Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

iMAM MUJ:iAMMED BiN iDRis E$-~AF'll'DE GAi YORUM METODU

G1yasettin ARSLANI

Girl!?

"Gai" kavrrum "gaye" keliroesinin nisbet formudur. "gaye" ise Arapc;adaki (\:'-) gayya fiilinden tfuerni§tir. Arap dilinde, smrr t;izmek, gaye tesbit etmek, sonunu ve smmru belirtmek gibi anlamlara gelmektedir. 2 TUrk dilinde ise amat;, erek, hedef ve maksat gibi anlamlara gelmektedir. Buna gore gai okuma, belli bir amaca ve maksada yonelik olarak okunan metnin inhat amat; ve gayelerini goz onfulde bulundurarak okuma demek olur. Bu tfu okumalann diger bir adJ. ise me­sajcl okumadrr. <;agda§ baz1 ara!ilhrmacllara gore gai okuma §udur:

Kur'an'tn astl malcsad.tnt ortaya /coyaralc, ruhlan cezp etmelc sure­

tiyle /calpleri ~tp; ne.fisleri Allah'tn hidayetiyle dogru yolu bulma.­ya seulc edece/c ~elctld.e Kur'an'tn lctlauuzlugunu, prensiplerini ue Allah'tn Kur'an'da insanlar icin koym~ oldugu lcanunlartn hilcme­tini ~@a ~tlcarmayt en yilce hedef olaralc kabul eden bir o/cuma.. 3

Bu okumada tikelden tfunele, ardmdan tekrar tfunelden tikele dogru bir seyir takip edilerek ilahi mesaj tespit edilir. Hakiki ya da mecazi anlam1 itibariyle Kur'an'm ozfulu ver­meyi hedefleyen bu okuma tarzl, mevzii bir okuma ile smrrh kalmaYlp. mevzui/butfulcill bir yontemi esas almaktadrr. Bu tfu bir okuma tarz1, konjonktiiriin gereklerini de goz ardJ. et­meden Kur'an'1 tarih,· toplumsal, killtiirel, ekonomik, hukuki ve ahlaki §artlar t,;ert;evesinde ele alarak, onun resmetmek is-

Prof. Di. Frrat Oruversitesi ilahiyat Fakiiltesi. Tefsir Anabilim Dah Ogre­tim Oyesi garslan®.firatedu.tr

2 Muhammed b. Ebibekr er-Razi, Muhtaru.'s·Sihah, Beyrut, Daru:I-Kutubi'l­Dnuyye, 1983,488.

3 Muhammed Abdiilazim ez-Zerkani. Menahilu'l-jifan, Beyrut 1988, ll. 6; Muhsln Demirci, Tefsir Usulii.. MOiFV Yay .. istanbul, 2001, s. 294.

186 Gelenekselci ve Modernist Para.digmalar KrskaciTlda imam $Ci..fii

tedigi irnaj1 ortaya c;:lkarmaktachr. Bu okuma bic;:imi. Kur'an'1 · literal okuma yertne onun mesajma yonelik yiice bir gaye pe­

!?indedir.

"Sana hiLaL halindelci aylan sorarlar. De lei: "Onlar, insan­lann ve hac valcitlerinin Ol~iisild.iir". Evlere arlcalanndan gir­meniz tyililc degildir; iYi lcimse lcotilliilcten salana.n lcimsedir. Evlere lcapzlanndan girin; Allah'tan salamn lei muradmzza eresiniz."4 ayetinin zahiri anlarru onun gerc;:ek anlarru degil­dir. Fakat mesajc1 okuma ile okundugunda gerc;:egin c;:ok daha farkh oldugu gon1lecektir ki o da muhataplann boyle bir soru sormalanrun aslmda evlere arkadan girmek gibi bir §ey oldu­gu ifade edilerek, bir anlamda soz konusu soruyu soranla­nn sorumluluktan uzakla§bklan, bunun da iyi bir davraru§ bi9imi olmaciigi belirtilrnektedir. Zahiri anlam dogru olmakla birlikte esas anlam bu ic;:sel anlamdrr. <;iin.kii. Kur'an'm asll mesaj1 bu arllamda gizlidir.5

Cahiliye doneroin.deki bir gelenege gore Araplar ihramh iken veya daha ba§k~ baz1 dini gerekc;:elerle evle,rine girmez-· ler; mutlaka girmeleri gerektiginde de· -kaplYl kullanmarun dogru olmachgma inandlklan ic;:in- evlerin arkasmdaki bir pencereden veya ac;:bklan bir delikten girerler, iyi ve erdemli davram§m bu olduguna ina,rnrlard1. Halbuki bu anlamslZ bir me§akkatten, §ekilcilikten ba§ka bir !?ey degildir. Aynca evde­kileri rahatslZ edecegi ic;:in edebe de aykmchr. Asll erdemli ve iyi olan davraru§, anlamslZ geleneklerin tekran degil, insarun her i§irli tak:vaya gore yapmas1 yani tutum ve davram§larmi Allah'a sayg1, O'nun buyruklanru yerine getirip yasaklarm­dan sakmma bilinci ic;:inde yertne getirmesidir.6

"Evlere arkalanndan girme" ve "kapllanndan girme:·run mecazi ifadeler oldugu "evlere arkalanndan girme"nin, bir go­ril!?ii savunurken dogru yontemden sapmak; "evlere kaplla­nndan girme"nin ise dogru yontem kullanmak anlamma gel­digi belirtilir. Billl:a gore ayet §U §ekilde tevil edilmi§tir: Her-

4 . Bakara. 189. 5 Muhsin Demirci. Tefsir Us ulii.. s. 272-273. 6 Hayrettln Karaman vd, Kur'an Yolu. DIB Yaymlan. Ankara, 2007, 291.

imam Muhammed b. id~s eij-~afti'de Gai Yorum Metodu 187

hangi bir inan.cl savunurken konuyla ilgisi bulunmayan veya kesin olmayan gerekc;eler, kamtlar kullanmayuuz. Gerc;ege ula§mamn bir kap1s1 vardrr, o da ac;lk sec;ik bilinen bilgi, ke­sin delildir. ~u halde gorii§lerinizi ve idclialanruz1 bu tiir bilgi ve delillere dayandmruz. (Bkz. Razi, V, 126). Boylece ayette, bilime ve gerc;ege ula§abilmek ic;in en uygun metodun kulla­rulmasl gerektigine de i§aret vardrr. 7

Kur'an mesaj1 tQ.m zarnan ve mekanlart ku§atml.§ evrensel bir beyannamedir. 0 Allah'm en onemli bir mesaj1drr. Dfulya tarihinin gicli~at.I bu mesajla degi§mi~. ilahi dinler bu mesajla tamamlanmi§, kemale ermi§, vahy ve risalet muessesesi bu mesajla son bulmu§tur. Kutsal kitaplarm degeri ve klymeti bu mesajla anla§llml§, Allah tarafmdan gonderilen peygam­berlerin mucadelesi, mucahedesi, sadakati ve muhabbeti bu mesajla idrak edilmi§tir. Bu ebecli mesajm vercligi ir§at, ikaz ve malumatla huzurun, saadetin, mutlulugun kap1s1 aralan­ffil§hr. insanllk. bu mesaj, bu bildirl ve bu duyuru sayesinde hakkm. bahlm, imamn, kiifriin, §irkin, zulmful, dogrunun, yanh§m, haramm, helalin, sevabm, gfulahm, sadakatin, hl­yanetin, adaletui, §efk:atin, .merhametin, sevginin, saygmm, ban§m. guvenin, huzurun, fitnenin, fesadm, nefretin ve kinirl mahiyetini, degerini veya degersizligini kavrarru~trr. Klsaca bu mesajla, insanllk Allah nezdindeki ~erefini ve degerini ko­rumayt ogrenmi~tir.8

Kanaatimizce Kur'an'm gerc;ek mesajlan tefsirinde de­gil, tam tersine tenzilindedir. Ayetin bizatihi kendisi, kencli orijinal lafiz ve anlarruyla tiim belagat ve fesahatiyle mesaj yUkludur. i§in tabiat.I bunu gerektirir. Zira Kur'an kenclisinirl apac;lk bir beyan, bir.duyuru bir mesaj oldugunu soyluyor.9

Sonra o, kendisinin gayet ac;lk bir kitap oldugunu, gayet ko­lay oldugunu, mesajlariniD net olarak anla§llabilmesi i<;in son derece kolayla;;trri.ld1grm10 soyluyor. <;ok net mesajlarmm

7 Kur'an Yolu, 291. 8 Kerim Bulad1, Kur'an Kendisini Nasrl Tan1tlr, Kayilian Yaymlan, istanbul,

2010, 137. ' 9 Ibrahim, 52. y~\i1 )_,~ ;-~j .~)) ~! ~ ~i I>~ i •:Jj ~ l_,ji;~j <f.t:.IJ ~ 11> 10 Kamer, 32. ;J:. ~ .W _f-PJ .JI~I t;_H .illj

188 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KtSkaclllda imam ~afii

yine onun kendi ayetlerinden almmas1 gerektigini ilan ediyor. $u halde Kur'an'm bu mucizevi ve harikulade uslup, beyan ve belagatJ.ru goz ard! edip onun gen;ek mesajlarmi tefsirler­de aramak kanaatlrnizce metodik bir yarulmad!r. Ancak bu yarulma i.izerine nasll ve ni~in bir tebllg iirettigi.rni.zin nedeni ise birazdan deginecegimiz gibi, onun dilinden direkt olarak anlayanlann bulunmamas1 ve ilk muhataplarmin i9inde bu­lundugu ortamm ayru olmamas~dan kaynaklanmaktad!r.

Kur'an ayetlerind~ki mesajlan net olarak alabilmek i9in zahiri okumalardan Ziyade maksat91 ve nresajc1 okumalara ihtiya9 vardlr. Bu durumu ustad $atlbi, el-Muvajalcat:rnda

gayet gi.izel ozetlemektedir:. ~¥- Z>_,ai~! 0_,~~ 'i ~~~ ~'iY, cJW "$unlara ne oluyor ld hii;bir sozu anlamaya yan~mtyorlar?'11

ayetinin "onlar hitabm kendisini anlannyorlar" manasma g~lmedigini, bilakis "onlar hitaptan Allah'm murad!ru anla­rmyorlar" tarzmda bir anlamm kastedildigini belirtmektedir. Ciinkii Kur'an Araplarm diliyle nazil olmu§ken, nasll olur da onlar hitabm kendisir!i anlamazlar? Demek ki aslmda onlar kendilerine yoneltilen hitabm manasrm anlam!§lar; fakat ke­lamdan (hitaptan) Allah'm ne kastettigini anlama konusunda hi9bir ~aba g6stermemi§lerdi. 12

$aili. el-Omm adh eserinde §U rivayeti nakletme ihtiyac1 duyar: "Hz AU bir giirl sohbet ediyordu; birden mescit tarafm­dan bir ses duyuldu, 4ll ')I!~ ')I "la hulcme Ula lillah" "Allah'tan ba§ka hiikfun sahibi yoktur." Hz. Ali dedi ki: "Bu hak bir soz­diir; ancak bununla ula§mak istedikleri §ey baWd!r."13 Hz. Ali'nin Hartcilerle ilgili olarak yapbg1 bu yorumu imam $aili, gai bir yorum tarzi olarak begenmi§ olmall ki bu 6laYI naklet­me ihtiyac1 duymu§tur. Ayru zamanda bunu tefsirde kendisi­ne bir omek ve yontem olarak alml§Ur. Tarih §ahittir ki ~ogu kez soz ba§ka murad ba§ka ba§ka olmu§tur.

11 Nisa. 78. 12 Ebu ishak Ibrahim b. Musa e~-~atlbi. el·Muvafakat. Mekke, irz. ill. 383:

Muhsln Oemircl, Tefsir UsulU, 294. 13 Omm. IX. 199.

imam Muhammed b. idrts e§-9afii'de Gai Yorum Metodu 189

Sebebi n~eri bilmek gai bir ~aba oldugu kadar tarih, siyer ve megaziye. ba§vurmak da gai bir ~abadrr. Bu yiizden o sik slk siyer ve megaziye abfta bulunur. 14

$afii: mucmel ayetlerde yaphg1 gibi hazen bu oz anlamm ayette kapab olabilecegini, bu yiizden bu anlamm bulunup ortaya ~Ikarilmas1 i~in siinnete ba§vurulmasrm, zira siinnette bu anlrum gosterecek bir delalet ve gostergenin bulunacagrm sallk verir, onda yoksa sahabe yorumlanna gitmeyi, onda da yoksa icmada aranmasrm tavsiye eder. 15 0, bo§anan kadm­larla ilgili ayette ls.J} ~)\; "onlar u~ karu beklerler" ayetindek.i "el-kar'u" kavrm Hz. Ay§e'nin -ki ana gore temizlik hali­dir- tefsirine gore yorurnlar.1s

Bu yakla§liD da gai bir ~abarun fuilnudfu. Boyle bir me­totla o bu kavraJmn anlamrmn degi§ik Arap kabilelerinde farkll olarak anlamlandrrllabileceginin bilincinde olarak Hz. Ay§e'nin tefsirini esas alml§hr. Evet bu kelime Araplar ara­smda hem "haytz" hem de "tuhr" (temizlik hall) gibi farkll an­lamlara gelebilir, o zaman bu slkmhdan kurtulmak i~.in gayet saglam semantik bir kaynak aramak gerekir. Muhtemelen $afii bu kadmlara has hall en iyi bilen birisini aramaya koyul­mu§tur. Bu ki§i her §eyden once bir kadm olmab, sonra Hz. Peygamberin yaklllinda olmab mesela e§i olmab, Arap dilini en iyi konu§abilen bir kabileden mesela Kurey§ kabilesinden olmah sonra Kur'am ve Siinneti ~ok iyi bilen biri olmah ay­nca ·~;;ok zeki olmab .. . -ki semantik bir referans olarak kabul gorebilsin ... Kanaatimizce $afii "el-kar'u" kavrm en iyi Hz. Ay§e'nin bilebilecegini bu yiizden onun yorumuna kulak ver­mi§ olabilir. Hakikaten yukarda sayllan vasillru:m hepsi Hz. Ay§e'de bir araya gel.r!ll§tir.

