GARBİ VSYA VE -ANADOLU AKVAMl KADiMESiNİN . DiNLERİ TARİHİ

N. F.: BAŞTAK ·

PHftlGİA'LILARIN DiNLERİ

·'ı- finadolunun eski bir dinFo/mak itibariyle Firikya/Jların diRi:

., '· Mütemadiyen Firiky.a kavmi~i~ _tar~h ~e akvamiyatına müracaat ~-etmeksi-zin Firik.yalılann dini hakkınd~ bir taslak yazmak gayrı müm·· ·k~ndür. Bu · ha hisler hala m~nakaşa ~evzüu.durlar, v~ bu hususd~ki mütalaalar tehallüf etmektedir; ancak bu·. ihtilafları burad~ ~üna~ kaşa ~tmek in ümkün · dt"·~iJdir. Bir muharrir burada yalınız kendi . görüşlerini ve bir esasa isü'nad e'tıiıiş olan tarihi faraziyeleri tasvir · etmek ister. Farz ve kabul edilmiştir ki bazı Avrup_a 'kabileleri · kahtelmilad 1000 den daha eski bir . zama·nd.a. Çanakkale 'boğazr

: vasıfasiyle . KU~ül~ A~ya'ya girmişl~r.· 've Şa~ka ve Cenuba doğru yayılmişlardıi. PHRYGE'Ier yahud BRİGE'Ier denilen şark ş~besi, l_c~ridilerindert sonra PHRYGİA teso;ıiye olunan ·bıttayı tedricen işgal -etmiştir.

._,.;

Bi'z b~rada bir~z eski müve~rihlere müracaat . ederek, Arkeotojik bakayyelere, ve ·bakıykaten. çok gayn kafi bir menba' olan kitape·

]ere göre, onun tarihinin bir taslağını yapacağız . Firikyalılar, çok­tanberi, Jcendileriniokinden ç0k yüksek ·bir medeniyefe maıhar olmuş . bir hıttaya zapt ettiler. Ancak, . tıpk.ı, kabtelmilad üçüncü asırda, GOL V A~larJn GALATYA' yı zapt e'ttikleri zamari orada yaptıkları gibi, bu berikiler 'de bu hıttaya kendi dillerini kapul ettirmişlerdir. s ·ununlaberaber, Firlkyalılar d~, GOLVA'lar-gibi, yerleştikleri hıtta- · nİn dinini ;_kabul · etdiler, ·ve, · her . ~ek adar bu din çok defa . Firikya.

. lılara nisbet edilmiş· ise de;,. hakıykatı- halde, Firikyalıların fütuha­tından çok daha . kadill}dir. Bu, EGEE: memleketlerine muttasıl hıt· talar üzerinde ve Karadeniz'in cenup sahillerinde çok geniş surette İrltişar etmiş olım hakila bir-· diıii · temsil eder. Geniş surette intişar etmiŞ" olan bu din· n.ümunesi : .. "ANADOLU'lu, · "Yunandan önce, Prehellenique yahud Pelastique tesmiye olunabilir. O, bazı SURIYE dinle1 ile sıkı bir ·müşabehet arz~ der, ve MUSA'nın ' şeriat~ de, ay.nı umumi nümunenin daha eski bir şeklinin_ mevcudiyetini farz ettirir.

Il:- Phryqia'/ılarm, eski lfn.adolu dini üzerinde icra · ettikleri tesir:

