Uluslararası

Geçmişten Günümüze

Malatyalı

İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu

17-19 Kasım 2017 MALATYA

BİLDİRİLER

I. CİLT

Editörle:r

· Prof. Dr. Nusret AKPOLAT

Prof. Dr. Fikre t KARAMAN

Prof. Dr. Mustafa ARSLAN

İN ÖNÜ -~ ~t..,."'l' ~v;

MAIATYA BOYOKSEHiR

saEDı"YESI

Sempozyum Onur Kurulu

Prof. Dr. Ahmet IGZILAY İnönü Üniversitesi Rektörü

Ahmet ÇAKIR Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı

Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

İnönü Üniversitesi Yayınları

ISBN 978-975-8573-54-7 (Talanı) 978-975-8573-55-4 (1. Cilt)

1. Baskı Ekim 2018, Ankara 1,000 Adet

Düzenleme Kurulu

Prof. Dr. Neslihan DURAK Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Doç. Dr. İlhan ERDEM Doç. Dr. Mehmet BİRSİN

:;:Doç:pr. Mehmet Korkut ÇEÇEN ' İijsan GENCAY ... !°':;d' . . 'Yfü Doç. Dr. Murat ZENGiN -Y.alboç. Dr. Ahmet KARADAG :'.!'!~~t Süha HOTAR . . Ar_Ş: Gör. Mehmet Emin ŞAHIN '._AfŞJör. Okan AÇIL

Sempozyum Sekretaryası

Arş. Gör. Mehmet Emin ŞAHİN Arş. Gör. Okan AÇIL

Serhat MalıaUesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle/ Ankara

Tel.: 0312. 354 91 3l(phx) Faks: 0312. 354 9132

e-posıa: ıdvyayin@diy.ıneıvakfi.org.ı.r

Açıklama:

Bildirilerdeki görüşlerin yasal ve bilimsel sorumluluğu yazar/arına aittir.

Jr~L ~~

OSMANLI DÖNJEMKNDJE ESER VlEREN DARENDELİ MATEMATİK VJE ASTRONOMİ

BİLGİNLERİ

Ali BAKKAL1

ÖZ JET

Bu çalışmamn amacı Osmanlı döneminde Malatya'nın Darende ilçesinde matematik ve astronomi alanında eser veren bilginleri tespit etmek ve onlaı:ın çalışmalarının önemini ortaya koymaktır. Osmanlı döneminde Mu­hammed b. Ömer b. Osman ed-Darendevi (ö.1152/1739) ile öğrencisi Mu­hammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevi'nin (12./18. asır) astronomi ala­nında, Rakim Darendevi'nin ise matematik alanında eser verdiğini tespit ettik. Bunlardan özellik.le Muhammed P.· Ömer çok yönlü bir alim olup ast­ronominin dışında Arap dili, mantık ve kelam gibi alanlarda da çeşitli eser­ler vermiştir. Aİna onun asıl önemi Takvim-i Daimi (Rüzndme) adlı eserinin Latince'ye tercüme edilmesidir. 18. asırda bir Osmanlı aliminin astronomi­ye dair eserinin Latim:eye tercüme edilmesi, hem Avrupa'nın Osmanlıya bakışı, hem de Osmanlının hala bilimde orijinal eserler ortaya koyduğunu göstermesi bakımından üzerinde önemle durulması gereken bir husustur.

Anahtar Kelimeler: Darende, Astronomi, Matematik, Muhammed Daren­devi, Osmanlı

1 Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi 1353 1

7.0TURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

Ali BAKKAL

354 1

03 Giriş

istam alimlerinin bilimde en çok hizmet verdikleri alanlardan birisi astronomidir. Yirminci asra gelinceye kadar Müslümanlar küçüklü büyüklü elli dolayında rasathane kurmuşlar; buralarda gözlem yapmışlar; astronomi ve matematik bilimlerine büyük kat­kılarda bulunmuşlardır. Osmanlı döneminde rasathanelerden çok "küçük gözlem evi" diyebileceğimiz muvakkithaneler kurulmuş; bu­ralarda kullanılan aletler vasıtasıyla her beldenin kıble istikameti tespit edilmiş ve namaz vakitleri belirlenmiştir.

Osmanlı döneminde Müneccimbaşılık devletin temel müesse­selerinden biri olmuş ve memleketin her tarafında devletin inkıra­zına kadar mikat ilmi ile uğraşan bilim adamları var olagelmiştir. Osmanlılar; astronomiye Selçuklular kadar yoğunlaşmamakla bfr­likte bu dönemde 600'a yakın müellif 2500 dolayında astronomi eseri telif etmiştir. Bunların hemen tamamına yakını yazma olarak ülkemizin çeşitli kütüphanelerinde tozlu raflarda araştırmacıları beklemektedir. Osmanlı dönemi müelliflerinden üçünün Darende­li oldukları tespit edilmiş olup, bunlara ait yedi adet astronomi ve matematik eseri günümüze ulaşmış bulunmaktadır. '

Osmanlı döneminde astronomi, matematik, tabii ve tatbiki bi­limler, tıp ve coğrafya alanlarında yazılan ve kaybolmayıp günümü­ze kadar gelen eserler sayısı aşağıdaki listede verilmiştir.