Akll, zorunlu olarak boyle bir yonteme mu~;;tehidi zorla­maktadrr. $afii de bunu yapmt§hr. Zira gai okuma bir soziin nihai anlm ve esas maksadml ortaya ~lkarmak ise bu ide­al hedefe ula§mada da birtakliD sahib ve manbkl.J. metotlar

14 Omm. XII. 30; Risale, 82, 83, 139; Ahkamu'l-Kur'an, 58. 15 Risale, 196,473 vd. 16 Ahkamu'l-Kur'an. 533.

190 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KtS/cac111da imam $ti..fit

kullanrnak lazundrr. Salt gai okuma yap1yorum dernekle gai okuma gen;ekle~rnez, Kur'an'm oz mesajlanna ul~llarnaz.

Fakat ~afJ.i akh, takvas1 ve ilrni dirayeti herkes~e rniisellern olan biri olarak Hz. Ay~e'ye ve tefsirine itirnat ederek oz an­lam! bulrnaya ~ah~rm~trr. Kahaatimizce oz anlarn ve mesaja ula~trran tarz, yol ve yontemler de gai ve mesajc1 okumalann hirer lazrm1 ve olrnazsa olrnaz1drr.

A. imam ~iifii'de Bir Metot Olarak Gai Yorwn

imam ~afii'nin tefsir ve i~tihat yontemlerinin ana ornur­gasrm gai yorum tarz1 olu~turrnaktadrr diyebiliriz. 0. Kitab'1, yorum metodolojisirlin ba~ ko~esine koyar. Ona gore Din'in asll esas1 Kur'an'drr. Biitiin yorumlann ozii ona dayanrnah­drr. ~u halde o burada Kitab'16ncelemekle asllnda gai yorum ilkesini ortaya koyrnaktadrr. Ciinku Kitab'1 ternel yaprnasmda bir gaye ve maksat vardrr. Siinnetin ona aykm olarnayacagrm savunmak da gai yorumunun bir par~as1drr. Zira siinnetin gayesi Kur'an'1 izah etmek, onda olrnayan hiikiimler konu­sunda yine ona paral~i" hiikiirn koyrnaktrr; bu ilkenin de gai yorum rnetodu i~erdigi a~lktrr. Neden siinnet Kur'an'a mu­halif olarnaz? Cunku siinnetin gayesi Kur'an'1 a~lklarnak ve ona paralel ahkam va.Zetmektir. ~u halde siinnete bu tarz bir yakla~rm da gai bir ~abadrr.

~am "Kur'an eski milletlerden bahsederek ders verir"17

derken de gai bir yorum metodu onermi~ olrnaktadrr. Ciinkii tarihten ders almak hidayet arna~ll bir faaliyettir. Eski nesil­lerin yaptlk:lan hatalara dii~rnernek ve vahiy yolunda sebat etmek. Kur'an'm vermek istedigi ternel bir mesajdrr.

~afii'nin "Allah, Hz. Peygarnberin hem sozleri hem de fi­illeriyle rnuradml beyan edebilir"18 ~eklindeki formillasyonu da gai bir metottur. Zira gai yorumda arna~ murad-1 ilahiyi yakalarnaktrr. 0, buna Miizzemmil sfuesindeki

1 )~~~I}~ (2) )~ ~t j:D1 ~ (1) ~j_D1 ~J ~ ayetleriyle gece narnazmm sadece Hz. Peygarnbere farz klllnd1gmm siin-

17 Risale. l 18 Ahkamu'l,Kur'an. 168.

imam Muhammed b. Id!is e§-~afii'de Gai Yorum Metodu 191

net pratigi ile. bilinmesini omek verir. Ger9i o, burada l-3. ayetlerin mensuh oldugunu, bunun da 20. ayet ve sunnetle bilindigini soyluyor ama olsun bu yakla:;;un da onun genel metodik duru:;;una aykm degildir. c;;iinku ona gore l. ayette emredilen gece namaz1, hastahk, mai:;;et temini ve cihad vb. nedenlerle hafitletilerek sadece Hz. Peygambere has bir farz lalmrm:;;trr. Ameli sunnet be:;; vakit namazm dl:;;mda farz bir namaz bulunmadlgliu gostermektedir.19

Hakikaten onun Miizzemmil sfuesine bu tarz yakla:;;um tarn da metodik olarak gai bir okuma bi~i.midir. <;iinkii gece namazrm emreden Cenab-1 Hak onun :;;ahsmda funmetinin de kalkip namaz kllmasrm irade buyurmu:;;· mudur buyurmami§ rmdrr? Sonra butiin Musliirnarilarm uykusuz kahp, i:;;-gu9 ve cihad gibi bedensel kuvvet gerektiren faaliyetlerden gert kal­masl Muslfunanlarm faydasma rmdlr? Sonra bu farz kabul edildigi takdirde islama girmek isteyen yeni ihtida adaylarma bu durum ne kadar cazip ve rahmetli gelebilir? Gece namaz1 nefislere olduk9a agrr ve zor gelmektedir. ~u halde yorumda bu mesajlan yakalayabilmek gai bir mantlkla mfunkiindiir. ilahi muradl siinnet pratiklerinde aramak gai bir yakla:;;undrr. Sunnet de Kur'an'a arz edilerek ~a:;;llmaya 9ah:;;lldlgmda son derece saghkh bir yorumlama ameliyesine girilmi:;; olur. c;;iinku ilahi hitab1 en iyi yine kendisine Kitap gelen ki:;;i bilir. Resulsuz vahiy tecrubesi yoktur. Vahyin dogru anla:;;llmas1 rtsalet kurumuna baghdrr. DolaYISiyla Peygamberin hayatl Kur'an'm en iyi a9llumdrr. Bunu gormeden Kur'an'a yakla:;;ma hangi metotla yapllrrsa yapllsm eksik kalmaya mahkumdur. i:;;te ~af:ii:'nin, murad-1 ilahiyi sunnette aramas1 boyle gai bir arzu ve talebin sonucudur.

Hatta o, bu gai yakla:;;unrm hadis metinlerine de uygular. Mu'tezile ve Hartciler baz1 hadis rivayetlerindeki 9eli:;;kileri ba­hane ederek o alandaki hadislerini tiimiinu cerhettiler. Fa­kat ~am. bu farkh rivayetlerin lafiZlarma bagh kalrnayarak rivayetlerin anlamlarma yonelmi:;; ve :;;ayet hadislerin anlarn­larmda belli bir nokta iizerinde yogunla:;;ma, vurgu var ise

19 Ahkamu'L·Kur'an, 168.

192 Gelenekselci ve Modernist Para.digmalar K!Ska.crnda imam $fljit

ve manalan da degi~memi~se zahiren ~ell~kili olanlanru uz­la~tmna cihetine gitmi~tir. Bu aruamda o, tahiyyat duas1 ile ilgili olarak gelen biitun rivayetleri sahih olarak kabul etmi~ ancak Hz. Omer'den gelenini tercih etmi~tir. 0, bu tercihleri ve gene! olarak rivayetleri ele alrrken hadis ilminin kriterleri­nin yarusrra bir de Kur'an'm gene! ruhuna uyup uymadlkla­nna da dik.kat etmi~tir. Ona gore hi<;bir hadis Kur'an'a aykm olamaz.20 Gorilldiigii gibi bUFada ~atli tam bir gal yakla~rm i<;indedir. Bu omekte onun metodik olarak gal bir yorumcu oldugu a<;lk<;a gorillmektedir.

~atli'nin dil felsefesinde Arap dill ve edebiyatma, Arap kiil­tii.riine dik.kat <;ekmesi ve merkeze almas1 da gal yorumun tabiatuun zorlad.I@ bir durumdur.21 Arap~;a bilgisinin, onun yorum sistematiginde merkeze almmas1, dili tam olarak bil­meyenlerin ona miisait olmayan anlamlar yiiklemesine engel olmak i9indir. ~u halde onpn dil vurgusunda da gal endi~eler bulunmaktadrr.

~atli. "Kur'an'da yabanc1 kelime yoktur"22 derken de as:... lmda gal bir 9aba ve endi~e i9indedir. Zira Kur'an Arap9adrr, Kur'an'm anla~llmas1, anlamlandmhnas1 veya a<;lklanabilme-: si i9in Arap dilini bilmek gerekir. Kur'an'da yabanc1 kelime­lerin varllgt kabul edildigi takdirde tabii olarak bir tefsir ve yorum problemi ortaya 91kar. Bu da Kur'an'm, ilk muhatap­lan olan Araplar tarafmdan anla~llmad.Igi, anla~uamayacag1 sonucunu clkanr. Araplarm dahi ~;ozemeyecegi bir kitap na~u anla~uacak? Hidayet gorevini nasu yapacak, mesajmi nasu verecek? Hangi dill bilenler tarafmdan anla~uacak? i~te ~atli Kur'an'm mahza Arapca bir kitap ve Arap dill Ue nazil oldu­gunu ve onda yabanc1 kelimelerin bulunmad1giD1 soylerken "Allah'm emirlerini iyice a9!lclasm diye her peygamberi yalmz lcendi lcavminin diliyle gonderdilc'23 ayetinden yararlanmi~trr. Bu ayetle istidlal yapmas1 Arapt;ayt yiiceltmeden ~;ok kanaa-

20 Ahmed Hasan, al-Sha.fil' s Role ill the Development of Islamic Jurispruden-ce, 245.

21 Risale, 50-53. 22 Risale. 42. 23 Ibrahim. 4 .

imam Muhammed b. id~s e~-!;;a.tii'de Gai Yorum Metodu 193

timizce dini metinlertn hakkJ.yla anla~llm.as1 ic;in Arapc;arun hakkunn verilmesi gaye ve maksadma yoneliktir.

Onun Kur'an'm oz mesaj ve hidayetini, oz anlam ve mak­satlanrun ancak Arapc;aYl bilmekle mfunkiin olabilecegini ifa­de ederken ta~1dlg1 endi~e gai bir endi~edir. Kur'an'm anlam­lanrun Arapc;adan ba~ka hangi dille anla~uabilir ki endi~esi­dir. Yabanc1 kelimelertn varhguu kabul etmemek bu problemi c;ozmeye . matuftur. DolaJ1Siyla o gai bir yontem .izlemi~tir;

c;iinku biitiin oz anlarmru ve hidayet mesajlanru Arap dill ile gonderen vahiy sahibi, mesajlanrun bu clil yordarm ile. bu dil ve edebiyatl ile anla~llm.asrm da murat etmi~ olmaktadlr. Ancak yabanc1 kelimelerin varhg1 ti.inl bu maksatlara aykm du~mektedir. Mant.J..ksal zorunfuluk geregi Kur'an'da yabanc1 kelimelertn, Araplarm anlayamayacag1 kelime ve kavramlarm bulurtmamas1 geregi kendillginden ortaya c;J.kar. $iiphesi.Z bu tarz bir istidlal yontemi de tefsir usuliinde gai bir yontem ola­rak Zikredilebilir. ilahi oz anlamlar ve yiiklii olduklan hayat bah~eden mesajlar Arap dill ve edebiyatl ile verilmi~se bu hu­susa dikkat edilmesi gerekir; aksi durumda onun mucizevi, edebiyat ve belagat harikas1 olmasx tezi havada asili kalrr. Bu ba~ta onun kendi davasrm irlkar etmesi anlamma gelir. Bu ise miimkiin degildir. DolaJ1Siyla yabanc1 kelimelerin varhgrm kabul etmek onun tiim bu tez ve iddialarrmn bo~a c;J.karll­masl demektir. $u halde Kur'an'm boyle bir durumdan mii­nezzeh oldugunun c;arpiCI bir ~ekilde dile getirilmesi gerekir. i~te $afli'nin onda yabanc1 kelime bulurtmadlgrm iddia etmesi tam da bu amac; ve gayeye yoneliktir. Takdir edilirki bu da onun oz anlamlanrun ve mesajlarrmn net anla~limas1 ile dog­rudan ilintilidir.

Evet Risale vb. eserlertnde Arap dill ve edebiyatlna miiba­lagaya varacak kadar vurgu yapmaktadrr. Ancak onun bu ifa­delerinin gec;tigi baglama dikkat edilirse bu baglamm istirlbat, ic;tihat ve tefsir baglam1 oldugu gayet net olarak gorillecektir. Takdir edilir ki istirlbat. ic;tihat ve tefsir yapabilmek de dogru­dan dill otantik olarak bilme ve dogru anlama yeti ve becerisi ile dogrudan ilgilldir. Soz gelimi o, Risale'de "Arapc;a konu-

194 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KtSkaclltda imam $iijll

~anlann dil konusunda Arap~adan ba§;ka bir dil konu§anlara tabi olamayacaguu" soylerken ayru cfunlenin devamuu §6yle getiriyor: ''Ak:sine butful diller Peygamberin diline tabidir ve ondan onceki din mensuplaruun hepsi de onun dinine tabi olmak zorundad..lr."24

Bu ifadelerinden a9J.k~a anl~an ;;udur ki, bu tabi olma, dile uyrnadan maksat ve gaye tamamen dinin asll nasslan­nm anla§Ilmas1 ile alakalld..lr. Hi~ kimse bu ifadesiyle ~afii'nin Araplan acemlerle dil yan;;ma soktugu, onlar Fars~ §iir soylerken sakm siz d.e Farsc;a ~iir soylemeyin ~eklindeki bir sa~mahg1 kast ettigini iddia edemez. i§in oZU. ~udur: Dinin ozu olan ayet ve hadisleri anlamada ihtilaf ve nizalanruzda Arap~aYI tabii olarak atadan dededen ogrenenlerin bu dil ko­nusundaki bariz ustUnliiklerini goz arch edip Arapc;aYl son­radan, zar zor ve tedrisatla ogrenmi~ c;ogu zaman da eksik veya yarill§ ogrenmi;; alan a'cemilere uyrnamalan gerektigidir. i§in tabiah da bunu gerektirir. Hic;bir ingiliz gelip bize Tiirk~e metinleri arllama dersi :;eremez. Dilin tarihi ile ilgi ara§tmna­lar yapabilir, dilin yap1sal ozellikleri hakkmda teorik pek ~ok bilgi de verebilir fakat Tiirk~e bir metni bizim ka~ar rahat ve dogru anlayamaz. ~afii'nin de soylemek istedigi budur. Bura­dan onun Arap dilini kutsad1g1 sonucu c;lkanlmamahd..lr.

