Genel Yay›n S›ra No: 152‹stanbul Barosu MÜBADELE ve RUHBAN OKULU ‹STANBUL BAROSU YAYINLARI ‹stiklal Caddesi Orhan Adli Apayd›n Sokak Baro Han Beyo¤lu / ‹stanbul

Genel Yay›n S›ra No: 1522009/18

Cep Kitapl›¤›: XLIXISBN No: 978-605-5614-07-2

Yay›na Haz›rlayanAv. Celal Ülgen - Av. Coflkun Ongun

KapakCan Eren

Kapak Foto¤raf›

Lozan Mübadilleri Vakf› Arflivi

Tasar›m / UygulamaReferans Ajans

Tel: +90.212 347 32 47e-mail: [email protected]

Bask›Sanat Matbaac›l›k

Medya ve Reklam Hizm. San. Tic. Ltd. fiti.Hattat Halim Sokak No:13

Balmumcu - Befliktafl / ‹stanbulTel: +90.212 267 04 23

e-mail: [email protected]

Birinci Bas›m: Ekim 2009

‹stanbul Barosu Yönetim Kurulu Karar›yla 2.000 adet bas›lm›flt›r.

‹stanbul Barosu

MÜBADELE ve

RUHBAN OKULU

‹STANBUL BAROSU YAYINLARI‹stiklal Caddesi Orhan Adli Apayd›n Sokak

Baro Han Beyo¤lu / ‹stanbulTel: (0212) 251 63 25 (pbx)

Faks: (0212) 293 89 [email protected]

‹Ç‹NDEK‹LER

B‹R‹NC‹ BÖLÜM

Bireysel, Toplumsal

ve Hukuksal Aç›dan Mübadele

Yay›n Kurulu’ndan .................................... 9

Av. Hüseyin Özbek .................................. 11

Av. Muammer Ayd›n ................................ 11

Prof. Dr. Engin Berber .......... 18 - 57 - 58 - 68

Taner Baytok ..................................... 29 - 63

Çimen Turan ..................................... 39 - 65

Turgay Bostan ................................... 47 - 72

‹K‹NC‹ BÖLÜM

1844’den Günümüze

Heybeliada Ruhban Okulu

Av. Hüseyin Özbek .................................... 79

Av. Muammer Ayd›n ................................ 79

Prof.Dr. Mümtaz Soysal ................... 87 - 130

Prof.Dr. Sibel Özel ..................101 - 130 - 134

Yi¤it Bulut ............................ 120 - 129 - 132

‹stanbul Barosu

Panel

B‹REYSEL TOPLUMSAL ve

HUKUKSAL AÇIDAN

MÜBADELE

‹stanbul Barosu Orhan Adli Apayd›n Konferans Salonu

29 Haziran 2009

YAYIN KURULU’NDAN

‹ki farkl› konuyu ele alan bir kitaplakarfl›n›zday›z. Konular farkl› ancak birbirleriyle olanba¤lar› bak›m›ndan bir bütünsellik içeriyor.

Lozan Antlaflmas› sonras› Türkiye ileYunanistan aras›nda yap›lan anlaflma çerçevesindeiki ülkede farkl› etnik yap›daki insanlar, yaflad›klar›topraklardan ayr›larak bir baflka ülkeye göç etmekzorunda kald›lar.

Ac›lar, özlemler, umutsuzluklar...

‹ki tarafta da derin ac›lar yafland›, kolay de¤ildido¤up büyünülen yerlerden göç etmek; yeni birdünyada yeni bir hayat kurmak…

Kurtulufl Savafl›’n›n sürdürüldü¤ü y›llardaAnadolu’da yaflayan Rumlar, iflgalci Yunanordusunu alk›fllay›p kimisi onlar›n saf›nda silahl›mücadeleye giriflirken, Rumeli’de yaflayan Türkler,kendilerini bekleyen gelece¤e odaklanm›flt›;Rumlar›n aksine hiç biri yaflad›¤› ülkeye silahdo¤rultmam›flt›.

Yine de keflke hiç kimse yerinden yurdundanayr›lmak zorunda kalmasayd›. Etnik farkl›l›klarayr›flmaya, bölünmeye neden olmasayd›. ‹nsan öneç›ksayd›; ‹nsanl›k kazansayd›...

Mübadelenin tüm yönleri bu kitapta uzmanlar›taraf›ndan ayr›nt›lar›yla ele al›nd›.

Heybeliada Ruhban Okulu da ABD ve AB’nindayatmas›yla aç›lacak gibi görünüyor. Bu okulunhukuki durumu da yine uzmanlar›nca irdelendi.

Meslektafllar›m›z›n bu kitapla her iki konuda daarad›klar›n› bulacaklar›na inan›yoruz.

Yeni bir yay›nda buluflmak umuduyla…

Av. Celal ÜLGENYay›n Kurulu Baflkan›

AÇILIfi

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK

‹stanbul Barosu Yönetim Kurulu Üyesi

De¤erli konuklar, sevgili meslektafllar›m;‹stanbul Barosu olarak bir etkinlikle yinekarfl›n›zday›z:

Mübadele deyince bu bafll›k eksikgelebilir, belli bir anlam ça¤r›fl›m› yapmaya-bilir, ama de¤erli kat›l›mc›lar›n sunumlar›ylaherhalde mübadelenin tarihsel perspektifi,kronolojisi, bugün için tafl›d›¤› anlam çeflitliboyutlar›yla de¤erlendirildi¤inde ortaya çokdaha derinli¤ine, çok daha çerçeveli bir sonuçç›kacakt›r. Ben de¤erli Baflkan›m›z› Aç›flkonuflmas›n› yapmak üzere davet ediyorum.Buyurun Say›n Baflkan.

Av. MUAMMER AYDIN

‹stanbul Barosu Baflkan›

Öncelikle herkese hofl geldiniz diyorum,hepinize sevgi ve sayg›lar›m› sunuyorum.De¤erli meslektafllar›m, k›ymetli panelistler,‹stanbul Barosu’nun hep fark›ndal›k yaratt›¤›günceli takip eden panellerinden birine dahahofl geldiniz.

Geçti¤imiz hafta Ruhban Okulu’yla ilgilibir panelimiz vard›. Konu günceldi, o güncel-lik içerisinde aynen tart›fl›lmaya devam edili-yor. Zaten ‹stanbul Barosu da daima önemlive güncel olan konularda hep hukuki zemindekalarak bilimsel tart›flmalarla konulara

aç›kl›k getirir. Nitekim o günden bugüneRuhban Okulu’yla ilgili Say›n Ertu¤rulGünay’dan tutun da di¤er birçok yetkili deaç›lacak diyor. Zaten biz aç›lmas›n demiyoruz,yasalar ortada, yasalara uygun flekildedavran›l›rsa Ruhban Okulu da aç›labilir, herfleyi hukuki zeminde görmek ve hukukizeminde tart›flmak ve sonuçta da hukukunüstünlü¤ünü eyleme dönüfltürmek gerekir.Bu anlamda ‘mübadele’ye de yine bu hukukiperspektiften bakt›¤›m›z› bir kez daha ifadeetmek istiyorum.

Son günlerde üzerinde çokça konuflulan,dizilere, romanlara, bilimsel araflt›rmalarakonu olan ve farkl› aç›lardan farkl› flekillerdede¤erlendirilen bir konuyla, mübadelekonusuyla karfl›n›zday›z. Kurtulufl Savafl›sonras›nda Lozan görüflmeleri henüz sonuç-lanmadan 24 Temmuz 1923 tarihindenyaklafl›k 6.5 ay önce bir protokolle sa¤lananmutabakat sonucunda oluflan Türk-Yunankarfl›l›kl› nüfus de¤iflimi konusunu, yani di¤erad›yla mübadeleyi burada de¤erli panelist-lerin de¤erli görüflleriyle de¤erlendirmekgerekti¤ini düflünüyoruz.

Lozan Konferans› sürerken 30 Ocak 1923tarihli Türk ve Rum ahalisinin mübadelesinedair “mukavelenamenin” Türkiye ile Yunanis-tan aras›nda imzalanmas›yla karfl›l›kl›de¤iflim yasall›k kazan›r. Buna göre 1 May›s1923’te bafllayacak karfl›l›kl› de¤iflme ‹stanbulRumlar› ve Bat› Trakya Türkleri istisna olmaküzere ülkemizdeki Rum OrtodokslaraYunanistan’daki Müslüman Türk nüfusunukapsayacakt›r. Çünkü Anadolu’nun iflgalindeOsmanl› ülkesinde yaflayan Osmanl›

12 ‹stanbul Barosu Yay›nlar›

Devleti’nin vatandafl› olan Ortodoks dininemensup baz› Rumlar 35.000 kiflilik bir kolor-du teflkil edecek ölçüde “Küçük AsyaSavunma Örgütü” ad› verilen birlikleAtatürk’ün katiller sürüsü olarak tan›mlad›¤›iflgalci Yunan ordusunun hizmetine girerler.Yine Karadeniz Bölgesi’nde yaflayan Rumlar›nbir bölümüyse asla gerçekleflmeyecek birPontus hayali u¤runa say›s› 30 000’e ulaflansilahl› çeteler oluflturarak yurttafl› olduklar›ülkeye, ulusa ve insan›na karfl› isyanakalk›fl›rlar. Yaflan›lanlardan dolay› bu süreçteoluflan karfl›l›kl› güvensizlik zaferden sonraRumlara göçten baflka bir seçenek b›rak-mam›flt›r. Bu nedenle de çerçevesi yukar›daanlat›lan biçimde çizilen protokolle 1923-1927 y›llar› aras›nda mübadele uygulan›r. Busüreç içinde Yunanistan’dan ülkemize yak-lafl›k 468.000 Müslüman Türk, Türkiye’denYunanistan’a ise 1.200.000 Ortodoks Rumzorunlu göçe tabi tutulur.

Yunan Baflbakan› Venizelos’unTürkiye’den gelen mübadilleri yerlefltirmepolitikas›n› aç›klarken söyledi¤i önemli bir sözvar, onu sizlerle paylaflmak istiyorum, bumübadeleye nas›l bakt›klar›n› göstermekbak›m›ndan gerçekten önemlidir: “BüyükYunanistan’›n y›k›lmas›ndan sonra ülkemizins›n›rlar›n› ancak Makedonya ve Bat› Trakya’y›yaln›z siyasi de¤il, etnik bak›mdan da Yunantopra¤› olarak güçlendirerek güvenceye alabili-riz” biçiminde ifade edilen bu tümce Yunantaraf›n›n iskan stratejisini de net olarakortaya koymaktad›r.

Anadolu’nun çeflitli yerlerinde iskânedilen örnek köyler, iskân edilen mübadiller

Bireysel, Toplumsal ve Hukuksal Aç›dan Mübadele 13

için Bursa, ‹zmir, Denizli, Mersin, Uflak veSamsun’da örnek yerleflim yerleri ve köylerinfla edilir. Mübadiller ülkemizde geldikleriyöredeki tar›msal üretime uygun özelliklertafl›yan yörelere yerlefltirilmeye çal›fl›l›r. Vatanbilip yüzy›llarca yaflad›klar› atalar›n›nmezarlar›n›n bulundu¤u, kuflaktan kufla¤asay›s›z an›n›n toprakla, co¤rafyayla kaynafl-t›¤›, do¤as›yla, havas›yla, kurdu, kufluylabütünleflti¤i topraklar›ndan kopar›l›p hiçbilmedi¤i bir yöreye zorunlu yerlefltirilmenintrajedisini, travmas›n› her iki taraf›n insanlar›da fazlas›yla yaflad›. Yeni kuflaklara nakledi-len ‘vatana özlemi’ yüklü an›lar›n süreç içindemasals› ö¤elerle bezenerek mitoslaflmas› do¤alkarfl›lanmal›d›r. Yeni co¤rafyaya al›flman›nzorlu¤u yan›nda geride b›rakt›klar›n›n bellek-lerde ölünceye de¤in silinmeyen tortular›n›nverdi¤i ac›lar da elbette her iki taraf için de birinsanl›k trajedisidir.

Dönemin bir zorunlulu¤u olarak gündemegelen uygulanmas› birkaç y›l› alan mübade-lenin sonucunda her iki tarafa gidenlerin yenivatanlar›na, yeni topraklar›na al›flmas› kufl-kusuz ki, hiç kolay olmam›flt›r. Sonuçta eskivatan›n, eski topraklar›n özlemi kuflaktankufla¤a geçse de yaflan›lanlar›n sonucu olaraktarihsel bir zorunluluk yerine getirilmifltir. Buolanlardan ve yaflan›lanlardan al›nacak çokboyutlu dersler ç›km›flt›r, bunlar tabii kiinsani derslerdir. Konuya dönemin koflulla-r›ndan uzaklaflmadan nesnellikten, tarihseltemelden uzaklaflmadan bakmak ve en bafltada söyledi¤im gibi hukuki yönden bakmakgereklidir diye düflünüyorum.


Sözün buras›nda tam da yeri gelmiflken93 harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’yla bafllay›p 1912-1913 Balkanfacias›yla trajik boyutlar kazanan 1. DünyaSavafl› ve arkas›ndan mübadeleyle devameden evi bark› elinden al›nm›fl, katliamau¤ram›fl milyonlarca Türk’ün yaflad›¤› traje-dinin de unutulmamas› gerekti¤ini bir kezdaha iflaret etmek istiyorum.

Çekilen büyük ac›lar›n yinelenmemesiiçin dönemsel ac›lar›n yaflanmas› bazenkaç›n›lmaz olabilir. Mübadele olay›na da ogünün koflullar›na göre bak›lmas› gerekti¤inidüflünüyorum ve de¤erli konuflmac›lar›m›zkonuya tarihsel, hukuksal ve sosyolojikaç›lardan bakarak de¤erlendirerek ilginçdüflünceleir dile getireceklerine ve bu panelinde bundan öncekiler gibi baflar›l› geçece¤ineolan inanc›m› da bir kez daha yinelemek istiy-orum. Bu panele kat›lan sizlere de bir kezdaha hofl geldiniz diyorum, hepinize sevgi vesayg›lar›m› sunuyorum.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - De¤erli konuklar,Say›n Baflkan’›n özlü ve gerçekten anlaml› birpanorama çizen konuflmas›na teflekkür edi-yoruz. fiu anda ben de¤erli konuflmac›lar›,kat›l›mc›lar› takdim etmek istiyorum. Banagöre en solumda bulunan Say›n Prof. Dr.Engin Berber’in bu Baromuzdaki üçüncükonuklu¤u. Biz dördüncü, beflinci, onuncukonuklu¤unda da kendisini a¤›rlamaktanbüyük mutluluk duyaca¤›z. Prof. Dr. EnginBerber Ege Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dariBilimler Fakültesi Uluslararas› ‹liflkiler BölümBaflkan›d›r. Ege Bölgesi’nin, Ayd›n ilinin


demografik yap›s› 19. Yüzy›l sonu 20. Yüzy›lbafllar›ndaki kompozisyonu aç›s›ndan ‹zmir’intoplumsal, sosyolojik, iktisadi yap›s› aç›s›n-dan çok önemli makaleleri vard›r, kitaplar›vard›r, çal›flmalar› vard›r. Bir baflka boyut daSay›n Berber üniversiteyi Yunanistan’da bitir-mifltir, Bu bak›mdan Yunancaya hâkimiyeti,Yunan kaynaklar›na girmesi ve çal›flmalar›n›nço¤unu da bu kaynaklara dayand›rmas›aç›s›ndan sunumu size hayli ilginç gelecek-tir...

Yine de¤erli dostum Say›n Emekli Büyük-elçi Taner Baytok. Baromuzdaki etkinli¤e buikinci kat›l›m› Taner Baytok’un. Daha önceLozan’la ilgili bir etkinli¤imize kat›lm›fl, çokönemli bir sunum yapm›flt›, bu da kitaphaline geldi. Taner Beyin Do¤an Kitap’tanç›kan “‹ngiliz Belgeleriyle Sevr’den Lozan’aDünden Bugüne De¤iflen Ne Var” konulu çokönemli çok anlaml› içeri¤i olan çok zengin bireserin, çal›flman›n da sahibi. Bunun d›fl›ndade¤iflik ülkelerde ülkemizi Büyükelçi olaraktemsil etti. D›fliflleri Bakanl›¤›’nda çok önemligörevlerde bulundu. Bütün bu akademikbirikimi, diplomatik birikimi ve hayat deney-imiyle karfl›n›zda, o da çok önemli fleylersöyleyecek. Bir baflka özelli¤ini ben takdimetmek isterim; kendisi bizim meslektafl›m›zolup bir hukukçudur. Bir hukukçunun dahukukçu bir ailenin de evlad›d›r Say›nBaytok, kendisine de bu kat›l›m› için teflekkürediyoruz.

Turgay Bostan, TRT yap›mc›s›, birromanc›, sanatç›, araflt›rmac›. Turgay Bostangeçen aylarda bir yay›nevinden ç›kan “SonKrifos” adl› roman›n sahibi, Ötüken


Yay›nevi’nden ç›kan “Son Krifos” adl› romansan›yorum 2008 y›l› sonlar›nda piyasaya ç›kt›,2008 Kas›m›’nda size göstermek istiyorum.Ben roman› okudum, romanla ilgili birde¤erlendirme henüz kaleme alm›fl de¤ilim,ama Gümüflhane ve Trabzon çevresindemübadeleyle sonuçlanan bir süreci IV. MuratDönemi’nden 17. Yüzy›l’›n ilk çeyre¤inden1920’lere 1922’lere kadar bir roman örgüsüiçinde anlat›yor. Çok ilginç bir roman, bu kro-nolojinin d›fl›nda estetik aç›dan da benim çokbe¤endi¤im bir roman, san›yorum romanakonu olan süreçle ilgili bilgiler sunacak.

De¤erli kat›l›mc›m›z Lozan MübadilleriVakf› Yönetim Kurulu Üyesi Say›n ÇimenTuran da bizim toplant› ve panel istemimizikabul etti, kendisine çok teflekkür ediyoruz.Ben Sefer Beyle flu an salonumuzda bulunanLozan Mübadilleri Vakf› Baflkan› SeferGüvenç’le konufltu¤umda kendisinin bu ta-rihte Yunanistan’da olaca¤›n›, bu nedenlekat›lamayaca¤›n›, ama yönetim kurulundanbir arkadafllar›n›n kat›laca¤›n› söyledi.Kendisine çok müteflekkiriz, ama kendisi deburada, bundan da çok büyük bir mutlulukduyduk. Gerçekten baflkan›m›z›n söyledi¤igibi 30 Ocak 1923 tarihli Lozan’dan 6.5 ayöncesi Lozan malum 24 Temmuz 1923’teimzaland›, ama Lozan Anlaflmas›’n›n sonuç-lanmas› ve imzalanmas› beklenmeden bir pro-tokol yap›ld›¤›na göre 30 Ocak 1923 tarihliçok aciliyet tafl›yan bir konu karfl›s›nda ikidevlet Yunanistan ve Türkiye anlafl›yor.Karfl›l›kl› fiilen bafllam›fl olan göçün, hatta otarihlerde hemen hemen 1.200.000 rakam›n›telaffuz etti Say›n Baflkan, 1.000.000 zatenfiilen Anadolu topraklar›n› terk etmifl,


Yunanistan’a göçmüfl, neticede mübadele birhukuki metin, biz bir hukuk kurumuyuz.Hukuk kurumlar›n›n sunumlar›nda vede¤erlendirmesinde hukuk temel al›n›r,hukuk perspektifi temel al›n›r. Böyle uçgörüfllerden veya heyecanlardan, belli marji-nal aç›lardan bak›lmaz. Biz de de¤erlikat›l›mc›larla hukuk perspektifi içinde bukonuyu de¤erlendirece¤iz. Son günlerde bukonu güncel, romanlara, filmlere, dizilerekonu oluyor, röportajlara konu oluyor. Bu ifltabii bu röportaj sahipleri, romanc›lar,hikayeciler, senaryoyu yazanlar›n muhakkakki belli bir perspektifi var, ama hukukla tari-hin, maddi gerçe¤in uyuflumu sonucu ortayaç›kacak tablo önemlidir. Bunun önemlioldu¤unu düflünüyoruz. Ben bu düflünceler-de sözü fazla uzatmadan Say›n Engin Berber’e“Buyurun Say›n Berber” diyorum.

Prof. Dr. ENG‹N BERBER - Say›n Bafl-kan, De¤erli konuklar, ‹stanbul Barosu’nungeçen y›l, Lozan’›n 85. Y›ldönümü nedeniyledüzenledi¤i panele kat›lm›fl ve mübadeleyleilgili yanl›fl bilinen veya görmezden gelinenbaz› konulara de¤inmifltim. Baro bu konufl-mam›, “Dünden Bugüne LOZAN-MONTRÖ veTÜRK BO⁄AZLARI, Seminer Notlar›” (‹stanbul,2009) bafll›¤› alt›nda bast›. Aran›zda geçenseneki paneli izlemeyen ya da SeminerNotlar›’n› okumayanlar olabilir. Bu nedenlekonuflmama, mübadeleyle ilgili yanl›fl bilinenveya görmezden gelinen konular›, daha do¤ru-su iddialar› sizlere an›msatarak bafllamakistiyorum:


1. Say›ca az olan Türk mübadillerin, Rummübadiller kadar s›k›nt› çekmedi¤i.

2. Zorunlu mübadeleyi Türk taraf›n›ndayatt›¤›.

3. Mübadelenin bir “etnik temizlik” ve“etnik ar›nd›rma” projesi oldu¤u.

4. Mübadelenin bir insan haklar› ihlalioldu¤u.

5. Rum mübadillerin terk etti¤i yerleflimmerkezlerinin, mübadeleden önceki ekonomikdüzeylerine ulaflamad›klar›.

6. Türkiye’nin 1920 ve 1930’lu y›llardayaflad›¤› ekonomik s›k›nt›n›n, mübadele ilegiriflimci s›n›f›n› kaybetmesinden kaynaklan-d›¤›.