Osmanlı Döneminde Fen ve Sağlık Bilimleri Alanında Asırlara Göre Eserlerin Dağıhmı:2

j. ~v.f411ü$ i'.MJİ1> ~ ınl!1ılfil --:. -

r fil!fiF ~.ı:ıriJJII! .,_~ ·ı::mtı.iiitM 00?· - ~)il

8./14. asır 2 14

9./15. asır 52 28 19 97 4

10./16. asır 300 81 61 179 42

11./17. asır 190 70 108 140 24

12./18. asır 344 121 70 223 47

13./19. asır 267 176 1226 1491 244

14./20 asır 222 466 1591 . 2950 335

Yazıldıkları asır 1063 174 277 511 30 bilinmeyenler

Toplam eser sayısı 2438 1116 3354 5607 727

Genel Toplam 13.242

Bu tabloya göre 17. asırda bütün bilim dallarında gerek müellif gerekse eser bazında bir düşüş olduğu görülmektedir. 18. asra ge­lindiğinde bu düşüş farkedilmiş ve tekrar yükselişe geçilmeye çalı­şılmıştır. Anadolu'nun doğu sayılabilecek bir mekanından (Daren­de) bu yükselişe katsı sağlayacak alimlerin çıkması çok önemlidir.

2 Ali Bakkal, /s /dm Astronomi Tarihi (Yayımlanmamış kitap), s.485.

Tezkireci Köse İbrahim Efendi'nin, 1660-1664 yılları arasında Fransız Kardinal Richeliue'nün başmüneccimi olan Noel (Natalilis) Durret'in (ö.1650'ye doğru) zicini, Secencelü'l-Eflak fi gayeti'/-idrak (İdrakinGayesi Çerçevesinde Feleklerin Aynası) adıyla tercüme et­mesi, Osmanlı'da yeni astronomi döneminin başlangıcı sayılabilir. Çünkü bu kitap, Osma,nlı bilim literatüründe Kopernik sisteminden bahseden ilk eserdir ve bu sistemi tasvir eden ilk diyagramı kap­samaktadır.3 Bu eserden sonra Osmanlı bilim adamları Kopernik sistemini yavaş yavaş kabul etme eğilimine girmişler ve bu istika­mette yeni eserler meydana getirmişlerdir. DarenqeH ;iStronomi ve matematik bilginlerinin de bu minvalde bazı hizmetleri olmuştur.

ü8 1 . Muhammed (Mehmed) b. Ömer b. Osman ed­Darendevi el-Hanefi (ö.1152/1739)

1.1. Hayatı

Nisbesinden Darende kökenli olduğu anlaşılan Muhammed Da­rendevi, Malatya'nın Darende ilçesinde doğdu. İlk tahsilini memle­ketinde yapmış olmalıdır. Daha sonra Maraş'a giderek Saçaklızade el-Maraşi'den (ö.1145 h.) ders aldı. Ill. Ahmed döneminde İstan­bul' a geldi. Osmanlı Devleti'nin Lal~ Devri (1718-1739) diye bilinen bu döneminde müderrislik ve padişahın hazine hocalığı (Hace-i Ha­zine-i Hümayüiı) yaptı. Çok yönlü bir Osmanlı müderrisi olarak, bu dönemdeki ilmi.ve kültürel faaliyetlere katıldı. Sadrazam Nevşehir­li Damad İbrahim Paşa'nın (ö. 1730) çeşitli ilmi ve edebi eserlerin Türkçeye çevirisi için kurduğu heyetlerden Bedreddin el-i\yni'nin (ö. 1451) 'İkdü'/-Cuman fi Tdrfh-i Ehli'z-Zaman adlı kozmoloji, ast­ronomi, coğrafya, zooloji ve tarih gibi pek çok ilimden bahseden, her bir cildi 800 sahife olan 24 ciltlik ansiklopedisini tercüme eden heyette bulundu.4

Öte yandan müderrislik yaptığı medreselerde Alaşehirli Osman b. Hüseyin gibi pek çok önemli öğrenci yetiştirdi. Derslerinde kendi dönemindeki ilim ve kültür ortamında tartışılan pek çok konuyıı ele alan Muhammed Darendevi özellikle tefsir; ilm-i münazara, mantık ve dil felsefesi ile astronomi aletleri, ilm-i mikat ve dini astronomi sahalarında temayüz etti. Mantık sahasında kaleme aldığı çeşitli eserlerinde özellikle tanım, önerme, yargı, imkan ve önerme ile fi-

3 Eloneleddin lhsanoğlu, Osmanlılar ve Bilim, Nesli Yayınlan, lstınbul 2003, s. 162-63; Yavuz Unat, "Çağdaş Astronominin Türkiye'ye Girişi", Türkler; Ankara 2002, XIV; 906.

4 Bağdadı lsmail Paşa. HefiiyyetiiUırifinve esmôu'l-müellijin ve aslru'l-mıusannlfün, İstanbul 1951-1955, c. il, s. 324; Adnan Adıvar. Osmanlı Türklerinde ilim (Geliştirilmiş 4. Basla), lstınbul 1982, s. 199; Eloneleddinlhsanoğluve.dğr.,Osmanlı Astronomi Llıeratiirü Tarihi (OALT). lsl~m Tarih, Sanat ve Kültür Araşnrmalan Merkezi (IRCICA), isııınbul 1997, I, 406; http:/ /www.ibsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/Lphp?id=l77; Eşref Altış, "XVlll. Yüzyıl Eczfiü'/-kaziyye Risaleleri ve Darendeli Mehmed Efendi'nin Risô/e ji't·ıe[rika beyne

7.0TURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve AstTonomi Bilginleri

Ali BAKKAL

mezhebi'l-mıiıeahhirinve'l-ktıdemôji'l-kaziyyeve'c-tasdik isimli Eseri", Mannara Üniversitesi 355 İlahiyat Fakültesi Dergisi, lsıanbul. 2010, sy, 38, s. 32.