Onun bu tezinin ~agmm siyasi ve sosyal zemininin bir sonucu oldugu dola)11Slyla Irak'ta iktidara gelen iran yarills1 hllkUmetin ~am'yi boyle bir Arap vurgusuna yonlendirdigi id­dias125 tarihsel olarak dogru olsa bile -ki bu mesele ~ok a~lk degildir- yine de ~afii'nin dile yapug1 vurguyu cerh edip ~ii­riitmez. Zira yeni iktidar ~evreleri Farsc;anm da en az Arap~a kadar ustful ve giizel oldugunu savunuyorlard1; en azmdan iktidar bu savunulara goz yumuyordu, sosyal ve siyasal kon­jonktllriin boyle olmas1 ve ~afii'nin velev ki srrf bu yiizden Irak'1 terk edip Mlsrr'a dogru yola c;tkmas1 ve Arapc;aya boyle yakl~mas1 yine de onun dile bu yakla§ururun yarill ve yan­h~ oldugu arllamma gelmez. Kanaatimiz odur ki iktidar salt

24 Risale, 44-47. 25 Nasr Hamid Ebuzeyd, ideolociyye. 64.

imam Muhammed b. idrts e§-9afii'de Gai Yorum Metodu 195

Emevl iktidan gibi Arap milliyetc;iligi yapan bir iktidar da ol­saydl ~a.fii yine aym tezlerini seslendirirdi, ayru §eyi soyle­mek zorunda idi. Zira dini metinleri dogru anlamaJl kendine en bi.iylik bir ideal, en yiiksek bir hedef ve gaye edinen bir metodologdart daha farkh bir yakla§rm beklenemez. Dil fel­sefesi konusunda daha ba§ka bir §ey yapma~:n dii§iiniilemez. ~i.iphesiz dile boyle bakmak gai bir yorumdur. Ve maksat da nassl~ dilinin sahih ve dogru olarak bilinmesicU.:.

Esasen bu tarz bir yakla§rm evrensel ve genel kabul gor­mu§ bir hakikattir. Bugun Teknoloji ogrenimi i~in ingilizceye vurgu yapanlar hangi maksat ve gayeyi gudi.iyorlarsa, kanaa­ti.miZce ~a.fii de ayru gaye ve hedef pe§indedir. Arnac; teknoloji ise burada esas olan onun dilidir. Esasen bunun ispatma ge­rek bile yoktur; guni.imiizde gozlerimizin oni.inde her an §a­hit oldugumuz filii durum bunun en bi.iyi.ik delilidir. ilert-gert bi.iti.in iilkeler teknoloji transferi i<;in gene; evlatlarm1 mi.ite­madiyen babya ve Amerika'ya ingiliZce egitime gondertyorlar.

~u halde onun "Kur'an'da yabanc1 kelime yoktur" tezini savunmas1 da gai bir yakla§rmdlr. Zira metrlin tabiatma uy­mayan unsurlar onun oz anlamlarma ve mesajlarma ula§ma­da ciddi engel olu§turabilir; oyle ise bunlar metodik olarak bertaraf edilmelidir.

Nasr Hamid Ebuzeyd ve c;agd~§ baz1 ara§brmacllarm ~afii'nin Arap<;arun onemine ve zengin ve geqi§ bir dil oldu­guna dair yapbgt vurgunun salt bir Arabi i.isti.inluk ve mefa­hir vesilesi zarmetmeleri26 kanaatimizce dogru degildir; zira ~am Arap<;aJl onemsemekle Kur:an ve hadisin dogru bir §e­kilde anla§llmasrm ister. 0, bunu salt dil i.isti.inli.igu yan§ma girmek i<;in yaprnl§ degildir. ~i.iphesiz Arap diline bu §ekilde yakla§mas1 onun gai bir c;aba i<;inde oldugunu gostertyor ki, o da dini nasslarm an1amlanrun dogru ve sahih olarak anla­§llmasrm temin etmektir. Kur'an'm gen;ek anlamlan da Arap dilinin <;erc;evesi ic;inde an1a§uabilir. Esasen bu durum, dil ve edebiyat alaruna dair ti.im analizlerde goz oni.inde bulun-

26 Nasr Hamid Ebuzeyd, ideolociyye, 64.

196 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar KISkacutda imam !${i.fii

durulrnas1 gereken bir noktadrr. ing~ce yaziliru§ kaynaklan dogru ve diizgi.in anlayabilmek i<;:in ara§t.J.rmactlara, clinleme, okuma ve anlama konurnundaki herkesin mutlaka iyi derece­de ingilizce bilmesi gerektigini soyleyertler asla ingiliz dilinin ustiin bir dil oldugunu ima ve ifade etmek isterni§ olrnazlar. Bu tavsiye tamamen masum ve makul bir tarzda soz konu­su metinlerin anla§tlabilmesi gaye ve maksadma yonelik bir onert olara.k kabul edilrnelidir. Bu yiizden $afli'nin Arap di­line vurgusunu tamamen bu zaviyeden ele alrnak ve gonnek lazimdrr.

Gelinen noktada Kur'an'1 anlamarun bir yolu ve yonterni olrnalldrr. Usulsiiz ve kuralsiZ Kur'an okumalan sagllkh degil­dir. Metodolojisiz olarak nasslarm hiikrni.ine ba§vuranlar dar goru~lii olara.k ba~kaslill dinlemek istemezler, bu da.hizip ve frrkac!..hga yol a<;:ar.27 "Naslarm tefsirt <;:ogu kez arzu ve istek­ler, ki§isel <;:lkarlar ve ideolojilerle astl ama<;:lan dl§mda yo­rumlaruru~br. Ornegin "imametin tesbiti nass ile yapilmi§br" gorii§ii tamamen siyasi ideolojinin nass1 yorumlamasmdan ibarettir.

Mantlk ilminin gayesi, dogru dii§iinme ve ifade yetenegi kazandlrma.ktrr. Flkih usulumln gayesi de kitab1 dogru an­lamak ondan dogru sonu<;:lar ve veriler elde etmek olduguna gore onun temel adlml gai bir adlm olrnu§ olrnaktadrr. Bu ger­<;:egi ibni Haldun §oyle ifade eder: "ilk nesillerin dil selikalan ve dile olan a§inallklan yiiziinden ortlarm usule ihtiyac1 yoktu ancak sonradan gelenler i<;:in ayru §eyi soyleyemeyiz. Ortlarm ahkam istinbab i<;:in birtalom kurallara ihtiyac1 vardl.28

$iiphesiZ $afli'nin batmi yorumlara kar§l <;:lkmas1 vb. usu­. le ili§kin endi§e ve <;:ekincelertnin hepsinin temelinde yatan ana neden Kur'an ayetlerinin yiiklu olduklan oz anlam ve me­sajlanrun kaybolrnamas1drr.

Kur'an'rn Arap<;:a oldugunu dikkate alan $afli zahir anlam -ki en <;:ok ele§tirildigi hususlardan birt de zahiriligidir- iizert-

27 Hasan Haneft. Mine'l-Akide, 401. 28 ibni Haldun. Mukaddime. II. 505.

troam Muhammed b. idris e$-~afii'de Gai Yorum Metodu 197

ne yogunla~masmm sebeplerini ~oyle temellendirir: Bu yon­temle ayetteki muhtemel anlamlann c;oklugu kar~lsmda oz a.DJ.amm zayi olmas1 .Ue bllginl.erin birbirlerine kar~1 ayetleri delil olarak kullanamama,lart tehlikesi bertaraf edilmi~ olur.29

Burada onun amacmm keyfi yorumlann ve asllsiZ tevillerin online gec;mek oldugu a~ikardrr. Dolayts1yla boyle bir yakla­§lffi Ue amac;lanan, ayetlerin oz ve hakiki anlamlarmm yiti­rilroemesidir. $iiphesiZ bu c;aba usul endi§esi ta~1yan biittin miic;tehitlerde gorillebilir. Burada da onun zahir ve.literal an­lamlan esas almasmm altmda yatan temel neden de kendi beyarllla gore yine de ayetin oz anlammm ve otoriteryenli­girlirl zayi edilmemesidir. LiteraliZm ve zahiriligin ele§tirile­cek pek c;ok yonii bulunmakla beraber burada onun niyet ve maksadlonemlidir. 0, bu maksadloz anlamlanmn yitirllme­mesi olarak ortaya koytnakla gai bir yorum yorilngesini tercih ettigini deklare etrni§ olmaktadrr. Bu c;ah§mada biZi Ugilendi­ren husus da budur.

Nasslann anla§llmas1 meselesinde ic;tihadl tavsiye eden $afli §oyle der: "ic;tihat da beyandandrr. Allah Kur'an'm farz­larilll ve emirlerini klsaca muradlru aramayt insanlara farz kllmi§trr. 0 insanlan farzlanna itaat edip etmedikleri husu­sunda imtihan ettigi gibi orllan ic;tihatta bulunup bulunma­d!klan konusunda da imtihana tabi tutacaktrr; $afii bu tezine §U ayeti delil yapar:

J • -; ) .. J • .. , .. J .. J ..

.!5'1;;;.1 ~ ~o: - : UJI ' ·S:::... : ~~~ d~: :- ·<':·1·:1- "Andolsun r; · .r:-J Lr-.r. J r-- - Lr- -- · r-~ r .r:--' J lei si.zi, it;inizden 'cihada r;rlcanlan ve sabredenleri meydana r;t-lcarana ve haberlerinizi ar;rldayana lcadar deneyecegiz. "30 Sa­va§la ilgili bir ayeti $afli'nin cihac;idan ic;tihada getirmesi ilk anda tuhaf kar~llana.bilir. Ancak Kur'an'm tahrif ve tagyiri soz konusu oldugunda buna kar~1 cihad derecesinde gayret ve itina gosterilmesi gerektigirli ima ediyor ki kanaatimiZce bu yakla~rm gai bir yakla~rmdrr. Kitabm oz anlamlarmm degi~ti­rilmemesi, diinyahk menfaatlere, iktidar hrrsiZlarma ve hrrs­hlanna alet edilmemesi, ucuza satllmamas1, din adamlarmm

29 Sallh Edip. Tefsiru'n-Nusus, I. 374. 30 Muhammed. 31.

198 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Krskacmda imam $iiji.

sab.lmamast konusu elbetteki cihad kadar onemlidir. Her m hikmetse Kur'an'm oz anlamlimna dikkat 9eken M. Abduh, Mevdudi ~b. ihyac1 ve hidayet mesajlanru onceleyen tefsirc! ve yorumcular baz1 9evreler tarafindan rahathkla karalanabil· mekte, degi~ik dedikodu ve iftiralarla 1srarla yaftalanabilmek­tedir; Mlsrr'da, Tiirkiye'de, Pakistan'da lrak'ta pek 90k alimir. yaftalandlg1 gibi.

~atli ayru anlayt~l Ali imran sfuesi 154. ayetinde de gos· terir.

0 .fuJ · ~ • ~\ ,!: ;.\ .iJ ~11- · s::.. ~11 ; ! . L.:.~ i;;\ ! ~h ..l.iU : • ru J. ::i .: ., -r+-"" -Jr.-~ r-·<Xr- .rr-0~ ~ US ~~I~~ j ~~ ~ j~l ~ 8 jA 0))1 ~~I j; ~I_# ~l .j p-;;i-Ji-~ ~..> d;i ~ ;.~ ;~1 ~ 8 0\S ,;J 0))1 Jil 0/l;i ~ ~ r ~)I .j. ~j rs p:w. .;. 1.0 ~~ .#.J ~u.. J! Jill,~~:,.· ..:4 c:r-~, j.r.J ~Jf

~JlJ.JI ..;-1~ r# 1illj f-~_,1; .) l; Kederden sonra, bir takuruniZl Jcendinden gecirecelc ~elcilde siZ(

huzur ve emniyet indirdi; oysa bir talamuuz da /cendi dertlerin( d~~lerdL HalcsiZ yere Allah haklanda, cahiliye devrinde oldu gu gibi lnamyorlar. "Bu ~te biZim bir .filcrimiZ var mt?" diyorlardt De let "Buyrugun hepsi Allah'tndu". Sana acmaduclarlllt ielerinru

giZliyorlar. "Bu ~te biZim .filcrimiZ ali11Saydt burada oldilriilmez dUe" diyorlar. De lei: EvleriniZde olsaydtniZ, halclarlllda BLUm yazrl olan ldmseler, yirle de devrilecelcleri yere varulardt Bu, AUah'u feirliZde olant denemesi., lcalpleriniZde olant antmast icirldir. AllaJ goniillerde olant bilir.31

Kimin ayetlere hangi maksatlarla yakla~hgma, kimir. Allah'm muradmm dogru olarak bilinrnesi pe~inde ko~tugu· nu, kimin de onlart tahrif pe~inde oldugu konusunda da siz imtihana tabi tutacaktrr. Halbuki bu ayet de sava~la ilgili· dir. ~afii'ye gore Allah teala tefsir ve yorumculuk konusund~ da samimi olanlarla olmayanlart birbirlerinden aytrt etmel< i9in imtihana tabi tutacaktrr. Evet bu ayetin dogrudan dog· ruya boyle bir yorum ve tefsirle alakas1 yoktur; ancak ~afii Kur'an'm oz anlamlm muhafaza edilmesi ve 9arp1b.lma· mas1, her ~eyden once yorumculukta diiriist ve samimi olun·

31 Ali imran. 153-154.

imam Muhammed b. idris e~-~atli'de Gal Yorum Metodu 199

mas1 gerektigini bu ayetin sahrlan arasmdan -;J.k.arrnas1, gai bir yoruma tabi tutmas1 ile miirnkiin ohnu§tur. Kanaatimizce ayet Uhud sa,va§I ortami iizerine nazil olsa da onun ilkelerini genelle§tilip tefsire nakletmede bir beis yoktur; zira cihad da i-;tihat da Allah i-;in yapllmci.h, her ikisinde de temel saik ve niyet Allah'm nzasrm kazanmak olmahdrr. Allah i-;in cihad Allah i-;in i-;tihat. .. Bu paralellik ayetin gai o.kumalara musait oldugun':l gosterir. Kanaatimizce $afli bu gai yo~unda isa­bet etmi§tir.

