Bhéarla  i  gceist?  

 

   ag  

déan

amh  

–  do

ing  

     An  bhfuil  comh�

ocal  ann  a  thugann  leid  duit  m

ar  tá  focal  

amháin  ar  eolas  agat?    

 

 sean

chui

mhn

e  (s

ean  

+  cu

imhn

e)  –

 old

 mem

ory  

   

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

       Ré

amho

bair  

4          

Féac

h  ar

 na  

foca

il  a  

bhei

dh  sa

n  al

t.  M

eaits

eáil  

na  fo

cail  

Ghae

ilge  

ar  c

hlé  

leis

 na  

foca

il  Bh

éarla

 ar  d

heis

.     1. Tíriúil  

2. D

ara  Cogadh  Dom

handa  

3. D

há  scór  

4. D

ornán  

5. go  saolófar    

6. Léargas  

7. A

inneoin  sin  

8. A

 scaipeadh  &  a  cothaíodh  

9. N

eamhaird  

10. M

ún  

11. Leathchéad    

12. Chun  na  cille  

13. M

éadú  

14. M

eath  

15. Ar  chúl  sceiche  

16. Sciar  

17. Aicme  

18. M

eánaicme  ghairmiúil  

19. Is  mór  idir  

20. Ag  druidim  

a. Insight  

b. It’s  a  big  difference  

c. U

rine  

d. A  few  (handful)  

e. To  the  grave    

f. Secretly  (behind  a  bush)  

g. H

omely  

h. Ina�en�on  

i. Ge�ng  close  to  

j. Class  

k. Increase    

l. Second  World  War  

m. Forty  (2  x  sc

ore)  

n. Fi�y    

o. N

otwithstanding  

p. Professional  m

iddleclass    

q. Spread  and  fostered  

r. Por�on  /  share  

s. T

hat  …

 will  be  born  

t. decline  

1  2  

3  4  

5  6  

7  8  

9  10

 11

 12

 13

 14

 15

 16

 17

 18

 19

 20

 

106

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

         L

éam

h  Ch

aith  Diarm

uid  John

son  an

 sam

hrad

h  ar  thó

ir  na

 Brio

táinise

.  Seo  léarga

s  ar  a

 bhfaca  sé.  

  Paróiste  beag  �riúil  atá  sa  Chapel  Nevez  (an  ‘Séipéal  Nua’).  Ba  í  

an  Bhriotáinis  teanga  na  ndaoine  ann  go  d�  an  dara  cogadh  

domhanda.  Tharla  athrú  teanga  sa  m

Briotáin  tar  éis  an  dara  

cogadh  dom

handa,  faoi  mar  a  tharla  in  Éirinn  tar  éis  an  Ghorta  

Mhóir.  (1)  Is  sna  caogaidí  a  tógadh  an  chéad  ghlúin  páis�

 le  

Fraincis  i  nGaeltacht  na  Briotáine.    

  I  dtús  na  haoise,  bhí  líon  na  gcainteoirí  Briotáinise  ag  tarraingt  

ar  mhilliún.  I  bhfad  faoi  bhun  a  leath  oiread  atá  anois  ann.  (2)  

Faoi  cheann  dhá  scór  bliain,  beidh  dornán  seandaoine  sa  

Chapel  Nevez  fós  ag  labhairt  na  Briotáinise,  faoi  m

ar  a  bhí  i  

roinnt  iarGhaeltachtaí  thall  is  abhus  in  Éirinn  sna  caogaidí.  (3)  

As  seo  go  ceann  dhá  scór  bliain,  ní  cosúil  go  saolófar  cainteoir  

Briotáinise  ar  bith  sa  Chapel  Nevez.  Sin  léargas  ar  chás  aon  

pharóiste  am

háin.  Is  sampla  atá  ann  –  micreacosma  –  den  rud  

atá  ag  tarlú  go  forleathan.  Go  deimhin,  ní  dhá  scór  bliain  an  fad  

saoil  atá  ag  an  mBriotáinis  i  gceantair  go  leor,  ach  scór.    

  Ainneoin  sin  is  uile,  tá  m

uin�r  na  Briotáine  an-­‐dóchasach  ar  

fad.  (4)  Ceaptar  go  slánóidh  an  t-­‐oideachas  an  teanga.   Ní  hé  an  

t-­‐oideachas  stáit  atá  i  gceist,  ach  an  t-­‐oideachas  a  chuireann  

eagras  neamhspleách  ar  bun.  Diwan  (‘eascairt’)  an  t-­‐ainm  atá  

ar  an  eagras  seo.  

 

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

         L

éam

h  Bunaíodh  Diwan  i  1978,  agus  thosaigh  siad  ag  cur  scolaíochta  ar  

naíonáin  bheaga  trí  m

heán  na  Briotáinise.    

  De  réir  mar  a  chuaigh  na  naíonáin  in  aois,  chuir  Diwan  oideachas  

trí  Bhriotáinis  ar  fáil  dóibh.  Anuraidh,  rinne  cuid  de  scoláirí  Diwan  

an  bac  (Ardteist)  den  chéad  uair.  Tá  muin�r  na  Briotáine  ar  fad  ar  

an  eolas  faoi  Diwan.  Is  é  an  port  atá  ag  an  ngnáthdhuine  go  

bhfuil  ag  éirí  thar  barr  le  Diwan.  Is  trí  na  meáin  chumarsáide  a  

scaipeadh  is  a  cothaíodh  an  smaoineamh  seo.  Déarfadh  duine  

gur  sárobair  phoiblíochta  a  bhí  ansin.    

  Ach  déantar  neam

haird  ghlan  de  na  stai�s�cí.  Faoi  bhun  2,000  

páiste  atá  i  scoileanna  Diwan.  M

ún  dreoilín  sa  bhfarraige.  As  seo  

go  ceann  leathchéad  bliain,  rachaidh  os  cionn  ceathrú  milliúin  

cainteoir  B

riotáinise  chun  na  cille.  Seans  go  d�ocfaidh  méadú  ar  

Diwan.  Fiú  má  thagann  méadú  deich  n-­‐uaire  air,  ní  chuirfidh  sin  

cosc  ar  mheath  na  Briotáinise.  Ní  hé  gur  éirigh  go  maith  le  

poiblíocht  D

iwan:  is  am

hlaidh  a  bhain  na  meáin  chumarsáide  cor  

as  an  scéal  (úsáid  as)  leis  an  m

eath  a  cheilt.  D’éirigh  leo  bás  

teanga  a  chur  ar  chúl  sceiche.    

  Ní  miste  

fiafraí  an  bhfuil  cosúlacht  idir  

seo  

agus  cás  na  

ngaelscoileanna  in  Éirinn.  Is  �or  a  rá  go  raibh  oiread  Gaeilge  sa  

ngnáthbhunscoil  tríocha  

bliain  ó  

shin  in  Éirinn  

is  atá  

sa  

ngnáthGhaelscoil  inniu.  Bhí  líon  mór  foghlaimeoirí  Gaeilge  ann  

riamh,  ach  cén  sciar  díobh  a  thug  an  Ghaeilge  leo?  Tá  líon  na  

bhfoghlaimeoirí  slán.  Ní  leor  sin.  

   

107

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

         L

éam

h  (5)  Níl  aon  stádas  oifigiúil  ag  an  mBriotáinis  i  bPoblacht  na  

Fraince.  Níl  léam

h  ná  scríobh  a  

dteanga  

dhúchais  

ag  na  

Briotánaigh.  (6)  Baineann  an  teanga  le  haicm

e  faoi  leith:  na  

feirm

eoirí.  Níl  aon  mheánaicm

e  ghairmiúil  a  chleachtann  an  

Bhriotáinis.  (7)  Tuairim  agus  uair  a’  chloig  teili�se  in  aghaidh  na  

seachtaine  a  bhíonn  i  m

Briotáinis.  Cloistear  gach  lá  ar  an  raidió  í.  

Múintear  an  Bhriotáinis  i  ndornán  beag  scoileanna  stáit,  (8)  agus  

is  ábhar  roghnach  breise  í  i  m

eánscoileanna  thall  is  abhus.  Is  

féidir  céim  ollscoile  a  dhéanam

h  i  m

Briotáinis  ó  1989.  (9)  Is  mór  

idir  Briotáinis  na  bhfoghlaimeoirí  agus  na  gcainteoirí  dúchais:  is  

minic  nach  dtuigeann  an  dá  dhream

 a  chéile.  Is  í  an  Bhriotáinis  

an  t-­‐aon  teanga  Cheilteach  atá  fós  á  labhairt  ar  mhór-­‐roinn  na  

hEorpa.  Tá  sí  á  labhairt  ann  ón  gceathrú  haois  i  leith.  Roimhe  sin,  

bhí  treibheanna  Ceilteacha  ag  labhairt  na  Gaeilise  ó  tuairim

 agus  

500  bliain  roimh  Chríost.  D

e  réir  dealraimh,  tá  ré  dhá  mhíle  go  

leith  bliain  ag  druidim  chun  deiridh  lenár  linn  féin.    

               

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

   Iaro

bair  

1  1. Léigh  an  t-­‐alt  arís  agus  breac  síos  na  naoi  bpoin�  a  

bhfuil  líne  fúthu  i  do  chóipleabhar.  

2. Cén  tslí  a  bhfuil  na  poin�  sin  cosúil  leis  an  saol  atá  

agat  féin,  is  é  sin  an  saol  mar  chainteoir  G

aeilge.    

3. Labhair  leis  an  duine  in  aice  leat  le  fáil  am

ach  an          

bhfuil  na  tuairim

í  céanna  agaibh  beirt!  

  Más  as  an  nGaeltacht  tú  labhair  faoin  nGaeltacht  

sin.    

Má  

tá  tú  i  do  chónaí  taobh  

amuigh  den  

Ghaeltacht  labhair  faoin  nGaeltacht  a  bhfuil  cur  

amach  agat  uirthi.    

               

108

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

   Iaro

bair  

2  

 Prío

sún  

do  g

hnío

mha

ire  B

reat

nais

e     GA

ELSC

ÉAL  

22  L

únas

a,  2

012  

Anto

n  M

ac  C

ába  

      GEARRADH

 45  lá  príosúnachta  ar  Bhreatnach,  m

ar  gur  dhiúltaigh  

sé  glacadh  le  hordú  cúirte  i  m

Béarla.  

    Bhí  Jam

ie  Bevin  ar  dhuine  de  dhream

 a  ghlac  seilbh  ar  oifig  an  

Fheisire  Chaomhaigh,  Jonathan  Evans,  i  gCaerdydd  anuraidh.  

Rinneadh  é  sin  mar  agóid  in  éadan  ciorruithe  ar  bhuiséad  S4C.  

    Scríobh  Bevin  m

ana  ar  an  mballa  agus  d’ordaigh  an  chúirt  dó  

cúiteam

h  £1,021  (€1,298)  a  dhíol  as.  Dúirt  sé  go  raibh  na  

hacm

hainní  aige  leis  an  gcúiteam

h  a  dhíol,  ach  nach  ndéanfadh  sé  

sin,  m

ar  go  raibh  an  t-­‐ordú  i  m

Béarla,  in  ainneoin  gur  iarr  sé  trí  

huaire  gur  i  mBreatnais  a  bheadh  sé.  

    Dúirt  sé  leis  an  gcúirt  gur  “pribhléid”  a  bhí  ann  dul  faoi  ghlas.  

PLÉ  

Cad  

a  ch

eapa

nn  s

ibh  

faoi

na  b

hfui

l  déa

nta  

ag  

an  b

hfea

r  sa  

slio

cht?

 An

 nd

éanf

á  an

 ru

d  cé

anna

 ar

 so

n  na

 Ga

eilg

e?  C

én  fá

th?    

Na  

Tean

gach

a  Ce

iltea

cha

           

   Iaro

bair  

3  Beidh  tú  ag  éisteacht  le  bean  óg  as  Albain  ag  caint.  

An  féidir  leat  na  focail  seo  a  dhéanamh  am

ach  sa  

mhír?  