7.0TURUM

qsmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

Ali BAKKAL

zik dünya arasındaki ilişkiler üzerinde yoğunlaştı ve bu konularda Kelamcıların gÖrüşlerini tenkit ederek daha çok lbnSina'cı çizgiye yalon durdu.5

Muhammed Darendev1, r. Mahmut devrinde 1152/1739 yılında

vefat etti.6Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmanf'de Darendev1 hakkın­da,"1148' de vefat edip Atik Ali Hafız Paşa Kabristanı'na defnedildi"7

şeklinde bir kayıt düşmekle birlikte, onun bu tarihte hayatta olduğu ve eser yazdığı bi!indiğinden8bu bilgi doğru değildir.

1.2. Eserleri

Astronomiye Dair Eserleri

ı. Risale fi hall-i müşkilati'l-mesaili's-selase.

Arapça olarak yazılan eser h. 1136 yılında tamamlanmıştır.

Mensup olduğu paradigma içerisinde din ve bilim ilişkisiyle ilgilenen, özellikle din ile astronomi ilişkilerini inceleyen Muham­med Darendev1 bu kitabında, Katip Çelebl'nin (ö~, 1657) 17. yüz­yılın başlarında Şeyhülislam Baha! Efendi'ye sorduğu üç soruyu, öğrencilerinin isteği üzerine yeniden cevaplamaya çalışmıştır.9 Bu sorulardan birincisi Kuzey Kutbu'nda gece ile gündüzün müddeti; ikincisi Güneş'in Batı'dan doğuşu ihtimalinin astronomi ilmi açı­

sından açıklanıp açıklanamayacağı; üçüncüsü ise Dünya üzerinde bütün yönlerden loble olabilecek, Mekke'den başka ikinci bir nok­tanın olup olmadığı meselesidir. Kandilli Rasathanesi eski müdürü Fatin Gökmen, Rasathanesindeki nüshanın üzerine "bu mes'elele­rin ehemmiyet-i hey'iyesi (astronomi yönünden önemi) yoktur" şeklinde bir not düşmüş oİmakla birlikte, 18. Yuzyılda konunun astronomi~ olarak tartışılmış olması önemlidir.10

Risaledeki ikinci sorun Abdülaziz er-Rahbi (ö. 1770'den son­ra) tarafındanKeşfü'l-'ayn'anintibôki'l-mıntıkateyn _isimli eserinde incelenmiştir (Irak Müzesi, nr. 12648); Ahmed b. Hüseyin b. Ah­med el-Giritli (1768'de sağ) ise Darendeli Mehmed Efendi'nin ese­rini yeniden ele alarak eklemelerle Ha/l-i Müşki/at-ı Erba'a adıyla Türkçeye tercüme etmiş ve verilen cevapları ge.nişleterek Sultan III. Mustafa'ya sunmuştur (Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, nr. 418/4).11

5 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id=l 77

6 Ömer Rıza Kehhiile, Mu'cemü'l·Müel/ijin, Be~t 1957·1961, Xl, 87; ihsanoğlu, OALT, l, 406.

7 lhsanoğlu, OALT. 1. 406 (Mehmet Süreyya, Sicill·i Osmani, fstanbul. 1308·1315, iV, 236'dan naklen}.

8 lhsanoğlu, OALT, 1. 406.

9 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l .php?id= 177

10 lhsanoğlu, OALT, I, 408.

11 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nln Risale ft't·ll!frlka isimli Eseri", MÜIFD, XXXVlll, 33 (Ihsan Faıhoğlu, "Darandawi: Muhammad lbn Umar lboUthman al·Darandawi al·Hanafi", The 8/ographica/ Encyclapedia of Astronomers, Springer Reference (ed. Thomas Hockey vd.).

İhsan Fazlıoğlu'nun değerlendirmesine göre Darendevl'nin bu çalışması, Lale Devri'ndeki, Batı Avrupa'dan gelen fikirlerle de beslenen, din ile bilim ilişkisi tartışmaları açısından önem arzeder. Onun bu eseri Osmanlı bilim kamuoyunda ciddi etki yapmıştır. On­dan sonra başka alimler de bu konular üzerinde çeşitli çalışmalar gerçekleştirmişlerdir.12

Risalenin günümüze yedi nüshası ulaşmıştır. Bulundukları kü­tüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:

* Kandilli Rasathanesi, nr. 107. Bu nüsha, müellifin h. 1136 se­nesinde kendi yazdığı nüshadır.

*Arif Hilanet, mecmualar, nr. ·155/2. H. 1150'de istinsah edil­miştir.

*Raşid Efendi, nr. 1039 /2. H. 1161'de istins~h edilmiştir. * Köprülü, II. Kısım, nr. 4/3. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.

Köprülü Kataloğu, II, nr. 4/3. *Hasan Hüsnü, nr. 600/13. H. 1161'de istinsah edilmiştir. H. 12.