Burada ~atli. rnurad-1 ilahiyi dogru olarak ke~fetrnek i9in yapuan i-;tihad1 cihad olarak gormektedir. Dolayrs1yla gai yo­rum metodunu uygulamak, normal bir i-;tihadl 90k buyUk ecir ve sevaba sebep alan cihada 9eViren asil bir yontem ol­maktadrr.

imam $afii'nin metodolojisinde esas alan nasslarm ha­kernligidir. Yani ayet ve sD.nnetin temel referans olarak kabul edihnesidir. Onun bu anlayr§mda da gai bir yontem ve endi§e bulunmaktadrr. QUnkU Kur'an ve hadis 61-;u ahnmacllgr tak­dirde dini yorum ve i-;tihatlar keyfilige a-;J.k. hale gelir; Din, siyasi istek ve arzulara boyun egdirilir. ~afii'nin bu titizligi ilim 9evreleri tarafindan asrrlar sonra da tahsin ve takdir edil­mi§tir: "Dinin slkl yorumu, yalruz Kur'an ve sfumette ortaya konarr islarnm degi§mez ve ebedi ilkelerine dayanan bir yo­rum tarz1 onermektedir. islam, zaman ve mekan i-;erisinde birlik ve butUnlugD.nu $afii vb. buyUk imamlar sayesinde ko­rurnu§tur, yrklc1 faaliyetlerden korumu§tur. "32

$afii. bir metodoloji eseri olarak yazdlg1 Risale'sine Enam sfuesi 1. ayeti33 ile ba§lar, bu ayetin alhnda da §U mill.aha­zasma yer verir. "Vasfedenler onun azametinin kUnhD.ne va­ramazlar o kendisini vasfettig{ gibidir. 0 her -;e§it vasfedi§ler­den de munezzehtir."34i§te bu okuma bi9imi bir gai okuma bi-;imidir -;UnkU Risale'nin kaleme almd1g1 donem $ii, Hartci,

32 Halil inalclk. ·~eriat ve Kanun Din ve Devlet" jslamiyat, Ankara 1998. IV 135-142.

33 Enam. 1. 34 Risale. 7-8

200 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KISkacrnda jmam $dji

Mu'tezili, Miircii vb. pek ~ok dini ve .siyasi grubun ilahiyat ozelli.kle zat ve slfatlar konuslinda hararetli tarb.~malar yap 1:Ig1 bir donemdir. Her firka ve grup Allah Teala'yt kendim gore tavsif ederek ~e~itli ~ekillerde nitelemektedir. i~te onur bu sozleri yukandaki ayetle illntili olarak gai bir okumadrr ~llnkU o bu gruplann hepsini reddetmektedir. Dolayts1yla bt sozleri ile de ayetteki "ba~ka ~eyleri den.k tutmalan" ifadesin gai okuma ile anlamaya ~al!~makta ve <;ogu insanm Allah' hakklyla bilemedigini. taruyamad!guu .ifade etmeye ~all~mak·

tadrr. $uphesiz onu·bu sonuca gotiirmeye te~yi eden muhar· rik gur;, soz konusu bu ayet ve Kur'an'm bu paraleldeki me· sajla.nrll yans1tan diger ayet ve pasajlandrr. Esasen Kur'an'u onemli bir klsrm tevhidden sapmanm ve onu yanh~ tasavvw etmenin ne kadar yaygm oldugu ile ilgilidir. $atii de kend donemindeki birr;ok kimsenin ve hizip ve gruplann aym ha· talara du~tugiinu gai okuma sayesinde ifade edebilmektedir.

Risale'nin gi.Ii~inde sadece Allah'tan yard!m ve hidayet di· leyen $afii "gur; ve kuvvetin Allah'tan oldugunu"35 soylerker aslmda Mu'tezile'nin kullann fiilleri hakkmdaki goru~lerin ustu kapah bir ~ekilde reddetmek istemi~tir. $uphesiz o bt yorumla Fatiha sfuesini gai okumaya tabi tutmu~tur; zirc: Mu'tezile "kul, hidayet ve dalalete kendi hiir iradesiyle ilah yardun olrnadan ula~rr·· tezini ortaya atml~o. $atii ise bu ga yorurnu ile buna itiraz etmi~ olmaktadrr.

Yine Risale'nin giri~inde sadece O'ndan magfiret dileye rek O'ndan ba~kasmm kendisini affetmeyecegini ve kendisi ni ancak O'nun kurtaracaguu bilen ve giinahlanndan dolay O'ndan magfrret dileyen $afii bu tavnyla aslmda Mu'tezile'nir va'd ve vaid ilkesini reddetmek istemi~tir.36

$atii, Al-i imran sfuesi 78.

35 Risale, 8 36 Risale. 8.

imam Muhammed b . idJjs e§-$afti'de Gai Yorum Metodu 201

"onlardan bir grup Kitapta olm.adl{Jt halde Kitaptan zanne­desiniz diye dillerini e{Jip biilcerler, halbuld o Kitaptan de[Jildir . . .'.Bildilcleri halde Allah'a biihtanda bulunuyorlar" ayetini gai okumalara tabi tutrnaktachr. Ya~acb.@ donemin konjonktiliii­nu goz onunde bulunduran imam, Yahudi ve Hrristiyan din adamlanrun yorumlanrun kutsancb.grm, onlann tam mana­siyla ilahla~t:mb.p tann edinildiklerini, dolaY!Slyla yanh~ tef­sirin imarun temelini sarsacagrm hatrrlatarak, Musliiman yorurncuiann da dikkatli olrnalarrm, aym hatalara du~meme­lerini. avam tabakasmm da koru koriine din adamlarma uy­mamalarrm hatrrlatmaktadrrY ~uphesiz o burada gai okuma yapmaktadrr; ~;unku Kur'an'm ozu, carlli hidayet mesajlan buriu zorlamaktachr. Gai okumaya tutuhnacb.g1 takdirde bu ayet ~unu sayler: "Yahudi ve Hristiyan din adamlan kitaplan­m tahrif etmi~ler." Oysa a yet sadece· bunu soylememektedir; fakat daha otelerde daha derin anlamlarla demek istemekte­dir ki, din adamlanna dikkat edirl, din adamlan kendi zaafla­rma yenik du~erek dfulya menfaatle:r;i. i~,;in, izzet-u ikbal i~,;in Allah'm ayetlerini bile bile tahrif ettiler. Musliiman ge~,;inen din adamlarmdan da bu tipler pkabilir; sakm onlara uyma~ Ylll· dikkat edirl.

~a.tii. bunu imanla ili~kilendirerek kitaplan tahrif etmenin ~irk ve killi:.i.r olacagrm Ehl-i Kitap ozelinde okumaya ~,;all~rm~­trr. Sadece mi.i.~riklerin dinden ~,;lkmacb.klan, kitabi olanlann da Din'den ~;lkabilecekleri sonucunu ~,;lkarrm~trr ki tUm bu istinbat ve pkar1msamalan gai okuma ile elde edebilmi~tir.

Ayeti gai okumaya tabi tutmaya devam eden ~am ~oyle der: Kitap tahrifi sadece lafiz bazmda olmarm~; ayru zamanda tefsir ve yorum marif~tiyle de tahrifler yapllml~trr. Ona gore tefsir yoluyla yapllan tahrif, lafzi iptal ve tahrifatla aymchr.38

~a.tii. kutsal kitaplann literal veya tefsiri tahrifinin neden yapllcb.@m da Bakara sfuesi 79. ayetten gai yontemle ~,;lkar­maktadrr; buna gore tefsir, iktidar, menfaat ve gi.i.nli.i.k politi-

37 Risale, 9. 38 Risale. 9.

202 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KLSkacmda imam !ja.fi

kaya alet edilebilmekteclir. 0. bu gai qkumalan daha da zen ginle~tirerek ~u sonuc<~; vanr: ·him adamlan ve ogrenciler Ki tap. tefsirve tahrif uc;geninde son derece d!kkatli olmahdrrlar. 3

~afii'nin tefsir metodolojisinde mucmelin mUfesserle~erel anla~J.l.mas1 ilkesinde de aslmda gai bir c;aba vardrr. Soz ge limi Kur'an'da bir mucmel ayet bulunmaktadrr. Bir de bun; paralel ancak daha mufassal bir ba§ka ayet ... $imdi burad; ayru konuda Cenab-1 Hakkm muradl yani Kur'an'm oz'l1 v• ruhu diger bir ifadeyle insanlan en dogruya goturecek mesa hangi ayetteclir problemi olu§maktadrr. i~te boyle d~dc $afli ve diger usulc.iller mucmelin mUfesserle§en halini esa: alrm§lardrr. Omegin Ehl-i Kitap ile ilgili davalara Hz. Peygam berin_b~J? b~!yacag1 konusu ... Maide sfuesi 49. f-~1 .;>\. p.;;l_}kl t:f 'l j ~I J )I ~ f"t~ ayete gore aralarmda Allah'm }ndir ftigi ue h~et emrt-varctrr. 42. a.yette ise jl r s=:: Fu !lj~ 0! ~ .)> f' "~ayet sana muhalceme ~in gelirlerse" kaydl vardrr Bu durumda Allah'm muradmm da boyle oldugu sonucu 91 kar; c;iinkU ayet ''fe in cauke" §arhru ileri s'l1rm'l1§tur.40

i§te ~afli'nin mucmel ayet ile mUfesser ayeti bir arad; beraber mutalaa ettikten sonra mUfesser olaruru esas alma~ gai bir yorum tarz1drr. Zira bu yakla§Imla Cenab1 Hakk'u oz trade ve beyaru daha iyi kavranm1~ olmaktadrr. Kur'an'u ne demek istedigi de boylece daha iyi anla§!.lml§ olmaktadu Bu. ayru zamanda Ehl-i Kitaba kendi hukuklarm1 kendile rinin belirlemesi demek olan self hukuk hakki tanunaktad.J ki insan fitratma daha uygundur. Bu ozgfuluglln tamnmas hem Kur'an'm ozgfulUkc;ii ve e§it mesajlarma ayna olma~ bakumndan daha isabetli hem de Ehl-i Kitabm gonii~erini ulfet, telif ve fethi ic;in daha giizeldir. Ehl-i Kitaba mensu biri, bana bu ozgiirlugii ve tercih hakkiru taruyan bir di: kendi hakkaniyetinden c;ok emin olmah ki boyle dav.ranz bilmektedir, demek ki bu din hakk bir dinclir; kendine it mad ve gtiveni olmayan bir din ba~ka din mensuplarma b hiirriyet ve serbestligi tanunaz. Demek ki bu din gerc;ekte

39 Risale, 10. 40 Omm. XIII. 341-344.

imam Muhammed b. idris e~-~afi1'de Gai Yorum Metodu 203

dogru ve hak. bir dindir. 0 zaman bu din her ~e§it sayg1Yl ve her tiir takdiri hak etmektedir. Bu duygu ve dii§iinceler gayimiislimleri islam'a daha da yakla§tmr, ISmdlnr ve hi­dayetine sebep olur. i§te gai okumalarla ula§Jlmak istenen gaye ve ama~ da budur; Kur'an'm oz mesaj, ruh ve hidayeti­ni yans1tabilmek ... $u halde Risale'deki miicmelin miifesser yardlmlyla §erh ve yorumu aslmda gai bir ~aba olup son derece gereklidir.

$afii. Amm ve hass kategorisinde iddiah tezler ileri siirer­ken de aslmga ~yetleri gai okumaya tabi tutmu!? olmakta­dlr. bmegm ~ ill- .:r-~1 0}:J_j ~ 0.r~ '1 ~ rJ> _,4lij ':fit_n.e lcal­maymcaya ve din tamamen Allah'm oluncaya lcadar onlarla sav~m·: ·"41 ayetinde Miisliimaruarm biitiin mii§riklerle cizye §arh konmadan sava§malan emredilmi§tir. Halbuki Ehl-i Ki­tapla ilgili olarak gelen Tevbe siiresi 29. ayeti ise §6yledir:

~j U_,..!.jj k1 r?- \; .:,_,;~ 'lj .t-'i' ~.0~ ~j ~~ .:,~~ '1 .:r.~,,.,4u 0_,~w, rJ>j ~ ;}> ~~jll~ ~ ~~Qil)~t&~l ~~I&.~ .)_h~ "Kendilerine 1dtap verilenlerden Allah'a ve ahiret gilnilne

inanmayan, Allah ve resulilniln haram 1aldl{Jmt haram say ma­yan ve hale dini din edinmeyen 1cimselerle 1cii.9illere1c elleriyle cizye verinceye lcadar sav~m" ayetiyle Ehl-i Kitap ci.zye §arh­na bagh olarak ilk ayetin umunii hiikmiinden ayn tutulmu§­tur. Ve ci.zye sadece Ehl-i Kitaba has loJ.m.rm§trr. Dolayts1yla bu has hiikiim Allah'm muradmm bir yansrmas1dlr.