               Is  mise  

Ag  déanamh  damhsa  Gaelach  

Tír  m

hór  

Oileán  

An  áit  

  An  bhfuil  an  Ghàidhlig  cosúil  leis  an  nGaeilge  in  

Éirinn?  

  An  bhfuil  sí  cosúil  le  haon  chanúint  faoi  leith  in  

Éirinn?  Cén  fáth,  dar  leat?  

 

109

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: In

scn

e an

Ain

mfh

ocai

l

An  t-­‐ainm

�ocal                        b

aininscneach  

Seo  

thío

s  na  

grúp

aí  fo

cal  d

e  na

 foca

il  bh

aini

nscn

each

a.    A

n  fé

idir  

leat

 féin

 agu

s  an  

duin

e  in

 aic

e  le

at  c

ur  le

is  an

 lios

ta?  

       Focail  a  chríochnaíonn  le  –eog  /  -­‐

óg:    

  fuinneog,  bábóg  

   

Focail  a  chríochnaíonn  le  

consan  caol:  

  conclúid,  sráid,  prói�l,  anáil,  

oscailt,  tuiscint,  �omáint,  

cúirt,  sábháil,  seic,  céim,  

síocháin,  cóip,  stoirm  

 Focail  a  chríochnaíonn  le  –íocht  

agus  –aíocht  agus  a  mbíonn  dhá  

shiolla  nó  níos  mó  iontu:  

  filíocht,  cleasaíocht    

Focail  a  chríochnaíonn  le  –

eacht  agus  –acht  agus  a  

mbíonn  dhá  shiolla  nó  níos  mó  

iontu:  

gluaiseacht,  daonnacht    

         

Focail  a  chríochnaíonn  le  –chan:  

  athbheochan      

 

Focail  a  chríochnaíonn  le  –lann:  

  pic�úrlann,  bialann  

       

Nua

ir  a  

bhío

nn  in

scne

 an  

�oc

ail  a

r  eol

as  

agat

 is  fé

idir  

leat

 an  

t-­‐al

t  a  c

hur  l

eis  g

an  a

on  

stró

!  Féa

ch  a

r  na  

sam

plaí

 seo:

 

Focal  a  thosaíonn  le  guta  

(ní  chuirtear  aon  ní  i  bhfeidhm):  

an  áit  

Focail  a  thosaíonn  le  consan  

(cuirtear  séimhiú  ar  an  bhfocal):  

an  bhábóg  

Focail  a  thosaíonn  le  s  

(cuirtear  t  rompu):  

an  tsráid  

Focail  a  thosaíonn  le  d  agus  t  

(ní  chuirtear  aon  ní  i  bhfeidhm):  

an  duine  

Cuir  

an  t-­‐

alt  r

oim

h  na

 foca

il  ar

 fad  

ar  a

n  sle

amhn

án  d

eire

anac

h.    

An  t-­‐ainm

�ocal                      ba

ininscneach  

110

An  t-­‐ainm

�ocal                        fir

inscneach  

Seo  

thío

s  na  

grúp

aí  fo

cal  d

e  na

 foca

il  �

irins

cnea

cha.

   An  

féid

ir  le

at  

féin

 agu

s  an  

duin

e  in

 aic

e  le

at  c

ur  le

is  an

 lios

ta?  

Focail  a  chríochnaíonn  le  guta:    

    iascaire,  trócaire,  ceo,  páiste,  

scrúdú  

   

Focail  a  chríochnaíonn  le  consan  

leathan:  

  trealamh,  pobal,  amhrán,  

iarratas,  buicéad,  sam

hradh,  

scéal,  staidéar,  príosún,  

pic�úr,  déantús  

 

Focail  a  chríochnaíonn  le  –ín,  

nuair  is  ‘níos  lú’  atá  i  gceist:  

    cailín,  toi�n  

Focail  a  chríochnaíonn  le  –éir,  -­‐

eoir,  -­‐óir,  -­‐úir  agus  a  bhaineann  le  

gairm

eacha  de  ghnáth:  

  siúinéir,  múinteoir,  dochtúir,  

cúntóir  

     

Focail  a  chríochnaíonn  le  –eacht  

nó  –acht  ach  nach  bhfuil  ach  

siolla  amháin  acu:  

  ceacht,    acht  

     

An  t-­‐ainm

�ocal                        fir

inscneach  

Nua

ir  a  

bhío

nn  in

scne

 an  

�oc

ail  a

r  eol

as  

agat

 is  fé

idir  

leat

 an  

t-­‐al

t  a  c

hur  l

eis  g

an  a

on  

stró

!  Féa

ch  a

r  na  

sam

plaí

 seo:

 

Focal  a  thosaíonn  le  guta  

(cuirtear  t  rompu):  

an  t-­‐alt  

Focail  a  thosaíonn  le  consan  

(ní  chuirtear  aon  ní  i  bhfeidhm):  

an  bád  

Focail  a  thosaíonn  le  s  

(ní  chuirtear  aon  ní  i  bhfeidhm):  

an  sampla  

Focail  a  thosaíonn  le  d  agus  t  

(ní  chuirtear  aon  ní  i  bhfeidhm):  

an  duine  

Cuir  

an  t-­‐

alt  r

oim

h  na

 foca

il  ar

 fad  

a  bh

í  ar  

an  sl

eam

hnán

 dei

rean

ach  

111

Fóc

as

ar

Th

ean

ga

: sa

agu

s i

Sa  agus  i    

Féac

h:  

 

 i  

   =

 in  

  i  gCúb

a    

   sa

 (i  +  an)

   =

 in  th

e     sa

 Spá

inn  

   in

 roim

h  gh

uta

   

    in  Albain  

   sa

n  ro

imh  gh

uta

   

     sa

n  Iodá

il    

       

Sa  agus  i    

Rogh

naigh  an

 foca

l  cea

rt  le

 cur

 sna  be

arna

í.  

 sa  

 san  

   i  

 in  

  1. N

íl  ao

n  su

im  aga

m  ___

__  che

ol.  

2. T

á  sí  

ina  có

naí  _

____

 Ghe

arm

áin.  

3. A

n  ra

ibh  tú

 riam

h  __

___  M

eiric

eá?  

4. C

ad  atá

 ___

__  uisc

e?  

5. N

í  raibh

 mé  ria

mh  __

___  áit  m

ar  se

o.  

6. C

é  at

á  __

___  bh

aile?  

7. T

á  sé

 ar  c

uairt

 ___

__  gCo

rcaigh

.  8. C

én  te

anga

 a  la

bhra

íonn

 siad

 ___

__  

Alba

in?  

9. L

abhr

aíon

n  sia

d  Br

eatn

ais  _

____

 Bh

reat

ain  Bh

eag.  

10. T

ar  is

teac

h,  ná  fa

n  __

___  �

uach

t.    

       

112

Litríocht na chéad BhLiana Gearrscéalta, amhráin agus Filíocht

112

nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

An chéad bhliainSa chéad bhliain leagfar bunchloch do shaothrú na litríochta sa dara agus sa tríú bliain.

Rachaidh an scoláire i ngleic le téacsanna as seánraí éagsúla; filíocht/amhránaíocht, drámaíocht, gearrscannánaíocht, úrscéalaíocht, gearrscéalaíocht. Caithfear téacs amháin as gach seánra ar a laghad a fhiosrú mar chuid d’fhoghlaim na chéad bhliana. Cuirfear liosta molta le rogha de théacsanna ar fáil.

Ina theannta sin, cuirfear béim ar an litríocht áitiúil/bhéil. I gcás na litríochta áitiúla/béil roghnófar trí phíosa litríochta cuí le saothrú. Beidh saoirse ag an múinteoir agus an scoláire ag an leibhéal áitiúil píosaí oiriúnacha dá riachtanais, suimeanna agus gcomhthéacs féin a roghnú.

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

113113

Bíonn an fhírinne searbhMícheál Ó Ruairc

Bhí ríméad ar Sheoirse de Bhaldraithe. Ní fhéadfadh sé srian a choinneáil ar a mhianta. Lig sé béic as a chloisfeá sa Domhan Thoir. Cé go raibh sé i lár an tslua ar Shráid na Beairice agus daoine ag amharc air amhail is go raibh sé glan as a mheabhair, bhí sé beag beann orthu. D’fhéadfaidís dul i dtigh diabhail, an smaoineamh a rith leis. Lig sé béic eile as agus bhuail sé bosca na litreach lena dhorn agus é ag gabháil thar bráid. BHÍ SÉ AR AN bhFOIREANN! Ba ar éigean a raibh ar a chumas é sin a chreidiúint. Bhí áit faighte aige ar fhoireann shóisearach an chontae. Yipee! Seán Óg Ó hAilpín uimhir a Dó - seo chugaibh é! Fágaigí an bealach, a dhaoine uaisle, más é bhur dtoil é! Bhí sciatháin ar a chroí! Bheadh sé ag imirt i bPáirc an Chrócaigh. Bheadh clú agus cáil air i gCathair Chorcaí agus i measc a chairde féin.

Nuair a shroich sé an baile, d’inis sé an dea-scéala dá mháthair agus muna raibh bród agus gliondar uirthi, níor lá fós é. ‘Tá d’áit ar an bhfoireann tuillte agus tuillte go maith agat, a Sheoirse,’ ar sise leis. ‘Tar éis an tsaoil nach mó oíche fhuar gheimhridh atá caite agatsa ag cleachtadh iománaíochta le dhá bhliain anuas. Maith thú! Rinne Seoirse rún an tráthnona sin nach mbacfadh sé leis na leabhair scoile go ceann seachtaine. Cé go raibh an t-uafás staidéir le déanamh aige is go raibh múinteoirí áirithe ar scoil sa mhullach air i dtaobh a chuid ceachtanna, chuir Seoirse an rud ar fad as a cheann. Mheas sé go raibh an lámh in uachtar aige orthu go léir um an dtaca seo. Mhúinfeadh sé ceacht dóibh siúd a raibh sé mar nós acu a bheith ag caitheamh anuas air. Thaispeánfadh sé dóibh nárbh aon dóithín é Seoirse de Bhaldraithe. Bhuafadh foireann shóisearach iománaíochta an chontae Craobh na hÉireann i mbliana.

Chuir sé scairt ar a chairde agus roinn sé an dea-scéala leo. Mhol siad dó go mba chóir dó an ócáid a cheiliúradh. Bhí Seoirse an-tógtha leis an moladh sin. Ba bhréa leis é a cheiliúradh. Shocraigh siad ar bhualadh le chéile in Clancy’s ag a naoi a chlog.

Nuair a shroich Seoirse teach tábhairne Clancy’s an oíche Aoine sin, bhí an áit plódaithe. Bhí a chairde scoile ar fad ann agus cairde eile nárbh iad. Bhí an-chuid cailíní dathúla ann freisin. Gach éinne ag déanamh comhghairdis le Seoirse faoin éacht a bhí déanta aige. É ag imirt d’fhoireann shóisearach an chontae! By dad! D’fhág siad Clancy’s ag meán oíche agus ar aghaidh leo go dtí ceann de na clubanna oíche is fearr sa chathair. Bhí ardoíche acu ansin is bhí sé ag druidim lena trí a chlog ar maidin nuair a d’fhag siad an áit.

114114

Rinne siad coinne go mbuailfidis le chéile in Clancy’s arís an oíche dár gcionn.

Bhí babhta traenála ag Seoirse sa Marydyke maidin Dé Domhnaigh. Bhí tuirse air tar éis a bheith ag ragairne ar feadh dhá oíche as a chéile ach rinne sé a dhícheall le linn an tseisiúin traenála.

Lean cúrsaí ar aghaidh mar sin ar feadh tamaill. Bhí gach rud á chur ar an méar fhada ag Seoirse. Ba ar éigean a bhacfadh sé le stadéar ná le hobair bhaile a thuilleadh cé go raibh scrúdú na hArdteistiméireachta ag teannadh leis go sciobtha. Ach bhí Seoirse beag beann ar chúrsaí scoile faoin am seo. Nach raibh áit aige ar fhoireann shóisearach iománaíochta na scoile! Nach raibh áit aige ar fhoireann an chontae, in ainm Dé! Nach raibh sé ag siúl amach le hAmanda, cailín rídhathúil as Tobar Rí an Domhnaigh!

