Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

~A.Fii•NiN YA~ADI(H DONEM"

Nahide BOZKURI'1

Girl~

Gi.inumiizde dahi insanlann zihinlerini, ak1l yfuiitmele-rini, din alg1sffil etkilemeye devam eden buyiik mii~tehit ve $afii ekoliiniin kurucusu olan Muhammed b. Idris e~-$afii (6. 204/819) Abbasi y6netiminin iktidarda oldugu d6nemde ya~am1111 sfudiirmu~tu.

imam $afii'yi butiin y6nleriyle daha iyi anlamak i~in ya~affil§ oldugu ~agi killturel, sosyal, siyasal boyutuyla tanJ.mak gerekir. c;llnki.i. insan tarihsel bir varb.ktrr ve buyiik 6l~ude ~e"Vresinirl '(iriinudiir. insan ya§a&g1 ~agm siyasal, sosyal, killtiirel, dinsel ve bilimsel atmosferiyle i~erik kazanmakta ve §ekillenmektedir. Tarihsel bir olgu ancak kendi zaman dilimi-nin l§lgmda anla§liabilir ve a~lklanabilir.2 "insanlar babala-nndan ~ok zamanlarma benzerler" Arap atas6zu de s6zii bu ger~egi ifade etmektedir. Buna bagh olarak da $afii'nin ya~arm~ oldugu tarihsel baglarm bildigimiz ol~ude onu daha iyi tamyacak ve du~iincelerini anlama, analiz etme noktasmda 6nemli ipu~lan yakalama irnka.runa sahip olabilecegiz.

Tebligimde imam $afii'nin y~arm~ oldugu d6nemi bi~imlendiren ve d6nemin temel dinamiklerini olu§turan ba~hca olay ve olgulan tarihsel bir perspektif i~inde sunmaya ~ah§acagrm.

Siyasal Cer~eve

Emevileri ylkrnaya y6nelik 100/718-19 ylli . dolaylarm-da Hz. Muhammed'in amcas1 Abbas b. Abdillrnuttalib (6.

Prof. Dr .. Ankara Onivei'sitesi ilahiyat Fakilltesi. Teblig. biiyUk ol~iide "Abbasiler Donemi". "Abbasilerde Kiiltiir ve Medeni-yet" b~b~yla ya2Illl~ oldugum iinitelere dayanmaktad~r. (Bkz. jslam Tarihi I. Ankara: Ankara Oniversitesi Uzaktan Egitim Yaymlan, 2012, ss. 80-160) ·

2 March Bloch. Tarihin Sauunusu., ¢ev. Mehmet Ali K!l!~bay. Ankara: Gece Yaymlan, 1985, s. 26.

12 · Gelenelcselci ve ModemisfParadigmalar Krslcacmda Imam $d_/U

32/652) 'in torunlanndan Muh~ed b. Ali'nin liderligmde gizlice ba§laWan ihtilal te§ebbiisii hedefine ula§rm§ ve boyle-ce Emevilerin saltanatma son verilerek yerine Abbasiler ikti-dara ta§mrm§b..

ihtilal lideri Muhammed b. Ali, ihtllalin ana slogaru ola-rak "er-Rlza min Al-i Muhammed"i belirlemi§ti. Yani 9agn "Muhammed ailesinden raz1 olunacak ki§i'' adma yapllacak-b.. "Muhammed ailesi" ile hem Abbas hem de Ali

13

Allah'mjet~dUen memlelcetler hallcmtn mallarmdan peygamberi-ne verdilcleri; AUah, Peygamber, yalcmlar, yetimlerindir ... (Ha~r. 7)

BWniz lciganimet olaralc ald@tnlZ ~eylerin be~te biriAUah'm, Resu-liiniin: onun alcrabalarmm ve yetimlerinindir. (Enfa1,41)

Ebii'l-Abbas'a gore bu ayetler, kendi iistiinliiklerini ifade etmenin yaru srra, "Ehl-i Beyt"iri sahip oldugu haklann veril-mesi ve onlan sevmenin bir zorunluluk oldugu anlamrm da ir;eriyordu. Ehl-i Beyt'in sahip oldugu temel hakise "hilafet"ti.