Esasen, geçen y›l söylediklerimi tekraretmeye niyetim yok. Ancak, ne denli güçlükan›tlara sahip olursan›z olun, az önce dinle-di¤iniz iddialar› gündemde tutan o kadar çokaç›klama yap›l›yor ki, söylediklerinizi yenibilgi ve belgelerle destekleyerek konuflmak veyazmak kaç›n›lmaz hale geliyor. Bu yüzdenakademik nezaketi bir kenara b›rak›yor, sözkonusu iddialar›n ço¤u kas›tl› ve maksatl›d›rdiyorum.

De¤erli konuklar,

Bu iddialar›n sahipleri bellidir: Bazen birsiyasetçi, ço¤u zaman akademisyen, gazetecive baz› sivil toplum kurulufllar›n›n üyeleri.Bunlar›n neye, kime ya da kimlere ve ne içinhizmet ettiklerini bilmiyorum, bilemem.Bildi¤im fley, söyleyip yazd›klar›n›n yurttafl›olduklar› Türkiye Cumhuriyeti’ne ve Türkinsan›na zarar verdi¤idir. Lütfen bir bak›n›z,bir ve alt› numara hariç, di¤erlerinin Türkiye


Cumhuriyeti’ni ve Türk insan›n› san›k sanda-lyesine oturtan iddialar oldu¤unu görmemekmümkün mü? Bu iddialar› dillendirip zararverdi¤inin fark›nda olmayanlar var ise, bun-lar›n aymaz olduklar›n› söylemek zorun-day›m. Bilirsiniz eskiden bu tür insanlaragafil denirdi: Hani flu çevresinde olup biten-den haberdar olmayan insan.

Son bir y›ld›r, medyada yer bulan müba-deleyle ilgili baz› aç›klamalar üzerine konufl-mazdan önce, iki fley yapaca¤›m. ‹lki, zorun-lu mübadeleyi Türk taraf›n›n dayatt›¤›nailiflkin, asl› astar› olmayan (iki numaral›) iddi-ayla ilgili bir veriyi dikkatlerinize sunmakt›r.Aran›zda ad›n› duymufl olanlar bulunabilir:Osmanl› diplomatlar›ndan Galip Kemali Bey.Sonradan “Söylemezo¤lu” soyad›n› alm›flt›r.Galip Kemali Bey, Balkan Harbi’nden önce vesonra üç kez, memuren Yunanistan’da bulun-mufl ve Yunanistan Baflbakan› Venizelos ilesamimiyet kurabilmifl bir isimdir. 1919Sonbahar›’nda Venizelos, Paris’ten Atina’yagiderken, Galip Kemali Bey’in izinli olarakbulundu¤u Roma’ya u¤rar ve ‹talyan yetkili-lerce a¤›rlan›r. Galip Kemali Bey, “Bafl›m›zaGelenler, Yak›n Bir Mazinin Hat›ralar›,Mondros’dan Mudanyaya 1918–1922” bafll›kl›kitab›nda (‹stanbul, 1939), Venizelos’laRoma’da nas›l görüfltü¤ünü flöyle anlat›yor:“Senelerce Yunanistan’da kâh dost, kâhdüflman olarak temaslarda bulundu¤um veflahsen aram›zda büyük ve karfl›l›kl› bir itimatve dostluk hissi has›l olmufl bulunan ve bugünParis Konferans›’nda bizim mukadderat›m›zhakk›nda en mühim ve y›k›c› bir rol oynayanbu devlet adam›yla tekrar görüflme f›rsat›n›kaç›rmak istemedim. Onun da beni görmek


isteyece¤ini tahmin etti¤imden, hemen ken-disinden bir mülakat istedim ve 5’te (17.00)oturdu¤u Excelsior Otel’de ziyaretine gittim”.Galip Kemali Bey, 29 Kas›m 1919 tarihindegerçekleflen ve tarihi olarak tan›mlad›¤› bugörüflmenin ayr›nt›lar›n› yazarak, HariciyeNaz›r› Reflit Pafla’ya verilmek üzere Napoli’den‹stanbul’a giden bir dostuna bizzat vermifltir.Galip Kemali ile Venizelos aras›nda gerçek-leflen bu görüflmenin, mübadeleyle ilgilik›sm›n› sizlere aktarmak istiyorum:

(‹zmir’in Yunanistan taraf›ndan hak-s›z yere iflgal edildi¤i ve Türk Milletininbunu kabul etmeyece¤ine cevaben)

V. – Hakk›n›z› müdafaada serbestsiniz.Biz de tabii menfaatlerimizi sonuna kadar, sonfliddetle müdafaa edece¤iz. Yaln›z unutmay›-n›z ki, siz ma¤lup bir milletsiniz. Bunun içinöteki milletler gibi her fleyi isteyemezsiniz.

G.K. – Bu nazariye hiç de do¤ru olamaz.Ma¤lup olmufl bulunmak, hakk›n tan›nma-mas›n› intaç etmez (gerektirmez). Sonra daesasen, biz Yunanistan’la muharebe edip dema¤lup olmad›k ki, böyle bir iddiada buluna-bilesiniz. Bugün mesele, Yunanistan’›n sonupek flüpheli böyle tehlikeli büyük bir gaileyeat›l›p at›lmamas›ndad›r. Siz bu fedakârl›¤›göze al›yorsan›z o baflka. Ben meseleyi insani-yet, flefkat ve yüksek bir noktainazardanmuhakeme ediyor ve diyorum ki: Mademki buiflgalden her iki taraf için çok fena neticelerç›km›fl ve gittikçe bu vaziyet daha ziyadefenalaflacakt›r, o halde mevcut ihtilaflar›esas›ndan halledip bitirelim. Bunun için ise,sizinle 1914 Temmuzu’nda imza ve teati etti¤i-miz Mübadele-i Ahali Mukavelesi ahkâm›n›


(Halklar›n De¤iflimi Sözleflmesi hükümlerini)‹zmir hakk›nda tatbik edelim. ‹zmir’dekiRumlar› al›n›z, bize Makedonya’daki Müslü-manlar› veriniz. (Balkan Harbi’nden sonraadalar› kurtarmak yolundaki mükerrer (birçok)teflebbüslerim muhtelif sebeplerden dolay›akim (sonuçsuz) kal›nca, ileride Yunanistan’›nadalar› Anadolu’daki Rumlar› bafltan ç›kar-mak için bir propaganda merkezi gibi kullan-mamas› için tekmil (tüm) ‹zmir Vilayeti sahilin-deki Rumlar›n Makedonya’ya nakli ve bunakarfl›l›k olarak ayni miktarda Müslüman’›noralardan ‹zmir’e gönderilmesi esas›n› 22. 05.1914 tarihli nota ile Mösyö Venizelos’a kabulettirmifltim. Hatta Venizelos bu mektubunda,Trakya Rumlar›n›n da mübadeleye tutulmas›n›sarahaten (aç›kça) istemiflti).

V. – O mukaveleyi o vakit kabul ettim, zirasizinle o vakit harbetmek istemiyordum. fiimdiise muharebe oldu. Biz de ‹zmir’e girdik. Art›kç›kar m›y›z? Siz de vaktiyle o mukaveleahkâm›n› ne için yerine getirmediniz? Kabahatgene sizde…

G.K. – Affedersiniz ama biz sizinle harbet-medik. O mukavele ise 1924 Temmuzu’nun22’sinde imza edildi, hatta ‹zmir’de muhtelit(karma) komisyon topland›, sonra da umumiharp ç›kt›.

V. – Siz hemen harbe girmediniz. Herhal-de o f›rsattan istifade edilmedi. Bilirsiniz ki,ben vaziyete göre hemen karar›m› de¤ifltiririm.fiimdiki vaziyet art›k bu esas› kabule müsaitde¤ildir. Çünkü ben, idare kabiliyeti olmayanbir devlet hükmü alt›nda art›k millettafllar›m›b›rakmam… (s.s. 158–159).


De¤erli konuklar,

Görüldü¤ü üzere, Lozan müzakerelerin-den neredeyse on y›l önce: 22 Temmuz1914’te Venizelos, ‹zmir ve ‹zmir’e ba¤l›sahillerde meskun Rumlar›n, Makedonya’dakiMüslümanlarla zorunlu olarak mübadeleedilmesini bir mukavele imzalayarak kabuletmifl, hatta Trakya Rumlar›n›n da mübadele-ye dahil edilmesini istemiflti.

‹kinci olarak, yaflad›¤›m bir olay› sizlerlepaylaflmak istiyorum. Baz› ulusal gazetelerde,tatil yap›labilecek yöre ve beldelerimizi tan›tanhaberler ve ulusal bir televizyon kanal›ndaayn› ba¤lamda programlar yapan bir gazete-ci/yap›mc›, Kozbeyli Köyü’yle ilgili bir gazetehaberi yapm›flt›. Bilenler olabilir, Eski Foça’yaba¤l›, Nemrut Körfezi’ni seyreden, temiz hava-s›, flirin insanlar› ve dibek kahvesiyle tan›nanbir köydür Kozbeyli. Bu köy dahil, 19. yüzy›lve 20. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Eski Foça üzeri-ne çok fley yaz›p çizdim. Bunu yaparken, hemeski Türkçe, hem de Yunanca kaynaklar›gördüm. Gazeteci/yap›mc› arkadafl›m›z habe-rinde önce Kozbeyli’yi tan›t›yor, daha sonraeski bir Rum köyü yap›yor ve mübadeleyleboflald›¤›n› yaz›yor. Gerçekte köyün üç mahal-lesi var, bunlardan sadece biri, üstelik nüfus-ça en küçük olan› Rum mahallesi, yani köyünmübadeleyle boflalmas› mümkün de¤il. He-men gazeteci/yap›mc›n›n gazetedeki e-postaadresine bir mesaj gönderdim. Kaynaklar›nKozbeyli’nin nüfusuyla ilgili söylediklerindenhareketle, verdi¤i bilginin do¤ru olmad›¤›n›belirttim. Beni yan›tlad›, tam an›msam›yorumama “hassasiyetiniz için teflekkür ederimmealinde birkaç cümle”. Sevindim, gazetede


yanl›fl›n› düzeltecek beklentisi içindeyim.Ancak olmad›. Bu arkadafl›m›z, binlerceokuyucusunu yan›ltt›¤›n› gayet iyi bildi¤ihalde, hiç utan›p s›k›lmadan baflka yöre vebeldeleri tan›tmaya (!) devam etti, hala daediyor.

De¤erli konuklar,

Burada iyi niyetin olmad›¤› aç›kt›r. Bat›Anadolu k›y›lar›na dizilmifl, yüzü Ege Deni-zi’ne dönük köylerimizi, baz›lar› öyle olma-d›¤› halde, vaktiyle Rum köyüymüfl gibi tak-dim etmenin kime, ne yarar› oldu¤unu sizintakdirlerinize b›rak›yorum.

fiimdi izninizle, son bir y›ld›r, mübade-leyle ilgili medyada yer bulan baz› aç›kla-malar› de¤erlendirmek istiyorum: Milli Savun-ma Bakan› Vecdi Gönül’ün, 10 Kas›m 2008’deTürkiye’nin Brüksel Büyükelçili¤i’nde düzen-lenen Atatürk’ü anma etkinli¤inde, “Ege’deRumlar, Anadolu’da Ermeniler devam etseydi,Türkiye bugün ayn› milli devlet olabilir miydi?”demesi, malumunuz olan iddialar›n sahipleri-ni harekete geçirdi. “Etnik temizlik” yap›ld›¤›;mübadelenin diplomaside lanetlenmifl birsöylem oldu¤u; Birleflmifl Milletler’in mübade-leyi topyekûn reddetti¤i; diplomasiye ra¤men200.000 kifli yaflam›n› yitirdi¤i; mübadeleyüzünden Türkiye’nin sanayileflmesinin yar›myüzy›l gecikti¤i laflar› havalarda uçufltu, saplasaman bilerek ve isteyerek birbirine kar›flt›-r›ld›. Geçen y›lki konuflmamda söylemifltim:Türk ve Yunan halklar›n›n zorunlu mübadele-si, ne sosyolojik ne de hukuki bak›mdan etniktemizliktir.

“Etnik”, Yunancada “ulus” anlam›na gelen“ethnos” sözcü¤ünden gelmekte olup “›rki”


sözcü¤ü ile eflanlaml› kullan›lmaktad›r.Mübadele ile Türkiye’ye gelenlerin tümü ›rkibak›mdan Türk olmad›¤› gibi, Yunanistan’agidenlerin tümü de Yunanl› de¤ildi. Yunanis-tan’a gidenler içinde, Orta Anadolu’nunTürkçe dilli H›ristiyan nüfusu ile Do¤uTrakyal› Gagavuzlar gibi Türk olanlar veörne¤in bir miktar Çerkez vard›. KezaTürkiye’ye gelenler içinde Arnavut, Boflnak,Pomak ve Çingeneler bulunmaktad›r ki, bun-lar›n ortak özelli¤i Müslüman olmalar›d›r.

Öte yandan “etnik temizlik” ibaresi, 1990’l›y›llar›n bafl›nda, S›rp faflizminin Yugoslav-ya’n›n da¤›lma sürecinde, Müslüman Boflnak-lar› topluca katletmesini anlatmak için kul-lan›lm›flt›r. Uluslararas› hukuk lisan›na1990’larda girmifl bir ifadeyi, 1920’li y›llarda,tamamen hukuki bir zemin üzerinde gerçek-leflen mübadele için kullanmak, sosyal bilim-ci bir akademisyenin kaç›nmas› gereken hata-lardan biridir. Yani bugünün de¤er vekavramlar›yla dün aç›klanamaz, aç›klanma-mal›d›r (Retrospektif tarih yaklafl›m›) diyo-rum. Bunu yapmak hiç kuflkusuz, kas›tl› vemaksatl› bir pozisyon al›flt›r. Zorunlu müba-dele için yap›labilecek en do¤ru tan›m bizce,Türkiye ve Yunanistan’da meskûn Rum-Ortodoks nüfusla Müslüman nüfusun, biranlaflma temelinde ayr›flt›r›lmas›d›r.

Türkiye ile Yunanistan, mübadeleye temelolan 30 Ocak 1923 tarihli sözleflme ve pro-tokolü imza ettiklerinde, Birleflmifl Milletleryoktu. Geçen y›lki konuflmamda belirtmifltim.Lozan Konferans›’nda Türk ve Yunan taraf›na,“az›nl›klar›n çabuk ve etkili olarak mübadeleedilmesini” öneren Norveçli diplomat Dr. Nan-


sen olmufltu ki, kendisi Konferansta, döneminen büyük uluslararas› örgütü MilletlerCemiyeti ad›na konuflmufltu. Yani o y›llardahalklar›n mübadelesi, diplomasinin d›fllama-d›¤› bir uygulamayd›. Örne¤in, Osmanl›Devleti ile Bulgaristan aras›nda imzalanan1913 tarihli bar›fl anlaflmas›, Türk ve Bulgarnüfusun karfl›l›kl› ve gönüllü mübadelesineiliflkin bir protokol içeriyordu. Birinci DünyaSavafl›’ndan sonra Bulgaristan’a imza ettirilenNeuilly Bar›fl Anlaflmas› da, Bulgaristan ileYunanistan aras›nda karfl›l›kl› ve gönüllü birmübadele öngörmekteydi.

Mübadele s›ras›nda 200.000 kiflinin yafla-m›n› yitirdi¤i iddias›n›n ise, elle tutulur hiçbiryan› yoktur. Bu iddiay› destekleyen belge yada belgeler nerede? Bu güne kadar görmedik,bundan sonra da göremeyece¤imize eminim.

De¤erli konuklar,

Mübadeleye konu olan nüfusun Türki-ye’den göç etmesi, iki farkl› süreçte olmufltur.Önce, Yunan Ordusu Anadolu’yu boflalt›rken,yani 1922 Eylülü bafl›nda, iflgal bölgesi içindeyaflayan 1.000.000’a yak›n Rum Türkiye’denayr›lm›flt›r. 30 Ocak 1923 tarihli sözleflme veprotokolün imzalanmas›ndan sonra ise,yaklafl›k 200.000 kifli. Bu ikinci süreçteTürkiye’den ayr›lanlar›n önemli bir k›sm›n›,Orta Anadolu’da meskûn Türkçe dilli H›ris-tiyanlar oluflturmaktayd›. Dönemin TürkBaflvekili Rauf Bey’le Hariciye Vekili ‹smetPafla’n›n, “Türk-Ortodokslar›” dedi¤i bu insan-lara “yönelik ciddi bir fliddet var” oldu¤u vekatledikleri iddia edilmektedir. E¤er böyleolsayd›, bunlar›n hiçbirinin Yunanistan’avaramam›fl olmas› gerekirdi. Hâlbuki tam


tersi oldu¤unu yazan Yunanca kaynaklar var.Bunlar›n isimlerini, Türk Tarih Kurumu’nundüzenledi¤i, “80. Y›l›nda 2003 PenceresindenLozan” bafll›kl› sempozyuma sundu¤um birbildiride yazm›flt›m (dipnot 11), arzu edenlerbakabilir.

Bu 200.000 rakam›n› telaffuz eden beye-fendi, Rum mübadillerin say›s›n› da1.500.000’e ç›karm›fl. Sanki bir aç›k artt›rma-day›z. El insaf! Bak›n›z bu konuda en sa¤lamveri kayna¤›, 1928 y›l›nda yap›lm›fl Yunanis-tan nüfus say›m› sonuçlar›d›r. Buna göre,1928 y›l› itibariyle Yunanistan’da, mübadil vegöçmen olarak toplam 1.221.849 kifli bulun-maktayd›.

Mübadeleden ötürü, Türkiye’nin sanayi-leflmesinin yar›m yüzy›l gecikti¤i iddias›nagelince, daha 1930’lu y›llarda, birinci befly›ll›k sanayi plan› çerçevesinde yap›lanlar niyegörmezden geliniyor? Belli bafll›lar›n› saymakistiyorum: Eskiflehir fieker (1933); Turhalfieker (1934); Bak›rköy, Konya-Ere¤li, KayseriBez (1934); ‹zmir Kâ¤›t ve Karton (1936),Karabük Demir ve Çelik (Temel atma/1937);Ere¤li Bez (1937); Gemlik ‹plik (1938) veBursa Merinos (1938). Bunlar fabrika de¤ilmi? Türkiye’nin 1970’li y›llara kadar, sanayi-leflme konusunda hiçbir fley yapmad›¤›/yapa-mad›¤› ön kabulü hangi belge ve bilgiyedayan›yor? Bak›n›z Korkut Boratav, geçensene 12. bask›s›n› yapan Türkiye’de ‹ktisatTarihi 1908–2007 kitab›nda, “sanayi kesimi,cumhuriyet tarihinin bundan sonraki hiçbirdöneminde, 1930–1939 y›llar›n›n ortalamabüyüme h›z›na ulaflamayacakt›r” diye yaz-maktad›r (s. 71).


Yeri gelmiflken, Vecdi Bey’in sordu¤usorunun yan›t›n› vereyim, yani “Ege’deRumlar, Anadolu’da Ermeniler devam etseydi,Türkiye bugün ayn› milli devlet olabilir miydi?Hay›r, olmazd›, olamazd›. Rumlar ba¤lam›n-da nedenini aç›klayay›m: ‹stisnalar elbettevard›r ama Osmanl› uyru¤undaki birçok Rum,Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›ndasavafla dökülen anlaflmazl›klarda, ya YunanOrdusu’nun hizmetine girmifl ya da askerkaça¤› olmufltur. Bu durum, Kurtulufl Savafl›s›ras›nda da de¤iflmemifltir. Bat› AnadoluRumlar›ndan askerli¤e elveriflli olanlar›n ço¤u,Trakya ve ‹stanbul’da yaflayan birçok soydafl›gibi, ya Türkiye’yi iflgal eden Yunan Ordusu’naasker yaz›lm›fl ya da “Küçük Asya Savunmas›”(Mikrasiatiki Amina) isimli milis örgütünekat›lm›flt›r. Dünyan›n neresinde olursa olsun,bu tür bir eylemin suç ve failinin de vatanhaini oldu¤u aç›kt›r.

De¤erli konuklar,

Milli bir devlet ulusa, yurttafllardanoluflan bir ulusa gereksinim duyar. Ço¤uon y›llard›r Yunan milliyetçili¤ine hizmet eden,Yunan ulusal kimli¤i edinmifl Osmanl›Rumlar›n›n, Yunan iflgal döneminde olup biten-lerden sonra, Türkiye Cumhuriyeti’ninsad›k yurttafllar› olmas› ve kendilerini buyeni Türk devletiyle özdefllefltirmelerimümkün de¤ildi.