$afii. bu ayetlerden ilkini amm, ikincisini hass olarak ni­teler. ~iinkii Kur'an her iki gruba §irk nitele.mesi yapar. Bu durumda Kur'an'm oz rnanas1, Iilhu ve hayat bah§edici rne­sajl hangi ayettedir. i§te $afii vb. usulcillerimize gore onun hayat veren hidayet ruhunu gosteren anlam Tevbe sfuesi 29. ayetindedir. Zira tahrif edilmi§ de olsa yine de bir kitab1 bulu­nan ve ona inanan ve ibadetlerde bulunan bir topluluk, diger mii§rik gruplardan ayn tutulmu§tur.42

41 Enfal, 39. 42 ilmm. XIII. 273.

204 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KtSI<acmda imam $D..ft

Kanaatirnizce de Kur'an'm oziine uygun olan da budur. Degilse, Cenab-1 Hak neden · Ehl-i Kitaptan cizyeyi kabul etsin ve onlan diger mii§riklerle e§it tutmasm. Dem.ek ki murad-1 ilahi Ehl-i Kitab1 bir gomlek daha merhamete laylk gorrnii§, cizye vererek oldiirillmekten kurtulabileceklerini soylemi§ ve cizye ver.erek islam vatanda§l olmalarm1 kabul etmi§tir. Hz. Peygamber de bunu boyle uygulami§trr; c;unkii Kur'an'm JIUhu ve ana fikri budur. Ra§id Halifeler ve Sa­habe boyle uygulam1§, Emevi, Abbasi, Selc;uklu ve Osman-11 devletleri de Ehl-i Kitap'tan cizyeyi kabul ederek, onlan ehli zimmet sayarak Miisliimanlarla e§it ve adil §artlarda bir arada ya§atml§trr.

Bu Kur'ani ruh ve oz anlamdrr ki basit bir cizye ile yani vatanda§llk vergisi ile pek c;ok kitap ehlinden Yahudi ve Hrris­tiyan kokenli insanlar. akm akm dini miibini islama girmi§ler ve samimi iyi hirer Miisliiman olmu§lardrr. Bu espriyi bilen bazt sahabi ve hukukc;ular bu daireyi geni§leterek Sabii ve Mecusilerirl de ehli kitap statiisiinde degerlendirilmesi gerek­tigi kanaatine varmr§lardrr. Zira Kur'an'da esas olan oldiir­mek, yok etmek degil; islam'm, muslim gayri muslim biitiin toplumun tiim fertleri arasmda karde§lik, ban§ ve huzur or­tamml temin etmektir. Bu ban§ ve huzur saglaruyorsa me­sele bitmi~tir. Gai yorumun varllk gayesi islamm ban§<;1 ve hidayet bah§edi~i hayat sunucu mesaj ve pratiklerini bulup ortaya pkarrnak ise bu, yukandaki pratiklerde zaten ac;lkc;a ortaya c;lkanlml§trr.

II. imam ~iif"J.i 'de Gai Yorum Omekleri

Kur'an mii§killerini birbirleriyle telif ederek tefsir etmek de asllnda bir gai yorum yonternidir. c;iinkii amac; dogru mesa­j1, murad-1 ilahiyi ve oz anlam ve maksad1 ortaya koymaktrr. ::;latli "klsas"1 emreden43 ayet ile "affetme"yi emreden44 ayetler arasmda zahiren bir i§kal/ c;eli:;;ki bulundugu zarmedilebilir; ancak bu iki ayet arasmda c;eli§ki bulunmamaktadrr"45 der-

43 Bakara,l79. 44 Bakara.l78. 45 Omm. XV. 187.

imam Muhammed b. idris e~-~afii'de Gai Yorum Metodu 205

ken aslmda gai bir yorum yapnu;; olmaktadrr. Zira ikinci ayet oliiniin yakmlanna hem klsas, hem affetme yetkisi vererek daha insani ve daha adil bir yol gostermektedir. Bu da Yahu­di ve Huistiyan ;;eriatlanndaki eksiklikler kar§lsmda islamm hidayet yi.i.klii mesajlanru. ar;Ikr;a ortaya koymaktadrr. Bilin­digi gibi katl olaymda Huistiyanhkta klsas, Yahudilikte ise affetme yetkisi bulunmamaktadrr. Bu durumda da Kur'an'm ana maksaill ve gayesi yani ozii demek alan anlam ar;1ga r;Ik­maktadJ.i-. Toplumda katilin oldiiriilmesiyle ancak sakinle;;en kazrm nefisler olabilecegi gibi, yiiksek karakterli, miitevaz1 ve merhamet dolu olup katilini bile affedecek kadar ali nefis­ler de olabilir. i§te Kur'an'a boyle tiimel ve tikel yakla;;un gai bir yakla§rmdrr. $iiphesiz $atli, soz konusu ayetler arasmda herhangi bir i§kal bulunmad1grm soylerken bu sonuca once Kur'an'm geneli sonra da ozeli arasmdaki uyuma dikkat ede­rek genel bir ceza olarak klsas1, ozel bir ceza olarak da affi vazettigini gormii§tiir. Bu ise hem daha hukuki, hem daha insani hem de daha adildir.

imam $atli, gai bir okumaya tabi tuttugu ir;in hakll olarak Enfal sfuesi

I~ 0_,JiW. 0_,~ r~ ~ 01_~14i1 ~ ~j.JI j,;- ~~ ~~ I[ .a;;o ~ 0 .~: !, '] • ~ · ' ~\..,I ~~<: .ill: Wl I 7!':.~ ~Lo ~ ~: .: ~< 01· -.. :~Lo ·' 7 ~ r .T t+' ; -'.r- <f.. • • ~ ~ • r-; <.)""'! v .:.r-' • -.• :.Loi"':.:~-W.~Lo ~ ~:. : ~~0~i.A..0 ~<-0i :It:.· !~:c.~~~ ::ij .:.r-' • ~ .r. - r-; <.)""'! - r-:; r-' r- ...r - . 0<-0\.JJI f ~lj ~~ ~1~ ~~ I~ .Jli ~ (r~ 0G 65. ile 66. ayetler arasmda nesh bulunmaillgllli soyleye­

bilmektedir. Zira ana gore burada hikmet, illet ve gaye olarak "tahfif' yani hiikmiin zorluk ve agrrhgrm kaldrrmak soz ko­nusudur. Bunu da ~ni Abbas'a dayanarak soylemektedir.46

Miisliimanlar her zaman giir;lii, maddi ve manevi ar;1dan egi­tim ve motivasyon ar;1smdan cihada hazrr olamayabilirler. Bu durumda da bire on oram (bine kar§lhk yiiz miicahid) onlara agrr ve zahmetli gelebilir; bu yiizden ilahi rahmet 66. ayette tahfif yaprm§ Miisliiman ordulara merhamet ve ;;efkatini gos­tererek yi.i.klerini hafifletmi§ ve bu oram bire iki gibi bir diize-

46 Omm. IX. 4 1

206 Gelenekselci ve Modernist Para.digmalar Krskaclll.da jmam $tiji

ye <;ekmi§tir. ArtJk yiiz n:iucahidin iki. yiiz dii§man askertyle sava§abilecegi.ni beyan etrni§trr.

Bu durumda bu iki ayet arasmda nesh bulundugunu. ikinci ayetin birtnci ayeti neshettigini soyleyenler kanaatimiz· ce Kur'an'm oziinden, onun hidayet ama<;h mesajlarmdan, o< anlam ve maksatlarmdan uzakla§maktadrrlar. Zira her za· man Musliimanlar, dii§manlan kar§rsmda bire iki oranmdc bir saYl ve kalabahga sahip olamayabilirler; bu durumda da Musluman· toplumun ve onun ordulannm butiin izzet, haysi· yet ve §erefl.ertni brrakarak, sava§maJ1 terk ederek dii§man· larma teslim olmalan gerekir. Boyle bir sonu<; ise ne Kur'an'a tiirnel yakla§rmdan, ne de tikel yakla§rmdan <;lkanlabilir. Zira Kur'an hic;bir zaman inananlardan boyle bir talepte bulun· maz. Dola}'lsryla, bu ayetlertn beraberce bir siirede yan yana bulunmalan asla bir slkmb ve <;eli§ki olu§turmamaktadrr. Gai yorum yontemiyle okundugu zaman hi<;bir problem his· sedilmeyecektir. Muhtemelen $alli de bu ayetlert gai okuma yontemi ile okumu§ veya okumak istemi§, bu dogrultuda da i:bni Abbas'm "ayette tahfifvardrr" §eklindeki yorumunu dog· ru kabul ederek, o da bu iki ayet arasmda nesh bulunmadrgJ sonucuna gitrni§tir. Demek ki Kur'an gai okumalara tabi tu· tuldugunda daha s~ yor:umlar yaprlabilir, daha makul ve me§ru istinbatlarda bulunulabilir. $alli gibi birtne de yakr§an yontem budur, o da ayru yontemi net olarak uygulamr§trr.

$alli. cumhurdan farkh olarak Kur'an'm siiimet tara.fin· dan nesh edilemeyecegini soylerken de ashnda gai bir yontem izlemektedir. Ciinkii ozii itibariyle asrl olarak ilahi murada ve onun hidayet yiiklu mesajlan Kur'an'dadrr. Siinnet bu mesa­ja tabi olarak ona paralel a<;lklamalar yapabilir. Bu konuda $alli'nirl delili Yunus suresi 15. ayetidir:

~f jl ,:u, ~ ~~~ sJI ~~-~ 0 ~ J-. 'i &.~1 J~ :;..~ 841 r-t:I G ):; 11W .)1 J~j ~, -.'i1 ' ' Lo '11 ' 1 01- !~ • ill; : . ~.:;,;j .)j I 0 ~ Lo i; ' <-I-! <.:,?' <..? j!. ' c:: ' ~ l? ' ~ " <,f. .r - t.r

. J;,c. -- -:.1~ -- ·~ c-:o (.Y- . ~.) -

Ayetlerimiz onlara ~tic ~!lc okunwtca. bizimle 1car~tla.$mayt wn·

mayanlar, "Bundan b~lca bir Kur' an getir veya bwtu deg~tir" de·

imam Muhammed b. id.rts e~-$a.fii'de Gai Yorum Metodu 207

diler. De lei: "Onu lcendil@imden degi!;tiremem, ben ancalc, bana vahyolunana uyanm. Ben Rabbime lcar~L geltrsem, bilyiilc gilniln azabma ugramalctan lcorlcanm."

Boyle olunca sii.nnet Kur'an'1 nesh edemez. Aksi durumda Kur'an'm ozu, ruhu sii.nnetle silinmi~ olur. Bu ise Kur'an'm varbk gayesi ve risalet kurumunun temel varolu~ esprisiyle bagda~maz. Zira Peygamber, vahyi ortmek, islam! iptal etmek gibi .bir misyon sahibi degil; fakat ona paralel ek detaylarda bulunabilir. Burada $afii'yi motive eden gai c;aba hakikaten sagllklldrr.

Cumhur neden sii.nnetin Kur'an'1 nesh edecegini netle~ti­remem~tir. Kanaatimizce sllru)ete deger verilirken farkmda olmadan vahiy a~ag1ya dogru c;ekilmi~tir. imam $afli'yi pek c;ok metot ve yorumlarmda siirekli ele~tiren Nasr Hamdi Ebu Zeyd bu meselede $afii'nin daha dogru bir c;izgide oldugunu itiraf etmi~tirY Hakikaten neshle ilgili ayetlere bakbglffilZ za­man hic;bir ayet gerek zahiri gerekse de gai oll;umalara tabi tutuldugunda hic;bir ~ekilde Hz. Peygambere Kur'an ayetlerini iptal etme, onlan hiikiirnden iskat etme hakkl vermemekte­dir. Neshle ilgili ayetler ~oyledir:

·.JJ~ .• I< i:--~t0Lh~!li'~'~-·1,~:- ·' .. : .. lw·t(;f: ~.::LA J'-.. • ..:r' y- <....S'"" r- r ~ -' -. ~ .. . .. -' ·- ~ c-' Biz, bir dyetin hi.ilcmilnil yilrilrli.ilcten 1caldi11T veya onu· unutturur­salc (ertelerselc) mutlalca daha iyisini veya benzerini getiririz. Bil­mez misin lei Allah her ~eye lcadirdir.4a

... .,.! ... _, ' .. ;::. ........ t:....<JI -1 ~..~:.» • ...:....!: • ~~ 1..0 ~I . ' " ; - i _ _, ;0 - ~

AUahdiled@inisiler, diled@inibtralar;AnaKitap O'nunlcatmdadtr. 49

Bir dyetin yerini b~lca bir dyetle degi!;tird@imizde, lei Allah ne irl­dird@ini gayet iyi bilir onlar, "Sen sadece u.yduruyorsun" derler. Haytr, oyle degildir, ama onlanri t;ogu bunu bilmezler.50

47 Nasr Hamid Ebu Zeyd, Mejhwnun-Nass. MISJI 1990, 139. 48 Bakara. 106. 49 Rad. 39. 50 Nahl, 101.

208 Gelene/cselci ve Modernist Paradigmalar Krs/cactnda imam $4

Bu ayetlerin sadece t1slubuna bile baki.lsa burada Hz. Pe) gamberin nesh etme gibi bir gorevinii:l olrnadi@ anla;nhr. Yt: nus sfuesi 15. ayeti ise kesin olarak ona boyle bir gorevveril medigini beyan ediyor. ~imdi ayetlere yakmdan baki.ldigmd bu ayetlerde ozne bellidir ve o da Cenab-1 Hakt.J.r. <;ok a9i olarak gorilldiigii gibi her ii9 ayette de nesh olgusunu kenc zatma izafe etmi!?. iistiine alml!?trr. ilk ayette "nensah", "nun si" ve "neti" fiillerinde 119 kez a9lk9a "nahnu" zamirini temsi len·"nun" harfi kullanllarak "biz" yani zah bart kastecliJ.m.i!?tir Bir kere de a91k bi.[ !?ekilde Allah lafz1 kullanilrnl!?trr. ikinc ayette ise, bizzat kendi adlm zikretmi!?tir. U9UnCU ayette hen muttasll "na" zamiri hem de a91k lafzatullah zikredilerek nesl ilahi tekele almrm!?trr.