Ebii'l-Abbas Aliogullan'ru da ir;eren Ehl-i Beyt kavramuu sadece Abbasogullan'na ozgii lold1. Sonur;ta Ebii'l-Abbas es-Seffah, siyasal iktidanna me~ruiyet kazandrrmak ir;in Kur'an ayetlerini ~endine dayanak olarak alml~. ·onlan baglamla-nndan kopanm~ ve yeni anlamlar yiiklemi~tir. Bu suretle Abbasilerin hilafetini adeta Kur'an'a onaylatma yoluna git-mi~tir.

Abbasiler, yonetilenleri, iktidarlanrun me~ruluguna inan-drrmak ve bu me~ruiyet temelini daha da gur;lu lolabilmek i~in sonraki donemde Hz. Muhammed'i konu~turma yoluna git-mi~ler, hilafetlerini ona onaylatt.J.mu~lardl. Bu ~ekilde ortaya r;Ikan bir rivayete gore Hz. Muhammed, amcas1 Abbas'a hali-feligin onun r;ocuklarma ger;ecegine dair miijde bile vermi~ti. 3

Hallie Muhammed el-Mehdi (158-169/775-785) ile birlik-te Abbas b . Abdulmuttalib, resmi Abbasi propagandasmm eksenini olu~turmu~. Hz. Abbas'm, Hz. Muhammed'in yakm akrabas1 olarak imam old_ugu ve imametin ondan r;ocuklan~ na ger;tigi iddialan ileri siirillmeye ba~lanroi~trr. Bu iddialara paralel olarak da, Hz. Abbas'm imam oldugunu ileri siiren itikadi mezhepler olu~mu~tur.

Siyasal erki gur;lendirme adma hallienin otoritesini mut-lakla~trrma, daha ilk hallie Seffah ile ba~lanu~ ve siyasal ik-tidarlarrm gur;lendirme yoltJ.nda olu~turduklan politikalan ya~ama ger;irmi~lerdi.

3 Taheri, Tarihu'l-Umem ue'l MuliLlc. thk. Muhammed Ebu'l-Fazl ibrahlm. Beyrut: Daru Esveydan, ts. c. 7. s. 421; ibnii'l-Esir. el-Kdmil.fi't-tarih. Beyrut: 1979.1982, C. 5, s. 408.

14 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Krslcacutda imam ~dfii

ilk Abbasi: halifeleri, kendilerini i,ktidara. ta~unada onemli bir roh1 olan iranll unsura son derece on em verrni~ler ve onla-n ust gorevlere tayin etmeye ba~larm~lardl. Bu durum Arap-lann ho~nutsuzluguna yol a9rm~ ve zaman zaman 9ah~ma ve 9eki~melerin odaguu olu~turan faktorler arasmda yer alrm~b.. Haruniirre!?id'in ogullan EDlin ile Me'miin'un iktldar miicade-lesinin arkasmdaki asll sebebin, Arap ve iran unsurlan ara-smdaki mucadele olduguna ina.rulrr. Bu goru~e gore Emin ile Me'miin arasmda ya~anan olaylar, _aslmda Emin ve Me'miin &erinde kesin bir 'mlfuz·kurmu~ olan iki Fazl'ui temsil et-tikleri Arap ve iranll unsurlann iktidar kavgas1ydl. Emin'in veziri Fazl b. Rebi Arap unsurunu, Me'miin'un veziri Fazl b. Sehl ise iran unsurunu temsil edi~ordu. iki karde~ arasmda iktidar mucadelesi ba~ladlgmda (195/811) !;)am de Bagdat'ta bulunuyordu. Bagdat ~ehri Me'miin'un komutanlan tarafm-dan muha~ara edlldiginde (197 /812-13) ~am Bagdat'tan bir siirellgine aynlrm~b.. 4

Abbasi: yonetlmi daha ba§lang19tan itibaren politikalan-ru onaylamayan ki~i ve gruplarm etkin muhalefeti ile kar~1 kar~1ya kaldl. Abbasilerin kar~1 kar~1ya kaldl@ ilk muhalefet Emevilere kar~1 yiiriittiikleri yok etme politikas1 kar~1smda Suriye ve el-Cezire'deki Araplardan gelcU. Abbasi hilafetini ta-rumadlklarml ifade eden Emevi taraftan bir grup Kmnesrin yoresinde Ebii'l-Verd liderllginde toplanarak isyan hareketini b~latb. Grup, Muaviye b. Ebi Siifyan'm akrabalanndan Ebii Muhammed es-Siifyani'yi halife adaYl gostererek direni~e ge9ti. isyan Abbasi ordulan tarafindan 134/751'de basb.nldl.