Asırda istinsah edilmiştir. *Aziz MahmudHüdal, nr. 1780 /1. H. 12. Asırda istinsah edilmiş-

tir. * Selimiye, nr. 560/4.13

2. Risale fi'r~Rub'i'l-meşhfirbİ'l-mukantarat.

Darendev1bu eserinde er-Rub'u'l-mukantarat adlı astronomi aleti hakkında bilgi v~rir.

Eserin bulunduğt{ kütüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:

*Yusuf Ağa, nr. 7225/14. H. 1124 senesinde istinsah edilmiştir. * Teymfiriyye, Riyaza, nr. 106/6. 1150 yılı civarında istinsah

edilmiştir.

* Darü'l-Kütüb, Mikat, nr. 748/3,. 1150 yılı civarında istinsah edilmiştir. .

* Darü'l-Kütüb, Felak ve Riyaza, nr. 3824/5. 1150 yılı civarında istinsah edilmiştir .

* Hacı Mahmud, nr. 5709. 10 Cemaziyelevvel 1161'de istinsah edilmiştir.

* Ayasofya, nr. 2622/1. 1163 Şevval ayında istinsah edilmiştir.

* Darü'l-Kütüb, Mikat, nr. 769/1. 1167 tarihinde istinsah edil­miştir.

*Ziya Bey, nr. 226/3. Muhammed Said el-Hasant el-İstanbull ta­rafından 1169 yılında istinsah edilmiştir.

*Muallim Cevdet, nr. K. 537. Mustafa b. Muhammed el-Hamid! tarafı,ndan 2 Ramazan 1163 Cuma gecesi tamam!amnıştır.

NewYork 2007, pp.177-179, içinde, s. 177.)s.178'den naklen).

12 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/1.php?id=177

13 lhsanoğlu, OALT, !, 408.

7.0TURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri

Ali BAKKAL

1357

7.(\JURUM

OsmanJı

Döneminde Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

Ali BAKKAL

358 1 1

*Ziya Bey; nr. 226/5. İkinci kez Muhammed Said el-Hasani el-is­tanbuli tarafından 5 Şaban1175 yılında istinsah edilmiştir. Bu nüs­ha tamdır.

*Raşid Efendi, nr. 1026/26. Ömer b. Ali tarafından 1179'da İs­tanbul'da tamamlanmıştır.

* İstanbul Üniversitesi, AY, nr. 6144/2. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.

*Esad Efendi, nr. 3763/1. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.

* Serez, nr. 1913/5. 1200 yılı civarında istinsah edilmiştir. *Kavala, Mikat, nr. 6/7. 1200 yılında istinsah edilmiştir. *Tal'at, Mikat, nr. 158/5. 1200 yılında istinsah edilmiştir. *Esad Efendi, nr. 20/13. H. 13. asırda istinsah edilmişti r.

*İstanbul Üniversitesi, AY, nr. 6149. Seyyid Muhammed Hamdi tarafından h. 13. Asırda-istinsah edilmiştir.

*Ali Emiri, Arabi, nr. 4453/4. H. 13. asırda istinsah edilmiştir. * Beyrut, Amerikan Üniversitesi, [Tasnif, nr. MS 520: M23 maA].

Eski nr. 1170.14

' Bu risalenin günümüze yirmiden fazla nüshasının gelmesi ve nüshaların dağılımı, eserin İstanbul, Kahire, Beyrut ve bazı balkan şehirleri gibi Osmanlı Devleti'nin geniş bir bölgesinde yaygın olarak kullanıldığını gösterir.

Burada Muhammed Darendevi'nin eserinde anlatmaya çalıştığı er-Rub'u'/-mukantarat hakkında bilgi vermek uygun olacaktır.

Stereometrik izdüşüm kurallarına göre geç Helenistik dönem­de geliştirilen ve erken Ortaçağ'da mükemmel hale gelen düzlem küresel (planisferik) usturlap XIII. yüzyılda ilkin ikiye, daha sonra dörde katlanarak "dörtte bir" a'nlamına gelen "rubu' tahtası" haline dönüştürülmüştür. Bu dönüşümle birlikte dairesel usturlabın yapı, fonksiyon ve uygulanış biçimi değiştiği gibi, özgün bünyesine de yeni unsurlar katılmıştır. Rubu' tahtası Osmanlı devrinde zaman ve yön sorunlarının çözümünde başarıyla uygulanılmıştır. Aletin 19. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı hakimiyetindeki yerlerde başarıyla kullanıldığı günümüzde mevcut örneklerden anlaşılmaktadır. Mo­dern teknolojinin bir sonucu olarak Cumhuriyet döneminde unu­tulmaya terk edilmiş, dairesel usturlabın aksine bu alet yeterince incelenmemiştir.

Usturlap yüzeyinin dörde katlanması neticesinde yer tasarrufu sağlanmakta, ayrıca çok katlı ve yoğun bir ölçü aleti elde edilmiş olmaktadır. Rubu' tahtasında kadran, geleneksel usturlapta olduğu gibi madeni bir levha yerine, üzeri kağıt kaplı sert bir tahta bulunur. Aşınmaması ve üzerindeki çizimlerin bozulmaması için kağıdın yü­zeyine lak sürülür. Rubu' tahtasının ön yüzeyine "rub'u'l-mukanta­rat", arka yüzeyine "rub'u'l-müceyyeb" adı verilir.