D’éirigh leis an bhfoireann a bheith sa chluiche leathcheannais in aghaidh an Chláir. Bheidis ag imirt i bPáirc Uí Chaoimh! Bhí an babhta deireanach traenála acu sa Marydyke tráthnóna Dé hAoine. Ag deireadh an bhabhta thraenála d’fhógair an traenálaí cé a bheadh ag imirt ar an bhfoireann in aghaidh an Chláir ar an Domhnach. Chuaigh sé tríd an liosta, ach níor luaigh sé ainm Sheoirse. Fíu níor luaigh sé a ainm i measc na n-ionadaithe. Thit an lug ar an lag ag Seoirse. Caithfidh go raibh botún déanta aige. Caithfidh go ndearna sé dearmad ar ainm Sheoirse a lua. Chuaigh Seoirse suas chuige. ‘Nach bhfuil… nach bhfuilimse ar an bhfoireann?’ a d’fhiafraigh sé de agus creathán ina ghuth.

‘Is oth liom a rá nach bhfuil áit ar an bhfoireann duit an babhta seo, de Bhaldraithe,’ arsa an traenálaí leis go neamhbhalbh.

‘Cad chuige?’ d’fhiafraigh Seoirse de. D’fhéach an traenálaí air go fuarchúiseach. ‘Mar nach bhfuil iarracht ar bith á dhéanamh agat, de Bhaldraithe,’ ar seisean leis. ‘Bhí an-gheallúint ionat ach is oth liom a rá leat nár chomhlíon tú an gheallúint sin. Sin í an fhírinne agus mar is eol do chách, bíonn an fhírinne searbh. Má éiríonn linn an bua a fháil ar an gClár, tig liom a rá leat anois nach mbeidh tú ar an bhfoireann a imreoidh sa chluiche ceannais ach an oiread. Ach ná bíodh lagmhisneach ort. Má chuireann tú romhat áit a fháil ar an bhfoireann don bhliain seo chugainn, beidh áit ann duit, táim cinnte de sin.’ Ag filleadh abhaile dó an tráthnóna sin, ní raibh Seoirse ag béiceadh le ríméad. Bhí a cheann faoi aige agus é ag sileadh na ndeor.

115115

Púdar draíochtaBróna Ní Uallacháin

Bhí scamaill feirge tar éis sleamhnú timpeall ar theach Uí Thuathail ó ghlaoigh an guthán an mhaidin sin. Cé go raibh Bean Uí Thuathail ag déanamh a seacht ndícheall gáire a bhaint as Dónall agus Deirdre ní raibh ag éirí léi. Thriail sí iad a mhealladh le huachtar reoite bándearg agus buí ach níor oibrigh sé. Thriail sí brioscaí seacláide le craiceann cnó cócó ar an imeall a thairiscint dóibh. D’ith siad iad ach níor imigh an ghruaim. Gheall sí dóibh go ndéanfadh sí an dinnéar ab fhearr leo ispíní agus brúitín agus gheall sí dóibh fiú nach mbeadh orthu aon bhrocailí a ithe – ach níor ghéill an bheirt. Faoi dheireadh smaoinigh sí ar phlean.

“Cén fáth nach ndéanann muid cáca deas chun fáilte a chur rompu?” a dúirt sí agus í ag rith timpeall na cistine mar a bheadh tornádó, agus babhla, spúnóg adhmaid, uibheacha agus plúr á mbailiú aici. Bhreathnaigh an cúpla ar a chéile. Níor labhair siad ach thuig siad go raibh an smaoineamh céanna ag an mbeirt acu. Ní chabhródh an cáca leo dearmad a dhéanamh ar an tslí go raibh an turas go hÁrainn curtha ar ceal mar go raibh cuairt speisialta eagraithe ag Aintín Sarah. Níor mhaith leo aon rud a dhéanamh chun fáilte a chur roimh Theo agus Leo a gcol ceathracha ardnósacha as Contae Lú, ach ag an am céanna thaitin sé leo i gcónaí a bheith ag cócaireacht le Mamaí!

I bpreabadh na súl bhí an bheirt óg ag cur leis an stoirm sa chistin. D’aontaigh siad go bhfaigheadh Deirdre an spúnóg adhmaid nuair a bhí Mamaí réidh agus go mbeadh cead ag Dónall an babhla a lí. Mheáigh siad. Mheasc siad. D’fhuin siad. Bhrúigh siad. Taobh istigh de leathuair bhí Dónall agus Deirdre sona sásta arís. Nuair a d’imigh an clog ar an oigheann, ag fógairt go raibh an cáca bácáilte baineadh geit astu mar gur tháinig torann as cloigín an dorais ag an am céanna. Bhí Aintín Sarah, Leo agus Theo tagtha.

Ag brostú di i dtreo an dorais chas Bean Uí Thuathail chuig Dónall agus Deirdre agus í lándáiríre: “Bígí go deas,” a dúirt sí, agus í ag scríobadh daba plúir ó gheansaí Dhónaill, “Níor mhaith liom trioblóid ar bith an uair seo!” Níor thug sí seans dóibh aon fhreagra a thabhairt uirthi. D’oscail sí an doras agus chaith sí a lámha thart timpeall ar Aintín Sarah go sona. Láithreach thosaigh siad ag clabaireacht agus ag glagaireacht.

116116

“Is breá liom do sciorta. Breathnaigh ar do chuid gruaige. Ar chuala tú faoi? Tá margadh i dTigh Standúin.”

D’imigh siad leo go dtí an chistin agus d’fhan an ceathrar páistí ag breathnú ar a chéile go míchompordach.

“Rinne muid cáca seacláide daoibh,” a dúirt Dónall, chun an ciúnas a líonadh. “Chuir muid marshmallows air freisin,” a chríochnaigh Deirdre agus í ag dúnadh an dorais. D’fhreagair Theo, ag rá gur leamhachán an Ghaeilge a bhí ar marshmallows agus gur cheap sé go raibh ailléirge aige dóibh. Lean Leo é go húdarásach ag insint dóibh go raibh cáca cairéid i bhfad níos sláintiúla ná cáca seacláide. Bhí an trioblóid tosaithe cheana féin.

Shuigh an ceathrar go ciúin nuair a rinne a máithreacha an tae agus d’ith Dónall agus Deirdre an cáca nár ith Leo ná Theo. Bhí sioscadh agus rúin na máithreacha ag líonadh aer na cistine i gconaí. Níor thug siad faoi deara go raibh Theo ag seoladh téacsanna an t-am ar fad agus go raibh Leo ag spraoi ar Nintendo DS a bhí curtha i bhfolach faoin mbord aige. Nuair a sheas Aintín Sarah chun an cúigiú pota tae a dhéanamh chonaic sí na gléasanna acu agus sciob sí uatha iad, ag rá leo dul amach ag spraoi. Thosaigh Leo ag geonaíl agus ag gearán go raibh sé ró-fhuar agus d’impigh Theo ar Aintín Sarah ligean dóibh breathnú ar an teilifís in áit dul ag spraoi le Dónall agus Deirdre. “Ach tá a fhios agaibh nach bhfuil aon teilifís ag Dónall agus Deirdre” a dúirt Aintín Sarah, agus í dá mbrú amach an doras.

Ní raibh aon rogha acu. Amach leo taobh amuigh. Bhí áthas ar Dheirdre agus ar Dhónall mar gur thaitin sé leo bheith taobh amuigh, ach bhí smut púiceach ar Leo agus Theo. Phléigh Deirdre agus Dónall céard ar cheart dóibh a dhéanamh. Chuimhnigh siad ar neadacha éan a lorg ach cheap siad go mbeadh eagla ar Leo agus Theo dul ag dreapadóireacht. Smaoinigh siad ar dhul ag snámh sa loch ach bhí Leo agus Theo fuar cheana féin gan trácht ar dhul isteach san uisce. Faoi dheireadh dúirt Dónal, “Céard faoin bhfáinne sí a thaispeáint dóibh?” Ní raibh an abairt críochnaithe aige nuair a bhí Leo agus Theo ag sciotaíl agus ag caitheamh a súl chun na flaithis. “Níl a leithéid de rud ann is sióga” a dúirt Theo. “Caithfidh sibh teilifís a fháil,” a dúirt Leo agus é ag triail an puiteach a ghlanadh dá bhróga.

Chonaic Deirdre na deora ag líonadh i súile Dhónaill agus bheartaigh sí nach ligfeadh sí do Theo agus Leo beag a dhéanamh dó mar a rinne siad go hiondúil. Rinne sí iarracht í féin a dhíriú go hiomlán a hairde, chas sí i dtreo Theo agus Leo, líon sí na súile móra gorma a bhí aicí le bród agus i nguth chomh láidir agus chomh fuar leis an ngaoth aduaidh, dúirt sí, “Tá cinnte, tá fáinne sí i bpáirc Dhaidí ar chúl an tí, agus ní hamháin sin, ach fágann na sióga bronntanais dúinn ann amanna. Bronntanais iontacha, bronntanais rúnda….bronntanais draíochta.” Nuair a chríochnaigh sí an chaint níor bhain sí a súile de Theo ná Leo ach dúirt sí an cúpla focal deiridh agus í beagnach ag cogarnaíl.

Bhí Leo agus Theo éiginnte anois. Bhí cleachtadh acu ar Dheirdre a bheith ag seasamh an fhóid ina n-aghaidh ach ní fhaca siad an chuma seo uirthi roimhe seo. Bhreathnaigh siad ar a chéile, ar an talamh, ar Dhónall agus ansin d’aimsigh siad muinín as áit éigin agus bhreathnaigh siad ar Dheirdre. “Rúnda?” a dúirt Leo, agus a ghlór ag briseadh beagáinín, “Draíochta?” arsa Theo, agus é anois leath faoi dhraíocht ag Deirdre.

Níor fhreagair Deirdre iad, chas sí ar a sáil agus dúirt le Dónall nach raibh bronntanais draíochta tuillte ag an mbeirt eile agus nár mhaith léi an fáinne sí a thaispeáint dóibh pé scéal é. Go tobann anois ní raibh Leo fuar níos mó agus bhí fuinneamh faighte ag Theo as áit éigin. D’impigh siad ar Dheirdre iad a thabhairt chuig an bhfáinne sí. Bhí brón orthu, a dúirt siad, agus bhí siad lánchinnte gur mhian leo bronntanas a fháil ó na sióga.

Tar éis go leor ‘machnaimh’, bheartaigh Deirdre faoi dheireadh cead a thabhairt dóibh dul chuig an bhfáinne sí.

117117

Thosaigh na buachaillí ag déanamh i dtreo na páirce ar chúl an tí ach go tobann dúirt Deirdre gur mhian léi rith chuig an leithreas.

“Imigh tusa ar aghaidh leo,” a dúirt sí le Dónall. “Beidh mise libh roimh i bhfad.” Rith sí ar ais i dtreo an tí agus a cuid gruaige órga ag lonradh sa ghrian.

Ní raibh Dónall ró-shásta faoi bheith fágtha leis féin leis an mbeirt namhad a bhí aige ach lean sé iad. Chaill Theo an bhróg dhearg Nike a bhí air i bpoll puitigh agus bhí clábar brocach donn ag rith as ladhar a stoca bán anois fad is a bhí Leo ag slabaireacht sa pholl chun an bhróg a fháil ar ais.

Faoi dheireadh le ‘sslllrrrpppp’ tharraing sé as an bpoll í agus as go brách leo arís i dtreo an fháinne sí. Ní raibh mórán d’achar siúlta acu faoin am gur tháinig Deirdre ag rásaíocht ar ais agus í as anáil agus gáire beag ag cigilt choirnéal a béil. Bhí siad stoptha roimh i bhfad arís ag an gclaí chun géaga draighin, a bhí tar éis iad féin a chniotáil isteach i ngeansaí ‘Hillfiger’ Leo, a bhriseadh.