Horasan yoresinde de devlete kar~1 olu§an cidcli bir muha-lefetin varllg1 bu donemde dikkat 9eker. Horasan'rn otonom bir bolge olarak yonetimi, Abbasi: ihtilaline destekleyen iranll-larm en onem verdikleri bir husustu. Ancak onlann bu istegi Abbasi yonetimi nezdirlde kar~iliguu bulmarm~. aksine son derece merkeziyet9i ve halifenin otoritesinin mutlak oldugu bir yapllanma ger9ekle~mi~ti. Bu yapllanma ihtila.Ie destek veren Horasanhlar iizerinde olumsuz bir etki olu~turmu~ ve

4 Bkz. Bllal Aybakan, ·~afu- TDV islamAnsUdoped~i. C. 38. s. 224

15

de Horasanhl

16 Gelenelcselci ve Modernist Para.digmalar K!Sicacm~ imam $li.fii

Bahreyn-Yemame, Horasan-Sicistan ve Kuzey Afrika bolgele-ruideki aya.klanmalan dikkat c;eker

Abbasilerin "Muhammed ailesi"ni kendilerine ozgii kllma-lan ve kendileriyle suurlamalan sonucunda, iktidara geldik-ten sonra devletin idari yapJ.lanmasmda Alio~ullan'na gorev vermemi~ler, Aliogulian da boyle bir durum kar1_;nsmda hayal km.kllgma ugranu~. "hilafetin asJ.l sahipleri" olduklanru iddia ederek tepki gostermi~lerdir. Bu baglamda Aliogullan'ndan en-Nefsu'z-Zekiyye lakab!yla anJ.lan Muhammed b. Abdul-lah (o. 145/762), ikinci Abbasi halifesi Ebu Cafer el-Mansiir (136-158/754-775) doneminde uzun bir hazrrhk safhasmdan sonra 145/762 yJ.lmda 1ktidan ele gec;irmek ic;in aplwa isyan hareketini ba~latrru~trr.

Hadi doneminde Huseyin b. Ali (o. 169/785-86)'nin, Hfuiiniirre~id doneminde Yahya b. Abdullah (6. 187 /803)'m isyanlan clikkat c;eker. ~afii Yemen'de devlet gorevlisi oldu-gu srrada halifelik iddiasmda bulunan Zeydi imam Yahya b. Abdullah'1 desteklemi~. onun taraftarlan arasmda yer alml~ buna bagh olarak. da halife Hfuiiniirre~id tarafmdan Rakka'ya getirilerek 184/800'de sorgulanrm~b.

Sonuc; olarak. ilk donem Abbasi halifeleri siyasal erkleri-ni guc;lendirme ve mutlak.la~trrma yolunda olu~turduklan politikalan ya~ama gec;irmi§ ve baz1 isyanlara ragmen halife Hfuiinurre~id (170-193/786-809) donemi sonuna kadar sar-sllmaz bir siyasi birlik olu§turmU§lardl.

Halifele rin Din Politikas1

Abbasiler ihtilalin olu§um siirecinde izleyecekleri din po-litikasllli ac;lkc;a ortaya koymu§lardl. ihtilal lideri tarafmdan propaganda ic;in Horasan'a gonderilmi§ §aluslar, 12 nakib ve 70 davetc;i sec;melerinin gerekc;esini bile Kur'an'daki baz1 ayetlere ve Hz. Muhammed'in Siirmet'ine dayanchrnn§lardl. Ortaya koyulan bu gerekc;eler, ihtila.J. hareketinin dinsel yo-n11n11n ve oruarm politikalannm Kur'an ve Siirmet'e dayah olacagmm bir gostergesi olmahydl. Abbasilerin bu siirec;te din politikalarma omek te~kU eden hususun en ac;lk omegini