· Bu Avrvpalı faÜh arkın, kadim din üzerinde az ~.ok. bir tesir icra· etmiş olması lazımgeleceği farz olunmuştur; şukada~ var ki muh­telif kavimlere aid olan unsurları tefrik · etme.k kolay değildir. Bir tek nokta üzerinde nisbi bit· vüzuh ve katiyyet elde edilebilmiştir .. Daha aşağıda zikredileceği vechile eski dinde Mabude, üluhiyet aile .. si içinde çok ehemmiyetli bir. şahsiyet idi, fakat Phrygia . tarihinin· ıiıushhar safhalarında bir çok vak'alar · vardır ki onlarda tef~vvuk açıktari açığa Mabud'dadır. Binaenaleyh, orada bir değişiklik vukua gelmiş olmahdır' ve ağlep ihtimale göre bu tahavvül. fatihler le yer· liler arasındaki tabii münasebetten neŞet ttmiştir. Muharebede faik kuvvet, erkek cins t~rafından icm edilmiştir. Filhakıyks, efsaneye göre, kadim Anadolu yahut Firikya dini, Amazon denilen müsel'ab rabibeleri istihdam et~iş, ve _ Yunan san'atı, Yunanhlarla Amazon ... ların orduları arasındaki mübarezeyi tasvir etmekten zevkıyab ol­muştur. Yunan san'atkarlarına göre bu mübareze, medeniyet ile. bar• barlak, A~rupa ile Asya, iyi ile kötü arasındaki büyük mübarezenin r~mz ve işareti olmuştur. Yunan askerlerinin bir vakıt Amazonlar ordusu ile hakıykaten mübarezeye girmiş = olduklarını düşünmeğe hiç bir sebep yoktur; yaln.ız bu sanatkarane mesleğin hakıykate muvafık surette tefsir ve izahı şundan ibaret olmalıdır ki Yunanlıo lar böyle bir takım mtih~ripleı:in, hiç olmazsa mazide, mevcudiye­tinden haberdar idiler, ve onlar Avrupadan gelmiş olan Firikya fa .. tihlerini, bunlar Anadolu usul ve dinine ve onun müsellah rahibe;. lerine karşı muharebeye . girişmiş oldukları pek eski zamanlarda, kendilerine akraba a-ibi bir minada olmak üzere tasvir. ettiler. . ·

.. Phryıia hattısının fethi e~kekler tarafından .ikmil edilmişti, v& bunlar nihayet iayri kabili ic~inap bir surette hakimiyet mevkıine,.­bir Mab~de'ye · tercihan, bir Mabud vaz' ve ikame ettiler, ve muiı~.;

rebenin tasviri de erkekler ile · kadınlar ara·sında vukua gelmiş bir kavga şeklini almıştır. Bul! dan dq}ayı İliad~ (18,7, 1 ll de pirtf.am· • Priam, sakary~ kenarlarında ve bilalıara Firikya . diye tanınmı$ ola~ bıttanın ortasında, At:!lazonlara karşı Firikyalılarm dost ve mü· tefiki sıfatİyle yapmış olduğu barplere ima eder,

Bu kadar kadim bir ima sırf efsane mevkiine tenzil olunamaz.

Onda, tasvir edildiği vechile,bir dereceye kadar taribi bir esas mevcut olmalıdır, hem de o takribi bir tarihi tazamınun et• mektedir. · .

HOMERE, bu mübarezeyi, İsa'dan evvel 1184 de zapt .ve tah· ribedilmiş olan, TROY A şehri tarihinin binnisbe yakın bir safhasiyle birleştir miştir. Bu şehrin . son hükümdan olan PRİAM gençlik ÇB•

ğında bu muharebelere iştirak etmiş . idi, ·ki bu, Troyalı sülalenin Firikyalılarla sıkı akraba olduğunu, ve bu kavmin Şark·a doğru olan fütuhatlarında onlarla müttefık ~ulunduğunu tezammun etmektedir. Bununla. beraber son· Kıralı- ı ihtiyarlık zamanı~da Yunanlılada Tro·· yalılar arasında vukua gelmiş olan muharebe, son taribi görüşlere .