“Rachaidh mise ar aghaidh chun ruaig a chur ar na sióga ar fhaitíos go scanraíonn siad sibh,” a dúirt Deirdre agus í ag pocléimneach thar an díog. Cheap Dónall go raibh sí sách aisteach ach ní dúirt sé faic mar go raibh drochthionchar ag Leo agus Theo uirthi i gcónaí. Rinne sé gach iarracht an geansaí a scaoileadh saor agus nuair a bhí leo, lean siad orthu arís i dtreo Dheirdre a bhí anois ag seasamh thíos in aice leis an bhfáinne ná carraig chiorclach chaonaigh le nóiníní ag siosarnach sa ghaoth thart timpeall uirthi.

Agus iad ag druidim níos gaire do Dheirdre thug siad faoi deara go raibh sí ag gáire mar a bheadh bean ar mire. Nuair a tháinig siad chomh fada léi níor stop sí agus d’éirigh an torann a bhí ag damhsa as a béal níos airde. Ní raibh tuairim ag Leo agus Theo céard ba cheart dóibh a dhéanamh. Bhreathnaigh siad ar Dhónall agus chonaic go raibh sé tar eis buidéal donn a bhaint amach as láimh Dheirdre. Bhí lipéad beag greamaithe den bhuidéal agus litrithe amach i scríbhneoireacht chasta dhaite bhí dhá fhocal.

“Púdar,” a léigh Theo, agus é fos faiteach faoi gháire Dheirdre a bhí anois ag luí ar an bhféar, a béal oscailte agus taomanna gáire fós ag teacht ina dtuilte aisti. “Gáire” a chríochnaigh Leo agus é ag triail an caipín beag buí a bhaint den bhuidéal.

Istigh sa bhuidéal bhí púdar mistéireach, mín, bán. Nuair a baineadh an clár den bhuidéal léim cúpla gráinne geal as agus d’eitil siad ar thonnta beaga gaoithe thar na crainn agus scaip siad amach i dtreo an locha. Bhí Dónall ag caint i gcogar le Deirdre. Bhí sé ag déanamh iarrachta an méid a bhí á rá aici a aistriú agus, go tobann, le sceilp sonais chas sé i dtreo Leo agus Theo agus dúirt sé, “Tá an t-ádh dearg oraibh. Bhí an bronntanas seo fágtha ag na sióga nuair a shroich Deirdre an fáinne sí. Ní hí seo an chéad uair gur bhronn siad púdar draíochta orainn ach is cinnte gur púdar gáire an púdar ab fhearr go bhféadfadh muid a fháil,” Bhí an bheirt deartháireacha ag seasamh ag breathnú ar Dheirdre agus mearbhall orthu. Ní raibh siad ábalta é seo a thuiscint. Cé a chreidfeadh go raibh an bronntanas dochreidte seo fágtha ag sióga na Gaillimhe dóibh!

D’iompaigh Dónall an buidéal beag ar a thaobh go cúramach agus dhoirt dornán de na gráinníní glioscarnacha draíochta amach ar a lámh. Thosaigh sé ag damhsa agus ag doirteadh an phúdair draíochta ar a chloigeann agus taobh thiar dá chluasa. Ní raibh cúig shoicind caite nuair a bhí Dónall ag briseadh a chroí ag gáire. “Hí, Hí, Hí, ha, ha, ha.” Bhí Deirdre anois in aice leis agus bhí pluca dearga an chúpla briste i smidiríní ag meangadh mór sásta.

Sciob Theo an buidéal ó Dhónal le saint agus bhéic sé, “Tabhair dúinn é, nó ní bheidh aon chuid fágtha.” Sháigh Leo a lámha faoi smut a dhearthár agus d’impigh sé air neart den phúdar gáire a thabhairt dó. D’fholmhaigh siad an buidéal eatarthu agus chaith Theo an soitheach folamh ar an bhféar. Bhí carnán den phúdar bán ag an mbeirt ar a lámha agus le fuinneamh agus fuadar fúthu thosaigh siad á chuimilt go láidir agus go crua orthu féin, timpeall ar na súile agus in airde ar a gcuid gruaige go dtí gur bhreathnaigh siad ar nós beirt sheanfhear liath.

118118

Níor thosaigh an gáire uathu láithreach, mar a tharla leis an mbeirt eile, ach ansin faoi dheireadh agus iad fós ag breathnú go héiginnte ar an gcúpla d’éalaigh racht beag gáire as béal Theo. Nuair a thug Leo faoi deara, níorbh fhada go raibh sé féin ag pramsáil timpeall ar an bhfáinne sí agus deora áthais ag sileadh as a dhá shúil dúnta.

Bhí an bheirt ag gáire an oiread sin gur bheag nár chuala siad a mamaí ag fógairt go feargach orthu as an teach ar bharr an chnoic. Nuair a d’oscail siad a súile chonaic siad go raibh an cúpla leath bealaigh abhaile. Go tobann bhí ciúnas ann agus an t-aon torann a líon an bhearna a bhí fágtha ag an ngáire ná ceol binn smólaigh a bhí ina shuí go suaimhneach ar sceach gheal a bhí ag síneadh a ghéaga deilgneacha amach go cosantach os cionn an fháinne sí.

Phreab Leo agus Theo chun talaimh go sciobtha agus lean Dónall agus Deirdre. Nuair a tháinig siad chomh fada leis an teach bhí a máthair ag seasamh sa phóirse ar chúl an tí agus ní raibh cuma róshona uirthi. Bhí na Déithe Dána ann freisin agus iad ag seachaint súile Theo agus Leo. Dúirt a máthair amach os ard, “Bhuel, tá freagra na ceiste anois againn… Breathnaigh ar mo bheirtse.” Chas sí ina dtreo agus chríochnaigh sí an abairt, “ba cheart go mbeadh náire oraibh.”

Ní raibh tuairim ag Leo ná Theo céard a bhí déanta as bealach acu, ná cén fáth go raibh a máthair chomh crosta leo. Thug siad faoi deara go raibh an talamh sa phóirse ar fad bán agus níos measa fós bhí an mála plúir, a úsáideadh chun an cáca seacláide a dhéanamh, iompaithe bun os cionn taobh thiar den doras. Lean Aintín Sarah uirthi agus an fhearg ag dó níos tréine inti mar bheadh séideán gaoithe tar éis téagar a chur faoi thine.

“Amach libh ag an gcarr láithreach. Tá náire orm. Tar éis do mhamaí Dhónaill agus Dheirdre cáca álainn seacláide a dhéanamh daoibh, an buíochas atá agaibh di ná plúr a chaitheamh ar fud na háite agus bhur n-éadaí agus bhur gcuid gruaige a scriosadh. A Chríost, Theo, breathnaigh ar an mbail atá ar na bróga nua a cheannaigh mé duit. Gabhaigí amach as mo radharc.”

Shleamhnaigh Leo agus Theo leo i dtreo an chairr go ciúin lena liopaí ag crith. Ní raibh le cloisteáil anois ach glugar an phuitigh ag teacht ó bhróg Nike Theo ar gach ré coisméig dár thóg sé. Chaoch Deirdre súil ar Dhónall agus thosaigh siad ag gáire. Ba chosúil go raibh draíocht de chineál éigin sa phúdar gáire ar deireadh thiar.

119119

FocalghníomhRé Ó Laighléis

“Boladh ort,” arsa cailín amháin as rang a sé, agus í ag dul thar bráid sa líne i gclós na scoile tar éis briseadh beag na maidine. Thug Dara aird láithreach ar an gcailín a dúirt. Ní le Dara féin a dúradh é ach leis an mbuachaillín a bhí chun tosaigh air sa líne. Yashi Amki ab ainm don leaidín sin agus bhí sé nua-thagtha chun na scoile le roinnt seachtainí anuas. As tír éigin sa Domhan Thoir a tháinig seisean agus a mhuintir, de réir mar a thuig Dara an scéal. Teifigh ab ea iad a bhí á sciúrsáil ina dtír féin.

“Boladh lofa ort, a mhoncaí,” arsa duine eile as líne rang a sé. Buachaill a bhí ann an uair seo. Bhreathnaigh Dara ina dhiaidh. Ní raibh sé cinnte cén t-ainm a bhí ar an mbuachaill céanna ach shíl Dara go dtabharfadh sé lascadh dó dá mbeadh sé féin mór a dhóthain chun sin a dhéanamh. Ach i rang a ceathair a bhí Dara, díreach mar a bhí Yashi féin. Ba dhósan a thabharfaí an lascadh dá dtosódh sé isteach ar bhuachaill as rang a sé. Agus, ar chaoi ar bith, bhí a fhios ag Dara ina chroí istigh nár bhealach ar bith é an troid chun fadhb a réiteach. Nárbh é an troid féin ba bhunús leis an gcuid is mó den trioblóid a bhí ag titim amach sa domhan mórthimpeall! Bobarúin de dhaoine a roghnaigh troid thar bealach eile le rudaí a réiteach.

“Boladh lofa ort, a ghoirmín,” arsa buachaill eile fós i líne rang a sé agus é ag gluaiseacht leis doras na scoile isteach. Agus chuala Dara an leaid sin á rá chomh maith, agus ba chinnte gur le Yashi a dúirt sé é. Triúr i ndiaidh a chéile ag caitheamh go dona leis an mbuachaillín bocht gan fáth. Ba léir do Dhara gur phlean réamh-bheartaithe a bhí san iarracht. Ach, leis sin, tháinig Bean Uí Dhálaigh, múinteoir Dhara, go doras na scoile agus thug a daltaí féin isteach.

Istigh sa seomra ranga agus gach aon duine socraithe síos, ní fhéadfadh Dara naimhdeas agus drochmhúineadh pháistí rang a sé a chur as a chloigeann. Bhí Bean Uí Dhálaigh tosaithe ar an Matamaitic cheana féin ach ní air sin a bhí aird Dhara. Bhí seisean ag breathnú uaidh trasna an tseomra, áit a raibh Yashi Amki ina shuí. Nach raibh dóthain den chineál sin drochíde faighte ag an leaidín bocht sin ina thír féin cheana féin, a shíl Dara. Nach chun éalú óna leithéid a tháinig muintir Amki go hÉirinn.

120120

“Agus, den tríú huair, an freagra air sin, a Dhara …?”

Bhain glór an mhúinteora preab as Dara. Níor thuig sé go raibh ceist curtha ag Bean Uí Dhálaigh air faoi dhó cheana féin.

“Eh …” arsa Dara, agus bhreathnaigh sé go han-tapa ar an gclár dubh agus rinne na figiúirí a ríomh. “Trí chéad agus a dó dhéag,” ar sé.

“Hmm!” arsa an múinteoir, agus leath miongháire ar a béal. Ba rímhaith a thuig sí go raibh Dara iontach ag an matamaitic.

“Tá tú ceart,” ar sí. “Is breá an rud é go bhfuil tú chomh maith ag an mata is atá, ach bí ag tabhairt aire mar sin féin, maith an buachaillín.”

Ach ba dhuine séimh groíúil í Bean Uí Dhálaigh. Bhí a fhios aici go raibh rud beag éigin ag déanamh scime d’intinn Dhara. Ba ghnách dó a bheith ar dhuine den chéad bheirt nó triúr lena lámh in airde le freagra ar cheist ar bith. Thaitin sé freisin leis an múinteoir nach raibh aon fhaitíos riamh ar Dhara ceist a chur nó ábhar a ardú sa seomra ranga. Go deimhin, d’fháiltigh sí roimh a leithéid de nós.

Bhuel, d’imigh an mhaidin agus tháinig am reiligiúin, agus thosaigh Bean Uí Dhálaigh ag caint ar Mhahatma Gandhi, iar-cheannaire na nIndiach san Áis.

“Mohandas Karamchand Mahatma Gandhi ba ainm ceart dó,” arsa an múinteoir. Agus rinne na páistí go léir gáire faoi ainm chomh fada sin a bheith ar dhuine ar bith. Ach gáire na spéise a bhí ann. Ní raibh aon mhailís ná easpa measa ag gabháil leis an ngáire céanna. Agus bhí siad faoi gheasa ag an méid a d’inis an múinteoir dóibh faoin bhfear céanna.