Neden oldu¤u derin ac›lara ve karmafl›ksorunlara ra¤men mübadelenin, o döneminkoflullar› içinde bulunmufl en uygun çözümoldu¤unu bir kere daha söylemek isterim.Bunu daha önce söyledi¤imde, arkadafl›moldu¤unu zannetti¤im ‹stanbullu bir Rum,


mübadeleyle ilgili görüfllerin paylafl›ld›¤› birinternet sitesinde “az›nl›klar›n sürülmesini iyive yararl› buldu¤umu ve etnik ar›nd›rmay›savundu¤umu ileri sürerek”, faflist oldu¤umimas›nda bulunmufltu. Üzülmüfl ve bu kara-çal›c›ya hak etti¤i cevab›, Karadeniz Araflt›r-malar› Dergisi’nin 17. say›s›nda vermifltim.Ancak yak›n geçmiflte ülkemin Baflbakan›,mübadeleyi faflistlik olarak de¤erlendirince,ne yalan söyleyeyim karaçal›c› oldu¤unubelirtti¤im bu ‹stanbullu Ruma, biraz haks›z-l›k etti¤imi düflünüyorum.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Say›n Berber’e busunumu için çok teflekkür ediyoruz.

Ben ikinci s›radaki konuflmac›m›za he-men zaman›ndan çalmamak için buyurunSay›n Baytok diyorum.

TANER BAYTOK (Emekli Büyükelçi)-‹stanbul Barosu’nun Say›n Baflkan›, BarolarBirli¤i Baflkan Yard›mc›s›, çok muhterem din-leyiciler, insanl›k tarihi pek ac› ve trajik göç-men ve az›nl›k hikâyeleriyle doludur. Keflkehiç olmasa, bunlardan pek ço¤unu yurtd›-fl›nda yaflarken bizler de flahit olmak, görmekf›rsat›n› demeyece¤im, ama bahts›zl›¤›n›yaflad›k. Bunlardan birini izin verirseniz sizeanlatmak istiyorum. Ben Brüksel’de görevlioldu¤um bir s›rada NATO delegasyonumuzagiderken Yunanistan üzerinden geçip Sela-nik’ten Üsküp’ten arabayla ailemle birlikteeski topraklar›m›z› görmek için devam etmekistedik. Selanik’i tutamad›m, çünkü 1980’liy›llarda bir seyahatti bu, o s›ralarda da helebir de elinde Türk diplomatik pasaportu olan


birisini gümrükte yakalad›klar›nda eziyetetmek için, h›nçlar›n› almak için bir f›rsatararlard›. Gümrükte ifl uzay›nca benimSelanik’i tutmam mümkün olmad› ve denizkenar›nda bir sayfiye kasabas› veya sayfiyeköyünde durduk. … o motele girip, akflam›geçirmek istedik. Köy kahvesinin bahçesindeotururken Belçika plakal› araba, geldiler………dediler…… Ben de eflime döndümTürkçe “gidelim buradan, bofl yere vakit har-camayal›m, akflam geliyor yollarda kalaca¤›z”dedim. O dakikaya kadar bize hiç ilgi göster-meyen, bir köflede âdeta kendi dünyas›n›yaflayan bir ihtiyar Türkçeyi duyunca f›rlad›kalkt› yerinden geldi. “Oy k›zanlar, sizTürksünüz de niçin haber vermiyorsunuz?”dedi ve bir soydafl›m›z oldu¤unu anlad›k.“Hadi bakal›m, burada otele gidilmez” dedi vebizi evinde misafir etti. Benim küçükhikayelerim aras›nda beni en çok etkileyen,çok enteresand›r bas›lan, yay›nlanan buhikaye internette de en çok ilgi uyand›ranhikayelerden biri olsa gerek, çok yorum al›yor.

Evine gittik, var›n› yo¤unu, yar›mekme¤ini bizimle paylaflan bir ihtiyar zavall›ç›rp›n›yor. “Gazete var m›?” diye sordulard›,k›zg›nl›¤›mdan yok dedim. Me¤er gazeteninsokulmas› da yasakm›fl, ben de orada gazeteyibizden al›p da kendi okuyacak diye vermedimgümrükte, gazeteleri verdi¤im zaman her-halde o ihtiyar soydafl›ma yapabilece¤im enbüyük iyili¤i yapt›¤›m› gördüm. Üzerlerinekapanarak Dersaadetten haber geldi diyemüthifl bir vakar içinde, çekti¤i ›st›rab› içineat›p hâlâ vatan sevgisiyle dolu oldu¤unu gös-terir bir flekilde her söyledi¤i laf› k›z›yla “bakne diyor” deyip de¤erlendirdi. Akflam saati


12.00 ettik. 12.00’de kap› çald›. ‹htiyar kap›yagitti bu saatte beni kimse aramaz diye, amatelaflla döndü geldi: “K›z›m flunlara bak ne di-yorlar anlam›yorum” dedi. K›z› gitti, oteliayarlad›k misafirleri ver otele koyabiliriz di-yorlar. Kovalad› onlar›, fakat benim dikkatimiçeken husus bu ihtiyar soydafl›m›n Yunancaanlamamas› oldu. “Sen Yunanca bilmiyormusun? Bunca senedir bu topraklardas›n,burada yafl›yorsun” dedim. Cevab› bugündahi hat›rlad›¤›m zaman tüylerimin ürperdi¤ibir cevap oldu: “O¤lum iflgalin bu kadar uzunsürece¤ini nereden bilebilirdim?” ‹flte az›nl›kolmak budur.

Bir de göç hikâyem var, izin verirseniz 20dakikam›n içinde kalmak flart›yla ondan dabahsedece¤im. Çünkü eminim ki, de¤erliarkadafllar›m zaten bu konunun her yönünüen güzel flekilde irdelediler ve irdeleyecekler.Ben gençli¤imde Fransa’da otostop yaparkenda¤›n tepesinde bir yerde güneflin alt›nda birgeçen olsa da beni alsa diye bekliyorum. Uzunsüre bekledim kimse geçmedi, s›rt çantam›,hurcumu bir kenara koydum üzerinde ayy›ld›z olan afla¤›daki bir çeflmeye indim, oradabiraz yüzümü y›kad›m. Birden k›smetiminaç›ld›¤›n› gördüm, bizim hurcun bafl›ndak›yameti kopar›yor adam›n birisi, korna üzeri-ne korna. Ç›kt›m hemen kofltum, belli ki bizebir k›smet ç›km›flt›. Bindim arabaya, arabayabiner binmez “Türk müsün?” diye sordu.“Türküm” dedim. Eflini göstererek: “Anlatöyleyse buna Bursa’daki fleftalilerin kafambüyüklü¤ünde oldu¤unu anlat” dedi. BuTürkiye’den ayr›lmak zorunda kalm›fl, bizehâlâ sevgiyle yaflayan bir Ermeniydi ve ogurbet y›llar› onu yurtd›fl›nda yaflaya yaflaya


topraklar›ndaki fleftaliyi kafas› büyüklü¤ünegetirmiflti gözünde büyüte büyüte. Bu dabenim dünyamda ac› bir göçmen hikayesiolarak kalm›flt›r.

Bizim Orta Asya’dan ç›kan ecdad›m›zViyana kap›lar›na kadar girmifl, KuzeyAfrika’y› boydan boya geçmifl Fas’a kadar,güneye vurmufl Arap ülkelerini bitirmifl, ArapYar›madas›’n›n dibine vurmufl. Bu kadarbüyük bir imparatorluk elbette çökerken deçok gürültü ç›kar›r. Hele bu ülke bir de sonyerleflme yeri olarak bütün göç yollar›n›n tamortas›ndaki Anadolu’yu seçerse onun için göç-lerin ac› hat›ralar›n› yaflamak, az›nl›k olman›n›st›rab›n› çekmek Türk olman›n âdeta birparças›d›r, kaç›namazs›n›z. Kim ister göçhayat› yaflamay›? Kim ister az›nl›k olmay›,ama bu Türkiye için, Türk insan› içinkaç›n›lmaz bir olayd›r. Bu olay üstelik bizimbafl›m›za çok ac› vermifltir. Bizim uzanabil-di¤imiz Balkan ve biraz Balkan ötesi ülkeler-den yok ediliflimiz veya sürgün ediliflimiz ifltebu kitab›n yazar› Justin Mc Carty .......(55.45)bir Türk de¤il, bat›n›n medeni sözümonaülkelerinin önce K›r›m Harplerini, 93 Harple-rini, daha sonra Balkan Harplerini bunlar›nçok öncesinde Yunan Mora’ya kadar indi¤imizbir savaflta Yunanistan’a ba¤›ms›zl›k verenhareketlerini ne flekilde yürüttüklerinin engüzel örne¤ini bu kitapta bulursunuz. Bukitab›n bafll›¤› “Ölüm ve Sürgün”dür. BalkanHarplerinde Türkün tek flans› Anadolu’yakaçmak olmufltur. Anadolu’ya sürgün edil-mek olmufltur. Onun ötesinde baflka seçene¤iyok, ölmek. Tarihin kaydetti¤i en kanl›savafllara maruz kalm›flt›r. Bu insanlarölürken bir tek kifli yaz›k oldu dememifltir,


müstahak buna, bu buna müstahakt›r, bubunu çekecektir, yoksa bafl›m›n derdidirgözüyle bak›lm›flt›r. ‹nsan haklar› savunucu-lar› buralardan gelmektedir. fiimdi bu bitmifl,bu da yetmemifl, Balkan Harpleri de yetmemifl‹stiklal Savafl›, Dünya Harbi bitmifl, DünyaHarbinde yenik ülkelerin hepsine iyi kötü birmuameleye maruz tutmufllar, ama Türkiye’ye,Türk insan›na, Osmanl›ya, Müslüman Os-manl› Devleti’ne lay›k gördükleri mezalim yoketmek olmufltur. Kendileri önce Sevr’le bafla-ramay›nca bunu, Türk’ün savaflmadan kabuletmeyece¤ini anlay›nca bu sefer baflvurduk-lar› yol orada aportta bekleyen Yunanl›y› üze-rimize salmak olmufltur.

Aziz dinleyiciler, Türkiye’nin kazand›¤›‹stiklal Savafl› bizim aç›m›zdan ölüm kal›mmücadelesini kazanmakt›r, ama bizim zaferi-miz o rahmetli çok sayg›de¤er büyü¤ümüzGalip Kemali Söylemezo¤lu’na söylendi¤i gibibiz bir savafl kaybetmedik, biz bir imparator-lu¤u çökerttik. Bizim ‹stiklal Savafl›m›z ‹ngiliz‹mparatorlu¤u’nun balonunun söndü¤ü olay-d›r. Onun için flu kitap ‹ngiliz belgelerinedayan›r, o Lord Curzon’un Yunanistan yenil-di¤i zaman eline geçse Yunanistan’› bir de odövecek: “Be kepaze herifler, biz size bu kadargüvendik, koca ‹mparatorlu¤u sizin s›rt›n›zayükledik, rezil rüsvam›z› ç›kard›n›z, Allahcezan›z› versin” diye bir dövmedi¤i kalm›flt›r.Çünkü o zafer Osmanl›’n›n bir küçücük k›v›l-c›m›n›n ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nu y›kmaolay›d›r. Yunanistan’a karfl› kazan›lm›fl birzafer olay› de¤ildir. Bu harekat s›ras›nda yinebu kitaptaki vesikalardan ö¤rendi¤im, bukitab› yazmak bana çok fley ö¤retmifltir.Çünkü biz tarih yaratan bir milletiz, ama tarih


yazan bir millet de¤iliz, kendi tarihimizi heponun bunun yazd›klar›ndan okuyoruz. Ben debunu ‹ngiliz vesikalar›ndan okudum. Atatürk:“Ordular ilk hedefiniz Akdeniz’dir ileri” diyor.‹ngiliz Büyükelçili¤i’nin telgraflar›nda acabaikinci hedef ne, ne geliyor? Bu soru varkafalar›nda. Bunu bizim pek az, pek endertarih yazarlar›m›zdan kaç kifli dikkat etmifltirde, yazd›¤› kitaba bunu koymufltur? Bir fleydaha var; Sar› Pafla Anadolu’ya ç›kt›. MustafaKemal Atatürk 19 May›s 1919’da flimdi yeniyeni modalar ç›kt›, Vahdettin yollam›fl da, obilmem ne yapm›fl da, öbürü karfl›lam›fl bun-lar›n hepsi hikaye, bir adam›n tek bafl›na ken-disinin verdi¤i kararla ç›kt›¤› gün bununfark›na varan ‹ngiliz’dir. Böyle bir harp ki,Yunan ordular› içimize girdi¤i zaman H›ris-tiyan diye Türk soyundan olmayan bir toplumkapitülasyonlarla, d›fl destekle fl›mart›lm›fl,tepeme ç›kar›lm›fl bir toplumun fertleri f›rsatgeldi diye yakama yap›fl›yor. Siz zannediyormusunuz o arkas›na baka baka Anadolu’yuterk etmek mecburiyetinde kalan Yunanordusu Ankara’ya do¤ru ilerlerken sadece okopiller geldi savaflt›? Her tarafta, Anadolu-nun dört bir taraf›na serpifltirilmifl benimaleyhime çal›flan insanlar, ben bunlarla m›beraber yaflayacakt›m? Bunlar m› benimendüstrim, keflke gitselerdi de Yunanistan’ayard›m etselerdi de, yerlerde sürünen o Yuna-nistan flimdi baflka fley olsayd›. Ekonomimgeri kalm›fl, benim milletim geri kalm›fl.“Göçmen Kufllar” diye bir Frans›z›n veya‹ngilizin yazd›¤› çok güzel bir kitap var, gidi-yor Girit Adas›’na buradan giden Yunanl›lar,hor görüyorlar tabii. Bir de yiyecek s›k›nt›s›var. Çünkü buradan kaç›p giden Yunanl›lar›n


büyük bir ço¤unlu¤u ya kad›n ya çocuk, amaöbür tarafta öbürleri hepsi bizim taraf›m›zdanesir al›nm›fl, tutulmufl. Ekin zaman› geliyor,alelacele Yunanistan’›n Venizelos’un ve onundümen suyundaki Lord George’nin, hangisihangisinin dümen suyundad›r hiçbir zamananlamad›m, ama birbirlerinin ayn› yola gittik-leri muhakkak, onlar›n alelacele bizim ‹smetPaflam›z, ‹smet Paflam›z›n baflkanl›¤›ndakiTürk delegasyonu gidiyor esir mübadelesikonusunu konuflaca¤›z diye, ahali mübadele-si konuflulmaya bafll›yor. Onu planlam›fl, onugetirmifller. Var burada, vaktinizi almamakiçin, sizi onunla meflgul etmemek için oku-muyorum. Bütün hedef mübadele olacak,çünkü orada Yunanistan’›n burada kalm›flAnadolu’dan giden yahut kendi adamlar› olanbilmem kendi fleyleri ifle yarayacak adamlarburada kalm›fl. Apar topar hemen hattasadece bu de¤il, mübadele anlaflmas›n› de¤il,bu uzuyor diye Türkiye’yle Yunanistan herkonuda ikimiz aram›zda anlafl›p atal›m imzay›diyor. Bu olay sanki Türk-Yunan olay›ym›flgibi oraya getirmek istiyor Venizelos ve onunkuyru¤undaki Lord George ve Lord Curzon,biz buna hay›r diyoruz, ama mübadele mi di-yorsunuz? Tamam bizim de zaten iflimizegelen bir fleydir. ‹smet Pafla’n›n çok dirayetlehareket etti¤i yerlerden biri buras›d›r ve bun-lar bir hâlâ o en zay›f anlar›nda bile Megali‹dea kafalar›nda yemifller daya¤› Mora’da,Mora’ya kadar sürülmüfller, istiklallerinekavuflmufllar. fiimdi de bekliyor adamlar hakl›olarak, Ankara’dan at›ld›k, ama herhalde‹stanbul’u biz alaca¤›z diye, yenildiklerizaman bile kafalar›nda, onun için ‹stanbul’uhariç tutal›m diyorlar. O da onlar›n fikridir,


ama Bat› Trakya’ya karfl›l›k kals›n onlardeniliyor. Onlara kals›n dememizin sebebibenim baz› Say›n Hocam›n tek tek isimlerinisöylemiyor, ama her okudu¤u fleyde gözümünönüne geliyor onlar› yazanlar› çok iyitan›yorum, ortal›kta onlar geziyor flimdimaalesef, bunlar›n hepsini biliyorum. Onlar‹stanbul’u ihya edecekler, bunlar kendi ülke-lerine gitti¤i zaman kendi milleti taraf›ndanhor görüldü arkadafllar, bunlar›n hepsiniMora’da flimdi hâlâ öyledir, Türkolimanidirliman›n ad›, orada bunlar hâlâ rembetikoçalar, meyhane iflletir, müzikleriyle onu bunuesrarlar›yla uyuturlar ve bu mu kal›p daTürkiye’ye fayda sa¤layacak?

Bak›n, bu anlaflma yap›ld›. Fakat buanlaflma bittikten sonra da durmaz, bizim deen zay›f taraf›m›z o kadar ›st›rapla zatenburalara gelmifliz ki, anlaflmaya att›k birimzay› bitti, kurtulduk. Adam bu sefermübadele anlaflmas› arkadafllar ne zamanyürür? ‹yi niyete dayanarak yap›l›rsa yürür.Bunlar daha anlaflman›n yap›ld›¤› gün niyet-lerinin ne oldu¤unu ortaya koymufllar,dedi¤im gibi ‹stanbul Rumlar› hemen katakul-li bir dalavere ‹stanbul’da oturuyor gösteriyorherkesi, bafl› çok baflar›l›d›r. Bak›n, bizim ogelen bir fley daha söyleyeyim, lütfenflafl›rtmas›n, onlardan 1 milyon gitmifl, bizden500 bin gelmifl falan yok böyle bir fley, beniminsan›m zaten Balkan Harpleri s›ras›ndakaç›p gelmifl, elinde bir tek elbisesini bilegetiremeden gelmifl, bir sandalyesini bilegetiremeden gelmifl. Vard›r içinizde bu benimkonufltu¤um konular› yaflayan, anas›ndan,babas›ndan sabahtan akflama kadar dinle-yenler vard›r. Bir toplu i¤ne getirememifl, ama


çocu¤unu getirememifl, ama oradan burayagelenlerin hepsine Allah raz› olsun, Türkinsan›n›n flefkatli eli uzanm›fl. O zamanlardaatefl olsa cürümü kadar yer yakan bir K›z›layonlar›n hepsini bar›nd›rm›fl, yaflatm›fl, yiyecekhemen on bölgeye ay›rm›fl, hadi siz bu tarafa,siz tütüncüsünüz, siz çiftçisiniz bunlarabakm›flt›r. ‹çine, toplumuna, kardefline sahipç›kar gibi sahip ç›km›flt›r, çünkü kardeflbilmifltir. Birinci fley bu, hepsini ‹stanbullugöstermeye kalkm›fllar.

Daha yapt›klar› her harekette oldu¤u gibibu mübadele anlaflmas›n›n suyunu ç›karmakiçin ifllememesi için ne laz›msa ellerindengelen her fleyi yapm›fllard›r, ama bir tek bude¤il, Lozan Anlaflmas›’yla silahs›zland›r›lm›fl,Yunan Adalar›n›n flimdiki hali nedir? Baflar›l›oluyor, pefline gidiyor, bildi¤ini okuyor, edep-sizlikle elde ediyor. Bunlar ac› de¤il, dahaac›s› var çünkü, bir de benim bu memleke-timde baz› kimseler haks›zl›k olmufl Türkiyegeri kalm›fl, niçin öyle yapacakm›fl›z, böyleyapacakm›fl›z diye ortaya ç›kt›klar› zamanbunu affetmek herhalde mümkün de¤ildir.

Mübadele Anlaflmas› -veya Sözleflmesi-30 Ocak 1923’te yap›ld›¤› zaman bahsetti¤imYunan numaralar›ndan biri de o gündenbugüne gelen Yunanistan’da Türk diye bir fleyyoktu ki, ama sizin e¤er 600 senelik impara-torlu¤unuz kendisini Müslüman imparator-lu¤u diye tan›t›r da Türkü saray›na almaz,kad›n›n› erke¤ini sadece hor kullanmak, birde savafllar›nda asker olarak kullan›rsa tabii oda size al›flmad›¤› laf› Türkü bilmem neyivuruyor. Diyor ki, Türk diye bir fley yok, bun-lar›n hepsi Müslüman, zaten yar›s› Çingene,


yar›s› Pomak, M›s›r’dan gelmifl bilmem ne varbunlar›n içinde, Halay›klar var, bilmem nevar. Ne demek Türk, Türk diye bir fley yok.Radyosunda arkadafllar flimdi Müslümancahaberler dinlediniz diye neflriyat yap›yor.Nedir Müslümanca Allah aflk›n›za? Türkkelimesinden o kadar nefret edip o kadar uzakdurmak istiyor ki, cunta zaman›nda oldu¤u‹skeçe Radyosu devletin radyosu, Yunandevletinin radyosu “flimdi müslümanca haber-leri dinlediniz” diyor. “Türkçe haberleri dinledi-niz” dememek için bu kadar komikliklerevaracak haller var ve Türk de¤ildir, ama öbürtaraftan bak›n istatistiklerine Bat› Trakya’da-ki Türk nüfusu diye yaz›yor. Ne zamanyaz›yor? Türk nüfusu azd›r, yar›s› fleydir,bilmem nedir diye. Bazen birisi ç›k›yor, birD›fliflleri Bakan› Papandreu diyor ki ”Biztan›yoruz, var, evet, do¤ru, hakl›s›n›z, Türknüfus var”. Türk olsa ne olur, olmasa ne olur?Ad›n› koydu¤unuz fley, daha do¤rusu siz onaTürk deseniz ne olur, demeseniz ne olur oadam kendini Türk bildikten sonra, o adam›ncan›na okusan›z Türklü¤ünden vazgeçmedi¤isürece siz ona Türk deseniz ne olur? ‹flinenteresan taraf› Milletler Cemiyeti var. Onunraporunda Türk nüfusu diye geçiyor. Ondansonra Helsinki ‹nsan Haklar› Raporu’nda“Türk Yunan Mübadelesi” diye geçiyor. Yanikimse yemiyor, onun için hiç dert etmeyelüzum yok, oradaki Türk dese de oluyor,demese de oluyor. Biz onun ne oldu¤unu çokiyi biliyoruz.