17

Hida~ olaymd~ goriiliiz. Abbasi davetine kablarak ust diizey gorev ustleruni~ biri alan Hida~. Merv'de bir sfue-ihtila.I pro-pagandasl yaptlktan sonra Hfuremi fikirlerinden dolaYI dl~larum~ti. ihtilallideri Muhammed b. Ali, Hida~·~ reddetrni§ ve iki yl1 kadar bir sfue ile Horasan'daki te~kilatm yoneticileri ile yaz1~maYl ve onlara elt;i gondermeyi durdurmu~tu. SlkmhJI tespit eden Horasarllilann l20/737-38'de elt;i olarak gonder-dikleri Silleyman b. Kestr'e Muhammed b . Ali, se~ davran-rm~ ve "Hid~'t ve onun dinini talcip edenlere Zanet olsun." di-yerek onu geri gondermi~ti. Sonu.;ta Horasanhlar Kur'an ve Slinnet'te bulunrnayan doktrinleri ogreten ki~ileri destekle-meyeceklerl ile ilgili slkl bir_emrln altma girmi~lerdi.

Ebu Muslim'in Merv ~ehririe girdiginde halktan ald1gt bia-hn sozleri sahip olunan dini goru~ ve takip edilecek dinl poli-tikaYI at;lklar nitelikteydi:

Allah'm Kitabt'na. Resuliiniin Siinneti'ne uymalc, Resulullah'm Ehl-i Beyt'ine razt olmak iizere biat ediyorum

KUfe'de devleti ilan ettikleri a~amada Davfrd b. Ali'nin ko-nu~masl da aym du~i.inceye vurgu yap1yordu. Konu~masmda, " ... Sizleri Allah'tn indird@i hillcilmlerle idare etrnelc, ifiniz-de Allah'tn Kitabt'yla amel etmelc, sizden ileri gelenler ue d@er lcesimler halclctnda Resulilllah'tn talcip ett@i siyaseti talcip et-melc bizim zorunlu gorevimizdir ... " diyerek Kitab'a ve Si.innet'e uymaYl devletin izleyecegi temel dinl felsefe olarak ortaya koy-mu~tu.

Me'mfrn hart.; erken donem Abbasi hallfeleri, Sunni (ehl-i slinne/ ehl-i hams) anlaYl~l it;eren dini bir politika guderek SUnni inancm koruyucusu oldularve SUnni ulemaYl koruyan bir tavrr sergilediler. Bu donemde ehl-i silnne kavram1 ile ifa-de edilen Si.innilik, ehl-i bid'a'nm kar~1smda olmak anlamrm geliyordu. Ehl-i bid'aise slinnette olmayan yeni doktrinler or-taya a tan ki~iler it;in kullarplan bir terimdi. Kaderiyye, Rafiza, Hartcilik ve Mfucie taraftarlan ehl-i bid'a olarak -adlandml-dl. Ehl-i silnne'ye gore ozellikle Hz. Ebu Bekir ve Hz. Omer'i tenkit eden herhangi bir yakla~rm sapkmhk olarak addedili-yor ve onlan sevme Slinnet'in geregi olarak gorilluyordu. Hz.

18 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar KISkacUlda imam $ii.jU

Osman'm da halifeligi genelde kabul edilirken Hz. Ali ile ilgili gon1§ farkhllklan mevcuttu. Kimi ehl-i siinne mensuplan Hz. Ali'nin me9ru hallie olu§unu tarb.§abiliyordu.

Soz konusu halifeler, bizzat kendilerini yerine din bilgin.leri-ni (ulema) dini otoritenin kaynag1 olarak gormii§lerdi. Bununla birlikte ibn Mukaffa, Mansfu'a (eski iran gelenegmde oldugu gibi) din eksenli dii§iinen ulemanm· da diger resrni bfuokraside uygulanch@ §ekilde hiyerar§ik bir yap1 i~inde tutulmasuu ve fikhi meselelerdeki kararl¥da halifenin son soz sahibi olmasl-ru teklif etmi§ti. Bu yakla§lffiffi uygulanmas1, din bilgin.lerinin bagliDslZ oldugu yerle§ik dii§iincesini degi§tinnenin zorlugu nedeniyle miimkiin goriinmiiyordu. Halife Mansfu'un, Malik b. Enes'in (o. 179/795) Muvatta. adh eserini, devletin resrni hukuk kodu olarak uygulamaya koymak istedigi ile ilgili de rivayetler vardrr. Bu rivayetlere gore Mansfu'un tekliflni red-deden Malik b. Enes gerek~e olarak, her alimin kendisirle ula-§an Siinnet miras1 ve ya§ach~ ~evrenin §artlarrna bagh olarak farkh gorii§ler ta§liDasmm tabii oldugunu, aksi bir gorii§ ve uygulamaya zorlamanm dogru say1lmachgmt ileri siirdii.