“Laoch! Fathach fir,” a dúirt sí, “cé gur feairín beag a bhí ann, i ndáiríre. Ach bhí bealach aige, a pháistí,” ar sí, “bealach na séimhe. Bealach ar thug sé féin satyagraha air,” agus scríobh sí an focal sin ar an gclár dubh le go rachadh sé i gcion ar mheonta óga na bpáistí. Láithreach bonn, scríobh Dara an focal síos ina chóipleabhar. Bhí an múinteoir ag míniú faoi mar a bhí bealach Gandhi bunaithe ar mheas a bheith á léiriú ag daoine ar a chéile. Bhí sí ar tí tosú ar abairt úr nuair a chonaic sí go raibh lámh Dhara in airde aige.

“Bhuel, a Dhara, ceist agat?” arsa an múinteoir.

“Sea, a Bhean Uí Dhálaigh, tá. An as an bhfocal sin, más ea, a tháinig an focal Gaeilge ‘grá’?”

“As satyagraha, a Dhara!” Agus bhí rian den iontas ar a glór.

“Sea, a mhúinteoir. An bhfeiceann tú mar atá an focal ‘grá’ díreach ina lár?”

D’fhéach an múinteoir siar ar an gclár dubh, agus bhreathnaigh gach aon dalta ar an bhfocal chomh maith, agus, de réir a chéile, thosaigh na páistí ar an ‘sea’ sin a bhíonn acu nuair a thagann tuiscint éigin chucu.

“Bhuel, by daid, a Dhara,” arsa Bean Uí Dhálaigh, “m’anam gur fíor duit é! Tá sé ansin ina cheartlár ceart go leor. Agus, an bhfuil a fhios agat seo,” ar sí, “níl tuairim agam an bhfuil aon cheangal idir an dá fhocal. Ach gheobhaidh mé amach faoi, más féidir.” Bhí a fhios ag Bhean Uí Dhálaigh go raibh an tuairim ann go raibh ceangal siar i bhfad idir an Ghaeilge agus Sanskrit, seanteanga na hIndia.

Bhuel, bhí Dara thar a bheith sásta leis sin uile. Bhí an mhuinín ard anois ann. Agus, de réir mar a lean Bean Uí Dhálaigh uirthi ag caint faoi Gandhi, thosaigh aghaidheanna agus ainmneacha dhaoine eile ag rith trí intinn Dhara. Agus ba é an rud a bhí i gcoitinne ag na daoine sin ná nár aontaigh siad le húsáid an fhoiréigin beag ná mór. Rud éigin a dúirt Bean Uí Dhálaigh in imeacht a cainte a chuir ar Dhara cur isteach uirthi arís.

121121

“Gabh mo leithscéal, a Bhean Uí Dhálaigh.”

“Sea, a Dhara,” ar sí, “abair leat.”

“Tá mise ag léamh leabhair faoi láthair faoi fhear darb ainm Martin Luther King, agus chreid seisean sa mhodh céanna a bhí ag Gandhi.”

“Tá an ceart ar fad agat, a Dhara, chreid sé,” arsa Bean Uí Dhálaigh.

“Agus ins an leabhar, a mhúinteoir,” arsa Dara, “tá caibidil amháin dar teideal ‘I’m Gonna Get Me Some Biiiiiiig Words’.”

“Mar sin é, a Dhara!”

“Sea, mar chreid Martin Luther King gur láidre an focal labhartha ná an troid fhisiciúil chomh maith.”

“Agus, gabh mo leithscéal, a Bhean Uí Dhálaigh,” arsa cailín ar an taobh eile den tseomra, agus í ag cur isteach ar chomhrá Dhara agus an mhúinteora.

“Sea, a Shiobhán?” arsa an múinteoir.

“Tá fear eile ann, Nelson Mandela, a bhfuil smaointe den chineál céanna aige freisin.”

“Tá, go deimhin, a Shiobhán. Sea, Nelson Mandela na hAfraice Theas.”

“Agus, a Bhean Uí Dhálaigh,” arsa Yashi, “tá bean den chineál céanna i mo thír dhúchais féin, Myanmar, nó Burma mar a tugadh air tráth. Aung San Suu Kyi is ainm di, agus bíonn an sórt céanna ruda á rá aicise i gcónaí.”

“Bhuel, bhuel, bhuel, nach iontach ar fad é an t-eolas atá agaibh go léir,” arsa an múinteoir. “Agus nach iontach é go bhfuil an oiread sin daoine den chinéal sin ann.”

Bhuel, dúradh míle rud eile a bhí ar aon dul leis na ráitis sin an lá céanna. Agus ba é toradh an phlé ar deireadh gur bheartaigh na páistí taispeántas dá gcuid féin ar théama na daonnachta a chur ar fáil do dhaltaí eile na scoile.

Ach ní raibh aon halla ceart sa scoil a thógfadh na daltaí ar fad. B’fhearr, a shíl Bean Uí Dhálaigh, an léiriú a chur os comhair daltaí aon rang amháin.

“Bhur rogha féin, a pháistí, cén rang sa scoil a gcuirfimid an léiriú ina láthair dóibh,” ar sí.

“Rang a sé,” arsa Dara ar an toirt.

“Sea, rang a sé,” arsa na páistí go léir ina dhiaidh.

Ar ndóigh, ba é an smaoineamh a bhí in intinní na bpáistí eile ná go bhfeicfeadh daltaí rang a sé chomh maith agus d’fhéadfadh páistí rang a ceathair a bheith. Ach, i gcúl a chinn ag Dara bhí an smaoineamh gurbh é rang a sé ab fheiliúnaí toisc an drochíde a chuala seisean uathu i leith Yashi an lá sin.

Cuma fáth amháin nó fáth eile, ach d’imigh na seachtainí agus tháinig lá an léirithe. Agus bhí píosa tábhachtach le rá ag gach aon dalta as rang a ceathair. Réitigh siad go fíormhaith agus bhí soiléireacht na cainte agus eicspreisean na bpáistí ar fheabhas ar fad. Agus, dá bharr sin uile, ba léir go raibh an fhoclaíocht ag dul i gcion go mór ar dhaltaí rang a sé.

Agus gan ach trí mhír fágtha sa léiriú, sheas Siobhán – an cailín a luaigh ainm Nelson Mandela an lá úd sa seomra ranga – agus thug sí píosa as ceann d’óráidí Mandela.

122122

“Our deepest fear”, ar sí, agus idir chroí agus anam sa chaint aici, “is not that we are inadequate.”“Our deepest fear is that we are powerful beyond measure.It is our light, not our darkness, that most frightens us.We ask ourselves, who am I to be brilliant, gorgeous, talented and fabulous?Actually, who are you not to be?You are a child of God.Your playing small doesn’t serve the world.There’s nothing enlightened aboutshrinking so that other peoplewon’t feel insecure around you.We were born to make manifestthe glory of God that is within us.It’s not just in some of us: it’s in everyone.And, as we let our own light shine,we unconsciously give other peoplepermission to do the same.As we are liberated from our own fear,Our presence automatically liberates others.”

Bhuel, chloisfeá an biorán féin ag titim ar urlár an tseomra ranga agus í á rá. Le linn do Shiobhán a bheith ag tabhairt na hóráide, bhí Dara ag réiteach a intinne féin don bpíosa a bhí seisean ag dul a’ rá. Ach, ag an am céanna, bhí sé ag faire ar dhaltaí rang a sé agus thug sé faoi deara go ndeachaigh óráid Shiobhán i bhfeidhm go mór orthu. Ach d’aithin sé chomh maith go ndeachaigh sé i bhfeidhm ach go háirithe ar an dtriúr a chaith go dona le Yashi roinnt seachtainí roimhe sin. Gach cosúlacht ar an scéal go raibh an aidhm rúnda a bhí ina chroí istigh ag Dara á baint amach.

Deireadh ráite ag Siobhán agus tháinig Dara ar aghaidh. Bhreathnaigh sé an slua os a chomhair amach, bhreathnaigh sé na múinteoirí, bhreathnaigh sé Yashi …

“I have a dream,” ar sé, agus stop soicind nó dhó, agus d’aimsigh a shúil súile an triúir úd as rang a sé. “I have a dream …” agus labhair sé amach focail cháiliúla Mhartin Luther King in aghaidh na héagóra, in aghaidh an chiníochais, in aghaidh an oilc. Agus bhí a fhios ag an mbuachaillín go raibh lán a chroí á thabhairt don iarracht aige. Agus, nuair a stop sé den chaint, bhí béal an uile dhuine os a chomhair amach ar leathadh le hiontas. Ansin bualadh bos. B’iad an triúr a rinne an feall ar Yashi ba mhó a thug bualadh bos. Agus, nuair a chiúnaigh na daltaí arís, tháinig Yashi féin ar aghaidh. Ansin labhair Dara athuair.

“Anois, mar bhuille scoir, ba mhaith le Yashi Amki, a tháinig chun na tíre seo as Myanmar na hÁise cúpla mí ó shin, dán a rá. Agus d’fhág Dara an bealach ag Yashi.

“Is aistriúchán é seo,” arsa Yashi, ina ghlór caoin séimh, “a rinne mé féin ar dhán a scríobh banlaoch Myanmar, Aung San Suu Kyi. Agus thosaigh sé isteach ar an dán a rá, ‘s gan oiread agus nóta os a chomhair.

123123

“Dá stróicfeá súil mo chinn,” ar sé.“Chaochfainn an leathshúil eile ort;Dá mbascfá mé le maslaí,Ghuífinn beannacht ort;Dá gcuirfeá lasair faoi mo róba,Chaoinfinn deora a mhúchta.Is dá gcaillfeá féin do shúil-se,Thabharfainn leathshúil duit;‘S dá ndóifí gach ball éadaigh ort,Leathfainn ort mo chasóg.”

Deireadh ráite ag Yashi agus bhéic an ciúnas ina mhacalla ar fud an tseomra. Ciúnas a d’fhás air féin agus a d’fhág gach aon duine a d’éist leis na focail a d’imigh roimhe faoi gheasa ag an smaoineamh. Agus, i ndul an chiúnais sin, d’fhill lucht rang a ceathair ar a seomra féin agus a fhios acu go ndeachaigh a n-iarrachtaí i bhfeidhm go mór ar na daltaí sinsearacha.

Ní raibh lá ina dhiaidh sin in imeacht na scoilbhliana ar caitheadh go dona le Yashi Amki arís. Go deimhin, cúpla seachtain tar éis lá an léirithe, tháinig triúr as rang a sé go seomra rang a ceathair. Tháinig siad chun togra a bhí ina n-intinní acu a phlé. Togra maidir le gníomh a dhéanamh ar son daoine a bhí faoi chruatan sa Domhan Thoir a bhí i gceist. Agus an triúr a tháinig chun é a phlé! Bhuel … ní gá aithne ná ainm. Is leor a rá gur ardaigh sé croí Dhara a fheiceáil cén triúr iad féin go baileach.

124124

díol agus ceannachMáirín Ní Choinceanainn

Bhí Liam agus a mháthair ina suí sa gcisteanach ag ól tae. Bhí siad ag caint ar rud a bhí ag cur as do Liam le tamall.

“Ach a Mham” arsa Liam, “caithfidh mé imeacht. Níl aon obair le fáil sa tír seo níos mó.” “Nach féidir leat a ghabháil ag plé le faochain?” a deir a mháthair. “Chuala mé go bhfuil pingin mhaith le déanamh astu.”

“Níl mé le asal a dhéanamh dhíom féin á mbaint sin,” arsa Liam.

“Bhuel, cén jab ar an domhan seo nach bhfuil obair ag baint leis?” a d’fhiafraigh a mháthair dhe. “Tá obair ag baint le chuile jab ach ní hé obair an asail atá uaim,” a d’fhreagair Liam go cantalach. “Níl fonn orm a bheith ag éisteacht leis seo!” a dúirt sé agus é ag éirí ina sheasamh. “Tá mé ag dul síos ag an teach ósta le haghaidh deoch a bheith agam.”