14 lhsanoğlu, OALT, ı, 407-408.

Rubu' tahtasının rub'u'l-mukantarat yüzeyi ile şu astronomik ölçüm ve hesaplar yapılabilmektedir:

- Güneş tutulum boylam açısının belirlenmesi.

-Güneşin yükselim açısı, doruk yüksekliği ve bulunulan yerin boylam açısının belirlenmesi.

- Çeşitli zaman ölçümlerinin yapılması. Namaz vakitleri de bu aletle belirlenirdi.

Usturlapla zaman ölçümleri yapmak açı ölçümlerine dayanırdı.

Zaman ölçümü için yarı gün farkının belirlenmesi, güneş yüksek­liğinin belirlenmesi, bulunulan belli bir zamanın belirlenmesi gibi hususlardan hareket edilirdi.

- Kıble yönünün belirlenmesi. Namaz için bu da önemli bir hu­sustu.

Rubu' tahtasının rub'u'J-müceyyeb diye adlandırılan arka yüzün­de bir çeyrek daire parçası ile bu daire parçasının dik kenarları çap alınarak çizilen iki yarım dairede yer alırdı. İslam astronomi bilgin­leri, bu daire çizimlerinin geometrik özelliklerinden yararlanarak açıların trigonometrik değerlerini ve trigonometrik değerlerden açıları elde edebiliyor ve bazı trigqnometrik denklemlerin nüme­rik çözümlerini bulabiliyorlardı. Ayrıca bu çizim yardımıyla iki veya daha fazla sayıyı' çarpma, bölme, kare ve karekök alma, küp ve küp­kök alma gibi işle,mleri de kolaylıkla gerçekleştire biliyorlardı. Çarp­ma ve bölme işlemler.inin trigonometrik ifadelere uygulanması tan­jant, kotanjant, sekant ve kosekant türü trigonometrik değerlerin hesaplanmasını mümkün kılıyordu.15

3 . Takvim-i Daimi (Ruzname)

Rüzname adıyla da bilinen bu eser Darendevi'nin hem Osman­lı-İslam hem de Batı Avrupa astronomi tarihi açısından önemli olan Türkçe bir çalışmasıdır. Sürekli kullanılabilir özellikte hazırlanan bu takvim, Osmanlı Devleti'nin başkenti İstanbul'a göre düzenlen­miştir. Eser daha Önce Fatih Sultan Mehmed ve Sultan II. Bayezid döneminde yaşamış Şehy vefa diye bilinenMuslihuddin Mustafa b. Ahmed es-Sadri el-Konevi'nin (ö. 1491) hazırladığı iilk Rüzname ge­leneğinin bir devamı olarak görülebilir. Muhammed Darendevi'nin tabloları güneş boylamının her bir derecesi için düzenlenmiştir. Eserde tan vakti, gün doğuşu, sabah, kuşluk, öğle, birinci ve ikinci ikindi, akşam ve yatsı şeklinde tasnif edilen günün bütün uzunluk­ları ile güneşin Mekk~ azimutunda bulunduğu zaman, saat ve daki­ka cinsinden 41 boylamına bağlı olarak ifade edilir. Alacakaranlığın tayininde kullanılan parametreler ise, İslam ilm-i mikat geleneğinin iki önemli ismi el-Halill ile İbnü'ş-Şatır'ın (1304-1375) eserlerine

?. OTURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri

Ali BAKKAL

15 Atilla Bir ve Mustafa Kaçar; "Rubu' Tahtası", Türkiye Diyanet Vakfı /s/iim Ansiklopedisi, 1 359 İstanbul 2008, c. XXXV. s. 184-179. 1

?.OTURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

Ali BAKKAL

360 1

1

dayanır.16

03 Batıda Tanınırlığı:

Mehmed Darendevl'nin bu çalışmasından bahseden Albert Toderini takvimin Batı Avrupa'da da tanındığını belirtir. Ona göre eserin dakikliği kullanımını yaygınlaştırmış ve kendisinden önce­ki benzer çalışmaları gölgede bırakmıştır. Mesela David King, Seyh vefii'nın RGzname'sinin zamanımıza gelen nüshalarının pek çoğu­nun ibadet tablolarını içermediğini; benzer şekilde G. H. velschii'nin 1676'da ya}'lmladığı Türk ve İran almanakları hakkındaki Latince kitabının sonunda aslını verdiği Şeyh vefii'nın (ö.896/1490) RGz­name'sinin de ibadet tablolarını atladığını belirtir. Bunun nede~i, King'e göre, Mehmed Darendevl'nin takviminin daha titiz ve dakik olmasıdır.17

Albert Toderini, Darendevlve RGzntıme'si hakkında önemli bil­giler verir. Onun verdiği bilgilerOsman/ı Astronomi Literatürü Tari­hi'nde dipnotlarıyla birlikte (De la LitteratturedesTurcs, 1, 146) şu şeklide nakledilmiştir: "Darendeli Mehmed Efendi, meşhur RGzna­me veya sürekli takvimi (Takvim-i DaimiJ ile Türk astronomi taı:ihin­de yaşayacaktır. Türkler, onun her a}'ln günü, saati ve dakikalarını doğruluk ve titizlikle veren tablolarını yü_z }'lldan beri kullanmakta­dırlar (Birkaç sene evvel bir Rus beyefendisinin Latinceye tercüme ederek Petersburg'a gönderdiği RGznc'Jme'yi okudum. İşte Kante­mir (Cantemir)'in kendisinden bahsettiği eser budur: 'Türkler. her yeni a}'ln günleri, saatleri hatta dakikalarını bile yeteri kadar doğru bir şekilde hesaplayabiliyor ve Rüz-nameh diye ·isimlendiriyorlar' (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1, 35).18Bu tanınmışlığından dola}'l RGzname, M. D'Ohsson tarafından Tab/eau General de l'Empire Otto­man adlı eserinde 1787 }'llında yeniden yayımlanmıştır.19