Bu durumda cwnhurun, siinnetin kok itibariyle vah· ye dayandlgrm gerek9e olarak ileri sfumesi kabul edilemez Zira resul vahyi teblig ve tebyinde yetkilidir. Tenzil ve inzaldt sadece ahc1drr. Kendine vahy edilenle yetinmek zorundadrr Yuce Resultin onlari degi!?tirme, ilahi irade ve yasalara aylnr: yeni vahiy isteme hakkl olrnadlg1 gibi, iptal etme gibi bir mis­yonu da bulunmamaktadrr. DolaYJSiyla ~afl.i'nin neshe dail tezi Kur'an'm gaye. ruh, hikmet, maksad ve hidayet yUklu 02

anlamlarma da.P.a uygundur.

Kur'an gai okumalara tabi tutulduktan sonra onun ana fikir ve mesajmm ayetin hangi kelime hatta harfinde oldugu bile ayn bir onem kazanrr. Bu hakikate binaen miifessirleri­miz Kur'an'1 tfunel okumalara tabi tuttuklar~ kadar ciizi hatta harflerine inerek okumaya 9ah!?tlklari hususu da t~fsir tarihi­nin en iyi bilinenleri arasmdadrr. Bunlardan biri olarak ~afli. omegin Tevbe sfuesi 123. ·

0il..illl - lhlc !::., w- ili:il ~ .(:-: ~~ ~ .illl t:\it 1-i ~ .Ut~ie-"' J - r-:;- J ; - J ~ ~ r r- Lr- • r- _rA v; ·. -! -

~IC:4lll

ayetini bOyle bir okumaya tabi tutmaktadrr. Zira bu ayetin yUklendigi temel tema ve mesaj ~"min" harfinde gizleruni§­tir. Bu anlann tefsir marifetiyle ortaya 91karan ~afti §U sonuca gitmektedir. Allah cihadi farz klldlktan sonra, once kimlerle

imam Muhammed b. idris e§-$afli'de Gai Yorum Metodu 209 ·

sava§J.lacag1 problemi ortaya ~J.k:maktadrr. i~te bu ayetteki ~ min harfi ayru zamanda ibtida (ba~lang1~) anlarmna gelmek­tedir. DolaJ1S1Jla once Muslfunanlara cografi yakmllg1 olan mu~riklerden sava~maya ba§lamaJl emretmi~ olur. ~Unki.i. MU.slfunanlara yakm olan mu~riklerin ernniyet ve tehdit a~l­

smdan daha ~ok sorun olu~turacaklan bir ger~ek:tir. 51

$u halde gai Kur'an okumalan ayru zamanda saghkh ve realist hukuki normlar fuetmek i~in de gereklidir.· Denebilir ki islam hukuk tarihi bunun altm ornekleri Ue doludur. Bu tarz okumalar yapmayan hukuk~u. fak:ih ve mu~tehitlerin yo­rumlannm zamanla Kur'an'm ruhu, oz anlamlan, ana fikir ve maksatlan Ue onun hidayet yiiklu ve hayat bah~edici. ~dil mesajlarmdan ne ~adar uzak kaldlg1 net olarak goriilfu. Bu tarz Flkhi istinbat ve fetvalar da bir hayli yer tutmaktadrr. Demek ki sahih fikJh hatta hadis algJ.lamalan da sahih gai Kur'an okumalarma baghdrr.

$afi.i'nin Kur'an'1 gai okumalandrr ki onu fikha ve huku­ka yani . Muslfunan toplumun sosyal ve idari problemlerine egUmeye ve bu alanda emek harcaJip fikirler ve ~oziimler fuetmeye sevk etmi~tir. Hakikaten gai okuma olmadan vah­yin topluma yansrmas1 saghkh olmaz. Bu tarz bir okuma ilk donem mu~tehitlerinirl ~ogunda vard1. Belki de onlan isabetli yorumlar ve i~tihatlar yapmaya sevk eden de bu gai yakla~rm­

landrr. Taklit donemirlden sonra Kur'an'm ruhuna gotiirecek bir soluk olarak gai okumalar da dondu, tefsir ve fiklhtaki dinamizm de durdu ve geriledi.

Gelinen noktada imam'm gai okumalarma birka~ ornek daha vermek uygun olacaktrr:

1) : • .:.>d- '1' i!..- ~ · .. \.!._ - t ~' !l 0~ ·<:"It;.. : · •I, ~.I i~ ~~'·I' ~ - ./' J c.r- .r ~.) Y"- r · r-:: · .) ~ ..:r--=- J J

~I '~.t- ~II ;r. ~ _;j. j "Razt olacaguuz ki.iileri ~ci.Ji.it tUtufl" ayetirlin tefsirinde $af:ll ayetteki "mimmen terdavne mine~-~uhedai"52

klsmmdaki fill ve ismi mevsuliinden bu ~ahitlerin hiir, Mus­lfunan ve akll balig ki~Uer olmas1 gerektigrru istinbat eder.

51 Orrun. IX, 36. 52 Bakara. 282.

210 Gelenekselci ue Mode mist Paradigmalar Krslcaclllda hnam $dfii

Ona gore Muslfunanlar rriu:;;riklerin, k9lelerin, c;ocuklann ve faslklann :;;ahitligine ra.z1 olmazlar. CUnkii mu:;;riklerle Mus­lfunanlar arasmda velayet kopuklugu varchr. Koleler ise ekse­riya efendilerinin etkisindedirler. Cocuklar ise farzlara muha­tap olmachklanndan hukuki mUkellefiyetleri bulunmamakta­chr. Adalet sahibi olmayan hain ve giinahkarlar da guvenilir olmachklanndan onlarm §ahitlikleri gec;erli degildir. 53

Ayetteki "raz1 olacagllllZ" anahtar tabirini tam bir fakih ti­tizligi ile inceleyen $afii gerc;ekten gai bir yorum yaprm§br. Ctinkii raz1 olunanlaidan maksat §ahitlik kurumunun giive­ninin sarsil.mamasichr. Bu da §ahitlerin adam gibi adam ol­malarmi gerektirir. Yukanda gec;tigi gibi §ahitlikte razt olun­mayan ki:;;ilerle hukuk ne kadar giivenli bir platforma otura­bilir.

Hakikaten §ahitligi ic;ine sinmeyen davalar hak ve hukuk saglamada hep bir pfuiiz olarak kallrlar.

Sonra onun gai yontem izledigi §u yakla§lmlndan da net olarak c;lkanlabilir. Ona Abdullah ibni Zubeyr'in c;ocuklarm :;;a:hitligini kabul ettigini· habrlatWar. 0, ibni Abbas'm subya­run §ahitligini red eden gorii§iinii habrlabr. Ve "kitabm rna­nasi ibni Abbas'm yarundadrr"54 der. $iiphesiz bu duru:;;. Ki.­tabm manasmm. hikmet ve gayesinin pe:;;inde olmak demek­tir. Ki.tabm manas1 gerc;ek ve dogru olunca bu anlarmn pe:;;ine dti§mek onun evrensel hidayet ve rahmet mesajlarmi yakala­maya <;ab§mak demektir. Bu ayetin gai yoruma tabi tutulma­Sl sonucudur ki :;;ehadet, saglam temeller i.izerine oturtulmak istenmi§, boylece ilahi muradm Kur'an'm oziine, ruhuna ve hidayet mesajlarma uygun olarak tefsir ediimesi saglanrm§­br. Adalet ilkesinin ve onun tahakkuku i<;in laztm olan diger §artlann mahkemelerde ve ticari ili§kilerde bu derece onem­senmesinin ve detaylandrrllmasmm esprisi evrensel mesajla doludur. Adalet ve ticaret sisteminin bu kadar saglam temele oturtulmw~ bir dini ve mesaj1 kabul etmemek miimkiin de-

53 Omm. xm. 508. 54 Omm. :xnr. 509.

trnam Muhammed b. idr:Is e!i-~4fii'de Gai Yorum Metodu 2 11

gtidir. Zira in~anlann yeryU.zlinde en fazla mutlu ve huzur­lu olduklan ~ey adalet ve hakkaniyet prensibidir. HakslZhk v~ zt.iliim hi~ k.imse tarafmdan kabul edihnez. Razt olunma­yan ho~nut olunmayan bir din de kabul edilemez. Onun i~in davall davaslZ butiin tartJ.~ma ve ihtllaflarda adalet esastrr. Kur'an'm gai yorumu da bunlan bilmeyi bunlan bulma}'l ge­rektirir. $afii'nin de yaphg1 yorum boyle bir yorumdur.

- 2) Aym <=>ekilde '! fu L4.. ~1;-i.:.l ~' :<'I' ! l:::~t j !. t 'L ~I !Si.:-1 ;, ~ , .. -:: ~ .. ;. .. ~ . .. ; r 't; Y- v-:"'J r": -... ~ r.; J r: .. : .Y-;. ·i · '-~ 'I ·<::' 1.:.1 ,J..wo; La .h..;.'l : : <"U ;; · •• 'l;J:,I ~-ilij .J~l'l J, tf".... - -:_ r;=;-, .... ;·, •. -- ! l.f <F:. -~ r -~ ~ _ - _ I 1:.:.!._1~ !!;t~ 1~1 •<::':L;JI ;;' lAS ..!.JJ~ ~~ ~~ '~ .1;..; " :.:.1 ~- ' ·­.r--- .... r:-;-;: • r.: - J ' r. - / r -' . -r t..r- •. J .T-..T'-' \ ,$:..!.; · sd;J ~t.f ~ :::1 ~I ~·-'..!illS · S::;~i Maide sfuesi 89. ayetindeki vJr r " . ,- ~ ' r -"lagv" kavrarmnm yorumunda ?a Hz. Ay~e·rp.n yapbgt tefsiri tercih etmesi de gai bir yakla~rmdrr. Zira o, Hz. Ay~e'nin tef­sirini tercih nedeni olarak onun Arap dilini ve fikhl herkesten daha iyi bilmesi gerek~esine baglar. $iiphesiz Arap diline ve genel olarak islam d1ninin fikhlru yapabilmek, ayru zamanda onun oz anlamlarma ve ruhuna en uygun anlamlan bulmak manasma da gelir. Hakikaten Hz. Ay~e'nin lagv kavram.uu, kasten yapJ.lan yemin olarak degil de a~ ah~kanhgt ~eklirl­deki yemin olarak tefsir etmesi, islamm teysir ve tahfif ilkele­rinin ta~1dlg1 temel ruha ve gayeye daha uygundur; zira Allah teala kullanna kolayhk dilemek istemi~tir. Aksi durumda, b u d1n1n ~ok zor bir din oldugu, basit bir yeminde bile agrr so­rumluluk hissedilecegi, boylece asia kurtulu~a eri~ilemeye­cegi kanaatleri giic; kazarurdl. Takdir edilir ki bu da hidayet esprisine ve Kur'an'm genel ilkelertne uygun olmazdl.