Ayr›ca o kadar çok yanl›fl var ki, deniliyorki, bu anlaflma Müslüman denildi. Peki,anlaflman›n içinde 3. ve 5. maddelerde “Türknüfusu” diye geçiyor. Hiç üzerinde durmaya


de¤mez. Bütün mesele iyi niyet, ama zamanzaman, s›k s›k veya her zaman Türk düflman-l›¤›yla e¤itiminde büyümüfl insanlar›n sabah-tan akflama kadar niyeti e¤er kötü tecelli eder-se kötü geliflirse o insanlar›n hal ve tav›rlar›da hep ona göre oluyor ve sizi elbette hiçbiryere götürmüyor. Onun için ben Baflkan›-m›z›n talimat›na uyup sözümü burada kesiyo-rum, inflallah bundan sonraki k›s›mda dahabaflka fleyler de söyleme f›rsat› bulurum.

Ç‹MEN TURAN - (Lozan Mübadilleri Vakf›)Hepinize merhaba. Önce bu konuda bir paneldüzenledikleri için ve bizim Vakf› da davetettikleri için de¤erli Baro Yöneticilerineteflekkür ediyorum. Vakf›m›z›n Genel Sekre-teri Sefer Güvenç yurtd›fl›nda olacakt›,Yunanistan’da olacakt› bugünlerde, esasolarak o davetliydi bu panele, ama Sefer arka-dafl›m›z yurtd›fl›nda olaca¤› için mecburenben görevlendirildim. Sefer arkadafl›m›zYunanistan’daki programa gitti ve erkendöndü. Kurtulufl Savafl›m›z zaman›nda da…… Yunan ordusuyla birlikte Anadolu’dakiRum Ortodokslar›n›n, Rumlar›n bir k›sm›ordunun pefline tak›l›p Yunanistan’a zatengitmifller 1 milyon civar›ndaki bir k›sm›, amaYunanistan s›n›rlar› içinde kalm›fl olanbölgede kimi say›lara göre 400.000, kimisay›lara göre 500.000, 600.000 diyenler devar Müslüman Türkler de kalm›fl. BüyükMübadele dedi¤imiz olay Lozan Bar›fl Konfe-rans› zaten büyük Bat›l› devletlerinYunanistan’la Türkiye aras›ndaki iliflkilerigelifltirmek üzere düzenledikleri bir konfer-ans, Lozan Bar›fl Konferans›’nda hemen


kararlar al›n›yor ve Yunanistan’da kalanMüslüman Türk nüfusun yeni TürkiyeCumhuriyeti s›n›rlar› içine, yeni Türkiyes›n›rlar› içinde kalan Rum Ortodokslar›n›n daki, 1 milyonu zaten gitmiflti daha önce,Yunanistan’a gönderilmesine karar veriyorlar.Tabii, Rum Ortodokslar›n buradan gidifliböyle bir anlaflma zeminiyle yap›lm›fl fleylerde¤il, pald›r küldür böyle çok huzursuzluklarç›k›yor ve bir günde Çeflme’den Sak›z Adas›’nabirkaç gün içinde, hatta bir haftada filan40.000 kiflinin kaçmak zorunda kald›¤›mübadeleye iliflkin kitaplarda anlat›l›yor.Mesela, yine Kurtulufl Savafl›’n›n son hafta-lar›nda Kemal Ar›’n›n verdi¤i say›lara göre‹zmir’den 5 hafta içinde 263 bin RumOrtodoks kaç›yorlar, gidiyorlar. Bunlar tabiiiki tarafta da çok ac› çekilmifl olaylar.

Mübadele tabii ki iki ülke için de uygunbir çözümdü, yani ciddi akademisyenler bunuçok rahat söylüyorlar, bunun nedenlerini deaç›kl›yorlar. Yunanistan için çok uygun birçözümdü, çünkü topraklar›na y›¤›lan 1 mil-yonu aflk›n insana yer yurt bulmak, ifl bul-mak zorundayd› Yunanistan, yani o insanlarsokaklarda yat›yordu. fiöyle düflünelim;Yunanistan’›n o zamanki nüfusu zaten 4-4.5milyon civar›nda, hatta 4 milyonu fazlaaflm›yor bile. 1 milyon gibi bir nüfus geliyor4 milyonluk bir ülkeye, bugün için düflünün;Türkiye’ye 15-20 milyon civar›nda insan›ngelmesi demektir bu. Yunanistan çok zordurumda, o yüzden mübadeleyi istiyor. Ayr›caYunanistan sadece bu taraftan gidenlerinde¤il, kuzeyden Bolflevik Devrimi yap›l›ncaoradan gelen Ruslar›n ve Bulgarlar›n dahücumuna u¤ram›fl, ayr›ca Yunanistan da bu


ulus devletini daha homojen bir hale getirmekistiyor. Türkiye’de de asl›nda böyle bir niyetvar. Türkiye içinde bunlara çok benzer sebe-plerle uygun bir çözüm tabii biri Türkiye’dengönderilen Rumlar›n yerine Müslümanlar›ikame ederek ülkede nüfus aç›s›ndan dahahomojen bir yap› oluflturmak istiyor Türkiye;nitekim Lozan dönüflü ‹smet ‹nönü “müteca-nis yeknesak bir vatan› bu anlaflmayla kur-duk” diyor. Bizim o zamanki genç TürkiyeCumhuriyeti kurucular› da böyle düflünüyor-lar.

Türkiye’nin bir amac› daha var; Yunanis-tan’da huzursuz olan bir Müslüman kitle var,Müslüman Türk kitle var, onlar› da biran öncekurtarmak istiyor. O zamanlar hem Yunanis-tan için hem Türkiye için bu Kurtulufl Savafl›öncesi, Balkan Savafl› öncesi dönemlerde 19.Yüzy›l’›n sonlar› 20. Yüzy›l’›n bafllar›ndabüyük bat›l› devletler Yunanistan’a veTürkiye’ye içlerindeki az›nl›k haklar›n› savun-mak bahanesiyle çok müdahalede bulunuyor-lar. Dolay›s›yla az›nl›klar›ndan kurtulursa buülkeler bat›l› devletlerin müdahalelerinden dekurtulacaklar›n› düflünüyorlar. O aç›dan damübadeleyi istiyorlar. Tabii, Türkiye aç›s›n-dan bir de flöyle bir fley var, bu mecliste dedile getirilen bir fley; Türkiye’den gitmifl olan1 milyon Rum Ortodoks’un geri dönmesiniönlemek için de isteniliyor. Mübadeleyleba¤larsan›z onlar geri dönemeyecekler.

Mübadele protokolde flöyle tan›mlan›yor;önce müzakerelerde tart›fl›yorlar “biz nas›l,kimleri de¤iflece¤iz?” ve de sonuçta flöyle birkarara var›yorlar: Mübadele dini temelliyap›l›yor. Yani konufltuklar› dile göre de¤il,


etnik kökenlerine göre de¤il, dini temelleregöre Türkiye s›n›rlar› içinde kalan RumOrtodokslar o tarafa, Yunanistan s›n›rlar›içinde kalan Müslümanlar bu tarafa gönderi-liyor, ama o zaman zaten Osmanl›dan beriböyle Osmanl›n›n eski dönemlerinden beriTürk, yani bir ›rk anlatan bir biçimde bir etnikköken anlatan bir biçimde Türk diye birkavram pek kullan›lm›yor zaten, Türk veMüslüman özdefl kavramlar olarak sankialg›lan›yorlar. Dolay›s›yla Müslüman denili-yor, ama bunu baz› istisnalarla büyük ölçüdeTürkleri kapsayaca¤› da orada planlanm›floluyor. Bu böyle yap›l›yor, dini olarakMüslümanlar› getirelim deniliyor, gelenleriçinde hiç Türkçe bilmeyen Yunanistan’›n bellibölgelerinden insanlar var. Yanya Bölgesi,Girit Bölgesi, Kastorya Bölgesi’nden gelenlerde Müslümanlar, ama Türkçe konuflam›yor-lar, Türkiye’den gidenler içinde de biraz öncekonuflmac›lar de¤indiler hikâyeler halindeonlara, Rumca bilmeyenler var. Dolay›s›ylaçok da böyle çünkü etnisiteyi tan›mlarkenkullan›lan en önemli kavramlardan biri dil,konuflulan dil, ama dolay›s›yla böyle bir istis-nai durum var. Bu kavramlar çok kar›fl›k kul-lan›l›yor.

Ben hemen çok az zaman›m kald› diyedüflünüyorum, bu konuya fazla girmeyece-¤im, ama biz Lozan Mübadeleleri Vakf› olarakilk kuruldu¤umuz y›llardan beri flunu çokkendi aram›zda konufluyoruz: Mübadelebüyük bir olay, hem kapsad›¤› co¤rafya olarakbüyük bir olay, küçük bir alan içinde yap›lm›flbir olay de¤il, hem kapsad›¤› nüfus say›lar›aç›s›ndan çok önemli bir olay, ama bizhat›rlay›n, büyürken tarih kitaplar›m›zda filan


hiç mübadeleden bahsedilmiyordu. Resmisöylemde hiçbir zaman mübadeleye yer veril-miyordu. Neden yer verilmiyordu diye bir soruortaya atacak olursak, çünkü yeni bir ulusdevlet kuruluyor, yeni bir ulus tan›mlan›yor.Mübadeleyi gündeme getirmek bu yeni ulusdevleti söylemi içinde pek yer almamas›gereken bir fley. Mübadeleyi gündeme getirir-seniz tarih kitaplar›nda okutursan›z o zamanflöyle düflünülecek: Bu Anadolu sadeceTürklerin vatan› de¤ilmifl bugüne kadar,demek ki baflkalar› da varm›fl o gönderilenlerRum oldu¤una göre. Mübadeleyi gündemegetirmek bir de flunu hat›rlatacak: Mübadele-den sonra yeni Türkiye Cumhuriyeti’ndebulunmayan topraklar var ve o topraklardaMüslümanlar, Türkler yafl›yormufl. Sonra otopraklar ne olmufl? Kay›p topraklar› gün-deme getirecek. Dolay›s›yla anlafl›labilir birfley bu, zaten ulus devlet kavram› flimdikiSavunma Bakan›’n›n sözünden sonra sözkonusu edildi. Bu 20. Yüzy›l’›n bafllar› dünya-da böyle çok etnisiteli, çok dilli, çeflitli devlet-lerin, imparatorluklar›n ayakta kalmalar›naçok uygun de¤il, dünya konjonktürü böylehomojen bir yap›ya sahip ulus devletlerin esasgündeme geldi¤i ve onlar›n yaflamas›na dahauygun bir ortam olarak görülüyor.

Türkiye aç›s›ndan mübadeleyi gündemegetirmeme konusunda Kemal Ar› flöyle ilginçbir fley söylüyor: “Osmanl›’n›n son dönemiBat›l› büyük devletlerle mücadele içinde geçti.Kurtulufl Savafl› da öyle oldu. ‹lk Cumhuriyetinkurulufl y›llar›nda da bat›l› büyük devletlerlefazla sorun yaflamamas› gerekiyordu gençcumhuriyetin, özellikle Avrupa’da yer alanYunanistan’la da bizi bar›flt›rm›fllar Lozan’›


yaparak, mübadele fazla gündeme gelirse e¤erbu bat›l› devletlere karfl› böyle sorunlar› sankicanland›r›yormufl gibi olur Türkiye Cumhuri-yeti” diye o yüzden de resmi tarihin mübade-leyi biraz üstünü örtmeye çal›flt›¤›n› söylüyor.Tabii Türkiye’de demokratikleflme düzeyinindüflüklü¤üne paralel olarak sivil toplumörgütleri yok, ba¤›ms›z araflt›rma yapan kuru-lufllar ve kifliler yok, o yüzden de mübadelebiraz görmezden geliniyor.

Bir de bir neden daha var, bu mübade-leyle iliflkin okudu¤um fleylerden ç›kard›¤›msonuçlar: Mübadil yerleflim yerlerinde yerliler-le mübadiller aras›nda ç›kan çat›flmalar olduilk y›llarda, baya¤› ciddi çat›flmalar oldu. Buçat›flmalar›n da biran önce bitirilmesi, müba-dillerle yerlilerin kaynaflt›r›lmas› gerekiyordu.Resmi tarih herhalde bu yüzden de mübade-leyi fazla gündeme getirmek istememifltir,ama son y›llarda ‹stanbul Barosu bile müba-dele hakk›nda paneller düzenliyor. Sa¤ olsun-lar, tekrar teflekkür ediyorum. Biz vakf› kur-duk, üniversitelerde daha çok çal›flmalaryap›l›yor. Elveda Rumeli gibi diziler yap›l›yor,mübadele son y›llarda daha çok gündemde,biz de mübadele konusunda daha fazlaaraflt›rma yap›lmas›ndan, böyle panellerdüzenlenmesinden mutlu oluyoruz.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - ‹lk turun sonkonuflmac›s›na geliyoruz. Ondan önce birkaçcümle bir fleyler söylemek istiyorum. Busunumu için çok teflekkür ediyoruz, farkl›boyutlardan Yunanistan ve Türkiye’denmutfa¤›n içinden bir bak›fl getirdi. Bu aradaben de¤erli araflt›rmac›, romanc›, yap›mc›


Turgay Bostan’a cümleyi vermeden önce biriki fleyi dikkatlerinize sunmak istiyorum.

15 May›s 1919’da Yunan ordusu ‹zmir’eç›kt› ve Anadolu iflgali bafllad›. Bu süreçiçinde Ege bölgesi a¤›rl›kl› olmak üzere KüçükAsya Savunma Örgütü adl› bir milis gücü 30bine yaklaflan bir say›da bir milis gücü iflgalidestekleme amaçl› kuruldu¤u gibi de¤erlihocam›z Engin Berber’in belirtti¤i gibi Yunanordusunun do¤rudan emrine giren, silahalt›na al›nan da epeyce Osmanl› Devleti’ninvatandafl› olan, yurttafl› olan, onun pasapor-tunu tafl›yan Ortodokslar oldu. Bunund›fl›nda Atatürk’ün 1927’deki Büyük Nutuk’tabelirtti¤i gibi 25-30 bin civar›nda silahl›Pontus çeteleri, Pontus Devleti kurmak içinda¤a ç›kt›. Anadolu aç›s›ndan bir tablo sun-mak istedim. Peki, 15 May›s 1919’daYunanistan’da tablo nedir? Yunanistan’daRodok’larda, Gümülcüne’de, Bat› Trakya’da,baflka yerlerde da¤a ç›kan Türkler var m›yd›?Çete faaliyetinde bulunup Yunanistan Devle-ti’ne silah çeken Türk ahalisi var m›yd›?Yoktu, farkl› bir tablo var Yunanistanaç›s›ndan ve Türkiye aç›s›ndan çok farkl› birtablo var. Bu tablo göz önüne al›nmazsa çokfarkl› sonuçlara gidilebilir. Bu anlamda döne-min flartlar› içinde ve dönemin tablosunu nes-nel bir biçimde sunmakta yarar var.

Bir baflka konuyu dikkatlerinize sunmakistiyorum; elbette bugünkü Türkiye Cumhu-riyeti Devleti’ne de, Yunanistan’a da düflen ikitaraftaki halklar›, iki taraftaki insanlar› kendiyurttafllar›n› etnik bir husumetten ar›nd›r›l-mas›, etnik bir husumetten uzaklaflt›rmas›,karfl› tarafa ve komfluya karfl› hasmane


duygular tafl›mamas› fleklinde bir kültür poli-tikas› ve e¤itim politikas›n›n uygulanmas›gerekir. Günümüzdeki insan haklar› anlay›-fl›n›n, hukukun, evrensel hukukun gerekleribunu zorunlu k›l›yor, ama ben bir fleyi dikkat-lerinize sunmak istiyorum; Yunan parlamen-tosundan çok yak›n tarihte ç›kan iki yasay›dikkatlerinize sunmak istiyorum. Bu konudahem Türkiye Cumhuriyeti’nin, hem Yunanis-tan’›n bu konudaki sorumluluklar›na özengöstermesinin önemi burada ortaya ç›k›yor.2004 tarihli bir yasadan söz etmek istiyorum.Bunu tabii izin verirse Engin Berber’in geçendönemki sunumundan almak istiyorum:Yunan Parlamentosu 24 fiubat 1994’teMustafa Kemal’in Samsun’a ç›kt›¤› 15 May›sgününü Pontus Soyk›r›m› Anma Günü olarakkabul etti. Böyle bir yasa var Yunanistan’dave her sene e¤er an›t say›s› artmad›ysaYunanistan’da Mustafa Kemal Pafla’n›ndo¤du¤u evin çok yak›n›nda iki Pontus an›t›var, yani Pontus soyk›r›m›n› anma an›t› var.Yine bir baflka 25 A¤ustos 1998’de YunanParlamentosu bir yasa daha kabul etti. Bu 14Eylül gününü Yunan birliklerinin, iflgalciYunan ordusunun kal›nt›lar›n›n en son birlik-lerinin Anadolu’yu terk etti¤i tarih olan 14Eylül tarihini Küçük Asya Helenizm Soyk›r›m›Anma Günü olarak ilan etti. Tabii ki,sözümüzün bafl›nda belirtti¤imiz gibi devlet-lerin bu konudaki husumetten ar›nd›r›c› birbiçimde yurttafllar›n› böyle tarihsel anlamdabar›flç› bir yorumla böyle karfl›l›kl› antipatido¤urmayacak bir kültür ve e¤itim politikas›izlemesi laz›m. Yunanistan’›n son dönemdeyasalaflt›rd›¤› bu iki yasan›n böyle bar›fl vekültür politikalar›yla ne derece uyufltu¤u veya


çeliflti¤ini ben sizlerin takdirine b›rakarakbuyurun Say›n Bostan diyorum.

TURGAY BOSTAN (TRT Yap›mc›s›)-Teflekkür ederim. Say›n Baflkan, de¤erli ko-nuklar; TRT prodüktörünün böyle bir müba-deleyle ilgili konuda ne ifli var diyeceksiniz.Ben de Hüseyin Beye onu söyledim, ne iflimvar, benim bu konuda akademik çal›flmamyok, ama “roman›mdan biraz bahsedip bukonuyu anlat›rsan›z çok iyi olur” deyince gelipbu konuda bugüne kadar karfl›laflt›¤›m olay-lar› sizlerle paylaflmak istedim. Ben Gümüfl-hane’nin Torul ilçesinde do¤dum, oral›y›m.Tabii biz de mübadil olarak veya göçmenolarak oraya gelmiflizdir, ama onunla ilgiliherhangi bir bilgiye sahip de¤iliz ve geneldeTürk insan›n›n böyle bir sorunu var. Kimimizde nereden geliyoruz bunu bilmiyoruz.Çocukluktan beri bu soru hep benim kafam›kurcalam›flt›r. Ailemizin büyükleri, erkeklerözellikle genç yaflta öldü¤ü için bu soruyu çoksoracak kimse de bulamad›m. Amcama birgün sordum: “Amca biz kimiz, nereden geli-yoruz?” “Biz Horasan’dan geliyoruz” dedi veben Horasan’› Erzurum Horasan zannettim.Zaman içinde kendi yöremi tan›mayabafllay›nca en çok dikkatimi çeken fleyleranlam›n› bilmedi¤im yer isimleriydi ve bir süresonra buralarda Rumlar›n yaflad›¤›n› ö¤ren-dim. Gerçi benim bulundu¤um bölge Torulilçesinde bir köprü vard›, onun Giresun taraf›,yani bat› yel olan taraf› tamamen Türk bölge-sidir, yukar›ya olan tarafsa Rumlarla kar›fl›kTürklerin yaflad›¤› yerlerdir, ama yine debirçok yer isminin eski isimlerinin Rumca


oldu¤unu gördüm. Bir süre sonra bu Rumcaisimlerin asl›nda Türkçeye benzedi¤ini de benfark ettim, derken bu merak ben ziraatmühendisiyim, ama tarihi konulara merak›mçok fazla. Konuyu araflt›r›nca asl›nda bu yerisimlerinin bir k›sm›n›n Rumca oldu¤unu,ama bir k›sm›n›n da Türkçe oldu¤unugördük, hatta bunlar› Türkiye Cumhuriyetihükümeti Rumca diye de¤ifltirmifl. Mesela,benim çok yak›n bir köyüm var fiile, birazüzeri Silve bunlar K›pçakçada erkek ad›, amabunlar biri Yüce…… olarak de¤iflti, biriBudakköyü olarak de¤iflti. Asl›nda öz be özTürkçe kelimelerdi.