Eserin orijinal nüshası: Tal'at, Felek-i Türk!, ni. 29/2. Tahminen h. 1200 }'llında istinsah edilmiştir.20

4. Şerh-i Ruzname

Türkçe bir eserdir. Mehmed Darendevi'nin bu eseri henüz ince­lenmemiş astronomiye dair bir başka eseridir. Muhtemelen bu eser. bir önceki eserin yine kendisi tarafından yapılmış bir şerhidir. Ese­rin bölüm başlıkları şöyledir:

Baloyye-i miftah-ı ruzname.

16 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id= 177

17 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id=l 77; lhsanoğlu, OAlT, 1, 409-410.

18 lhsanoğlu, OALT, 1, 409.

19 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar/makaleler/l.php?id=l77; lhsanoğlu, OALT. I, 295· 296. 406·410; il. 463·465.

20 lhsanoğlu, OALT, I, 410.

Sahife-i şuhur-i Arabiyyi ve Rfimiyye. Sahife-i saat-i şimaliyye ti-ardın ma. Sahife-i saat-i cenubiyye li-ardın ma. Sahife-i saat-i asr-ı sani.

Eserin bulunduğu kütüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:

* Ali Emlri, Takvimler, nr. 22/1. Hicri 13. yüzyılın başlarında is-tinsah edilmiştir.

*Bağdatlı vehbi, nr. 895. Hicri 13. asırda istinsah edilmiştir. *Ankara İl Halk, nr. 504/1. * Atatürk Üniversitesi, SÖ. nr. 18824. Hicri 13. asırda istinsah

edilmiştir. 21

5. et-Tefrika beyne mezhebi' l-müteahhirin ve' l-kudema fi'l-kaziyyetive't-tasdik.

Darendevi'nin mantık ilmindeki önermenin unsurları ile ilgili bu r isalesi, oldukça kısa olduğu için konularında bir bölümleme ya­pılmamıştır. Risale, adını da içeren girişten sonra belirli bir konu tertibi içinde yazılmıştır. Bu konu tertibi, mütekaddimin ve mü­teahhirin mantıkçıların önerme ile ilgili görüşlerini karşılaştırma

imkanı verecek şekildedir. Mesela, önermenin unsurlarının sayısı müteahhirine göre, C)rdından müt

1ekaddimin mantıkçılara göre ve­

rilmektedir. Eserin on bir yazma nüshası ve bir tane de şerhi vardır.22 \

0'3 Diğer Eserleri: l

6. Şerhu'I-Hüseyniyyefi'l-adab.

Darendevi'nin bu eseri, Hüseyin b. Abdullah el-Antaki (ö. 1130117 18)'ninel-Adabü'l-Hüseyniyye (Sahafiye-i Osmaniye Mat­baası, İstanbul 1316) adlı münazaranın kurallarını anlatan ilm-i adab dalındaki eserinin şerhi niteliğindedir. Süleymaniye Kütüpha­nesi, Hasan Hüsnü Paşa. nr. 1478'de kayıtlı bir nüshası bulunmak­tadır. Bu şerh üzerine Haşiye'alôşerhi'l-Hüseyniyye (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2968) adlı bir haşiye yazılmıştır.23

7. Risale fi hall-i müşkilatımebahisi't-ta'rif.

Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 449/007'de kayıtlı­dır. Darendevi, bu risalesinde kelamcıların temyize dayalı tarif an­layışlarını ve filozofların mahiyetiesas alan tanımı (hadd) ve betimi (resm) ele almaktadır. Razi (ö.606/1210), Urmevi (ö. 653/1255), Yet (ö. 680/1281), Devvani (ö. 908/1502)gibi kelamcıların görüş­lerini nakletmekte, son bölümde ise Teftazani (ö. 722/1322) ve Cürcani'nin(ö. 816/1413)tanım konusundaki görüşlerini karşılaş-

21 lhsanoğlu, OALT, 1, 409.