3) ! ~~~~t I ~U 4 .$; .:lJ... ~11 r ~~H b\J:JI ! !l , : 41U !..L.i ..:..:5 ,;, • ...... ~~. tJ ... -'1 .. r""~! ........... • ... r-r , .. ,~;-..... ~

I .i.>.U • ..!.lA.O I I "-''AI~' "-~ ! I.e 'I ~lk~ .:..t:.i' ! <::'W' : I · C'- tq ~ 1~1~ J .J ~ .r----rv? - - Jr":JJif! Y~ J · ~

~ 0).~:; ~lj ~t y. ~F _;j IJ)S &.~' ~j ~lj ~J~ I~ ~i ~;: r! ;j~ }.u 0 ,lSii ~ .)~ 0~ ~ t~ 'ij i~lj ~ ,: -~~~~: '\s::.IJJ.PIAA\I.JI .~' b-1 .b:.' !<::':~1~1 ":f" · <.r-f- - ~ rJ · J J r--::-

Sen de ~lerinde bulunup onlara namaz laldtrdlfjUl zaman, onlar­dan bir lasmt seninle beraber namaza dursunlar, sUahlanm (yan­la.nna) alsUllar, bOylece (namazt. lalip) secde ettilclerind.e (di{jerleri)

arlcantZd.a olsunlar. Sonra heniiz namazUlt lalmanufi olan (bu) di{jer gwup gelip seninle beraber namazlanm lals!Tllar ve onlar da ihtiyat

212 Gelenelcselci ue Modernist PilradigrnO./.Llr Krskacmda jmam $QJU

t~dbirlerini ve si.lahlanru alsutlar. 0 lcd.firler arzu ~derler lei siz silah­lanru.zdan ve e~yamzdan ga.fil olsanrz da rlstilniize birden baslan yapsalar. E{Jer siZe yagmurdan bir eZiyet olur yahut hasta. bulunur­sanrz sUahlaruuzt biialcrnanrzda size gilnah yolctur. Yine de tedbiri­

nizi alm. $ilphesiz Allah. lca.firler ~ ~altiCt bir azap hazr.rlarn.ujtii. 55

Bu a.yet "havf' namazuu anlab.yor. $afii havf namazuun nasil k:J..lmacaglill izah ederken, "biz Malik'in rivayetini tercih ettlk; 9iinkii o Kur'an'a daha 9ok benziyor ve dti§mana kar­§I_taktik bakmundan daha kuwetlidir" der. Ayru konuda ibni

Orner ve Hawat b. Cubeyr'ih rivayetlerinden Hawat'm rivaye­tini tercih ederken de §unlan soyluyor. Diger rtvayetler tedbire aykmdrr. Diger rtvayetlerde ;mlablan havf :q.amazmda cephede namaz lalarken topluca selam verme §arb. vardrr; bu ise klsa bir zaman i~in de olsa islam ordusunun korucusuz kalmas1 demektir. Bunun da bir faydas1 olmayacaktrr; ayru zamanda taktik bakmundan tedbirli ve gii~lu olmaya da terstir. 56

$am. gai yorum sadedinde §u a~lk.lamalan yapar: Dii§· manlanruzm size topyekun saldmya ge9erek namazda sizi imha etme tehlikesine kar§I boyle namaz lalmaruza cevaz verilmesinin gayesi ayette de vurguland!gt gibi bu namaz­la Muslt1manlarm sava§ halinde emniyetlerini saglamak ve ·du§mana fi.rsat vermemektir. TUm bu maslahat ve tedbirler Hawat'm "bir grup namazda iken diger grubun oman koru­yan bir sava§ diizeni almalan gerektigi" §eklindeki rivayetinde mevcuttur. Boylece o, Kur'an'm ruhuna uygun olan rivayeti tercih etmi§, Kur'an'm bu namaz1 neden detayll anlattlgmm hikmet ve gayesini de goz on11ne alarak Hawat'm rtvayeti­ni tercih etmi§tir. Hz. Ali de Slffin sava§mda Herir gecesinde havfnamazrm hpkl Hawat'mki gibi lald!rml§tlr 57diyor.

4) Furkan sfuesi 58. ayeti .:.. A 'i <.S~I ~I ..fo jSJj l_i:f ~~~ ';' )~ ~ ~j ~~ cz.;.j "Olfunsui, di.rl olan Allah' a giluen, O'nu ouerelc tesbih et. Kullannzn gii.na.hlannda.n ha­berdar olaralc lcendisi yeter." Tevekkillu emrediyor. Cenab1

55 Nisa. 102. 56 RiSa/e, 265. 57 Rlsale. 266.

imam Muhammed b. idns e§-~afii'de Gai Yorum Metodu 213

Hak neden Hz. Peygambere Allah'a tevekkiil etmesini ern­rediyor sorusuna §oyle cevap veriy:or. <;unkii insanlar sos-

. yru statu, ruhi egilirnleri ve psikolojileri a~1smdan degi§ik ve farkh §eylere dayanarak kendilerini guvencede hissetmeye ~ah§rrlar. Bazllar1 kendi benine, bazllar1 ekonomik guciine, bazllar1 iktidarlara guvenir. Ger~ekte ise burllar1n hepsi ge­lip ge~ici zayJ.f dayanaklardrr. Burllar kendilerine tevekkiil edilrneye yani bel baglanrnaya la}'lk degiller. Onu i~in Allah teala Peygamberine ti.i.kenene, oli.i.rnlii olan fanllere degil, oli.i.rnsi.i.z ve dairn mutlak galip olan Allah'a tevekkill etmesi­ni emretmi§tir.58

Bilirldigi gibi Kur'an'm ana temas1 da Allah'a iman ve te­vekkilldiir, ona dayanrna ona' yonelrne ve ona guvenmedir. Dinin ternel ilkesi ve ruhu bu olunca onun rahmet ve hidayet mesaj1 da ancak bu ilke ve ruhun bulunmas1 bilinmesi ve ya§anrnas1 ile mi.i.rnkiin olabilir. Herkesten once Peygambere bunun emreden yiice Varllk boylece kendi rahmet ve hidayet yolunun pratigini ger~ekle§tirecek bir peygamberin §ahsm­da bu mesaj1 somutla§trrrnaktadrr. · Ba§ta Peygamber Allah'a tevekkill edip ona sonsuz derecede itimat edecek bunu bilfi­il hayatmm her a§amasmda gosterecek ki diger miimirllere de omek olsun; bu yi.i.zden Cenab1 Hak herkesten once onu hidayet ve rahmet mesaj1yla ihya etmek istemi§tir. 0, ya§a­yan Kur'an olduguna gore diger insanlar ona baklp Kur'an'm hidayet ve rahmet rnesajlarml net olarak alrr ve ya§ar. Di.i.n­yevile§en bir peygamber tevekkill konusunda omek olamaz. Fanilere bel baglayan bir peygamber omek olrnaz. Onun i~in herkesten once ona bu ~agn yapllrru§trr. Dinin ozii de budur. Bu oz de ancak gai okumalarla gi.i.n l§lgma ~lkanlabilir.

' . 5) 1 i·i !.::S" \.6. · 1-..: i1 ~1 .L • .!_1~~ • J~ ...:.._;..·. ~ ! • . . • .Y.;: r--- : . .J v r. ·,.; ,.r:-- ;--: .,..r • · :r:- . - ~.J

,._;, · ··- ')u .;..t;..1.'11:.: ..u1 :11 ~ ~ OJ 0 ~~ ')\!J ~ - t.· . ~;. ' ' ~ ~ , - : .r--- .:r-. , • · ~~ ~-- ...r: • Y'! • .r-- r-.7':' .J 0.J~ r-<W.:; r-~ ~ H'4i .j_;.!.>-1j

Bakara sfuesi 150. "yiiziinii Mescid-i Haram'a ~:;euir ... " ayetinin tefsirinde imam $am. Enam sfuesi 97 ve Nahl sfuesi

58 Ahkamu'L-Kw-'an. 525.

214 Gelenelcselci ve Modemfst·Paradignuilar K!Sicacutda imam $ajit

16. ayetlerinden de iSti§hadda bulunur.59 ~nam sfuesi 97. ayete gore yildizlann yol bulmak i9in gosterge kllmmasl demek bunlann yorilngelerinin ve konumlannm bilinrnesine ba~hdrr. Bir de riizgarlann yonlerinin bilinrnesi emrediliyor. ~afii'ye

gore bu ayet, ozu ve ruhu itibartyle yildiz, yorilnge, riizgar, da~ar ve karalann iyi bilinmesini amirdir. Boylece bu ayet, kainat kitabmm gai bir okuma ile dogru okwlup Cenab1 H~­lon fizik ve kimya olarak sundu~u nimetlerinden yararlanabil­meyi istemekted.ir. DolaYISl}'la evrene dair ara§UnCl ve ke§fe­dlci incelemeler yapmaYl ima etmektedir. ~uphesiz bu tarz bir okuma kelimenirl tam anlarruyla gai bir okumadrr. Hi9 kimse Kur'an'm 9evreye, evrene topyekiin varhk alemine dikkatli bir inceleme ile bakmaYI istemedi~ iddia edemez. <;ok ilgin9tir ayetin sonu da hidayet fiili, temennisi ve onerisiyle bitmekte­dir. Bu hidayetin hem evrenle tarn§lk ve ban§lk ya§amaya yan­siyan bir bilimsel boyutu vardrr, hem de Yahudilerin ileri geri konu§malan ve onlarm klble konusundaki tutumlarmdan do­laY! miiminleri yoldan 91kml§ kimseler olarak gormelerini red anlami da ta§lffiaktadrr; hidayet Yahudilerin tekelinde de~dir. Esasen Son Mesaja kulak vermek asll hidayettir.

6) Nisa suresi 129. ayet:

~.,:,15 J=Jl j5 1_H ')\.i p:;- j}j ~t.:;Jl .:,::; 1)~ ~t IJJ.Y ·; jj - _ ~.) ljfo 0\S ~~ 0~ lfoj I~ 0t-J ~~loJ\S

Ozerine d~ilp ugr~samz da lcadutlar arasrn.da ddU davranmaya gilr; yetiremezsiniz; bli.ri birisine tamamen lcaptltp da d@erini asla· ya alm~ gibi btrakmayut. Eger arayt diizeltir, gilnahtan salarur· samz Allah ~CLphesiz r;olc bag~laytet ue esirgeyicidir.

Ona gore burada adalet yapamazsliDZ demek kalbinizin ta­§ldl~l duygular a91smdan adil olamazsliDZ demektir. 0 halde kalbinizdekini fiil ve eyleme dokiip meyli fill haline getirmeyi­niz. CllrlkU Cenab1 Hak e§lerinize kar§I i9inizdeki sevgi ve me­yilden sorumlu tutmaz fakat insanlan fill ve sozlerinden dola-

59 Omm. XY, 123. ·o. kara ve denizln /caranllklannda kendileri Ue yol bulast­mz diye s.izln ieln yrldtZlan yaratandrr. Ger<;elcten biz, bilen bir toplwn ~in ciyetleri gen~ gen~ ~lkladlk. • Enam. 97 "Daha nice allunetler (yarattr). Onlar. ylldtZiarla da yoUartm dogrulturlar. • Nahl. 16.

imam Muhammed b . idrts e§-~afii'de Gai Yorum Metodu 215

Yl sorurnlu tutar. Zira insan kalbi duygulanna hak:im olarnaz. DolaYJ.yla teklif-i rna la yutak yoktur. Ayetteki lcillle'l meyl ta­hi.ri tamarnen bi.rini tercih edip digerlerini asklda brrakmarun yasaklanchgrru sayler. Hz. Peygarnberin pratiginden de delil geti.rir; nitekim o harumlan arasmda adilane taksimat yapar ve ~oyle yakarrrch: "Ya Rabbi, bu benim giic; yetirebildigim adaletimdir. Giiciirm1n yetmedigini yani kontrol edemedigim kalbimi sen daha iyi bilirsin. ~afi.i. hadisteki ".fi ma Ia emliku" yani sahl.p olamachgrm ~eklindeki ifadesini Hz. Peygamberin kalbi olarak yonunlar. 60

Boylece ayetin anlarnrm daha da berrak bir hale getirir. ~u halde buradaki oz anlarnlara bir taraftan ayetin kendi beyani dokusundan, anlarn o~giisiinden gidilirken diger taraftan Hz. Peygarnberin pratigine baklp hakikaten onun ruhu ve ozii­niin ne oldugu tespit edilmi~tir ki "sen de hidayet edersin ... " ayetini? bir ac;J.lmu olarak Hz. Peygarnberin hidayet yiiklii pratigi Ue ayetin hidayet mesajlan bir ve beraber olarak na­zarlara sunulmu~tur. Kachnlar arasmda adaleti gozetmenin daha dogrusu genel anlarnda adalete ozen gosterme, ona vur­gu yapma tam da -gai okumanm nihai arnactdrr. ziia yeryii­ziinde ondan daha degerli, ondan daha ustiin bir deger ve hakikat yoktur. i~te ayetin ozii de ruhu da hidayet mesajlan da hep bu adalet tabirinde bulUiliDaktadrr. i~te bu srrra ula~­trran okuma bic;imi gai okumadrr. Diger bir tabirle gai yorum bu srrn bulmamtZl saglayan en saghkh bir yonun metodudur.

7) isra sfuesi 33. ayeti:

~~ d~ l d-.;. .lli I; .lli..o ,_;! u =~it,-.;,~~- · - _,, ·!=111.1ili '1-- ~-.Y- . J 1.}7' 0-' J lF : ~ i? <-?- ..r- .; J

. lj.;-_A!• ~lS ~1 cfoi1 u! .J .r-4 -;~ .. .. - , .

HalclL bir sebep olmaduq:a Allah'm. muhterem lal.d.L{JL cana la.yma­yr.n. Bir lcimse zulmen oldilrilliirse, onun velisine (halcla.m almasL

i(:in) yetlci verdilc. Ancalc bu veli de la.sasta ileri gitmesin. Zaten (kendisine bu yetlci verilmelcle) o, alaca{Jm.L almL§tlr.

ayetindeki "klsasta a~m gitmesin" ifadesini anahtar ve adak kavram olarak ele alan ~afi.i ayetin oz anlam ve hidayet me-

60 Umm. XI. 150.

216 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar Krskacutda jmam $Q..fii

sajmm da onda oldugunun bllincinde olara,k sadece bu k.lsrm tefsir eder; ona gore bu. katilden ba~?kasmm oldfuiilmemesi demektir.61 Hakikaten bu tefsir daha sonra pek <;ok mtlfes­sir tarafmdan da tekrarlanrru~?trr. Cahiliye devrinde <;ogu kez rnaktule kar§ili.k k:J.sas olarak ya ondan daha §erefli ve degerli birini veya birden fazla ki~iyi oldi.inlrlerdi. 62 i§te bu cinayet, ayette yasaklarum~ ve a§1.1"1hk olarak kabul edilrni§tir. Mtlfes­sire dii§en de bu hakikati bulrnaktrr. <;iinkii bu beyarun ruhu ozu budur. Adalet de budur.

Cahiliyeyi bilmeyen Kur'an'1 anlayarnaz tezi63 hakikaten dogrudur. <;iinku cahiliye devri uygulamalan .adeta Kur'an'm ·laboratuandrr. Kur'an o cahiliyenin verili §artlan U.Zerinde ken­dini tarutrm~ o aynada kendi ustiinlugiinu ortaya koyrnu~tur.