Biraz afla¤› gittik, Macara diye bir köy var.Oras› Macarlarla bir ilgisi var m› filan derkenbir Çepne afliretinin, bir Çepni boyunun biraflireti oldu¤unu ö¤rendim. Yukar›da annean-nemin köyü Haflliye diye geçiyor, Afll› yineÇepnelerin bir kolunun köyü oldu¤unuö¤rendik ve özellikle yaylalar öz Türkçe isim-lerdi kadinden beri, bunu da sorup sorufl-turdu¤unuzda özellikle Yunanistan’a göçenRumlar›n söyledi¤i fley fluydu: Emevi ve Persak›mlar›na karfl› Türklerle iflbirli¤i yapm›fllarve Türkler Rumlar› korumak ad›na yaylalar›n›otlak olarak Rumlardan alm›fllar. Y›lanl›,Dula¤a, Kad›rga, Erikdeli¤i, Kaz›kdeli¤i gibibu Karadeniz’in meflhur yaylalar› asl›nda birRumca ismi yok, baz› Rumca yaylalar filanvar, ama Rumca ismi yok ve bunun sonucun-da Karadeniz’in asl›nda 1071’den sonra de¤ilde çok daha öncelerden Türkleflmeye baflla-d›¤›n› biz fark ettik. Bu merak giderek artt› veKaradeniz üzerine, özellikle Do¤u Karadenizüzerine bulabildi¤im kitaplar› okumayabafllad›m ve bu tabii çok üzücü olarak söylü-


yorum, çok az kitap ve kayna¤a ulaflt›k. Özel-likle son 10 y›l içinde kitapç›lara gidipbakt›¤›mda Ermeni tehciriyle ilgili an›lar,hat›ralar özellikle kamuoyunda isimleri çokbilinen kiflilerin yay›nlad›¤› kitaplar› gördüm,hatta birço¤unu sat›n ald›m, okudum. Pon-tus’la, yani Karadeniz’le alakal› birkaç kitapbuldum, okudum. Fakat bizim anlatt›¤›m›zhiçbir fley yoktu. Hâlbuki ben yaflad›¤›m yöreolarak bir trajedinin yafland›¤› topraklardabüyüdüm ve çocuklardan beri, dedelerimiz-den, nenelerimizden bir sürü trajedi iflittik.

Benim dedem Rus iflgalinde Niksar’akadar gelmifl ve dönüflünde kar›s›n› ikiçocu¤unu kaybetmifl, yine bekâr olarakoradan dönmüfl. Di¤er babam ki, babam›nbabas› o dedem babam bile görmedi, Ruslariflgalde esir olarak Rusya’ya götürmüfl veyal›nayak kaçarak gelmifl, 2 saat sonra ölmüfl.Sadece bende mi böyle dedi¤im zamanherkese sordu¤umda herkesin asl›nda birhikayesinin ve çok trajik bir hikayesininoldu¤unu gördüm, fakat hiç kimse bunu birflekilde ka¤›da, kaleme dökmemifl, hiçbirflekilde yazmam›fl, çizmemifl veya ses kayd›n›yapmam›fl ve biz sanki bunlar› yaflamam›flgibi haf›zam›z› kaybetti¤imizi gördüm. Bununüzerine az önce de Hüseyin Bey bahsetti, birgün televizyonda Pontus Soyk›r›m› ilan edil-di¤ini izleyince orada horon tepen insanlar›nYunanl› muhtemelen Karadeniz’den göçenRumlar›n bizim Karadeniz’in kemençesiylehoron tepip soyk›r›mdan bahsetmesi can›m›s›kmaya bafllad›. Hüseyin Bey ne kadarsöylese de ben bir romanc› filan de¤ilim, yaniöyle de görmüyorum kendimi, ama birfleylerin yap›lmas› gerekti¤ini de düflünmeye


bafllad›m. Yöremdeki tarih okuyan, edebiyatokuyan kiflilere çok kez söyledim, bir fleyleryap›n, yaz›n flunlar› falan diye, fakat maalesefTamer Bey de söyledi tarih yapan, ama tarihyazmayan bir millet oldu¤umuz için hiç kimsebu konuyu önemsemedi ve bunlar zamaniçinde unutulup gitmeye bafllad›. Bu kitapç›-larda bu Ermeni hikayeleri ve Rum hikayeleri-ni okumaya bafllad›kça ben de bari sen yapdedim ve bugüne kadar iflitti¤im, duydu¤umfleyleri bir kurgu halinde romana dökmeyeçal›flt›m. Tabii, roman bu, bu bir kurgu,benim kurgum, ama içindeki yaflanan hika-yelerin bölük pörçük derlenmifl hikayelerinbirço¤u gerçek ve bunlar›n birço¤u da burayaal›nmam›fl.

Karadeniz, özellikle benim bölgemdekiGümüflhane, Trabzon bölgesindeki RumlarlaTürklerin iliflkilerini anlatan ve bu iliflkilerinsonunda Pontus isyan›na dönüflen yönünüanlat›yorum ben burada, bu Karadeniz’dekibu olaylar› anlamak için oran›n etnik yap›s›n›da çok iyi tartmak ve dökmek laz›m. Bir kereKaradenizli Rumlar›n Yunanl› olmad›¤› kesin,yani Karadenizli Rumlar o bölgenin otoktonhalklar›. Bu konuda araflt›rmac› MehmetBilgin’in “Do¤u Karadeniz Otokton Halklar›”diye bir kitab› olmas› laz›m, o kitaptaKaradeniz’in Otokton halklar›ndan bahsedi-yor ayn› zamanda Ksanofo’nun On BinlerinYürüyüflünde de bahsediyor ve bunlar›nbirço¤unun Yunanl› olmad›¤›n› biz biliyoruz.Yunanl›lar gelmifl bu bölgeye, Ksanofo’nlaberaber gelmifller, bir k›sm› Karadeniz Bölge-si’ni ya¤malamaya gelmifl. O zaman KaradenizBölgesi çok yerleflik bir yer de¤il, zaten t›pk›Kafkasya’ya benziyor. Gelmifl Karadeniz’de


sahile ç›km›fl, halk›n ine¤ini, keçisini, koyu-nunu çalm›fl, Yunanistan’a gitmifl. Yaniya¤maya gelmifl Yunanl›lar, böyle bir iliflkiolmufl, ama yerleflmek için özellikle gelenhemen hemen hiç olmam›fl. Kimler bunlar?‹skitler, ‹skitleri zaten tarihçi olan birço¤unuzbilir, birço¤u Türk bildi¤iniz Sakalar Alp ErTunga Destan›’ndan bildi¤imiz ‹skit dedi¤imiztopluluklar Saka, Sakalar bugün Erzurum’un‹spir ilçesi de bu ‹skitlilerin kald›¤›, Makron-lar, Makron ismini bu halka Helenler veriyor,Kolklar, Diriller ki, benim ilçemin ad›Torul’dur, zaten bu diriller burada yaflam›fl,Dorlar Hint Avrupa ›rk›ndan Hindistankökenli Dorlar, Mosinekler, Kalipler, Tiberen-ler, yani Urartu kal›nt›s›, ‹skit kal›nt›s› halk-lar var. Daha sonra Pontus Devleti kurulu-flundan sonra ve daha sonra Trabzonkomenoslar›yla Helen kültürü egemen halegelmeye bafll›yor. Çünkü t›pk› Kafkas dillerigibi Karadeniz’deki yerel diller de yaz› dilinedökülmemifllerdir. Dolay›s›yla bugün nas›l‹ngilizce moda bir dilse ve herkes bir parça‹ngilizce biliyorsa o dönemde de Grekçe çokciddi bir biçimde kültürel bir hakimiyeti vard›ve k›sa zamanda bu bölgenin halk› bu Grekdillerinden etkilenmeye bafllad›. Helen Kültü-rü hâkim olmaya bafllad› ve H›ristiyanl›kzaten 5, 6. Yüzy›lda geliyor. Özellikle Kapa-dokya bölgesinden gelen keflifller Sümela veGümüflhane’nin Tolu ilçesinde Panadiye Ma-nast›r›’n› kuruyorlar ki, Panadiye Manast›r›Sümela’dan daha eskidir ve burada H›ris-tiyanl›k yay›lmaya bafll›yor ve 1472 ya da1482 y›llar›nda Trabzon’un fethinden sonraTrabzon’daki yerleflik Rumlar›n birço¤u ‹stan-bul’a Fatih taraf›ndan gönderiliyor ve


Karadeniz’de bir Türkleflme süreci bafll›yor.Özellikle Karaman’dan, Konya’dan, Maraflcivar›ndan aileler getirtilip yerlefltiriliyorKaradeniz’e ve baflka yerlerde oldu¤u gibiOsmanl› Devleti kimsenin dinine kar›flm›yor.

Fakat enteresan bir fley oluyor, özellikleTrabzon’un fethinden yüzy›l sonra Gümüflha-ne’nin Kromli, Santa diye bir bölgesi var ki, buisimler çok önemlidir, Gümüflhane, Kromli veSanta çok önemlidir, Trabzon’la Maçka çokönemlidir, Of önemlidir, bir de Samsun’daBafra, Alaçam bu Rum kalk›flmas›nda, Pontuskalk›flmas›nda çok önemli yerlerdir. ÇünküKromli halk› ayn› zamanda Trabzon’dakiyerleflik Rumlar›n da kökenini oluflturmak-tad›r. Trabzon’la çok ba¤lant›l›lard›r. BenKromli ad›n› ilk duydu¤um zaman sordumoral›lara, bu Kromli ne demek? Ço¤u “buradakrom madeni var” dedi. Madencilere sordum,krom madeni yokmufl orada, me¤erseYunancada uçurum anlam›na geliyormufl.Araflt›r›nca insanlar nelerle karfl›lafl›yor. Oras›çok da¤l›k bir bölge oldu¤u için genelliklekaçanlar, devletten kaçanlar, herhangi birflekilde düflmanl›ktan kaçanlar oraya yerlefl-mifller ve orada böyle H›ristiyan bir kültüroluflturmufl, ama böyle çok da H›ristiyan ola-mam›fllar, ama mensubiyet fluuru olarak,Ortodoks olarak kendilerini görmüfller vebunlar o bölgede madenler, özellikle kömürmadeni ç›kmaya bafllad›¤›nda Osmanl› orayamaden eminleri, madenci bafllar› gönderiyorve Türkler, genelde Müslümanlar önemliifllerde çal›fl›rken Rumlar, Ortodokslar basitifllerde çal›flmaya bafll›yor. ‹flçi, kalc›, baltac›,kazmac› gibi böyle daha fley ifllerde çal›fl›ncabir anda Rum’un biri Müslüman oluyor daha


iyi bir ifl elde edebilmek için ve derken h›zlabir Müslümanlaflma bafll›yor. Yani neredeyseo bölgenin -çok büyük bir bölge o bölge-tamam› Müslümanlafl›yor. Papazlar, metro-politler, baflpiskoposluk…… kelime-i flahadetgetiriyorlar filan, fakat Karadeniz halk› örfünebiraz çok ba¤l›, asla gerçek anlamda Müslü-man olmuyorlar. Evlerinin altlar›n› samanl›kveya ah›r gibi yerlerin bir k›sm› veya gizligeçitlerle yap›lan yerlerin bir k›sm›n› flapeleolarak infla ediyorlar, yani evine giriyorsunuzve gizli bir geçitten ki, ben bunlar›n birkaç›nagirdim, hâlâ var, oraya gidiyorsunuz oradaflapel var ve orada tekrar vaftiz, nikâh tören-leri devam ediyor.

Bir süre sonra bu ihtida eden H›ristiyan-lar zenginleflmeye bafll›yor ve madencilikte üstrütbelere gelmeye bafll›yor ve bu giderek deyayg›nlafl›yor, ama kendi aralar›nda birbirleri-ni de çok iyi biliyorlar. Öyle ki, gerçek dön-meyen H›ristiyanlara dahi herhangi bir flekil-de s›r vermiyorlar ve 250 y›l boyunca gizliH›ristiyan olarak yafl›yorlar ve bunu neTürkiye ne de gerçek H›ristiyan’a çakt›rm›yor-lar. Ben bunu ö¤rendi¤im zaman hayretleriçinde kald›m, müthifl bir baflar›, hiçbirTürkün bu ifli anlamamas›, hiçbir Müslü-man’›n fark etmemesi, birlikte yaflamalar›nara¤men H›ristiyanlar›n bile bu ifli çok farketmemesi çok enteresand›. Kendilerini Kirifidiyorlar. Kirifi Kripto kelimesinden geliyor,gizli, gizlenmifl anlam›nda, Krifos da yaniflansl›. Mesela, Turgay bir Krifos dedi¤inizdeTurgay’›n gizli H›ristiyan oldu¤unu anl›yor-sunuz ve bu bir flifre kelime. E¤er sizKrifossan›z Krifostan k›z al›yorsunuz, Krifosak›z veriyorsunuz. Bunun tabii birtak›m komik


örnekleri de oluyor. Müslümanlardan çünkübu baz› papazlar dönünce ihtida edince bun-lar›n bir k›sm› ayn› zamanda molla da oluyor,çok ciddi biçimde Müslümanlara gidip dertle-rine deva ar›yorlar ve Karadeniz’de bu papazmuskas› filan en çok yap›ld›¤› bölge de o böl-gelerdir. Türkler aras›nda müthifl itibarkazan›yorlar. Pehren Molla Süleyman ki, enmeflhurlar›ndan biri Molla Süleyman’d›r. Bubir papazd› ve bunun cenazesi de Trabzon’daçok problem ç›kar›yor, çünkü öldü¤ündebütün Trabzon Metropolithanesine ba¤l› ayn›zamanda, onlar›n müftülü¤ü gibi metropolitbiliyor bunun H›ristiyan oldu¤unu veöldü¤ünde 1827 zannediyorum, H›ristiyanlargeliyor “biz bunu H›ristiyan mezar›na gömmekistiyoruz” diyor. Müslümanlar itiraz ediyor“bizim mollam›z› kimseye vermeyiz” diye birkavga gürültü bafll›yor. Tabii döneminHayrettin Pafla m› bilemiyorum valisi Müslü-manlardan yana tav›r al›yor ve Müslümanmezarl›¤›na gömülüyor. Bu sefer Rumlargidiyor Müslüman mezarl›¤›nda MollaSüleyman’›n bafl›na mum yak›yor, istavrozç›kar›yor. Bunun üzerine Türkler flikayet edi-yor ve bu sefer Rumlar›n Müslümanmezarl›¤›na girmesi yasaklan›yor, ama buy›llarda enteresan bir fley daha oluyor.Bölgenin madenleri ekonomik olmaktan ç›k›-yor, yani art›k bir fley olmuyor.

‹kinci önemli fley, 1821’de Mora ‹syan›ç›k›yor ve bir önemli fley daha oluyor 1830’dada Yunanistan kuruluyor. Bunlar, bu hare-ketler Karadeniz’de ilgiyle takip ediliyor. Özel-likle Rusya’n›n Ortodokslar›n hamisi ilanetmesinden sonra kendisini zaten Rusya’n›nbask›s›yla Yunanistan kuruluyor, Karade-


niz’de de ilgisini gösteriyor. Çünkü Rusya’n›nemellerini biliyoruz, Bo¤azlardan geçip s›cakdenizlere inmek ve Rusya’yla bizim KaradenizRumlar› aras›nda bir iliflki bafll›yor, gidifl-geliflbafll›yor. 1829’da Rusya k›sa süreli¤inde birDo¤u Karadeniz’in özellikle Gümüflhane böl-gesini iflgal ediyor. Bu iflgal esnas›nda bu böl-genin Rumlar› Rus ordusuna k›lavuzlukyap›yor. Fakat Ruslar uzun süre kalam›yor,geri çekilince bu Rumlar›n bir k›sm› Ruslarlaberaber geriye çekiliyor, bir k›sm› Kars’ayerlefliyor, bir k›sm› Batum, Kafkasya veK›r›m’a kadar gidiyor ve Rus-Rum iliflkisiburada bafll›yor ve Ruslar özellikle KaradenizliRumlar› bu tarihten sonra çok iyi kullanmayabafll›yor. Maalesef bunlar tarihlerde çok azyaz›ld› ve bunlar bize ö¤retilmedi¤i için benasl›nda e¤itim sistemimizi bu anlamda çoksorguluyorum. 1839 Tanzimat Ferman› da biruyan›fla sebep oluyor. Çünkü dini haklar veri-liyor ve özellikle Trabzon’daki kromli kökenliRumlar ki, bunlardan biri Rus Konsoloslu-¤u’nda memur olarak çal›fl›yor, bunlar RusKonsoloslu¤u’na tekrar H›ristiyan olmak iste-diklerini söylüyor, Rus Konsolosluklar› veFrans›z Konsolosluklar› bunlara destek olu-yor, fakat ‹ngilizler bu oyunu seziyorlar ve‹ngiliz Konsoloslu¤u’nda Stevens denilen biri‹ngiltere’ye bir telgraf çekerek bunlar›n asker-likten kaçmak için asl›nda döndüklerini,gerçekte H›ristiyan olmak istediklerindende¤il, sahtekarl›k amac›yla bunu yapt›klar›n›söylüyor ve 1855-1856’da K›r›mdan sonraIslahat Ferman› imzalan›yor ve IslahatFerman›’ndan sonra az›nl›klarla ilgili haklarart›nca da art›k ok yaydan ç›k›yor ve h›zlatekrar tenahsurlaflma, yani H›ristiyanlaflma


bafll›yor. 1911’e kadar H›ristiyanlaflma sürü-yor ve 1911’de son bir devlet memuru kalanakadar Mustafa Yaz›c› asl›nda Rumca ad› var,kalana kadar en son o tenahsurlafl›nca, yanidönünce tamamen eskiden gizli H›ristiyanolanlar›n tümü tekrar H›ristiyan oluyor vebölgede alenilefliyorlar. Yani iki yüzlülükmaskesini att›k diyorlar ve bu kitab›n ilk ad›“‹kiyüzlülü¤ün Roman›”yd›, daha sonra “SonKrifos” olarak de¤ifltirdim. Müthifl bir ikiyüz-lülük, çünkü Grek sözcü¤ünü az öncehocam›zla da yukar›da konufltuk, yanihilekâr, doland›r›c› anlam›na geliyor bat›l›dillerde, hakikaten çok hileye tabi olmufl obölge, hatta ünlü papazlardan biri Kromlidebir kilise kuruyor 1844’te ve bir süre sonraonlara H›ristiyanl›¤› daha iyi anlatmayabafllay›nca s›k›l›yor Kromli halk› ve onukovuyor, onun üzerine flair bu adamca¤›z birfliir yaz›yor ve flöyle diyor: “Kromli halk› taburubilmez, niyetleri kötü ve abart›l›, tembel ve içki-ci insanlar, ayn› zamanda ifle yaramaz vatan-dafllar, bugün dediklerini yar›n inkar ederler,düflünmeden hareket ederler ve sonra bofl yereüzülürler. Çok cahiller ve kötü al›flkanl›klar›var. Kurnazl›k ve hileyi seviyorlar, kafalar›n›niçinde sürekli tilki dolafl›yor.” fiimdi bunu bizyazsak bize k›zarlar, bunu kendileri yaz›yor, oköylü Yhannes Parhariris isimli -daha sonraPontuz Y›ld›z› diye bir dergi ç›kar›yor- birö¤retmen 1911’de o bölgeyle ilgili birtak›maraflt›rmalar yap›yor ve bu fliiri de al›p büyükbir dürüstlükle kitab›na koyuyor. 1940’lardansonra metamorfozis okullar› kuruyorlar.Bunlar dönüflüm, yani metamorfoz kelimesi-nin anlam› dönüflüm okullar› ve buradaGrekçe e¤itim veriyorlar, Yunanca dersler


veriyorlar. Yunanistan’da e¤itim görmüflkiflileri getirip o bölgenin tekrar ciddi biçimdeHelenlefltirilmesine u¤rafl›yorlar. BöyleceKaradeniz’deki bu Rum halk en zor bast›r›lanbir Pontus isyan›n› bafllat›yor 1919’dan sonrave Atatürk bu Pontus isyan›n› fark ediyor.E¤er ikinci bölümde zaman olacaksa benceara verelim, ikinci bölümde de Pontus isyan›ve bu Rumlarla bafllayan Pontus isyan› vemübadeleye giden yolu k›saca sizlere aktar-maya çal›flay›m.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Ben TurgayBostan’a bu ilginç sunumu için teflekkür edi-yorum, ama roman›n sat›fl›na mani olmas›n,romanda bu anlatt›klar› yok. Ben hemenSay›n Berber’e buyurun diyorum.