Tháinig Liam anuas staighre ar maidin agus tinneas cinn uafásach air. Bhí sé deich n-uaire níos measa nuair a thosaigh a mháthair ag gearán. Bhí na billí uileag le n-íoc agus bhí an t-airgead chomh gann sin sa teach go raibh faitíos uirthi an braon bainne a cheannach. D’éirigh idir an bheirt acu arís agus ba ghearr gur thosaigh an mháthair ag caoineadh. Bhí sí scanraithe i dtaobh cúrsaí airgid ach ag an am céanna níor theastaigh uaithi go gcaithfeadh Liam an bhaile a fhágáil. Bhuail aiféala Liam. Le teann trua dá mháthair dúirt sé léi go rachadh sé amach ar thóir jab ag baile, ach go raibh faitíos air nach mbeadh sé ró-éasca a leithéid a fháil.

Chaith Liam an lá ar fad ag siúl na cathrach ag tóraíocht oibre. Ach ní raibh aon mhaith dhó ann. Ní raibh obair le fáil in aon áit. Chuaigh sé isteach ar deireadh i dteach ósta a bhí i ngar do na duganna le fiafraí an mbeadh aon obair acu. Fad is a bhí Liam sa teach ósta bhí fear ina shuí ag breathnú air agus meangadh gáire aisteach air. Thar éis tamaill shiúil an fear seo anall agus shuigh sé le taobh Liam.

“Chuala mé go bhfuil tú ag cuartú jab,” a dúirt sé.

125125

Dúirt Liam go raibh. D’inis mo dhuine do Liam go mbeadh jab aige dhó dá gcasfadh sé leis an oíche sin i gCúlsráid an Duga. Bhí Liam sásta, cé go raibh cineál faitís air roimh an bhfear strainséartha seo.

Thug Liam a aghaidh ar Chulsráid an Duga. Ní raibh sé in ann mo dhuine a fheicéail ar dtús. Thosaigh sé ag glaoch air.

“Hóigh! Heileó.”

“Dún do chlab a amadáin,” a dúirt mo dhuine go garbh, “nó beidh an baile dúisithe agat!” “Ta brón orm,” arsa Liam.

“Anois, bhí tú ag toraíocht oibre inniu, nach raibh?”

“Bhí, ceart go leor. An bhfuil obair agat dhom?” “Tá,” arsa mo dhuine, “Ach is obair rúnda í. Ní féidir focal a rá le deoraí. Le dhuine ná deoraí, an dtuigeann tú é sin?”

“Tuigim,” a deir Liam.

“Is maith sin. Bhuel, tá bád áirithe ag teacht i dtír amárach. Gheobhaidh tú mála ó dhuine de mhairnéalaigh an bháid. Tabharfaidh sé liosta seoltaí dhuit chomh maith. Tabharfadh tusa an stuif atá sa mhála go dtí na seoltaí sin. Sin a bhfuil le déanamh agat. Bí anseo chuile mhaidin ag ceathrú chun a cúig agus déan an rud céanna.” Bhuail aimhreas Liam.

“Níl seo in aghaidh an dlí ná tada, an bhfuil?”

“An bhfuil an obair uait nó nach bhfuil?” a deir mo dhuine, agus sháigh sé slám mór airgid isteach i lámh Liam. Nuair a chonaic Liam an méid airgid a bhí ann las na súile ina cheann. Shocraigh sé go dtógfadh sé an jab. Bhí cineál faitís air fós, ach bhí na billí le n-íoc.

Mhínigh mo dhuine chuile rud a bheadh le déanamh aige agus rinne Liam mar a iarradh air. Thar éis cúpla mí bhraith sé go raibh sé saibhir. Ach dá mhéad airgid a shaothraigh sé, is ea is santaí a d’éirigh sé. Tráthnóna amháin agus Liam suite ina sheomra ag breathnú ar an mála, rith smaoineadh leis. D’fhéadfadh sé cuid den stuif a choinneáil dhó féin le díol. Nach bhféadfadh sé a rá le mo dhuine gurb amhlaidh nár tugadh an méid ceart den stuif dhó? Níorbh fhada go raibh an plean oibrithe amach aige. Uaidh sin amach chuile uair dá bhfuair Liam mála choinnigh sé cuid den stuif dhó féin agus fuair sé réidh leis an gcuid eile mar a dhéanadh sé i gcónaí. Ach de réir a chéile bhí mo dhuine ag éirí amhrasach faoin scéal a bhí ag Liam dhó. Maidin amháin lean sé Liam agus chonaic sé é ag cur cuid den stuif ina phóca féin. Bhí sé ag dul in aer agus chuaigh se chomh fada le Liam i lár na hoíche. Thug sé batráil mhaith dhó faoina ndearna sé agus d’fhógair air gan é a dhéanamh arís. Chuir Liam glaoch ar na gardaí an lá dár gcionn faoin mbatráil a bhain dhó agus gabhadh mo dhuine. Bhí Liam ag ceapadh go raibh sé sábháilte ansin.

Chuaigh Liam go dtí an teach ósta oíche amháin. Bhí sé deireanach go maith nuair a d’fhág sé. Ach níor bhain sé an baile amach riamh. Ní raibh tásc ná tuairisc ar Liam nó go bhfuarthas é an mhaidin dár gcionn i gCúlsráid an Duga. Bhí sé marbh. Nuair a chonaic mo dhuine an scéala ar an teilifís agus é sa bpríosún séard a dúirt sé leis féin:

“Dá fhad a théann an sionnach, beirtear air sa deireadh.”

Ansin rinne sé gáire beag mailíseach.

126126

Eachtraí aoibhnePól Ó Muirí

D’éirigh Aoibheann go luath maidin Dé Sathairn. Chuir sí uirthi a cuid éadaí go gasta. Bhí deifir uirthi; bhí deifir mhór uirthi. Rith sí síos an staighre agus isteach sa chistin. Bhí a hathair ag léamh an nuachtáin. D’amharc sé uirthi agus iontas air. “Tá tú i do shuí go luath,” a dúirt sé. Níor thug Aoibheann freagra air láithreach. “Hm?” a dúirt sí agus í idir dhá chomhairle: an mbeidh tósta nó croissant agam? “Tá tú i do shuí go luath,” a dúirt mé, arsa a hathair. “Tá,” a dúirt Aoibheann, “tá an ceart agat; tá mé i mo shuí go luath.”

Lig a hathair osna; bhí Aoibheann ag dul a bheith ciotach inniu. D’ól sé braon as a chupán tae agus labhair arís: “Cad chuige a bhfuil tú i do shuí go luath?”

“Tá mé ag máirseáil,” a dúirt Aoibheann agus í ag cur aráin sa tóstaer. Chuir a hathair an nuachtán síos ar an tábla. Bhí cuma mhíshásta air. “Tá tú ag máirseáil,” a dúirt sé, “bhuel, tá sin iontach spéisiúil. Abair seo liom: cé a thug cead duit dul ag máirseáil; cén fáth go bhfuil tú ag máirseáil agus cá háit a mbeidh tú ag máirseáil – má thugtar cead duit ar chor ar bith.”

D’aithin Aoibheann go raibh fearg air. D’aithin sí gur tháinig athrú ar a ghlór nuair a bhí fearg air. Chuir sé a chuid fiacla le chéile agus d’éirigh a ghlór géar. Léim an tósta aníos as an tóstaer. D’amharc Aoibheann ar an tósta agus d’amharc sí ar a hathair. Bhí sé ag stánadh uirthi. “Bhuel?” a dúirt sé agus a chuid fiacla fite fuaite ina bhéal. “Bhuel? An bhfuil freagra agat ar mo cheisteanna simplí?”

Rinne Aoibheann moill bheag sular labhair sí. “Ná héirigh feargach,” a smaoinigh sí léi féin, “má éirím feargach, éireoidh daid feargach agus ní bheidh máirseáil ar bith ann.”

Thóg sí píosa tósta, chuir ar phláta é agus shuigh síos ag an tábla. Thóg sí scian agus chuir rud beag ime ar an tósta. “Bhuel,” a dúirt sí, “is é an rud a ba mhaith liom a dhéanamh dul ag máirseáil inniu. Sin an fáth gur éirigh mé go luath.”

127127

“Tá tú ceithre bliana déag d’aois, “ a dúirt a hathair, “ ní gnó déagóra é dul ag máirseáil.”

“Tá ceithre bliana déag sean go leor,” a dúirt Aoibheann, “agus tá an léirsiú seo tábhachtach.”

“Léirsiú atá anois ann,” a dúirt a hathair, “Léirsiú! Dúirt tú gur ag máirseáil a bhí tú. Ní hionann léirsiú agus máirseáil.” Bhí a ghlór ag éirí níos géire.

“Máirseáil agus léirsiú le chéile atá ann,” a dúirt Aoibheann, “agus tá sé tábhachtach.”

“Cén fáth go bhfuil tú ag dul ag máirseáil?” a dúirt a hathair arís.

Thuig Aoibheann nach raibh rogha ar bith eile aici; bhí uirthi an fhírinne a insint.

“Tá mé ag máirseáil in aghaidh an chogaidh san Iaráic,” a dúirt sí. Labhair sí chomh ciúin sin gur ar éigean a chuala a hathair í.

“Abair sin arís. Cogadh?” a dúirt sé. Chorraigh sé ina chathaoir. Droch-chomhartha é sin, a dúirt Aoibheann léi féin, tá sé ag éirí tógtha anois. Má éiríonn sé tógtha, éireoidh sé feargach ar ball.

“Tá mé ag máirseáil in aghaidh an chogaidh san Iaráic,” a dúirt sí. “Níl an cogadh cothrom. Ní thacaím leis”, a dúirt sí chomh muiníneach agus a thiocfadh léi.

Stán a hathair uirthi. Níor chorraigh sé. Stán Aoibheann ar an tósta; ní raibh ocras uirthi:

“Ní ligfidh sé dom dul ag máirseáil.” D’amharc sí ar a hathair; bhí sé ag stánadh uirthi go fóill.

“Cé atá ag dul leat?” a d’fhiafraigh sé sa deireadh.

“Cairde ón rang,” a dúirt Aoibheann, “tá scaifte againn ag dul. Buailfidh muid le chéile agus rachaidh muid ar an máirseáil le chéile.”

“An mbeidh do ghuthán póca leat?”

“Beidh.”

“Ní bheidh sibh ag dul faoi scairt asail de theach tábhairne?”

“Ní bheidh.”

“Tiocfaidh tú abhaile láithreach má bhíonn aon trioblóid ann?”

“Tiocfaidh.”

“Ní bheidh baint ná páirt agat le strainséirí?”

“Ní bheidh.”

“Maith go leor,” a dúirt a hathair sa deireadh, “tá cead agat dul.”

Stán Aoibheann air agus dúirt go héiginnte: “Tá cead agam dul?”

“Tá,” a dúirt a hathair, “tá muinín agam asat. Is duine ciallmhar tú. Tig leat dul – ach bí cúramach.”

128128

Tháinig Aoibheann abhaile ón mháirseáil an tráthnóna sin agus sceitimíní uirthi.

“Cad é mar a bhí an ócáid?” a d’fhiafraigh a hathair di.

“Bhí lá ar dóigh agam,” a dúirt Aoibheann, “bhí na mílte duine i láthair. Bhí ceol ann agus óráidí. Bhí sé chomh callánach sin. Tá áthas orm gur ghlac mé páirt ann; tá áthas orm go raibh mé ann. B’iontach an mháirseáil í.”

“Agus ní raibh trioblóid ar bith ann?”

“Ní raibh, a dhaid, ní raibh trioblóid ar bith ann. Bhí gach aon duine iontach caradach le chéile. Lá ar dóigh a bhí ann,” a dúirt Aoibheann.

Bhí sí sáite sna tuairiscí teilifíse an oíche sin. Stán sí ar na mílte duine ag siúl na sráideanna agus smaoinigh sí léi féin: “Tá mise ina measc. Shiúil muid uilig le chéile ar son na síochána.”

Léigh sí gach tuairisc nuachtáin faoin léirsiú. Bhí díomá uirthi go raibh cuid de na hiriseoirí chomh fuar sin san ócáid. Leoga, bhí cuid acu maslach ar fad. Shocraigh sí litir a scríobh chun na nuachtán ag míniú cad chuige a ndeachaigh sí féin ag máirseáil. Cheannaigh sí na nuachtáin ar fad an tseachtain sin ach níor fhoilsigh ceann ar bith acu a litir. Bhí díomá uirthi arís ach níor chaill sí a misneach.