~,,_,;S1li yli:f ~ 1:! ::.;i '~P r-~.J ~ ~u ~~ ~t t~ ~ v:.:J p (1~/\) &:JL5JI ~ ~ ~ ps .)~ r5tJJ.\.4S ~_,}1tj r,_t_,;jt j ~ oit ~

• -· ~'~t~\~11 ,·l:'l' '81 '·tiL! ... :; .. : I '··i ~JJP ~ -'~-'<..r' d' .. ~ ~

Siz de d@er in.sanlar gibi A raj at' a gidiniz. 64

ayetinin ne anlama gddigi, ·verdigi e§itlik<;i ve adil rnesajm ne oldugu onun zahiri anlammdan anla~llamarnaktadrr. Bu ayeti gai okurnaya tabi tutan ~a.m. ayetin oziine ula§rnak i<;in ayetin ini§ ortammdaki tarihi ve sosyal <;er<;eveyi anlatrna ge­regi duyar: "Kurey~? ve d.iger ileri gelen kabileler biz "hums" ki§ileriz yani dini bu'tiin insanlanz, dolayts1yla Arafat'ta vakfe yaprnannz gerekmez, biz cahiliye devrinde de boyle yapardlk; bu yiizden haremi terk etrneyiz" diyorlard1. Fakat Allah Teala onlara "siz de diger insanlar gibi yapm" diye emretti. 65

~uphesiz burada cahiliye doneminde bazt kabileler kendi­lerini ayncahkh gorrnii§ ve imtiyazll hale gelrni§lerdi. Bu ayet onlarm bu kibir psikolojilerini yerle bir ederek siz de diger in­sanlar gibisiniz; hi<;bir fark:J.ruz ve ustiinlugfmiiz yoktur. Bo§

61 Omm. XII, 15. 62 Kur'an Yolu. III, 480-481. 63 Muhammed Abdurrahim. Tefsiru'l-Hasani'l-Basri, 134. 64 Bakara.198. 199. 65 Ahkamul-Kur'an, 147.

imam Muhammed b. id~s e:;;-~atii'de Gai Yori.un Metodu 217

soy-sop usti.inlugu kuruntulanru brraklp diger kullann ara­sma kan~nk olarak giriniz, hi<;bir ayncahk ve farkll statu ve untiyaz talebinde bulunmadan onlarla beraber Arafat'a dogru akJ.p gidiniz denilmek:tedir.

$uphesiz ayetin bu ~ekilde anla~!lmas1 ancak gai bir oku­ma ile miirn.k.Un ohnak:tadrr. Ayetlere bu tarz yakla~an her yo­rumcu neticede gai okuma yaprru~trr. Bilindigtgibi ilk giinler­de islamm en <;ok one <;lkan ve insanlan kendine cezb eden en e_tkili ozelliginin ozgfuliik<;u ve e~itlik<;i nefha ve mesajlandrr. Onun bu yonu de ~ilphesiz vahiy pasajlarmdadrr. Hi9bir tefsir ve yorum marifeti onun bu yoniinu iptal edemez; zira onun ruhu ve ozii, hfuriyet, e~itlik ve adalettir. Hz. Peygamber oz­gfuliik peygamberidir. insanllgm be~ bin yllhk seri.iveninde her zaman muhta<; oldugu, araYlp bulmaya <;ah~u@ en degerli ~ey. Ugruna en fazla kan akJ.Wan ~ey. Yani insanllgm elanegi, suyu, onsuz ya~ayamayacag1 temel degeri. $u halde bOyle bir Din'in Kurey~ vb. topluluk ve halklara ayncahk tarumas1 du­~unillemez. Aksi yorumlar bu Din'in ruhunun <;lkar1lmas1 an­lamma gelir. Ruhsuz cesed ne ise hatah veya yanll yorumlarla i<;i bo~alWan din de boyle olur. Kendine hayn olmad1g1 gibi insanllga da soyleyecegi bir ~eyi kalmaz. Ciinkii halk kitlelert avam tabakas1 Kitab1 inceleme ~ansma sahip degil, onlar din adamlannm B:gzma bakarlar, yorumcularm izahma bakarlar. Yorumcularm da gai okumalara yonelerek Kur'an'm oz me­sajlanru tesbit ve teyit etmesi gerekmektedir. Bu yapllmadxgx takdirde Kur'an anla~!lmaz olur, anl~!lmaymca mesajlan bi­lirlmez olur, mesaj1 netle~meyince de hidayet misyonunu ye­rine getiremez. Bunun i~in gai yorum esastrr.

8 ) Nisa si.iresi 6. ayeti:

~lyi tt:l~ l_#)ti 1.U; ~ p .:,~ tt5Sll ~~ 11~ J.> ~l::i1 ~Aij , .. .. it . .. , .. .. • • !5o , ,, c. ..

l_l:.¥ .JIS .j.Aj • <W ':' 6 9- .JIS .j.Aj 1_,~ 01 ljl~j ul_r:.!lA_,$~ ~j

~~- _> ~~ .)Sj rt:lc. 1_,~t ~~yt tt:l! ~~-,1~ ~_,~~ jSiJ; EvlUUc ~Ya§ma Jcadar yetimleri gozetin eger onlarda bir olgunl~ma gorilrseniZ hemen mallarmt verin ...

218 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Ktskacr.nd.a imam $dfii

Bu ayet zahiri okumalara tabi tutuldugtmqa sanki sadece er­kek yetirnlere rnallanmn veii.lmesi gerekt@ anla§J..labilir. ~am. gai bir okuma ile yetirn kadmlara da mallanmn veii.lmesi ge­rektigini soylerni§tir.66 Gai okuma bunu gerektir. Yetim hak­lan ve kimsesizlerin korunmas1 bugiin bile birle§rni§ millet­lerin onemli bir giindem Il).addesidir: Ve problemdir. Ozellikle cinsiyet ayrum i.izerinden yapJ..lan haks12hklar ve sui istimaller insanllgm kanayan yaras1 olmaya devam etmektedir. Ayet, bu yaraya parmak bastyorsa miifessirin de bu realiteyi gormesi

··gerekir. Yorumunu ana gore yapmas1 gerekir. Takdir edilir ki cinsiyet ayrum yapmayan bir din ve medeniyet daha adil, daha insani ve daha cazip olur; hidayetini ger9ekle§tirme §ansi ar­tar. Zira insanhgm yans1 farkh bir cinsiyettedir. Bunun aksini yorum marifetiyle savunmak hemen i§in ~a§mda bu insanh­gm yansmm dl§lanmast, kiistfuiilmesi anlamma gelir. Bu da onun hidayet mesajlanmn yerine ula§mamast demek olur.

9) Bakara sfuesi 233. ayeti:

~_,y..J~ u;j-!.?j ,Wj-! ti ~)_;.Jl J.~j . . . Onlann oife uygun olaralc beslenmesi ve giyimi baba tarajina

aittir ...

ayetinin tefsirinde ~am §U yorumu yapar: Allah'm kitab1 ve Peygamberinin siinneti gostertyor ki 90cuklann emzinne mas­raflan ve kt19iik ya§ta nafakalan babalarma aittir. <;ocuk ba­badan olmachr. Dolayt51yla o kendisini idare edemeyecek du­rumda ise babas1 ona bakmakla miikelleftir. Bence 90cuga kl­yasla baba da kendisini idare edemeyecek durumda ya§h ise ve mall da yoksa onun bakuru, giyirni ve nafakas1 90cuga aittir.67

~uphesiz o bu istinbata ancak gai yorum metoduyla ula§­IDI§ olmaktacb.r. Zira 90cuk agacm fiiruu yani dallan ise ona nispetle baba da agacm ash yani kokii durumundadrr . .Agacm dallannm kurumamasrm isteyen irade, ayru agacm ashnm/ kokiinun de kurumamasrm ister. ilahi iradeyi boyle bir istid­lal ile bulup ortaya koymak ancak gai okuma ile ger9ekle§e-

66 Ahlcamul·Kur'an, 153. 67 Risale. 517-518.

imam Muhammed b. idris e~-$afli'de Gai Yorum Metodu 219

bilir. $afli de qunu yapmu~trr. $ayet bu ayet gai okumaya tabi tutulmasaych babalara bakma gibi bir sorumluluk hiikmu­riiin istintacma gidilemezdi. Bu okuma Ue ac;1ga c;lkan islam ah.karnuu ve ahla.kuu cazip lalan hidayet mesajlar1 ise haki­katen giiniimiizde oldukc;a onem arz etmektedir.

Bu cazibe, anne ve babalarma sabip c;lkarak onlar1 huzur evine, du!i>k.iinler yurduna daru'l-acezeye terk etmeyen .;ocuk­larm terbiyesinde ac;1ga .;lkar; bu .;ocuklarm medeniyetinde gozUkilr. Bu medeniyetin insani ve ahlaki ustiinlugii diger irl­sanlar ic;in de omek olur. Butii.n kurum, kurulu$ ve medeni­yet degerleriyle beraber topyekiin Batl medeniyetinin insanlar1 ozellikle ya§Warl, kimsesiz ihtiyar kadm ve erkekleri bugiin ne haldedirler, herkese malumd':ll'. $6yle temenni etmezler mi? Ke!i>ke biz de Musliiman olsaydlk; .;ocuklanrruz bize baksaych, bu yurtlarda pansiyonlarda peri!i'an olmasaydlk.

insani degerler daima ustundilr. insani degerlere deger veren bir medeniyet de diger medeniyetlerden utsiin olur, ca­zip hale gelir; bu da hidayeti netice verir; o da Kitabm tenzU amac1chr.

Sonu~

Gai Kur'an okumalan tilredi bir yontem olmaYlp Kitabm tabiatmm zorunlu olarak kabul ettirmek istedigi bir metottur. Bu yiizden Kur'an'm niizul silrecinden itibaren mevcudiyeti­ni silrdilrmektedir. Denebilirki ilk ayetin ilk kelimesi olarak "ikra" emrinde bile gai okuma bic;imi emr ve tavsiye edilmi!i>­tir. Karlaatimizce bu yontemin kaynag1 da ikra emridir. Her !i'eyi gai oku, hikmetle oku, derinlikli ve manas101 kavraya­rak ·oz mesaj101 gaye v~ maksadm! ozfunseyerek oku .. . Buyiik ihtimalle Hz. Peygamber de bu emirden sonradrr ki c;evreye, evren ve topyekun hadise ve fenomenlere bu emrtn istedigi gibi bakmaya ba§lami!i>trr. Esasen siinnet dedigimiz !i'ey bu ilim, hikmet ve hidayetin pratigidir. Bu pratigm daha sonraki yansrmalar1 bizatihi onrm ehl-11Iyalirle, ehli beytine, sahabe ve tabiuna yanslffil!i'trr. Rivayet tefsirirli vazge.;ilmez kllan da onrm hikmetle olan ilintisidir.

220 Gelenekselci ve Modernist Para.digmalar Krskacl11da imam $ii.fii.

Bu otantik yontem daha sonra ilim ehli tarafindan halka halka yaylhm§br. ilk donem mii«;tehit ve yorumculanru vazge-9ihnez lolan da bu otantik gai yontemi sahih olarak)rullanmala­nchr. imam $afii de onlardan biri olarak one «;lkmaktachr. Yaph­gumz ara§b.rmada onun da bu lrutlu ilim zincirine bagh kalarak olduk«;a saglikll yorumlar, hikmetli teviller ve hidayet mesaj1 ytiklii izahlar yaphgun gordiik. 0 bu metodu hem bir anlama ve anlarnlandrrma metodu olarak kullarlml§ hem de pratigmde tatbikahru yapabilmi§; ayet ve hadisleri bu metodoloji l§Igmda

·· yorumlamaya «;ah§mi§tlr. Verdigimiz omekleri ilim ehlinin tak­dirine buak:J.yoruz. Bu metodu kale almayan gerek eski gerekse yeni yorumcular rnaalesef ayru oranda sahih yorumlar, sagbkh tefsirler yapamami§larchr. ister eski olsun ister yeni nerde bir ba§arili, isabetli ve sahih bir yorum varsa iyice ara§tmldigmda onun mutlak surette gai olrurna sonucu olu§tugu goriilecektir.

Kaynak9a Muhammed Abdiilazim ez-Zerkani, Menahilu.'L-ir:fan, Beyrut 1988. Ebu ishak ibrahim b. Musa e~-$abbi, el-Muvafalcat, Mekke, trs. Muhammed b. idris e~-$afii. el-U111171. Daru Kuteybe, Beyrut, 1996.

Ahkarnu' l-Kw-'an, Daru ihyai'I-mum. Beyrut,1990. Risale, Daru't-Turas, Kahire, 1979.

Ahmed Hasan, al-Sha.fii' s Role in the Development of Islamic Jurispru­dence, Islamic Studies, Pakistan 1966,V, S.m. 239-273.

Nasr Hamid Ebuzeyd, ideolociyye, el-ictlhad, Beyrut, 1990, S. IX. 57-91.

Hasan Hanefi, Mine'l-Aicide ila's-8avre, Mektebet Medbuli, by, trs. Abdiilmellk Ciiveyni, el-ir~ad. Beyrut, 1985. ibni Haldun, Mulcaddime, ~ev., Zakir Kadiri Ugan, istanbul, 1990. Salih Edip, Tefsiru'n-Nusus, Mektebetu'l-islami, Beyrut, 1993. Halil inalclk, "$eriat ve Kanun Din ve Devlee isl.am.iyat, Ankara,1998,

tv, 135-142. Nasr Hamid Ebu Zeyd, Mefhumun-Nass, Mlsrr. 1990. Hayrettin Karaman vd, Kur'an Yolu. Diyanet i~Ieri B~kanbg1 Yaym­

lan, Ankara, 2007. Muhsin Demirci, Tefsir Usulil, MillFV Yaymlan, istanbul, 2001. Kertm BuladJ, Kur'an Kendisini Nasrl Tantttr, Kaylhan Yaymlan, is-. tanbul, 2010.

Muhammed Abdurrahim, Tefsiru'l-Hasani'l-Basrt, Kahire, trs.