Bu donem halifelerinin zmdJ.klara kar§l yfuiittiikleri ko-VU§turma da ~at

~atl.fnin Ya!?adtgt Donem 19

rup oliime mab,kfun edilmi§tir. Zaman zaman siyasal iktidann, otoritesi i

20 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar Krslcacmda Imam $d_fii

Bilim ve Dii§iince

Abbasiler donemi; bilim ve du~Oncenin geli~imi ac;1smdan, ozellikle H II. yiizyllm sonundan H V .. yiizyllm ba~lang1cma kadar "Miisliimanlarm altm c;a~" ve "Miisliirnanlarm bilim-sel ronesans donemi" olarak kabul edilir. Bu donem, hem is-lam din bilimleri hem de felsefe, doga bilimleri, cografya ve edebiyat gibi alanlarda geli§melere sahne ohnu~tu. Ozellikle Bagdat ~ehri, kurulduktarl klsa bir siire sonra bilim ve kiil-.tiir merkezi haline gelmi~. her taraftan bilginler buraya akm etmeye ba§laml§b.

Abbasiler iktidara geli§leri ile birlikte, meva.Ii ile Arap olan-lar arasmdaki aymrm ortadan kaldmm§ ve ozellikle erken donemde iranh unsuru devlet mekanizmasmda gorevlendir-mi~ti. Abbasilertn iran gelenegine kar§l bu tavrrlan, islam dii-§Oncesine etki eden bir faktor haline geldi. Oncelikle, iranh-lar vas1tas1yla Sasam (iran) biirok:rasisi ve kiiltiirii yeni im-paratorluga ta~md.l. Abbasiler idarenin birc;ok aynnbsrm ya aynen Sasaruierden ald.l ya da Sasam kiiltiirOnOn esaslarma gore geli~tirdi. Bu ~ekilde iran hiikiimet gelenegi, tar1hi men-klbeler ve nasihatname mecmualanyla Arap edebiyatma girdi. ibnii'l-Mukaffa (6. 140/757) tara.fmdan Siyeru Mululci'L-Acem, Farsc;adan Arapc;aya terciirne edildi. Yine ibnii'l-Mukaffa. Hind masallanru ic;eren Kelile ve Dimne'yi de c;evirdi. Fabl tiirOniin en onemli omeklertnden olan Kelile ve Dimne'deki hikayeler si-yaset, dostluk, sav~. ban~ ve erdem gibi birc;ok farkh konu-yu i~ler. Bu eser, Hind'e ait ohnakla birlikte Pehlevice olarak, Sasaru imparatorlugu'nda etkili olmu§tu ve bu apdan da iran gelenegini yans1byordu. ibnu'l-Mukaffa'nm, halife Mansiir'a sundugu RisCiletil's-8a.hiibe adh kitab1 Eski iran'da geli~tirilmi§ olan geleneksel otortter yonetim bic;imini halifelik siste-mine uyarlamaJl amac;hyordu. 0 kitabmda halifeligi, orduyu, biirokrasiyi, ekonomiyi, daru~man sec;imini. hukuku, yasama-Yl ve halkm nasll yonetilecegi konulariDI ele alrru~b. iran kiil-tiirOniin yarn srra halife· Mansiir d&neminden itibaren diger kiiltiirlere ait c;ok saJida eser de Yunanca, Hintc;e. Sfuyanice, Nabatice ve Kobtc;adan Arapc;aya terciirne edildi.

~afii'nin Ya~ad1g1 D6nem 21

Abbasiler dpnemi, bilimlerin suu.flandmld.Igt ve bilimsel

22 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Krslcaclllda imam $0..fti

venneye ba§lach. Mescid-i Nebevi'deki ders halkastyla klsa zamanda iine kavu§tu. Hadis konusunda el-Muvatta'st ile ilk tasnif ~all~mas1 yapanlar arasmda 6nemli bir yeri alan Ma.Jik, butl1n hadis ataritelerince bu ilmirl zirvelerinden biri alarak kabul edilmi§tir. Hadis ravilerinde aranacak §artlan tespit ederek, ravileri slkl. bir §ekilde ara§tmnaya onem vennesiyle cerh ve ta'dil ilmirlin yalunu da Ma.Jik a~rm§br. imam Malik, buyii.k bir muhaddis olmas1 yartmda filoh alamndaki bllgi-si, fetva ve i~tihat dirayetiyle de otorite kabul edilirdi. imam "Malik i~tihatlarmda; otellikle Kur'an'a, Sl1nnet'e, icma'a, sahabilerin fetvalarma, Medirlelilerin icma ve amellerine, kl-yasa, masalih-i mfuseleye yani hakklnda herhangi bir nass bulurtmayan ·kamu yararlarma dayarurch.