Tháinig an Satharn arís agus d’éirigh sí go luath arís. Bhí a hathair sa chistin arís. “Ná habair liom go bhfuil tú ag máirseáil an tseachtain seo arís?” a dúirt sé agus iontas ina ghlór.

“Tá mé,” a dúirt Aoibheann agus fios aici nach stopfadh a hathair í an iarraidh seo.

“An ag máirseáil ar son na síochána san Iaráic atá tú?” a d’fhiafraigh sé.

“Ní hé. Tá mé ag máirseáil ar son daoine ocracha an domhain. Beidh mé ar ais in am don dinnéar. Slán,” a dúirt sí. Stán a hathair ar an doras agus í ag fágáil. Bhí a iníon iontach dáiríre faoi na cúiseanna seo agus chuir sin a sheacht n-iontas air.

Tháinig Aoibheann ar ais an tráthnóna sin. Bhí sí tógtha arís faoin ócáid agus bhí mórán bileog eolais aici.

“An raibh tairbhe ar bith ann?” a d’fhiafraigh a hathair di.

“Bhí.” a dúirt sí. Stán sí ar an nuacht teilifíse an oíche sin ach focal faoin léirsiú ní raibh ann. Léigh sí na nuachtáin an tseachtain ina dhiaidh sin. Rinne siad neamhiontas iomlán den ócáid. Bhí díomá uirthi agus fearg. Scríobh sí arís chun na nuachtán. “Ní ligfidh mé dóibh neamhiontas a dhéanamh de seo,” a dúirt sí. Chuir sí an litir chucu ar an ríomhphost. Léigh sí gach nuachtán an tseachtain ina dhiaidh sin. Níor fhoilsigh ceann ar bith acu a litir. Bhí díomá uirthi. Ba mheasa ná díomá é; bhí lionn dubh uirthi. Ní raibh sí ag déanamh difear ar bith. Níorbh fhiú dul ag máirseáil; níorbh fhiú scríobh chun na nuachtán; níorbh fhiú an tairbhe an trioblóid. Bhí sí ag cur a cuid ama amú.

129129

Tháinig an Satharn arís. D’eirigh Aoibheann go drogallach agus chuaigh isteach sa chistin. Chonaic a hathair go raibh smúid uirthi. “Cad é atá ort?” a d’fhiafraigh sé.

“Níl tada orm,” a dúirt sí go brónach.

“Tá rud éigin ort, is léir,” a dúirt sé. “Cad é atá ort? Abair liom. Suigh agus labhair liom.”

Shuigh Aoibheann go drogallach; bhí pus uirthi.

“An Satharn atá ann. An bhfuil tú ag dul ag máirseáil?” a d’fhiafraigh a hathair go cineálta.

“Tá léirsiú ann ach ní dóigh liom go rachaidh mé,” a d’fhreagair sí.

“Cad é an chúis atá ann an iarraidh seo?” a dúirt daid.

“Cearta páiste a chosaint,” a dúirt sí i mbeagán focal.

“Tá sin tábhachtach,” a dúirt a hathair.

“Tá,” a dúirt Aoibheann.

“Cad chuige nach bhfuil fonn ort dul an iarraidh seo?” a d’fhiafraigh daid di.

Stán Aoibheann ar an tábla. “Ní fiú,” a dúirt sí.

“Ní fiú cearta páiste?” a dúirt a hathair.

“Ní hé sin é,” a dúirt sí, “ní fiú máirseáil. Ní fiú léirsiú. Ní dhéanann sé difear ar bith do na cúrsaí seo. Tá cogadh san Iaráic; tá daoine ag fáil bháis den ocras. Cad é an difear a rinne sé do dhuine ar bith mise bheith ag máirseáil?”

“Tuigim,” a dúirt a hathair. Thost sé tamall beag. “Á, bhuel,” a dúirt sé. D’éirigh sé agus chuir sé air a chóta.

“Cá bhfuil do thriall?” a d’fhiafraigh Aoibheann de.

“Tá mise ag dul ag máirseáil,” a dúirt a hathair léi. “Rinne do mháirseáil ar fad difear mór domsa.”

130

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

130130130

aMhrÁinamhrán na bhFiann Curfá: Sinne Fianna Fáil, atá fé gheall ag Éirinn, buíon dár slua thar toinn do ráinig chugainn, Fé mhóid bheith saor. Seantír ár sinsir feasta, ní fhágfar fé’n tiorán ná fé’n tráil Anocht a théam sa bhearna bhaoil, Le gean ar Ghaeil chun báis nó saoil Le gunnaí scréach fé lámhach na bpiléar Seo libh canaíg’ Amhrán na bhFiann.

https://www.youtube.com/watch?v=cX4ka-5j2vU

https://www.youtube.com/watch?v=yTxlCR7B518

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm `nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

131131131

amhrán na Scadán

Nuair a théim a luí san oíche, bím ag smaointiú ar an iasc, Nuair a éirím amach ar maidin, bheirim rúid go dtí an bhinn, Bíonn na héanacha ag cur pléisiúir orm ’na suí i mbéal na bpoll ’S an phéist ag an Tor Dhearg ag cur na scadán tharna droim.Bím ag smaointiú ar an eangaigh is ar an bhád a mbíonn sí ann, Bím ag smaointiú ar na rámhaí is a mbuillí ins an toinn, Bím ag smaointiú ar an fhearthainn ’s ar an tréan a bhí sa ghaoith ’S gach uair dár chroch mé an stiúir uirthi ’s an teilm ina cionn.Ach is deas an rud na slanntracha a bheith soilsiú ar ár mbróig, ’S dá bhfuil sa domhan á bplúchadh go minic ná iad a dhíol, Ach caithfimid a ghabháil an canál leo, maith nó olc an t-am San áit a mbeidh lúcháir ar an cheannaí romhainn ’s buidéal dúinn den lionn.Nuair a shuím cois na tineadh, bím ag smaointiú ar an am A raibh mé fhéin ’s mo churach beag amuigh ar bharr na dtonn, ’S gan idir mé is an tsíoraíocht ach an t-éadach tana tarr Ag cosnamh gaoithe is farraige i measc éanacha na dtonn.Ach anois atá mé aosta is mé ag éirí lag breoite tinn, Níl mé ag dúil go brách le biseach a fháil go síntear mé sa chill, Bheirim altú do Dhia na glóire mar chuir mé isteach m’am Ar chreig i lár na farraige i measc éanacha na mbeann.

https://www.youtube.com/watch?v=UK569ar2kxI

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

132132

an cailín ÁlainnTomás Mac Eoin

Tá cailín álainn, a dtug mé grá dhi Sí ‘s deis’ is áille, ná bláth ‘s ná rós Gan í ar láimh liom, is cloíte atá mé Ó a chailín álainn, ‘s tú fáth mo bhróinCurfá: A chailín álainn, a dtug mé grá duit Ó bí ar láimh liom, mo mhíle stór Ó abair liomsa, gur tú mo ghrá gheal Beidh orm áthas, in áit an bhróinNuair a éirím, amach go huaigneach Siúd é an uair, is mó mo bhrón O bím ag smaointeamh, ar an chailín uasal Atá i bhfad uaimse, mo chreach ‘s mo bhrónDá dtiocfá liomsa, a chailín álainn Aríst go brách ní bheadh orm brón Sheinnfinn ceol duit, mar cheol na cláirsí Nó ceol binn smóilín, ‘s an drúcht gheal cheo.

https://www.youtube.com/watch?v=4ssktT1645o

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmman cailín ÁlainnTomás Mac Eoin

Tá cailín álainn, a dtug mé grá dhi Sí ‘s deis’ is áille, ná bláth ‘s ná rós Gan í ar láimh liom, is cloíte atá mé Ó a chailín álainn, ‘s tú fáth mo bhróinCurfá: A chailín álainn, a dtug mé grá duit Ó bí ar láimh liom, mo mhíle stór Ó abair liomsa, gur tú mo ghrá gheal Beidh orm áthas, in áit an bhróinNuair a éirím, amach go huaigneach Siúd é an uair, is mó mo bhrón O bím ag smaointeamh, ar an chailín uasal Atá i bhfad uaimse, mo chreach ‘s mo bhrónDá dtiocfá liomsa, a chailín álainn Aríst go brách ní bheadh orm brón Sheinnfinn ceol duit, mar cheol na cláirsí Nó ceol binn smóilín, ‘s an drúcht gheal cheo.

https://www.youtube.com/watch?v=4ssktT1645o

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

133133

ná habair é, déan éJJ Ó Dochartaigh

Chuir mé an síol agus d’fhás sé go spéir, (do-do do, do do, do do, do do) Nuair a ghlan mé an fuíoll, bhí sé snasta is géar (do-do do, do do, do do, do do) D’aithin gach duine go raibh fiúntas mór leis (do-do do, do do, do do, do do) nuair a spreag sé an óige agus mhúscail sé spéis (do-do do, do do, do do, do do)Anois an gcreidfidh sibh mé? Nuair a dhiúltaíonn tú géilleadh don namhaid, gheobhaidh tú éCurfá: An té nach bhfuil láidir, ní mór dó bheith glic. Tá teachtaireacht nua ag teacht ó na cnoic, Bhí Maoise fadó ann, na Gaeil ann anois Tá an dea-sceál réidh, Ná habair é, déan é (x2)Má tá fód ann le seasamh, seasfaidh muid é (do-do do, do do, do do, do do) Tá an t-am ann don ghníomhú, déan dearmad ar phlé (do-do do, do do, do do, do do) Níl uasal nó íseal i mbearna an bhaoil (do-do do, do do, do do, do do) Gualainn ar ghualainn, go deireadh an tsaoil. (do-do do, do do, do do, do do)Anois an gcreidfidh sibh mé? Nuair a dhiúltaíonn tú géilleadh don namhaid, gheobhaidh tú éCurfá: An té nach bhfuil láidir, ní mór dó bheith glic. Tá teachtaireacht nua ag teacht ó na cnoic, Bhí Maoise fadó ann, na Gaeil ann anois Tá an dea-sceál réidh, Ná habair é, déan é (x2)

http://nos.ie/cultur/ceol/fisean-ceoil-na-habair-e-dean-e/

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

134134

Oíche NollagMáire Mhac an tSaoi

Le coinnle na n-aingeal tá an spéir amuigh breactha, Tá fiacail an tseaca sa ghaoith ón gcnoc; Adaigh an tine is téir chun na leapan: Luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht. Fágaidh an doras ar leathadh ina coinne, An Mhaighdean a thiocfaidh is a Naí ar a hucht; Deonaigh do shuaimhneas a ghlacadh, a Mhuire, Luíodh Mac Dé ins an teach seo anocht. Bhí soilse ar lasadh i dteach sin na haíochta, Cóiriú gan caoile, bia agus deoch, Do cheannaithe olla, do cheannaithe síoda, Ach luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht.

https://www.youtube.com/watch?v=KONuunnAVLw

https://www.youtube.com/watch?v=jY2gCIXmz-o

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmmOíche NollagMáire Mhac an tSaoi

Le coinnle na n-aingeal tá an spéir amuigh breactha, Tá fiacail an tseaca sa ghaoith ón gcnoc; Adaigh an tine is téir chun na leapan: Luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht. Fágaidh an doras ar leathadh ina coinne, An Mhaighdean a thiocfaidh is a Naí ar a hucht; Deonaigh do shuaimhneas a ghlacadh, a Mhuire, Luíodh Mac Dé ins an teach seo anocht. Bhí soilse ar lasadh i dteach sin na haíochta, Cóiriú gan caoile, bia agus deoch, Do cheannaithe olla, do cheannaithe síoda, Ach luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht.

https://www.youtube.com/watch?v=KONuunnAVLw

https://www.youtube.com/watch?v=jY2gCIXmz-o

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

135135

Fáinne Geal an Lae

Maidin moch do ghabhas amach Ar bhruach Locha Léin An samhradh ‘teacht ‘s an chraobh len’ ais Is lonrach te ón ngréin Ar thaisteal dom trí bhailte poirt Is bánta míne réidhe Cé a gheobhainn le m’ais ach an chúileann deas Le fáinne geal an laeNí raibh bróg ná stoca, caidhp ná clóc Ar mo stóirín óg ón spéir Ach folt fionn órga síos go troigh Ag fás go barr an fhéir Bhí calán crúite aici ina glaic ‘S ar dhrúcht ba dheas a scéimh Do rug barr gean ar Bhéineas deas Le fáinne geal an laeDo shuigh an bhrídeog síos le m’ais Ar bhinse glas den fhéar Ag magadh léi, bhíos dá maíomh go pras Mar mhnaoi nach scarfainn léi ‘Sé dúirt sí liomsa, “Imigh uaim Is scaoil ar siúl mé a réic” Sin iad aneas na soilse ag teacht Le fáinne geal an lae

Na Casaidigh: https://www.youtube.com/watch?v=y0Z4iMRKBc4

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

136136

tír na nÓgColm Mac Séalaigh

Fadó, fadó in Éirinn, roimh theacht an nua-aois, Bhí cónaí ann ar an bhFiann, Fionn ‘s a mhac Oisín Is iomaí eachtra a bhain leo siúd, Is iomaí casadh croí, Ach ní dhéanfar dearmad ar an lá A bhuail Oisín le Niamh. Curfá: Niamh Cinn Óir, as Tír na nÓg, Ba í an bhean ab áille gné a chas ar Oisín Óg Mheall sí é le breáthacht, Mheall sí é le póg, Is mheall sí é gan aon agó Go Tír na nÓg.