7.0TURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Da rendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri

.ili BAKKAL

22 Eser hakkında geniş bilgi için bkz. Eşref Altaş, "Darendeli Mehmed Efendl'nln Risale fi't·

1 tefrika isimli Eseri", MÜIFD, sy. 38, s. 34-40. 361

23 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendl'nln Risôlefi't·tefrika isimli Eseri", .MÜIFD, sy, 38, s. 32. · I

7.otunur.ı

Osmanlı Döneminde

Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

AliBAKl<AL

362

tırmaktadır. 24 ·

8. Ta'lika'ata ta'rifil-imkanil-'ammfi't-Ta'rifütli'l-Cürcani.

Risale fi imkani'I-'ammve't-teliizum (Süleymaniye Ktp.,Re­şid Efendi, nr. 985/40) adıyla kayıtlı olan bu risale, Cürcanl'nin et-Ta'rifat'ında geçen imkiin-ı anım tanımını eleştiren !asa bir risa­ledir.25

9. Mevaddü'l-kaziyye.

Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 449'da kayıtlı bir nüshası vardır. Darendevi bu !asa risalesinde yüklemli önermede konu ve yüklemin; ayrıca olumlu ve olumsuz durumlarına göre yüklemli önermelerin umum-husus ilişkilerini incelemektedir.26

Diirendevi'nin bu eserleri dışında Beyzavi ve Zeriıahşerl gibi müfessirlerin bazı ayetlerin tefsirlerine haşiye ve taliklerini içeren çeşitli tefsir çalışmaları da vardır. Tefsirle ilgili risaleleriyle birlik­te, Arap dili, mantık, kelam, astronomi gibi bazıaJanlara dair farklı konulardaki görüşlerini içeren !asa risaleleri, Resail-i Darendfadıyla Halil b. Ali b. Eyyııb tarafından Darendevi'nin ölümünde.n yaklaşık 13 yıl sonra, yazımı 1165/1752 yılında biten bir mecmuada _!op­lanmıştır.27

0.j 2. Muhammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevi (XII./XVIII. asır)

2.1. Hayatı

Nisbesinden anlaşılacağı üzere Muh.ammed b. İsmail ed-Daren­devi Malatya'nın Darenqe ilçesindendir. Kendisini "eş-Şiikid (eş­Şehir)bi-İmiimi's-Sultanl (=Sultanın İmamı unvanıyla meşhur olan zatın talebesi)"28şeklinde tanıtmasından, zamanında padişah imam­lığında bulunan bir zatın talebesi olduğu söylenebilir. Yine Risale fi Ma'rifeti'l-Alat isimli eserinin mukaddimesindeki " ... Bu fakiri üsta­dın ile hayır-duadan feriimfış etıneyeler ... " sözünden yola çıkarak, onun Muhammed b. Ömer ed-Darendevi'nin .(ö.1152/1739) tale­besi olduğımu söylemek mümkündür.29Zira Muhammed b. Ömer'in yukarıda açıklandığı üzere padişahın hazine hocalığını (Hiice-i Ha­zine-i Hümayfın) yaptığı bilinen bir husustur.

Astronomiye dair iki eseri olan Muhammed ed-Darendevi'nin hayatı haklanda elimizde başkaca bilgi yoktur.

24 Altaş. "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risii/e fi't-tefrika isimli Eseri", MÜİFD, sy. 38, s. 33.

25 Altaş, "D;ıre!l!!eli Me!ımed Efendi'ni!l Risiife fi't-tefrika !sinı!i Eseri", MÜİFD,şy, 38, s. 33.

26 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risô/eji't-tefrika isimli Eseri". MÜİFD,sy, 38, s. 34.

27 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risii/efi't-tefr;ka İsimli Eseri", MÜİFD, sy. 38, s. 34.

28 !hsanoğ!u, OAlT, il, 519.

29 lhsanoğlu, OALT,11, 519.

2.2. Eserleri

ı. Risfile fi Ma'rifeti'l-AıatliEvkati's·Salat:

Eser Türkçe olup üç sayfadan ibaret bir risaledir. H. 1202 yılı ci­varında istinsah edilmiştir. Günümüze tek bir nüshası ulaşmış olan risale Kandilli Rasath~nesi, nr. 2/2'de kayıtlıdır.30

2.Risali fi Ma'rifeti'l-AıatliEvkati's·Salat.

Yukarıdaki risale ile aynı adı taşıyan eser Arapça yazılmıştır. Yu­karıdaki eserin ya Arapçası veya onun Arapça bir özeti olmalıdır. Kandilli Rasathanesi, nr. 2/3'te kayıtlı olan eser ı202·yı1ı civarında istinsah edilmiştir.31

03 3. Rakim Darendevi

Müelliflerin hayatı ile ilgili eserlerde Rakim Darendevl'nin bi­yografisine rastlanmamaktadır. Nisbesinden anlaşıldığı kadarıyla Malatya'nın Darende ilçesindendir. Ayrıca Rakim (=rakamcı) mate­matikçi olması hasebiyle ismi değil lakabı olmalıdır:

Rakim'in Suver-i Erkam (=Rakamların Şekillen) isimli bir mate­matik kitabı bulunmaktadır. Türkçe ile yazılmış olan eserin günü­müze sadece bir adet yazma nüshası ulaşmıştır. Bu nüsha, Seyyid İbrahim adlı biri. tarafından 124 7 cbmaziyel evvel'inde Yozgat' ta is­tinsah edilmiŞtir. On iki yapraktan ibaret olan bu eser şu anda Milli Kütüphane, nr. A, 4140'ta kayıtlıdır.32

03 SONUÇ

Muhammed (Mehmed) b. Ömer b. Osman ed-Darendevi el-Ha­nefi (ö.1152/1739) ve Muhammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevl (XII./XVIII. asır) Osmanlı döne~inde 18. asırda yaşamış Darendeli astronomi alimlerindendir. İkincisi'Muhammed'in, birinci Muham­med'in öğrencisi olduğu anlaşılmaktadır. Bir matematik alimi olan Rakim Darendevi'nin ise 19 asrın başlarında yaşamış olduğu tah­min edilmektedir.' Bunlar arasında özellikle ilk alimimiz Muham­med b. Ömer'in ayrı bir yeri vardır. Onun sadece astronomi alanın­da değil Arap dili, mantık, kelam gibi farklı alanlara dair farklı konu­lardaki görüşlerini içeren birçok risalesinin olduğu bilinmektedir. Bizim maksadımız sadece astronomi ve matematik bilginlerini tes­pit etmek ve bu alandaki eserlerini kısaca tanıtmak olduğu için, bu zevaıtın diğer alanlardaki çalışmalarına fazla temas edilememiştir.