Ahmed b. Hanbel'in kurmu§ aldu~u Hanbeli mezhebi de hadis ekal11niin yolunu tercih etti. Ahmed b. Hanbell64/780 yillnda Ba~dat'ta dogmw~ ve 241/855'te yine Bagdat'ta vefat etmi§tir. ~am. Hicaz, Yemen, Basra, Kille ve Bagdat bilimsel birikimlerini elde ettigi §ehirler arasmda yer almaktachr. Og-renmi§ aldugu hadisleri el-Musned adh mecmuada taplarm~tl. Ahmed b. Hanbel fetvalarmda, re'y ile i~tihattan daha ~ok Kur'an ve S11nnet'e dayanmakla l1n yaprru§tl. Mfusel ve zaylf hadisleri kullanmaktan da ~ekinmerni§ti.

Sempozyum ka:r:tumuzu olu§turan imam ~afii ba§langt~ta imam Ma.Jik ve hadis~ilerin yalunu tercih ederken, Mlsrr'a gittikten sanra eserlerini yeniden gozden ge~irrni§ ve onceki i~tihatlanrun bir klsrmru degt§tirrni§ti. Boylece imam ~afii. ehli.-hadis ve ehl-i rey ekolu arasmda orta yalu benimserni§, filoh alamnda hiikiimlerini alu§tururken hem hadislere hem de akll ve dii§iinceye onem vermi§ti. ~a.fi:i. i~tihat yaparken dayandtgt deliller arasmda Kitap (Kur'an) ve Sl1nnet'i ayru derecede ve birinci kaynak olarak kabul etrni§ti. 0, Kitap ve S11nnet dJ§mda icma, sahabilerin ittifak ve ihtilaf halindeki sozlerini ve klyast da i~tihatlarmda delil olarak kullanmt§h

islam du§iincesirlin alu§umunda onemli rol aynayan ve Abbasiler doneminde etkin alan islam dii§iince ekalleri ise Hartcilik, ~ia, Murcie, Mu'tezile, Ehl-i S11nnet ve'l-Cemaat idi.

23

ilk c;lkl§lanp.da "tahkim"i dinden uzakla§ma olarak deger-lendiren Hfuiciler., "lii. hilkme illii. liLldli' yani "Allah'mldnden b~lca hillciim yolctur." temel inanc1yla hareket etmektey-di. Hfuiciler, haki.miyetin sadece Allah'a ait oldugunu ve bu hakimiyete sahiplik iddiasmm, Allah'm iradesine aykmhk ta§Idigma inand1. Bir yonetim ancak Allah adma ve O'nun irade ve emirlerine uygun uygulandig1 sfuece me§ruydu. Abbasi i

24 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KrskacUl.da Imam $ii..fii

faaliyet gosterdigi ana merkezler o~du. Miircie bu bolgelerde Ebu Hanife'nin 6grencileri tarafindan temsil edildi. Ebii. Hani-fe dogudaki Miircie'nin manevi lideri olmu§tu.

Mu'tezile, inanr;la ilgili meselelerin yorumunda akla ve iradeye 6ncelik veren, temel ilkelerini tevbid, adalet, va'd ve vaid, el-menziletii beyne'l-menzileteyn, emr-i bi'l-ma'ruf ve nehy-i ani'l-mi.inker olarak be~ esas ~eklinde tespit eden mezhepti. Mu'tezile'nin onemli bir fikir hareketi haline geli~i .Palife Haruniirre~id donc:miyle birlikte ba§lar. Bu donemde, Mu'tezile'nin Basra ve Bagdat ekolleri de olu§ur.

Ehl-i sunnet ve'l-cemaat, Hz. Muhammed'in ve arkada~lanrun dini uygulamalanna uyan ilk donem Muslfunan r;ogun-lugun. dini anlaJl§ ve ya~ama bi