Bhí Oisín, lá breá gréine, Ag siúl le ciumhais na habhann ‘Measc bláthanna buí, is luachra, Taibhsíodh dó an tsamhail, Spéirbhean ghléigeal álainn A d’fhág croí an laoich sin fann, Thug cuireadh dó go Tír na nÓg Go síoraí cónaí ann.

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmmtír na nÓgColm Mac Séalaigh

Fadó, fadó in Éirinn, roimh theacht an nua-aois, Bhí cónaí ann ar an bhFiann, Fionn ‘s a mhac Oisín Is iomaí eachtra a bhain leo siúd, Is iomaí casadh croí, Ach ní dhéanfar dearmad ar an lá A bhuail Oisín le Niamh. Curfá: Niamh Cinn Óir, as Tír na nÓg, Ba í an bhean ab áille gné a chas ar Oisín Óg Mheall sí é le breáthacht, Mheall sí é le póg, Is mheall sí é gan aon agó Go Tír na nÓg.

Bhí Oisín, lá breá gréine, Ag siúl le ciumhais na habhann ‘Measc bláthanna buí, is luachra, Taibhsíodh dó an tsamhail, Spéirbhean ghléigeal álainn A d’fhág croí an laoich sin fann, Thug cuireadh dó go Tír na nÓg Go síoraí cónaí ann.

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

137137

Curfá Tír álainn, tír na hóige, Tír dhiamhair aislingí Trí chéad bliain chaith Oisín ann I ngrá go mór le Niamh Ach fonn nár fhág é choíche, Is nach bhféadfadh sé a chloí, Dul thar n-ais go hÉirinn, Go bhfeicfeadh sé í arís. Curfá “Ná fág an áit seo,” arsa Niamh “Ná himigh uaim, a chroí, Má fhágann tusa Tír na nÓg Ní fhillfidh tú ariamh.” Ach d’fhill Oisín ar Éirinn, Mar bhí fiabhras ina chroí Is fuair sé bás ós comhair an Naoimh B’shin deireadh lena thriall. Curfá Tír na nÓg, ó Tír na nÓg, Tír uasal na draíochta a bhí ann fadó, Féach thiar ansin í Thiar ar fhíor na spéire Sin an áit gur mhaith liom bheith, Sin Tír na nÓg,Tír na nÓgTír na nÓg.

https://www.youtube.com/watch?v=hNEAC0ZXmd8

138138

FiLíocht

athchúrsáilAilbhe Ní Ghearbhuigh

Ag siúl dom lástopas go pointeáilteag ionad athchúrsála

m’éadaíbhaineas díomis do chaithsan árthach iad

mo chraiceann,scaoileas díom,sraith bhán, gan úsáide,

mo chnámha,do bhriseasina mionphíosaíd’fhonn a mbrútríd an bpoillín

mo chuid orgán– croí san áireamh –dhein díobhbrúitín blasta

Ní ar son caomhnú,an dtuigeann túach ath-mhúnlúgo ndéanfar díombábóg shimplígo snasta.

139139

cuimhní cinnMáirtín Ó Direáin

Maireann a gcuimhne fós i m’aigneBáiníní bána is léinte geala,Léinte gorma is bheistí glasa,Treabhsair is dráir de bhréidín baileBhíodh ar fheara cásacha aostaAg triall ar an Aifreann maidin DomhnaighDe shiúl cos ar aistear fhada,A mhusclaíodh i m’óige smaointe ionamsaAr ghlaine, ar úire, is fós ar bheannaíocht.

Maireann a gcuimhne fós i m’aigne:Cótaí cóirithe fada dearga,Cótaí gorma le plúirín daite,Seálta troma aníos as Gaillimh,Bhíodh ar mhná pioctha néataAg triall ar an Aifreann mar an gcéanna;Is cé go bhfuilid ag imeacht as faisean.Maireann a gcuimhne fós i m’aigneIs mairfidh cinnte go dté mé i dtalamh.

140140

an chéad BhrógMáire Mhac an tSaoi

Do chuireamar an bhróg air den gcéad uair ar maidin,Fáiscithe, fuaite, seoidín den leathar,Míorúilt ghréasaíochta sa chéadscoth den bhfaiseanAr an dtroigh bheag bhláfar nár chaith cuing cheana,An chéad bhróg riamh ar an gcoisín meala.

A mhaoinín, a chroí istigh, seo leat ag satailt,Buail an bonn nó so go teann ar an dtalamh,Tóg an ceann gleoite go clóchasach, daingean,Linbhín fir tú id shiúl is id sheasamh,Airde mo ghlún, is chomh luath so ag ‘meacht uaim!

Is fada an ród é triall agat feasta,Is ceangal na mbróg ort níl ann ach tús ceangail.

141141

clapsholas i nGort na MónaCaitríona Ní Chléirchín

I nGort na Mónaagus solas an laeag éalúis na scáileanna ag fadúdeireadh mhí na BealtaineIs níl inseacht ar áilleachtan bhailein achan radharc ó achan fhuinneogin achan treo

Séimhe na gcrannglas glas glas

Solas deireadh laesolas síodúilglas-síodúil

Éalaíonn lon dubh óna neadeitlíonn féileacán romhambláthanna fiáine san fhéar fada.

Glas-sholas síodúil na gcrannCiúin séimh maorga

142142

an dall sa StudioSeán Ó Ríordáin

‘Suigh síos agus déanfaidh mé pictiúir díot,’Adúrtsa leis an dall,Tá cathaoir id aice ansin sa chúinne,’D’iompaigh sé a cheann,Is do shín amach an lámh sin oilte ar chuardach,Gach méar ag snámh go mallMar mhéaranna ceoltóra ar a uirlis,Is bhí an uirlis ann:Do sheinn sé ar an aer táin nótaí ciúnais,Goltraí bog na ndall,Na snámhaithe critheaglacha gur thuirlingAr bhruach na habhann–An suíochán sin a luas-sa leis, sa chúinne,Is do shuigh sé ann.Siúd láithreach é ag cíoradh a chuid gruaige,Mo réice dall!

143143

Gealt?Áine Ní Ghlinn

Léim gealt in airde ar bhus a sé déag innéagus pitseámaí air – stríocaí liath is dearg orthu!Shuigh sé síos in aice le fear a raibh babhlaer agus briefcase air!Rug an créatúr greim an duine bháite ar a briefcase!Trí shuíochán síos uaidh chrosáil bean a cosa!Rug máthair greim an duine bháite ar a páiste!D’fhéach an páiste ar an ngealt!Rinne an ghealt meangadh mór mantach gáire!Labhair an tiománaí le fear an depot!Labhair fear an depot le lucht 999!Fuair sé lucht dóiteáin ar dtús is d’fhiafraigh siadsan dean raibh an ghealt i mbaol nó tré thine nó in airde ar chrann –Ní raibh!Bhris an fear dóiteáin an líne!Ghlan an tiománaí sruth allais dá éadan!‘A Chríost,’ a scread sé – de chogar ar eagla go gcloisfeadhgealt na bpitseámaí é – ‘Cuir fios ar na bloody Gardaí!’

Tháinig na Gardaí is ghlanadar an bóthar amuigh i Ráth Fearnáin!Tháinig an t-arm is luíodar taobh thiar dá leoraithe,meaisínghunnaí crochta!Tháinig na dochtúirí lena gcuid steallairí is le veist cheangail… Tháinig an bus!Bhí fear an bhriefcase báite ina chuid allais féin!Bhí bríste an tiománaí fliuch!Bhí bean na gcos crosáilte fós coschrosáilte!Bhí rúnaí a bhí le bheith in oifig mhór i Sráid Chamdenleathuair a’ chloig ó shin anois i Ráth Fearnáin!Bhí an páiste ag stánadh ar an ngealt!Bhí an ghealt ag súgradh le cnaipí a phitseámaí– é fós ag gáire go mantach!…Stad an bus!…D’ardaigh an ghealt a cheann!D’aithin sé dochtúir! D’aithin an veist cheangail!Is é fós ag gáire léim sé suas is rith amach an dorasIsteach i lámha an dochtúra! Isteach sa veist a bhí gan lámha!

Istigh sa bhus phléasc osna faoisimh!Níor labhair ach an páiste –‘A Mhamaí, cén fáth nach ligfeá domsa mo phitseámaía chaitheamh ar an mbus?’

144144

Mo GhoogleáilDairena Ní Chinnéide

Agus mé ag googleáilIs ag íoslódáilAg amharc go fiosrachAg printeáilAg stóráilGhoogleáil mé níos móIs thosnaigh méAg wikipídeáilD’íoslódáil mo mhac150 leathanachAr Harry PotterÓ wikipediaSonraí rúndaRialacha quidditchVoldermortLeathanaigh ar nósRúnta diabharachaA iomrascáileannLena shamhlaíochtlonas é ina ollamhNa sonraí ar fadIna cheannCé dúirt nárbh foinseAn t-ocras chun eolaisA alpann mo ghoogleáil

Ná bí ag caint arYoutubeáil seachas easpaLeathan-bhanda is bíonn nahÍomhánna bristeOs comhair mo shúileAg faire orm féinAg caitheamh uaimAg an Franco-IrishNó ag léamh sa WhitehouseLe mo ríomhaire im bhaclainnAg surfáil ar chórais teilgtheLeathan-bhanda VodafoneTá brain overload ormNíl na leathanaigh ag bogadhTá fadhb leis an gcóras arísCrosta caithin súil ar mo bhéAtá suite ar chathaoir bogTrasna an tseomra uaimAg gáiríNíl cleas ar domhan a mhúchfaidhDo chruthaitheachtNá bheith ag argóint le doLaptopIs tá’s aici éFan go gcuirfead uaim é.

`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm

Lámhleabhar na nDaltaí

Nótaí Gaeilge d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge

Gaeilge na Sraithe Sóisearaí

Ceacht.ie

Is lámhleabhar do dhaltaí na Gaeilge sa chéad bhliain é seo. Giotaí atá feiliúnach do Ghaeilge na Sraithe Sóisearaí (An Chéad Bhliain) in iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge atá sna nótaí seo; tá suíomh gréasáin www.ceacht.ie ag gabháil leis na nótaí agus an t-ábhar dírithe ar dhaltaí sna scoileanna sin.

Ina theannta sin, tá rogha anseo de litríocht na chéad bhliana a roghnaíodh ó liosta de théacsanna cuí na Comhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta. Táimid fíorbhuíoch de na scríbhneoirí/foilsitheoirí ar fad a chomhoibrigh linn agus a thug cead dúinn gearrscéalta, amhráin agus dánta leo a athchló mar chuid den fhoilseachán seo.