~ nazaran, Avrupa ile .Asya arasında ki mübarezenin bir safhası gibi ad ve telakki edilse gerektir. Çünki Mitoloji, hiçte mantıki ve her· noktası birbirine uyğun değildir; ve Firikyalılar bazı kerre Asyalılara karŞı kavga eden Av.rupalılar gibi ad olunmuşlardır; ao~ak daha sonraları, bazı . nesillerin Troya s'ahiline yerleşmiş olmasından sonra, Firikyalılar, Avrupahlar tarafından Asyd akvamının bir nümunesi · gi~i addedilmişlerdir; ve işte bunun gibi, b1;1 ırkm asıl Firikyada

· yerleşmiş olan şubesi ·de yeni hıttaJa·rına çarçabuk intibak ettile~, · ve Avrupai olan Yunanlıiarla r:nünasebetlerinde A,syalı bir soy gibi telakki edildiler. Hemen . diğer bütün buna mürnasil vak'larda oldu· · tu gibi. bunda da, galip ve fatih kavm için mağlubun dinini, · hiç olı;nazsa kısmen, ahz ve kabul etmek .için daha kuvvetli bir temayiÜ , vardır, zira tabiati beŞeriyenin derinliklerinde, mahalli Mabud'ların, ken4i bıttalarında · yerleŞmiş olan insanları himaye etmeğe, yahud ­ız:r.sr eylemeğe muktedir oldukları hakkında, bir i'tikad vardır. Bun• dan dolayı Troya'nın ve Firikyaoın fitihleri için, memleketin yerli · Mabiıdlarına huluskarlık · yapmak zaruri ·oldu, ve bir Mabud'a on.u · hakıykaten ·böyle telakki etmedikce, h'uluskarlı'< y·apmağa imkan y~~~ur. ·Keza, ·vasi mı~y.as~a erkeklerden .ibaret ,_olan fatibler, umu· · mi.r.et .üze.re . b.ı.ttanın. k~dınlarıyl~ izdivac etmişlerdir·. Şukadar varki ~i.t!h~e·~ yerli kadınlarla evlen~e.kle beraber pn,ları mert~bece yahud şeref .. ~~ haysiy~tce daha ·yüksek addetmemişlerdir. Onlar mağlup . . ,.. ..

bir kavm'üı kadınlarını aİmış· idiler, ve; · onlarn:ı kendiier ini. : Fatih sf. ,_ nıfı teşkil 'etniel~rr basebiyle~ ,'yük~'ek addetm··leri gayrıkabili _ictin~P:- · idi, ve bu· sınıf, izdivaç suretiyİe, tabi ve malıkü·~ bi r .hQika şeref · babş etmişdiler.

III. - Phrygia 'lıların dininde sırri .ayinler ( Mysteres):

İ m di, bir müşrik dininin taıbiat ve nişanesi, on;,;: sa lik alan kav · min ictimai ve iktisadi bütün ef'al ve }iar,· katı, vekayı ve had ısatı .