Prof. Dr. ENG‹N BERBER - Çimen Han›mkonu-flurken s›k s›k benim söylediklerimeat›fta bulundu. fiöyle dedi kendisi: “DepremdeTürkiye’yle Yunanistan aras›nda bir dostlukortam› vard›. Bu ortam içinde biz vak›f kur-maya karar verdik.” Lozan MübadilleriVakf›’n›n ve o vakf› kuran de¤erli insanlar›nsamimiyetinden hiçbir flüphem yok kuflku-suz, ama Hüseyin Bey benden daha atikdavrand›, geçen seneki sunumda söyledi¤imbir fleyi hat›rlatt›. Bak›n, 17 A¤ustosDepremi’nin olmas›ndan bir hafta sonra 25A¤ustosta 14 Eylül gününü Küçük AsyaHelenizm’i Soyk›r›m› Anma Günü, ulusalanma günü ilan ediyor Yunanl›lar 98.


SALONDAN - 98’den önce, depremden biry›l önce.

Prof. Dr. ENG‹N BERBER - Bir y›l öncemi? Peki, ama niyet iyi de¤il, tarih do¤ruolmayabilir, ama burada iyi niyet yok. Akl›bafl›nda hiç kimse ne Yunanistan’la ne birbaflka komflusuyla kavga etmeyi istemez. Bensavaflç›y›m, bar›flç› de¤ilim diyen var m›aram›zda? Akl› selim sahibi bir insan›n böylesöylememesi gerekir. Hepimiz bar›flç›y›z. BenYunanistan’da 2.5 y›l kald›m, çok say›da dos-tum var, iyi kiflisel iliflkilerim var, ama birey-sel anlamda bizim dost olmam›z yetmiyor.Ankara ve Atina’n›n evet demedi¤i bir çözümne yaz›k ki biz halklardan geçmiyor, geçemi-yor. Onun için devletlerin de, yönetenlerin desamimi olmas› laz›m. Böyle soyk›r›m anmagünleriyle, Küçük Asya Helenizm’i, PontusSoyk›r›m› Anma Günleriyle bu ifli götürmekmümkün de¤il. Özellikle bir gün ilan edilmesi,bir gün ilan etmeyelim. Türkiye’nin bir ulusaltarihi var, Yunanistan’›n da bir tarihi var. Heriki tarihte de k›r›lma noktalar› var, her halkiçin ac› olan, mutlu olan günler var. Bunu birgerçeklik olarak gelece¤imize ipotek koy-mayan, çünkü böyle soyk›r›m anma günü gibifleyleri ilan ederseniz halklar›n gelece¤ine vedevletlerin de dostlu¤una ipotek koyuyor-sunuz. Hiç bu tür ipotekleri ve ayak ba¤lar›n›koymadan devam etmemiz laz›m. Herkeskendi geçmiflini iyi bilmeli, ama geçmifl hiçbirzaman gelece¤e ipotek koymamal›. Bu yakla-fl›mla bu mümkün olmuyor.

Mübadele de¤erli konuklar çok hassas birfley, ben elbette bir siyasi tarihçi olarak


konufluyorum. Ben bir akademisyenim,konufltu¤um fleyin arkas›na bilgi ve belge koy-maya büyük özen gösteriyorum. Ben mübadilbir ailenin çocu¤u veya mübadil bir ailedengelen birisi de de¤ilim, ama benim bir tarihçiolmam, bir siyasi tarihçi olmam vasf›ylayapt›¤›m mesle¤e bir sayg›m›n olmas› gerekir.Do¤ru oldu¤una emin olmad›¤›m fleyleri söyle-memem, söyledi¤im her fleyin arkas›na dabelge ve bilgi koymam gerekir. Mesle¤ime olansayg›m böyle davranmam› gerektiriyor. Fakatmübadele çok hassas bir konu, insanlar bile-rek ya da bilmeyerek k›r›labiliyor. Ben olabil-di¤ince bu konuda özen göstermeye çal›fl›yo-rum. ‹nsan haklar› ihlali meselesi geçen sene-ki konuflmamda da söylemifltim, insan hak-lar› ihlali denildi¤inde konunun iki boyutuvar. Burada de¤erli hukukçular var, e¤eryan›l›yorsam beni düzeltsinler, insan haklar›ihlali denildi¤inde konunun bir hukuki boyu-tu var. Mübadele gerçekleflti¤i tarihlerdedünyada insan haklar› kavram› yoktu. Böylebireyi merkezine alan insan haklar› anlay›fl›1948’de ‹nsan Haklar› Evrensel Sözleflmesi’yledünya gündemine oturdu. Mübadeleningerçekleflti¤i dönemde az›nl›k haklar› var,ama insan haklar› yok. Bu iflin hukuki boyu-tu, yani hukuki bak›mdan mübadeleye birinsan haklar› ihlalidir diyemeyiz, çünkü o ta-rihte böyle bir kavram yok, ama iflin bir deinsani boyutu var. Çimen han›ma elbettekat›l›yorum, insanlar›n do¤du¤u, büyüdü¤ütopraklar› iradelerine dan›fl›lmadan terkettirmek insani boyutuyla bir insan haklar›ihlalidir. Bu tart›flmas›z bir fley, y›llard›r benbunu söylüyorum. Ayr›ca biz bugündengeçmifle bakarak konufluyoruz, o insanlar›n


çekti¤i ac›lar› benim duyumsamam mümkünde¤ildir, ancak anlamaya çal›flabilirim. Onuyapmak için de gerekli gayreti gösteriyorum,ama hakikaten büyük bir dramd›r, anlaya-mam, sadece gayret edebilirim. Fakat insaniboyutuyla bir insan haklar› ihlali vard›rortal›kta, fakat bu ihlalin sorumlusu sadeceTürkiye de¤ildir, onu da vurgulamak istiyo-rum.

Bir di¤er konu Çimen han›m dedi ki“Lozan Bar›fl Konferans› büyük devletlerinTürkiye ve Yunanistan aras›ndaki sorunlar›çözmek için yapt›klar› bir konferans” ne yaz›kki buna kat›lam›yorum. Bak›n, konferans›nbirinci günü ‹smet Pafla kürsüye gelir ve flunuteklif eder: “Bu konferans›n ismi LozanKonferans› olsun” Hemen Curzon kürsüyeç›kar, der ki: “Hay›r, bu konferans›n ismi yak›ndo¤u sorunlar›na iliflkin Lozan Konferans›olmal›” ve konferans›n resmi ismi böyledir.O zaman Ortado¤u kavram› henüz yok, o‹kinci Dünya Savafl›’nda kullan›lmayabaflland›. Ortado¤u’yu anlatan co¤rafyayaLozan Konferans› topland›¤›nda Yak›n Do¤udeniliyor. Niye Yak›n Do¤u sorunlar›na iliflkinLozan Konferans›? fiundan: Lozan’›n kendiulusal tarihimizdeki önemini biz çok iyibildi¤imizden ve alg›lad›¤›m›zdan ona k›sacayap›ld›¤› yere atfen biz Lozan diyoruz, fakattoplant›y› düzenleyenler dikkat edersenizYak›n Do¤u sorunlar›na iliflkin, çünkü bak›nbiz fark›nda de¤iliz Türkiye’ye odakland›¤›-m›zdan, Lozan’da Türkiye’den kopart›larak birErmeni devletinin kurulmayaca¤› da karar-laflt›r›ld›. Büyük devletlerin verdi¤i sözlerera¤men ba¤›ms›z bir Arap devletinin kurul-mayaca¤› da kararlaflt›r›ld›. Lozan sadece


Türkiye’nin gelece¤ini de¤il, ayn› zamandaArap ve Ermeni halk›n›n gelece¤ini debelirleyen bir toplant›d›r. Yani bütün Yak›nDo¤u’yu ilgilendiren bir toplant›d›r.

Eskiden tarih kitaplar›nda mübadeleyoktu, tabii niye olmad›¤›na dair söylenilenlerbir tür fikir yürütmedir, ama flunu söyleye-yim; 12 Eylül tarih kitaplar›m›zda var m›? 12Eylül çok önemli bir k›r›lma noktas›d›r bizimulusal tarihimizde. Nerede 12 Eylül? Bir arakoydular biliyorsunuz geçen sene, hemenkald›rd›lar. Bakanl›k fikir de¤ifltirdi, derhalkald›r›ld›. Konuldu ve kald›r›ld›.

Bir de son olarak Osmanl› uyru¤undakiRumlar›n Yunan ordusuna koydu¤u katk›yade¤inmek istiyorum. Ben askeri tarih sonzamanlarda çal›flmaya bafllad›m, ama somutfleyler söyleyemeyece¤im. Belki çal›flmalar›mbitti¤i zaman, ama çok iyi bildi¤im bir fley var,Yunan Genelkurmay Baflkanl›¤›’n›n yay›nlad›-¤› bir seri var. Yaklafl›k 16 kitap Türk-‹stiklalHarbi serisi gibi bizim Genel KurmayBaflkanl›¤›m›z›n, o kitaplarda iç güvenlikörgütünü iflgal y›llar›nda Yunan ordusununOsmanl› uyru¤undaki Rumlardan kurdu¤uyaz›l›. Yunan Jandarma Teflkilat›n›n mevcudu1919-1922 aras›nda yaklafl›k 35 bin kiflidir.Hepsinin Osmanl› uyru¤unda olmad›¤›n›varsaysak bile epeyce önemli bir say› YunanJandarma Teflkilat›’na kat›lm›fl. Çünkü bun-lar Türkçe bildikleri için cephe gerisini dahaiyi kollayabilir diye düflünüyor Yunan ordusu,bir de bu Küçük Asya Savunmas› denilen,yani KASÖ diyorum ben k›saca ona, milisörgütü o da Sakarya Savafl›’ndan sonra art›kAnadolu’nun, yani Yunan Ordusunun Anado-


lu’da tutunamayaca¤› anlafl›l›nca kurulan birmilis teflkilat›d›r, onun da 20 tabur askertoplad›¤›n› biliyorum, ama bir tabur kaçkifliydi onlar› bilmiyorum. Bir say› verirsekyanl›fl bir fley yapm›fl olabiliriz, ama bu hiç deküçümsenmeyecek bir güçtür. Ayr›ca Rumhalk›n›n çolu¤uyla çocu¤uyla her KASÖ’nünbütün belgelerini ben Yunanistan’dan getir-dim ve yay›nlad›m doktora tezimde, Pazargünü ayinlerinde evlerindeki de¤erli eflyalaravar›ncaya kadar kiliseye verdi¤i ve kiliseninbunlar› eritip paraya dönüfltürüp KASÖ’nünhizmetine, Küçük Asya Savunmas› Örgütü-nün hizmetine verdi¤ini biliyoruz. Bunlar›yay›nlad›m ben kendi belgelerinde.

Son olarak de¤erli arkadafl›m›za, Karade-niz’den gelen, Karadenizli olan bir fley söyle-mek istiyorum; bu Matbuat ve ‹stihbaratUmum Müdürlü¤ü’nün Hariciye Vekaletineba¤l› yay›nlad›¤› bir Pontus Meselesi kitab›var. Onu gördünüz mü bilmiyorum. Bu eskiTürkçe yay›nlanm›flt›. Yanl›fl hat›rlam›yorsamorada Ruslar›n Do¤u Karadeniz Rumlar›ndanbir alay kurdu¤una dair baz› ifadeler var.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Engin Berber birbilim adam›, tabii ki bilim terbiyesiyle konu-fluyor, ama bizim için de dikkat çekici notal›nacak de¤erlendirmelerde bulundu. Bendemin flunu demek istemifltim: Yunanistan’da19 May›s 1919 Atatürk’ün Samsun’a ç›kt›¤›tarih, bir baflka tarih de¤il Pontus Soyk›r›mTarihi olarak kabul edilmesi ve 14 EylülKüçük Asya Eylemlerinin Soyk›r›m› Tarihi.Buna karfl› bazen flöyle denilebilir: Biz de 15May›s 1919 Yunan Ordusu’nun, iflgalci Yunan


Ordusu’nun ‹zmir’e ç›kt›¤› tarihi biz de TürkSoyk›r›m› tarihi yapal›m. Hay›r, ben flahsenbuna kat›lm›yorum, halklar aras›nda husu-met art›r›c›, düflmanl›¤› art›r›c› ve daim k›l›c›yaklafl›mlardan çekinmek laz›m. Yunanis-tan’›n yapt›¤› her iki tarih üstelik Yunandevlet yöneticilerinin her y›l Selanik’e gelereko Pontus Soyk›r›m› An›t› önünde tahrik edicikonuflmalar yapmalar› son derece yanl›flt›r.Suyun bu yakas›ndan da benzer reflekslerledüflmanl›¤› daim k›l›c› bir yaklafl›m yanl›flt›r.Bu nedenle 19 May›s 1919 bizim için çokanlaml› olan Samsun’dan getirilen topra¤›n ogün Cumhurbaflkan›’na takdim edildi¤i,sporcular›n Samsun-Ankara aras›nda katetti¤i çok anlaml› bir güne karfl› suyun öteyakas›ndan pek de dostane olmayan bir tav›rgeliflmifltir. Suyun öte yakas›na yeniden TürkUlusuna yak›flan bar›flç› mesajlar vermektir,ama elbette ki ulusal bütünlü¤ü, Türkiye’ninbirli¤ini, bütünlü¤ünü ve ba¤›ms›z yaflamiradesini de hissettirerek. Ben Say›nBüyükelçime buyurun diyorum.

TANER BAYTOK - Çok teflekkür ederim.Engin Hocam›zdan çok fley ö¤rendik. ElbetteÇimen Han›m toplant›ya çok büyük renkkatt›. Elbette dostluk derne¤i yetkilisi olarakbize bu iflin bar›flç› taraflar›n› söyleyecek. Herfleye ra¤men mademki komflumuzla geçinmekzorunday›z, beraber yaflamak zorunday›z,ama elimizi verirken kolumuza dikkat edelim.Benim bu diplomatlar›yla ve üstelik menfaat-lerimizin müflterek oldu¤u NATO’da çal›fl›rkenbunlara güvenmek için elimden gelen her fleyiyapt›m, her seferinde hayal k›r›kl›¤›na


u¤rad›k, hatta ödül verdikleri zaman acabaalt›nda ne var diye düflündüm. Ben Yunan-l›lar› az buçuk biliyorum, ama son zamanlar-da kendi milletimi hiç tan›mad›¤›m ortayaç›k›yor. Benim memleketimde, benim bas›-n›mda, benim okunmayan kitap olarakyay›nlanan kitaplarda duydu¤um, gördü¤ümhayretler içinde kald›¤›m o kadar büyük olay-lar oluyor ki, ben Yunanl›y› suçlayamazoldum. Ben me¤er neymiflim demeye baflla-d›m. Benim bir zamanlar komünist olarakyefleremeyen baz›lar›n›n bugün milliyetçidüflman› olarak korurken kompleks içinde bumemleketin insanlar›na bu memleketin kur-tuluflu için canlar›n› vermifl, mücadele etmifl,her fleyi göze alm›fl insanlar›n yapt›¤›anlaflmalara, yapt›¤›, kurdu¤u Cumhuriyet’eöyle çamur atan insanlar gördüm ki, bendo¤rusu bunlar›n hayreti içinde yafl›yorum.En güzel fleyi Turgay Beyin yapt›¤›nainan›yorum, çünkü hakikaten Türkiye, Türkinsan› fazla okumuyor. Okumad›¤› için ifliromana getirip, hatta içine bütün kitab›anlatt›, sat›fl›n› etkileyecek diye korkuyorum,ama ben yine gidip alaca¤›m, inflallah içinebirazc›k da aflk katm›flt›r, çok daha kolayokunur. Vurucu k›r›c› bir-iki fleyler koydu-¤undan hiç flüphem yok, fakat güzel bir iflyapt›¤›na eminim. Ben kendi sözlerimle debitirmeyece¤im bu bana ayr›lan süreyi k›sakeserek size “Benim düflman›m olarak karfl›maç›kan ve tarihte yüz senede bir jeniler, dehalargelir. Bizim talihsizli¤imiz bu 100 senenindehas› bizim düflman›m›z olarak Türklerinbafl›nda ç›kt› Mustafa Kemal Atatürk” diyenChurchill’in kabinesinde görev gören birbaflka ‹ngiliz D›fliflleri Bakan›’n›n sözleriyle


cevap verece¤im. ‹nflallah al›r okurlar, çünkübunun içinde benim yorumlar›m var, amabafltan afla¤› ‹ngiliz vesikalar›na dayanarakhaz›rlanm›flt›r. Ümit ederim ‹ngiliz D›fliflleriBakanl›¤›’nda Devlet Bakan› Mac Leine’ninflu sözlerini okuduklar› zaman “Türklerin için-den muhaceret sonucunda Rum as›ll›lar gittide, ülkenin ekonomisi zay›flad›, ülkenine¤lencesi azald›, kültür karmas› bozuldu”diyenlere ders olur: “Herkes önceden neolaca¤›n› kestirecek zekaya sahip olamaz.Tarihte ilk defa Türkiye Devleti kendi millis›n›r›na sahip bir bütün olarak ortaya ç›kmak-tad›r. As›rlar boyunca da¤›n›k bir imparatorlukolan Türkiye flimdi ilk defa gerçek topraklar›üzerinde halk› tamamen Türk olan bir devletolarak vücut bulmaktad›r. Din ve ›rk bak›m›n-dan birlik arz eden yeni bir Türkiye Devletikurulmufltur ve bu Türkiye Devleti bar›flanlaflmas›n› imzalam›flt›r. Bu flartlar alt›ndaLozan’da bir bar›fl antlaflmas› dikte edecekdurumda de¤ildik ve Türklerle bu antlaflman›nbu mecliste bir kanun görüflür gibi her maddeüzerinde eflit flartlar alt›nda görüflmek zorundabulunduk.” Hepinizi sayg›yla selamlar›m.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Ben ikinci turdakonuflmac›lar›m›z süreye çok özen gösteriyor,sabr›m›z›n sonlar›na geldik, ama hemenÇimen han›ma buyurun diyorum.

Ç‹MEN TURAN - Konuflmac›lar benimad›m› vererek bir sürü fley söylediler. Benonlar› do¤ru mu anlad›m acaba, yanl›fl m›anlad›m? “Bu Pontus Günleri ilan ederek,anma günleri ilan ederek bu ifli götürmek


mümkün de¤il” dediler Türkiye’yle Yunanistaniliflkilerinde, ne demek istediklerini çok iyianlamad›m. Ne yapmak laz›m bu ifli götürmekmümkün de¤ilse? Devlet iliflkileri olarakYunanistan’›n bu günleri kald›rmas› için çabagöstermek gerekebilir. Bu yap›l›r ancak.Mübadele üstüne söylediklerimde Cumhuri-yet’e çamur atmak, milliyetçi düflmanl›¤› yap-mak gibi bir tavr›m oldu¤unu hiç sanm›-yorum. Zihniyetim bu de¤il zaten, ama bizCumhuriyet döneminde mübadele döne-mindeki gerçeklerin ortaya ç›kmas›na u¤rafl›-yoruz. Bütün amac›m›z Lozan MübadilleriVakf› olarak bu ve bir komflu ulusla ne kadarbar›flç› bir ortamda bir arada yaflarsak okadar iyi olur diye düflünüyoruz. BunuTürkiye Cumhuriyeti Devleti de düflünüyor.Biliyorsunuz son y›llarda Trakya’daki o büyükaskeri birlik biz Trakya’ya bir araflt›rma içingitti¤imizde bu Meriç çevresindeki mübadiller-le görüflmeye gitti¤imizde orada çok büyük birordumuz varm›fl bizim, ben askeri ifllerdenpek anlamam. Edirne’nin oralarda o birlikmesela, art›k Yunanistan’la iliflkilerimiz eskisigibi kötü de¤il diye o birli¤i çekmifliz bir devletolarak.