Muhammed Darendevi, yaşadığı dönemde, Batı' da dahi bilinen ve bazı eserleri Latinceye tercüme edilecek derecede çalışmalarına

30 İhsanoğlu, OAlT, 11, 519.

31 lhsanoğlu, OAlT, 11, 519.

32 Elaneleddinİhsanoğluve.dğr.,Osman/ı Matematik literatürü Tarihi, lslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmalan Merkezi (IRCICA), İstanbul 1999, il, 565.

7. 0TURUM

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri

Ali BAKKAL

1 363

1

7.0TURUM

'osmanlı Döneminde Eser Veren Darendeli

Matematik ve Astronomi

Bilginleri

AliBAKIU\L

değer verilen önemli bir aslrnnomi bir bilgindir. Tek başına bu özel­liği dahi hakkında detaylı incelemeler yapılmasını gerektirmekte­dir.

Birkaç makalenin dışında Darendeli bilginler hakkında ciddi bir çalışma yapılmadığını söyleyebiliriz. Oysa bu bilginler, haklarında birkaç doktora çalışması yapılacak kadar önemlidir. Yapılacak çalış­malar sadece onların şahısları ve eserleriyle sınırlı kalmamalı, bun­ların Osmanlı kültür hayatı içindeki değerinin de tespit edilmesine çalışılmalıdır. Osmanlı Devleti'nin gerileme dönemine girdiği hak­kında genel bir kanı varken, Darende gibi bir doğu kasabasından yeni astronomiyi destekleyen, ama en azından astronomiyle ilgili eserler veren bilim adamlarının yetişmesi Osmanlı bilim ve kültür tarihi açısından incelenmeye değer bir husustur. Bu gerçeklik, geri­leme! kavramı konusunda da yeni şeyler söylemeyi gerektirir.

Bu üç bilginin Darendeli oluşu Malatya ve Darende için önemli bir iftihar vesilesidir; şehrin kültürel zenginliğinin farklı bir yanıdır.

Bu zenginliğin ortaya çıkmasında tebliğimizin onemli bir katkısı olacağı kanısındayız. Ancak çok daha derin ve detaylı-.çal!şmalara

ihtiyaç vardır. Ayrıca Malatyalılar özellikle Muhammed b. Ömer'in ismini bazı önemli mekanlara vererek onu manen yaşatmakla mü­kellef olduklarını bilmelidirler. "Kökü mazide olan ati" kimliği, ta­rihsel ve kültürel belleğimizin ortaya Çıkarılmasını ve ona sahip çıkmamızı gerektirir. Bu hususta başta İnönü Üniversitesi olmak üzere, Valilik ve Belediye gibi kamµ kuruluşlarına önemli görevler düşmektedir. Malatya'nın vakıf ve kültür dernekleri de bu görevden kendilerini azade sayamazlar.

Bize .göre Malatya' da yapılması gereken önemli faaliyetlerden biri de Muhammed Darendev1 adına bir bilim müzesinin kurulması bir gerekliliktir.

03 KAYNAKÇA Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim (Genişletilmiş 4. Baskı),

İstanbul 1982.

Altaş, Eşref, "XV!ll. Yüzyıl Ecziiü'l-kaziyye Risaleleri ve Darendeli Mehmed Efendi'nin Risale fi't-tefrika beyne mezhebi'/- . mütealıhirfn

ve'l-kudemô.fi'l-kaziyyeve't-tasdfk İsimli Eseri", Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 38s. 25-40. İstanbul 2010.

Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-iirifin ve esmiiu'l-müellifin ve asiiru'l­musannifin, İstanbul 1951-1955.

Bakkal, Ali, İslô.m Astronomi Tarihi (Yayınlanmamış kitap çalışması).

364 1 Bir -Atilla ve Kaçar - Mustafa,"Rubu' Tahtası", Türkiye Diyanet Vakfı 1 İslam Ansiklopedisi {DİA) c. XXXV, s . ı 79-184, İstanbul 2008.

http:/ /www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /1.php?id=l 77

İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim, Nesil Yayınları, İstanbul 2003.

İhsanoğlu, Ekmeleddin - Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat -Akpınar, Cemil - Fazlıoğlu, İhsan, Osman iz Astronomi Literatürü Tarihi, I-ll, İsliim Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), İstanbul 1997.

İhsanoğlu, Ekmeleddin - Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat, Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), İstanbul 1999.

Kehha!e, Ömer Rıza, Mu'cemü'/-Müellifin, Beyrut 1957-1961.

Unat, Yavuz, "Çağdaş Astronominin Türkiye'ye Girişi'; Türkler, Ankara 2002, XIV, 906-914.

7.0TURU~I

Osmanlı

Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik

ve Astronomi Bilginleri

ı\llDAl(lv\L

1365 1