üzerinde ' layenkati aksendaz dur, . ve neticede birbiriyle az çok karışmış ·olan Firikyalı-Anadolu ırkın dininin i.ktisap Pttiği manza· rada da kendini göstermiştir. Bir çok asli Fü·ikya şebirlerind~. umu·· miyet üzere bir Mıihud, biç olmazsa hariCi manzarasında yüksek ve hakim bir şekil ve şurette kendini gösterir. Bir Lkım parala~· bir mabud ismi ile biÇ olmazsa, çok defa görüldüğü üzere, bir MabudeHin ismi ile basıl~ışla~dır ve esas yazıları ekseriya bir Mahu· · dun ismini ihtiv~ ed~r .. Diğer taraftan, Firikya · hakimiyetinin · kendi· · lerine hiç bir vakit sirayet etmemiş olduğu ve yahutta bu 'hakimi ... ye~in p ~k zayıf bulunduğu şehirlerd~ Mabi.ıde daha bariz ve. ·daha müteınayiz olarak görünmektedir. Fakat Firikya · hakimiyeti altına girmiş olsun olmasın, İçeri Anadolu'nun bunlara müşabih bütü~ şehirlerinde, din, esas itibariyle, evvelc~ nasılsa o halde kalmıştır. Bu neticeye, dinit, hakıyki basiysasının salike ızhar eJildiği "Sırrt . Ayinler o MYSTERES, vasıtasile · varılmıştır?. . Din, bütün · tafsiylat ve teferrüatıyle her şahsa gösterilmeııiişth; ancak bunlar, bazı imti· hanlar, yahut bazı ihsari menasik· ve merasirnin icrasından sonradır .. ki dini n hakıyki tabia t ve mahiyeti ni görrneğe kabul ediliyorlardı, Bu hususa dair iyi bir misal, umumiyet ~zere (Pisidya Antakyasr: Antiochia ad Pisidia) yalvaç denilen ve Fir_ikyanın büyük .dini mer .. kezlerind en biri olmuş olan· Fırikya şehrinde meydana çıkmıştır. ·Sikkeler üzer inde ve kitabelerde Men. askaenos mal;>Ud, hakimane bir surette kendini gösterir. O, onlarda irsi bir üluhiyet (Patrios theos-Babadan Mabud) olarak arzı vücudeder.

Strabon, her ·hangi bir Mabudenin değil, faks~ yalnız Men Ma· · budun makarn olmak üzere Firikya dini~in, Antiyokya'ya yakın,. iki merkezinden bahseder. antiyokya'da tanınmış olmak üzere Stra­bon tarafından hiç bir yerli Mabude şekli zikredilmemiştir; ve ma· bude çok seyrek olarak paralar üzerinde görünür. Bu iki mukaddes mibed.Sanctuaire'den birisi 1911 de keşfolunmuştur. O, denizin a~.viyesinden SOQO kadeın ve şehirden 1300 kadem yÜksekli.ğin.de-,.:.-

: \·:::

lndunan ·bir dağın · tepesin de. ve. şehirden takriben dört. mil mesa-. f~de ve._ dik . ve çetin bir yolun .üzerind·e bulunmaktadir. biJ· y.ük mabedin içinde. ve : etrafında (M·~ ; .ınenfMabuda bir çok . it •

. ~aflar bulunduğu halde· Mabude"f_~·--yapıfınlş:- bir: tek jtha( ·yok idi. - . . .

Büyük tdib.edin bir lçöşesinde küçü~ bir ibadetgah var idi, . eğer-­C!)fada bulunan bir kaç heykelcikten bunların KÜBELE yahud ARTEMİS'i temsil ettiklerine hükmedilebilirse bu küçük ibadetgab M~bude'ye aid idi de~ektir. Harici g~rünüşe -nazaran aşikardır ·ki-,_ tamamiyle STRABON'un dediği gibi, mabed, göze batacak surette ve hepsinden ziyade, Mabud'a aid idi. Mabude ise bir köşedeki _ıcÜçük bir ibadetgaha sürülmüşdü. Bundan başka, Sanktüer'in har~ · çipde ve yine . aynı dağın zirvesi üzerinde, biri. KÜBELE, diger~­APHRODİTE ~~muzecf olmak' üzere, Mabude ye ithaf edilmiş diğer iki küçük . mibed daba var idi ki bu~lar, (mukaddes sur • HİERON) ... uiı muhtevasını terkip e'den muhtelif cinsten karı~ık bir çok bina·· ların bir kıs'inını teşkil ediyorlardı. Bu· küçük mabedierin hiç birinde. M~bude'ye· herhangi bir ithaf bulunmamışdı; ancak onu temsil ede~ heykelcikler var idi. Çok aşikardı.r ki haıriei manzarasına nszara~ . HIERON, ~alk nazarında tama~iyle Mabud'un bir makarrı olmak üzere muttasıf olmuş idi, ve Mabuae'ninki ikinci dertcede bir mev. . .

kıe malikti. ·

22 · (}