K›saca bir de flunu ekleyeyim, o da sözkonusu edildi o noktada: Peki, mübadeledenTürkiye’nin ekonomik durumu zay›flayarakm› ç›kt›? Türkiye ve Yunanistan aras›ndaekonomik olarak kazanç ve kay›plardan sözedilebilir mi? Evet, bu konu üzerinde çokçal›flan iktisat tarihçilerinin söyledi¤inebakarsak bu konuda Türkiye’nin ekonomikolarak kayba u¤rad›¤›, Yunanistan’›n kazançl›ç›kt›¤›n› söylüyorlar. Ben iktisat tarihçiside¤ilim, bunu ‹zmir Ticaret Odas›’n›n, ‹stan-


bul Ticaret Odas›’n›n Mübadele Öncesi veMübadele Sonras› kay›tlar›ndan ç›kar›yorlar,Atina Ticaret Odas›’n›n kay›tlar›n› incelemiflbir akademisyen var, onlar söylüyorlar vegenel olarak birlefltikleri bir nokta var;Osmanl›’n›n yeflermekte olan burjuvazisiRumlarla birlikte Türkiye d›fl›na gitti. Benimokudu¤um kaynaklarda böyle bir genel kabulvar. Ayr›ca Ege Bölgesi’nde tütün ve bir önem-li ürün daha ipek böcekçili¤inde çok ustaolan, uzman olan Rumlar›n gitti¤i söyleniyorve bizim bu konularda bir miktar geriledi-¤imiz, ama bu bilgilerini Yunanistan’a tafl›-d›klar› için Yunanistan’da ipek böcekçili¤i-nin, tütüncülü¤ün geliflti¤i söyleniyor, amabizim gelen mübadillerinde bir de flu var;gelen Müslümanlar, Türk Müslümanlar›nbüyük k›sm› köylü, giden Rumlar›n dahabüyük k›sm› kentli. Yani kentlerden gidiliyor,köylerden geliniyor. En az›ndan kent-köynüfus dengesinin de¤iflmesi bile baz› imalat-hanelerin kapanmas›na, o imalathanelerinçal›flacak insan bulamamas›na, ticaret-hanelerin kapanmas›na neden oluyor. Mesela,flöyle bir örnek var: ‹zmir önemli bir ithalat veihracat liman› o y›llarda, yine öyle, ‹zmir’dekiithalat ve ihracat faaliyetlerini yapan kiflilerinbüyük k›sm›n›n ithalat, ihracat konusundakitüccarlar›n önemli bir k›sm›n›n Rum oldu¤u,onlar gidince bat› ülkelerindeki acentelerin‹zmir’de arac› bulamad›klar›, baz›lar›n›nmerkezlerini Atina’ya tafl›d›klar› yaz›l›yor. BuTürkiye’nin ekonomik kay›plar› olarak, bunlartabii bu günden elimizde bir terazi yok, amabiz Ticaret Odas› kay›tlar›ndan, ticaret istatis-tiklerinden, üretim miktarlar›ndan ki, o za-manlar onlar da çok sa¤l›kl› de¤il, bir kere


giden nüfus çok daha fazla ve kentli bir nüfusgidiyor, gelen nüfus çok daha az ve köylü birnüfus geliyor. En az›ndan bu bile önemli çün-kü tar›m d›fl› üretim ve ticaretin, imalathanetürü çok sanayi olmasa da ticaretin bir k›sm›kentlerde dönüyor. Oradan anl›yoruz ki,Türkiye ekonomik olarak kazançl› ç›kmam›fl-t›r, ama Türkiye 1930’a kadar zaten mübadele23’te imzaland›, birkaç y›l sürdü gelmeleri bi-zimkilerin, 30’a gelindi¤inde bunlar›n fark›navaran genç Türkiye Cumhuriyeti kurucular›30’dan itibaren önemli bir devletlefltirme,d›flar›dan ithal etti¤imiz bir sürü ürünüTürkiye’de üretme hamlesine girifltiler ve30’dan sonra Türkiye’nin ekonomisi genedüzenine girdi. Bunlar benim ben iktisatokudum zaten, ama iktisat tarihçisi de¤ilim,ama iktisat tarihçilerinin mübadele üstüneyazd›klar› kitaplarda bu bilgiler ortayadökülüyor. Bunlar› da belirtmek istedim.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Say›n Bostan’dançok özür diliyorum, son söz elbette ki ken-disinin, ama burada iktisat tarihi aç›s›ndan,iktisadi aç›dan araflt›rmalar› olan Say›nBerber herhalde bir iki cümle söyleyecek,buyurun.

Prof. Dr. ENG‹N BERBER - Ben bir ikti-sat tarihçisi de¤ilim, önce onu söyleyeyim.Fakat Çimen han›m›n söyledi¤i fleylerle ilgili okadar birbiri içine geçmifl iddia pefl pefle dilegetirildi ki, acaba hangi birine yan›t vereyim?Öncelikle flunu söyleyeyim, bak›n; Yunan ikti-sat tarihi konusunda otorite olan NicosZivoronos isimli bir tarihçi var. Bu tarihçinin


yazd›klar›na bakt›¤›n›z zaman -ben hem dok-tora tezimde, hem de¤iflik makalelerimde onunyazd›klar›n› kullan›yorum- 20. Yüzy›l’›n bafl›n-dan itibaren Bat› Anadolu’daki Rum serma-yesinin Türkiye’ye hiçbir katk› koymad›¤›n›belirtiyor Zivaronos, bütün sermayeyiYunanistan’a ihraç eder. Bak›n sadece büyükdevletler de¤il, Türkiye’deki Yunan serma-yedarlar da sahip olduklar› sermayeyiYunanistan’a götürüyorlar. Çünkü orada faizhadleri çok yüksek, Türkiye’de yat›r›m yap›prisk alarak para kazanmak yerine, çünkükazan›p kazanmayaca¤›ndan emin de¤iller,Yunanistan’a götürüyorlar bankalara koyu-yorlar, faiz çok fazla, dolay›s›yla Rumlar›nsanayi yaparak -o da çok s›n›rl›d›r, a¤›rl›kl›olarak ‹stanbul’da, bir miktar da ‹zmir vecivar›nda- Rumlar›n sanayiyle biriktirdi¤i ser-maye Türkiye için 1900’lü y›llar›n bafl›ndanitibaren hiçbir zaman katma de¤er olmam›fl-t›r. Zivaronos’un kitab›nda bu detaylar›ylavar.

‹kincisi, ‹ttihat Terakki’nin 1918 y›l›ndayapt›¤› ‹zmir Müslüman esnaf ve tüccarlar›naait bir çal›flma var, 30 sayfal›k bir çal›flma.O çal›flman›n bafl›ndaki önsözde ‹zmir’dekiçarfl›da Rumlar›n egemen oldu¤u söyleniyor.Onu hiç kimse reddetmiyor ki, Rumlargerçekten çarfl›da egemendir. Bu bir vaka, bubir gerçeklik, ama o raporun hemen arkas›n-da Rumlara ilaveten Müslümanlar›n esnaf vetüccar olarak çarfl›da ne kadar etkin olduk-lar›n› gösteren bir tablo var. Ben geçen senekikonuflmamda söylemifltim, sadece ‹zmir de¤il,Ayd›n Çarfl›s›’n› da çal›flm›fllar. O tabloyabakt›¤›n›z zaman Birinci Dünya Savafl›bafllarken bu milli iktisat alan›nda ittihatç›-


lar›n att›¤› tohumlar›n yeflerdi¤ini görüyor-sunuz. Hiç de küçümsenmeyecek kadar çokMüslüman tüccar ve esnaf var çarfl›da. Evetgiden Rumlar kadar kalabal›k de¤il, ama oalan Rumlar gitti¤i için bombofl kalm›fl dade¤il. ‹zmir Ticaret Odas›’n›n kay›tlar›ndansöz ettiniz. Ben mi yanl›fl hat›rl›yorum acaba?‹zmir Ticaret Odas› bu kay›tlar› 2 sene önceyeni harflere aktard›, daha önce arflivindeduruyordu, ama bunlar kullan›lm›yordu.Do¤rusunu isterseniz A’dan Z’ye, çünkü 4 cilthalinde bunlar yay›nland›. A’dan Z’ye onuinceleyebilmifl de¤ilim, ama baflka bir fleyi çokiyi biliyorum; ‹zmir Ticaret Odas›’n›n Baflkan›olan Alay›yelizade Mahmud Bey 1925 y›l›nda‹stanbul ‹ktisat Mecmuas›’nda ‹zmir’dekiekonomik durumla ilgili bir rapor yay›nlad›.Bu rapor 9 Eylül Üniversitesi’ne ba¤l› birdergide ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Dergisi’ndeyay›nland› ve de¤erlendirildi. Dedi¤iniz do¤ru,flurada size kat›l›yorum; Bat› Anadolu’dakiüreticiyle, yani tar›m sektöründe üretenleAvrupa pazarlar›ndaki al›c› aras›ndaki ba¤-lant›y› Rumlar kuruyor do¤ru, onlar gidincebu alanda bir boflluk do¤mufl. Mesela, al›c›kimin arac›l›¤›yla Bat› Anadolu’nun tar›mürünlerini alabilece¤ini bilmiyor, bilemiyor.Fakat 1924 y›l›n›n gazeteleri tarand›¤›nda-ben hepsini tarad›m onlar›n, ‹zmir’deyay›nlanan eski Türkçe gazeteleri- flunugörüyorsunuz: Rumlar›n b›rakt›¤› bofllu¤unMusevilerce dolduruldu¤una dair manflethaberler var. Hatta flöyle haberler, bak›n;“Rum’u kovduk Musevi geldi” diye, yani o alan›Museviler hem yabanc› dil bildiklerinden, hemde ticarete daha yatk›n olduklar›ndan birdenbire Museviler dolduruyor, Müslüman tüccar-


da, Türk tüccarda böyle “Rumlar gitti bunlargeldi” diye bir refleks olmufl. Fakat hemenard›ndan Türkler de devreye giriyor. ‹ktisattarihçisi de¤ilim demin söyledi¤im gibi, amaiktisadi alan boflluk kabul etmez, yani hemendolar ve gerçekten doluyor.

Son olarak Alay›yelizade Mahmud Beyinraporuyla ilgili bir fley söyleyeyim: D›fl tica-rette üreticiyle Avrupal› arac›y› buluflturmaanlam›nda bir boflluk var, ama üretimlerikoymufl. Mesela, 1922 y›l›nda incir üretimi,1922 y›l›nda üzüm üretimi, 1925’te üçe kat-lanm›fl, yani sadece o dedi¤iniz alanda birboflluk var, o da önce Museviler, sonra Türk-lerce dolduruluyor, ama üretim, rekolte iflgaldönemiyle k›yaslan›nca patlam›fl âdeta. Sonbir fley bu hep gözden kaç›r›l›r, çok bilinen birfley de de¤ildir. Belki siz biliyorsunuz, ama1924 y›l›nda ‹zmir’den giden ve o arac› rolünüoynayan Rumlar›n bir k›sm›n›n mesela‹talyan ve Frans›z tabiiyetine geçerek geridöndü¤ünü biliyoruz. Öyle san›ld›¤› kadarmuazzam bir boflluk olmufl, batm›fl Türkiyeöyle bir fley yok. Birkaç koldan bak›n, deminsöyledi¤im gibi Türkler doldurmaya aday,Museviler hemen dolduruyor, gidenlerden birk›sm› ‹talyan ve Frans›z tabiiyetine girerekgeri dönüyor, yani san›ld›¤› kadar büyük birboflluk yok. Birkaç y›l baz› ifl kollar›ndas›k›nt›lar var. Mesela, Türk yorganc› yok,Ermeniler yap›yormufl o zanaat›, ama birmüddet sonra yorganc› oluyor. Berber yoksada berber saç kesmeyi ö¤reniyor falan, onlarçabuklukla doluyor.


TURGAY BOSTAN - Merhamet diyebak›yorsunuz, ama düfltünüz elime diyorum.Bu kitab› yazarken Rumlar› kay›racak birfleyler yazsayd›m meflhur olaca¤›m› biliyor-dum. ‹nsan›n akl›na her türlü fitne gelir, amainsan tabii ahlak›na göre ahlak›na uyan›yapar ve bunu yazarken hakikaten taraf tut-mamaya çal›flt›m. Onu da fluradan anl›yorum:Okuyanlar biraz Rumlar› sanki sempatikgöstermiflsin gibi diyenler de var, tam tersifaflistçe yaklaflt›¤›m› söyleyenler de var.Demek ki, öyle bir denge var orada vemümkün oldu¤u kadar da abartmad›m, amaduydu¤um hakikatleri yazmaya çal›flt›m. Kötüfleyler yapt›lar, bir kere ikiyüzlü davrand›larTürk toplumuna, 250 y›l boyunca kand›rd›lar.Size sürekli yalan söyleyen bir komflunuzlanas›l dost olabilirsiniz? Bizimkiler bunu bileçok olgunlukla karfl›lad›lar ve sadece flunusöylediler: “Trabzon’un uzun soka¤›n› bilenvard›r, uzun sokak çamur oldu, Kromiler gavuroldu” Biraz dalga geçtiler, baflka bir fley yap-mad›lar.

Arkas›ndan Ruslar Sar›kam›fl’› ele geçi-rince onlarla birlikte tüm Karadeniz’in iflga-linde öncü rol oynad›lar. Rus OrdusuKaradeniz’in yollar›n› nereden bilecek? RusOrdusu’nun önüne geçtiler ve k›lavuzlukyapt›lar ve özellikle benim ilçemi hâkim tepe-den gören bir Aliya yaylas›, Çitikebir Yaylas›diye bir yayla vard›r. Rus Ordusu önündenkop savunmas›ndan sonra panik halde kaçanve büyük kay›plar veren Türk ordusu ki, Rusordusu çok h›zl› ilerliyor ve General Yudenifl“Haziran’da ‹stanbul kap›lar›nday›m” diyorRuslar›n Komutan› ve Kopta bu durduruluyorVehip Pafla taraf›ndan ve Kankan’a da çok


hâkim bir tepede muhkem bir mevki olmas›nara¤men, yani oray› Ruslar›n fethetmesindeçok önemli roller oynuyor Rumlar, Kuskadenilen, flimdiki ad› Bahçecik olan bir mahallevar hemen o yaylan›n dibinde, bir gece Rusaskerlerini evlerinde sakl›yorlar ve gece ani birbask›nla çok büyük zayiatla Türk ordusugeriye çekiliyor ve Arta…. 0denilen fiirantaraf›nda bir yaylaya çekiliyor. Biliyorsunuz odönemin komutan› da 15. Kolordu’dan FevziÇakmak. O Kuska köyündeki insanlara daçok zulmediyorlar. Hem Ermenilere, hattaorada bir kad›nca¤›z›n hikayesi var. Ermenilertaraf›ndan tecavüze u¤ram›fl, ama kocas›Ermenilerin iftiras›yla Türk mevzilerine erzakgötürüyor diye iflkenceyle sokaklarda atarkas›nda sürünerek öldürülüyor. O¤lununbiri Yemen’de ölmüfl, di¤er o¤lu Çanakkale’degazi olmufl ve aile ortadan kalkm›fl. Bunlar›narkas›na bakt›¤›m›zda hepsinde bir ihanet varve benim yine ilçemde mezar›n ç›kar›l›fl›n› bengözlerimle gördüm, Ermeni doktorun bir Rumdoktorla iflbirli¤i yaparak insanlar› askerleriözellikle zehirli i¤neyle zehirledi¤ini bir yafll›kad›nca¤›z lise y›llar›ndayd›m anlatt› bana,zaten bu kitab› yazmama onlar neden oldu veTrabzon ‹ran tran…… yap›ld›¤›nda o duvartemeli için oras› kaz›ld›¤›nda o kemikleri benorada kad›n›n tarif etti¤i yerde gördüm. Birsürü tabii bununla ilgili trajedi var ve Rumlarellerinde sütlaçla Rus ordusunu karfl›lam›fl,onlarla iflbirli¤i yapm›fl, bir k›sm› Osmanl›döneminde askere gitmemek için Rusya pasa-portu alm›fl Rus vatandafll›¤›na geçmifl. O ka-dar çok yerden vurulmufl ki, hani flaflk›nördek suya k›ç üstü dalar misali biziminsan›m›z bu kadar ihanetten kafas› kar›flt› ki,


muhacirlikten dönüflte, yani savafl sonras›n-da fleye dönüflünde zaten aç ve susuz benimdedemin de hikayesi onun içinde, hiçbir fleyyapmad› Rumlara ve bu Rumlar Ruslardankalan erzak depolar›n› ele geçirip yine Türklerikölelefltirdiler. Hiç kimse intikam peflinde dekoflmad›. Bu kitapta Ali Fuat isminde geçenflah›s Cevat Katipo¤lu isminde biridir vebenim enifltemin dedesidir. Bunun küçük bir“Torul Tarihi” diye bir kitab› var. O kitapta 14yafl›nda Türk mevzilerine gidiyor ve oradaTürk Ordusu’yla beraber hem yaz›c›l›k yap›-yor, hem de savafl›yor. Küçük notlar ald›m,vakit olsayd› onlar› okurdum. Okuyan bir teko oldu¤u için en çok o isyan ediyor ve geriyedönen Türklerin Rumlardan neden intikamalmad›¤›na da isyan ediyor ayn› zamanda vebu Santa Bölgesi’nde Karadeniz Bölgesi’ndebafllayan isyan öyle boyutlara var›yor ki, azönce de bahsettim, Atatürk Topal Osman’lahavzada görüfltü¤ünü söylüyor bu konuyu vetopal Osman hakikaten o bölgede çok büyükbir fayda sa¤l›yor. Onu flimdi Topal Osman dabu ifle biraz romantik bakanlar› hain gibi degösteriyor. Nas›l olsa biraz da Atatürk istedionun ölmesini gibi, ama Topal Osmanolmasayd› bugün Karadeniz’de bir Türk birli¤isa¤lanamam›fl olurdu. Çok büyük bir faydasa¤lad› Topal Osman. ‹stil A¤a isminde birRum çeteciyi 1924 y›l›na kadar da¤dan kimseindiremiyor. Mübadeleyle iniyor da¤dan, yanimübadeleyle gidiyor, af ç›kmas›na ra¤meninmiyor. Bak›n ben size bir fley söyleyeyim;bugün Güneydo¤u Anadolu’da bir sorun varve da¤dan indiremiyoruz. E¤er Karadeniz’debu ayr›flmadan sonra bir etnik kalk›flmaolmufl olsayd› ve Rumlar kalm›fl olsayd›


inan›n hiçbir flekilde o yörenin çocu¤uyumben, bir tek Rum’u da¤dan indiremezdiniz.Çünkü o kadar ormanl›k, o kadar s›k, Do¤uAnadolu Da¤lar› biraz ç›plak, en az›ndantakip edebiliyorsunuz. Bir a¤ac›n kavu¤unagirdi¤iniz anda sizi kimsenin yakalama flans›yok ve bu ifl asl›nda Rumlar›n iste¤iyle çokönceki y›llarda bitmiflti. Yani Türkleri aldatt›¤›zamanda bitmiflti ve mübadele kaç›n›lmazd›,zaten hocalar›m›z da bu konuyu anlatt›,1914’te bu ifl ilk fikri Ayd›n ve Makedonyaaras›nda düflünülmüfl ve 1924’te çok do¤rubir iflle bu mübadele yap›ld›. Keflke iflinromantik taraf›na yine bak›yorum, keflkekalsayd›lar, keflke Türk milletinin bir parças›veya bu Türkiye’nin bir parças› olarak kendi-lerini görseydi birlikte horon oynasayd›k, amaart›k bunun için çok geç, çünkü bu ideallerinhâlâ devam etti¤ine inan›yorum. O bölgeyegeliyorlar ve daha önce ‹ngiliz araflt›rmac›largeldi, o bölgeyi çok gezdiler. Hatta o döneminvalisi “Turgay sen de git bak ne bak›l›yorburalarda” diye bana bir araç verip o bölgeyigezdirmiflti. O zaman ilk defa yeralt› kiliseleri-ni gördüm orada, arkas›ndan bu Kromlidengöçenler, Santa Bölgesi’nden göçenler gelipeski dedelerinin evlerini size 50 bin Euroveriyorlarsa ben 100 bin Euro veriyorum diyepazarl›k edip bu yerleri almaya kalk›yorlar.Bunu köylülerle konufltu¤umda söyledilerbana ve Türk Hükümeti bunu fark etti¤i için obölgeleri sit alan› ilan etti. Asl›nda o Megola’y›da asl›nda hiçbir zaman bitmedi, bitmeyecekde, yani bitmemesi de normal. O yüzden mü-badele hay›rl› bir ifl olmufltur diyorum ben,çünkü onlar da rahatlad› biz de rahatlad›k veflu an huzur içinde komfluluk iliflkilerini de-


vam ettirmekte daha iyi yarar var diye düflü-nüyorum ve hepinize sayg›lar sunuyorum.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - De¤erli meslek-tafllar›m, burada tabii ki farkl› aç›lardanbakan kat›l›mc› kompozisyonu bizim için sonderece önemlidir. Bu konuda herhalde sözalmak isteyenler de var, ama de¤erli kat›l›m-c›lar›m›zdan il d›fl›na gidenler de olacak. Bendaha sonraki etkinliklerde buluflmak üzerediyorum, ama flunu bir kez daha vurguluyo-rum: ‹nsanlar›n, halklar›n, milletlerin bar›flç›lduygular› tafl›mas›, bar›fl kültürünün gelifl-mesi gerekir. Tarih bilincini kaybetmemeklaz›m, ama tarihsel kinleri ve alerjileri sür-dürmemek laz›m. Bu düflüncelerle ‹stanbulBarosu ad›na hepinizi sayg›yla selaml›yorum.


‹stanbul BarosuPanel

1844’DEN GÜNÜMÜZE

HEYBEL‹ADA RUHBAN OKULU

‹stanbul Barosu Orhan Adli Apayd›n Konferans Salonu

22 Haziran 2009

AÇILIfi

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK

‹stanbul Barosu Yönetim Kurulu Üyesi

De¤erli meslektafllar›m, sayg›de¤er ko-nuklar, ‹stanbul Barosu kamuoyunun dailgilendi¤i, duyarl›l›kla izledi¤i bir konuylayine karfl›n›zda; 1844’ten Günümüze Heybe-liada Ruhban Okulu. Bu konuda bas›nda,toplumda de¤iflik görüfllere mensup siyasiparti temsilcileri aras›nda bugünlerde yo¤un-laflan bir tart›flma-de¤erlendirme sürüyor.‹stanbul Barosu bu tart›flmalar›n, bu pole-miklerin d›fl›nda geleneksel olarak hukukperspektifiyle hukuk temelinde, hukuksal birduyarl›l›kla gündem oluflturur, bu gündemikamuoyuyla paylafl›r. Bugün yine böyle biretkinlikle karfl›n›zday›z. fiimdi de¤erli Baflka-n›m›z, ‹stanbul Barosu Baflkan› MuammerAyd›n’› aç›l›fl konuflmas› yapmak üzerekürsüye davet ediyorum; buyurun Say›nBaflkan.

Av. MUAMMER AYDIN

‹stanbul Barosu Baflkan›

De¤erli Türkiye Barolar Birli¤i Baflkan›m,de¤erli meslektafllar›m, k›ymetli konuklar;‹stanbul Barosu’nun bugün düzenlemifl oldu-¤u panele hofl geldiniz. Hepinizi ‹stanbulBarosu ad›na sevgi ve sayg›lar›mla selaml›yo-rum. Bilindi¤i gibi konu güncel, günceloldu¤u kadar da ilginç ve tart›flmaya de¤er,tabii ki, hukuk ekseninde Heybeliada Ruhban

Okulu ve her nedense konu kamuoyunahukuksal zeminde de¤il, daha çok siyasalzeminde sunulmakta, konuya iliflkin aç›kla-malar tarihsel ve hukuksal temelde de¤il,kiflilerin siyasi konumlar›na ve siyasal e¤ilim-lerine göre ço¤u kez de nesnel (sübjektif) biryaklafl›mla de¤erlendirilmektedir. ‹stanbulBarosu olarak biz konuyu hukuksal birtemelde hukuksal bir yaklafl›mla ortaya koy-may› amaçl›yoruz ki, Baronun tarihselsürecinden gelen refleksi de bu yöndedir.

De¤erli kat›l›mc›lar konuyu de¤iflik boyut-larda irdeleyecekler ve birazdan sizlerlede¤erli görüfllerini paylaflacaklar. Okulun ta-rihçesiyle ilgili sizlerle baz› bilgileri paylaflmakistiyorum ve geçmiflten günümüze tafl›nanbaz› ilginç noktalar› da aktarmak istiyorum.Osmanl› Devleti döneminde patrikhaneyeba¤l› olarak teoloji e¤itimi vermek üzereHeybeliada Ruhban Okulu 1 Ekim 1844 tari-hinde aç›l›r. Okul do¤rudan patrikhaneyeba¤l›d›r ve müdürü metropolitler aras›ndanseçilir. Kapat›ld›¤› 1971 y›l›na kadar 930mezun verir. Bunlardan 343’ü piskopos,piskoposlardan 12’sini de patriklik makam›nakadar yükselir. Bu 930 kiflinin 225’i 1950’yle1969 aras› mezunlar› olarak görülüyor.Bunlardan sadece 38’i Rum as›ll› Türk vatan-dafl›, geriye kalanlar›n 162’si Yunan uyrukluolmak üzere toplam 187 de yabanc›d›r.Okulun ö¤retim süresi de¤iflik uygulamalarlageçirilmifl, birinci dönem 1844-1919 dönemi4 y›l ortaokul ve 3 y›l teoloji e¤itim, 1919-1923döneminde ortaö¤retimsiz 5 y›ll›k teolojie¤itimi yine Cumhuriyetle beraber 1923-1951dönemindeyse yine birinci dönemdeki gibi 4y›l ortaokul ve 3 y›l teoloji e¤itimi olmak üzere


birinci dönemdeki e¤itime dönüldü ve sonolarak dördüncü dönem 1951-1971 döne-mindeyse 4 y›l› lise ve 3 y›l da teoloji e¤itimiverilerek sürdürüldü.

Okulun statüsü ABD Baflkan› Truman’›nda deste¤iyle patrik olarak atanan ABD vatan-dafl› Atenagoras döneminde baz› de¤iflikliklereu¤rar. Kuzey ve Güney Amerika OrtodoksKilisesi Baflpiskoposu olan AtenagorasABD’nin önerisi ve deste¤iyle TürkiyeCumhuriyeti yurttafl› yap›lm›fl, 1 Kas›m1948’de de patrik seçilmifl ve gelebilmesi içingörevde bulunan Patrik Maksimos istifa etti-rilmifltir. ABD Baflkan› Truman’›n özel uça¤›ve yaveriyle gelen 26 Ocak 1949’da Fener’dedüzenlenen törenle patriklik tac› bafl›na konu-lan Atenagoras “ben Truman doktrininin dinibölümünü teflkil etmekteydim” diye de beyanvermifltir. Atatürk döneminde 7 olan metro-polit say›s› Atenagoras’la birlikte 20’ye ç›kar.Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n 8 Aral›k 1950 ve927/601 say›l› emriyle Heybeliada RuhbanOkulu yüksekokul haline getirilir ve yabanc›ö¤renci alabilece¤i karara ba¤lan›r. 1939’day-sa casusluk faaliyetleri gerekçesiyle yasak-lanm›fl olan yabanc› ö¤renci al›m› böyleceserbest b›rak›lm›fl olur. Atenagoras’un görevebafllad›¤› 1949 y›l›na kadar okulda 16 Türkvatandafl› ö¤renci vard›r. Ayn› dönemde ‹stan-bul’da erkek Rum liselerinde 2500 ö¤rencivard›r. Rum ailelerin çocuklar›n› bu okulagöndermedikleri de o dönem için önemli vedikkat çeken bir baflka husustur. Atenagorashükümete baflvurarak Yunan uyruklu ö¤ren-cilere oturma izni al›r ve izin ö¤rencilik bitenekadar oldu¤u için patrik okuldan mezun olan-

1844’den Günümüze Heybeliada Ruhban Okulu 81

lar› patrikhanede de stajyer olarak görevlen-dirir. Yani ö¤rencilik hiç bitmez.

1957 y›l›nda K›br›s olaylar› nedeniyle buuygulamadan vazgeçilir ve Londra ve ZürichAnlaflmalar› sonucu uygulama yumuflat›l›rsada K›br›s’ta yeniden bafllayan EOK sald›r›lar›nedeniyle tamamen yasaklan›r. K›br›s Rumlideri Makarios da Heybeliada RuhbanOkulu’nun mezunlar›ndand›r. 1950-1960aras› Patrikhane ‹mroz ve Bozcaada RumOkullar›n›n Milli E¤itim Bakanl›¤› mevzuat›d›fl›na ç›kartt›rarak do¤rudan kendi yöne-timine alm›flt›. 13 Nisan 1964’te dönemin MilliE¤itim Bakan› Dr. ‹brahim Öktem Rumaz›nl›k ilkokullar›na tan›nan mevzuat hüküm-lerini aflan özel haklar›n kald›r›laca¤›n›, ruh-ban okulundaki yabanc› ö¤renci say›s›n›ns›n›rlanaca¤›n›, Yunan hükümetinin Türki-ye’de e¤itim görmüfl 35 ö¤retmene Bat›Trakya’da görev vermedi¤ini, buna karfl›l›kYunanistan’da Türk az›nl›k okullar›natan›nmayan bu tür haklar konusunda dabundan böyle mütekabiliyet esas›na göredavran›laca¤›n› aç›klar. Türk hükümeti tekrareski uygulamaya dönerek 16 Temmuz 1964’te‹mroz ve Bozcaada’daki Rum okullar›n›n MilliE¤itim Bakanl›¤›’n›n denetiminde Türkçe vedini e¤itim yapmalar›n› öngören yasa mad-desini yeniden yürürlü¤e koyar.

127 y›l patrikhanenin idari ve mali dene-timinde yaflam›n› sürdüren HeybeliadaRuhban Okulu özel yüksek okullar›n devlet-lefltirilmesi fleklinde görülen uygulamahakk›ndaki Anayasa Mahkemesi’nin 12 Ocak1971 tarih ve 1971’e 3 say›l› karar›ndan sonrakapanm›flt›r. Anayasa Mahkemesi’nin Özel


Ö¤retim Kurumlar› Kanunu’nun ilgili mad-delerini iptal ederek yüksekö¤retim kurum-lar›n›n sadece devlet taraf›ndan aç›l›piflletilebilece¤ine iliflkin bu kesin karar›ndansonra mevcut özel yüksekö¤retim kurumlar›ya kapanm›fl ya da bir devlet üniversitesineba¤lanm›fllard›r. Özel yüksekokul statüsündeolan Heybeliada Ruhban Okulu ve Patrikha-ne’yle Türk hükümeti aras›nda görüflmeleryap›ld›, ancak Türk üniversitelerine ba¤lan-mak istemediklerinden ve baflkaca da birçözüm mümkün olmad›¤›ndan okul kendile-rince de kapat›ld›. Halbuki ayn› karar›nmuhatab› olan Amerikan Robert Koleji bina-lar›n› 1971 y›l›nda Bo¤aziçi Üniversitesi’nedevrinden sonra kolej Arnavutköy K›zLisesiyle birleflmifl ve Özel ‹stanbul AmerikanRobert Lisesi ad›n› alm›flt›r. Kolejin yüksekk›sm› da Bo¤aziçi Üniversitesine dönüflmüfl-tür. Patrikhane ve Yunanistan okulun eskistatüsüyle yeniden aç›lmas› için giriflimlerinigünümüze kadar ›srarla sürdürdüler. YunanBaflbakan› Mitçotakis Aral›k 1991’de ABDziyaretinde okulun aç›lmas› için Türkiye’yebask› yap›lmas›n› istedi. 1 fiubat 1992’deTürk Baflbakan›ndan ayn› konuda yenidenistemde bulunuldu ve Bakan Köksal Toptanistemin reddedilmesine karfl›l›k iktidar par-tisinin önceki dönem Milli E¤itim Bakan›Hüseyin Çelik’in “bana kalsa RuhbanOkulu’nu 24 saatte açar›m” fleklinde demeçverdi¤i de hepimizin haf›zalar›ndad›r.

Kapan›fl tarihinden günümüze de¤inAvrupa Birli¤i ve ABD yetkilileri okulunaç›lmas› ve patri¤in ekümenikli¤inin tan›n-mas› istemlerini her düzeyde, ama herdüzeyde dile getirdiler. 1997 y›l›nda Baflbakan


Mesut Y›lmaz’›n ABD ziyaretinde okulunaç›lmas›na iliflkin beklenti dönemin baflkanyard›mc›s› Al Gore taraf›ndan da yeniden vebir kez daha dile getirildi. Fener Patrikhane-si’nin ve d›fl destekçilerinin gerçek arzusuYÖK ve Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n denetimid›fl›nda patrikhanenin yönlendiricili¤inde diniözerkli¤e sahip bir okulu oluflturmak, böylebir okulun kurulmas›ysa Anayasam›z›n 130ve 132. maddelerinin de¤ifltirilmeden yasalolarak da mümkün görülmemektedir. 130.madde bilimsel özerkli¤e sahip üniversitelerinkanunla ve devlet taraf›ndan kurulaca¤›nailiflkindir. 132. maddeyse Türk Silahl› Kuvvet-leri’nin ve Emniyet Teflkilat›’n›n özel yük-sekö¤retim kurumu açabilece¤ine iliflkindir.Avrupa Birli¤i ve ABD taraf›ndan dayat›lanistemlerin Türkiye taraf›ndan kabulü duru-munda Heybeliada Ruhban Okulu’nun d›fldayatmalar do¤rultusunda hiç hukuk dikkateal›nmadan aç›lmas› ve buna paralel olarakdillendirilen patri¤in ekümenik olarak kabulüisteminin Türkiye Cumhuriyeti’nin de resmentan›mas›yla patrikhane bir cemaatin az›nl›kkilisesi olmaktan ç›karak Vatikan benzeri özelve özerk siyasi, dini bir makam oluflacak vepatrik seçiminde Türkiye Cumhuriyeti vatan-dafl› olma zorunlulu¤u da kalkacakt›r.

Patrikhanenin Lozan’la düzenlenen statü-sü de de¤iflecek ve Lozan’›n getirdi¤i hukuksalyap›n›n di¤er alanlar› da böylece tart›flmayaaç›lm›fl olacakt›r. Son dönemlerde Avrupa Bir-li¤i ilerleme raporlar›nda Heybeliada RuhbanOkulu’nun biran önce aç›lmas› istemlerininvurgulanmas› da ABD’nin baflkan düzeyindebirçok defa ayn› istemlerde bulunmas› istemsahiplerince yürürlükteki hukukumuzun


dikkate al›nmad›¤›n› tabiri caizse hukukunzorland›¤›na örnek verilebilecek ölçülerdir.Bütün sorun Türk Hukuk Sistemi içindekalmay›, ulusal hukuka tabi olmay› kabuletmeyip uluslararas› dinamiklerin deste¤iylefiili bir durum yarat›lmas› ve bunun ›srar›ylasonuç al›nmas›ndan ibarettir.

De¤erli kat›l›mc›lar›n bu duyarl› ve önem-li konuda hukuk çerçevesinde ayd›nlat›c› bil-giler verece¤ini hem biliyor hem de inan›yo-rum ve hepinize özellikle bu duyarl›l›¤› göster-di¤iniz, bu panele kat›ld›¤›n›z için ‹stanbulBarosu’nun hem kurumsal kimli¤ine hem deülkemizin önemli bir sorununa hep birliktehukuksal bir zeminde sahip ç›kt›¤›n›z içinteflekkür etmek istiyorum.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Say›n Baflkan bukonuda son derece dikkat çekti¤i 1844’tengünümüze böyle nirengi noktalar›n› belirticiçok da ayd›nlat›c› bir konuflma yapt›. Bunedenle tarihsel bir çerçeve oluflmufl durum-da, ben k›saca de¤erli kat›l›mc›lar› sunmakistiyorum: Prof. Dr. Mümtaz Soysal Hocam›zbizim Baromuzun de¤iflik etkinliklerindebulundu

Hemen sa¤›nda gazeteci Yi¤it Bulut, ken-disini Vatan Gazetesi’ndeki günlük yaz›la-r›ndan tan›yorsunuz. CNN Türk’teki yorum-lar›ndan, sunumlar›ndan tan›yorsunuz. Benkendisinin geçenlerde bu konuda HeybeliadaRuhban Okulu konusunda son derece dikkatçekici bir köfle yaz›s›n› okudu¤umdan böylebir etkinlikte bulunmas›n›n yararl› olaca¤›n›düflündüm. Sa¤ olsunlar kabul ettiler.


Biz onu eskiden burada takdim etti¤i-mizde Doç. Dr. Sibel Özel derdik, ama art›kProf. Dr. Sibel Özel diyoruz. Baromuzda bukonudaki çal›flmalar› kitap haline getirildi,defalarca ‹ngilizce ve Türkçe bas›ld›. O kitap-larda Doç. Dr. diye görürsünüz, ama Prof. Dr.Sibel Özel Marmara Üniversitesi HukukFakültesi Devletler Umumi Hukuk Kürsü-sü’nden kendisi Anadolu tabiriyle kap›danyetiflmedir. fiu anlamda; bizim hem Baromu-zun üyesi, hem Türkiye Barolar Birli¤iDelegasyonumuzdad›r. Kendisi de bu konudayaln›zca Baro çerçevesi içinde de¤il, Türki-ye’de hukuk çevrelerinde, siyasal çevrelerdeve kamuoyunda çok ilgiyle karfl›lanan veyararlanan bir çal›flman›n sahibi.

‹lk söz elbette ki Mümtaz Hocam›z›n, amaona söz vermeden önce ben bugünlerde sonbir ay içinde özellikle Türk bas›n›nda, medya-da görsel ve yaz›l› medyada HeybeliadaRuhban Okulu konusuyla ilgili haberlerin,röportajlar›n, yorumlar›n de¤erlendirmelerindikkat çekici bir biçimde yo¤unlaflt›¤›n›dikkatlerinize sunuyorum ve bu arada da birgünlük gazeteden bir girizgah okuyarak hoca-ma sözü veriyorum. Girizgah flöyle:

Tarih 7 Nisan 2009, Türkiye Büyük MilletMeclisi’nde tarihi bir konuflma yap›l›yor.Heybeliada Ruhban Okulu’nun aç›lmas› gibieylemlerin son derece güçlü sinyallerverece¤ini düflünüyoruz. Ayr›ca hukukunüstünlü¤üne olan taahhüt adaletin insanlaraulaflt›r›lmas› anlam›nda at›labilecek en önem-li ad›md›r. Bu sözlerin sahibi kendi ülkesindeçocuklu¤unu az›nl›k olarak geçiren tenrenginden ziyade nasibini alm›fl Amerika


Birleflik Devletleri Baflkan› Barack HüseyinObama, bahsetti¤iyse kapal› oldu¤u 1971y›l›ndan bu yana adamak›ll› gündeme getir-ilmeyen aç›ls›n diyenlerin bafl›n› yakan,aç›lmas›n diyenlerin taraftar toplad›¤› birkonu Heybeliada Ruhban Okulu. Bunuyorumsuz okudum, gazetenin sunumuna göreokudum.

Bir önceki dönem ABD Baflkan›’n›n de¤er-li eflleri Hilary Clinton, yeni dönemde ABDD›fliflleri Bakan› okulun aç›lmas›n›n kendileriiçin bir fleref meselesi oldu¤unu ifade etti.Buyurun bu Türkiye aç›s›ndan ne meselesidirSay›n Soysal?

Prof. Dr. MÜMTAZ SOYSAL - Her fleydenönce ‹stanbul Barosu’na böyle bir konuyuhukukçular aras›nda tart›flma konusu olarakönümüze getirdi¤i için teflekkür etmek istiyo-rum. Asl›nda ‹stanbul Barosu’yla TürkiyeBarolar Birli¤i birbirine çok yak›fl›r arada birtutarl›l›k var. ‹stanbul Barosu’nun davran›-fl›yla Türkiye Barolar Birli¤i’nin davran›fl›ndaolmal›d›r diye soruldu¤unda verilen cevap bir-birini tutuyor. Gerçekten keflke bütünTürkiye’deki Barolar da ‹stanbul Barosu gibiTürkiye Barolar Birli¤i’nin olmas› gerekenibenimsemifl olsalar. Böyle bir eksiklik varTürkiye’de, Barolar Birli¤i’nin üyesi öbürBarolarda bir tutarl›l›¤›, yani Barolar›n birbütün olarak nas›l davranmalar› gerekti¤ineiliflkin tutarl›l›¤› tam olarak göremiyoruz. Obak›mdan ‹stanbul Barosu’nu bu aç›dan dakutlamak gerekiyor.

Benim önce konuflmam istendi, oysa benöbür konuflmalar› dinleyip çok fley ö¤renece-


¤imi düflünüyordum. Fakat bu konuflmam›haz›rlayabilmek için okuduklar›mdan sonrabir fley dikkatimi çekti; konuya her fleydendaha çok hukukçulardan daha çok ö¤retmen-ler de ilgi göstermifl. Ö¤retmen dergilerindeE¤itim-senin ve baflka ö¤retmen sendikalar›-n›n dergilerinde bu konuda epeyce araflt›rmave yaz› var. Onlar konuya tevhidi tedrisataç›s›ndan, yani ö¤retim birli¤i aç›s›ndanbak›yorlar, laiklik aç›s›ndan bak›yorlar, çeflitliaç›lardan bak›labilir. Ben hangi aç›dan bak-mak daha ilginç olabilir diye düflündüm.Zannediyorum burada söz konusu olmayanbir aç› Türkiye’nin imaj› -sözcü¤ün yabanc›kökenli oluflunu affedin- aç›s›ndan bak›ld›¤›n-da bizim hukukçular olarak söylediklerimizintam tersini söylemek mümkün, yani Türkiyebu konuda bizim hukuk tutarl›l›¤› aç›s›ndansöylediklerimizden vazgeçip kendisinden iste-nileni, d›flar›dan istenileni yapt›¤› zamanmüthifl bir imaj düzeltmesine kavuflmufl ola-cak. Türkiye çok hoflgörülü, özellikle az›nl›k-lar›na karfl› ya da baflka dinlere karfl› halk›n›nbüyük ço¤unlu¤unun dininden olmayan din-lere karfl› son derece hoflgörülü bir ülkeolarak gözükecek. Türkiye bu konuda yak›ntarihte 6-7 Eylül olaylar› gibi kendisini dearada s›rada utand›ran baz› olaylar›n yaratt›¤›imajdan da kurtulmufl olacak. ‹maj› müthifldüzelmifl olacak ve bu anlamda da birçokyazar onu da söylüyor, Avrupa Birli¤i’negiriflin dünyadaki milletler camias›na kabulediliflin uygar bir ülke olarak kabul ediliflikolaylaflm›fl olacak.

Bak›yorum yine okuduklar›mdan ç›kard›-¤›m özete göre, say› afla¤› yukar› 10 küsuroluyor, özellikle 1950’den itibaren Türkiye’nin


üzerinde bu konuda d›fltan büyük bir bask›da var. Gerek Avrupa’dan, gerek Amerika’dançeflitli dünyan›n çeflitli köflelerinden Türki-ye’nin bu konuda gerekeni yapmas› ve okuluaçmas› isteniyor ve de kap› aç›k oldu¤uzamanlarda bile ayr›ca patrikhaneye iliflkinistekler de var. Onlar› bir kenara b›rak›yorum,asl›nda konu patrikhanenin statüsüyle deilgili, onun üzerinde biraz sonra duraca¤›m,ama kapat›ld›ktan sonra 1971’de AnayasaMahkemesi’nin karar›ndan sonra kapat›ld›k-tan ya da kendili¤inden kapanm›fl olmas›ndansonra bask›lar çok artm›fl oluyor. Dolay›s›ylabizim hukukçular olarak ilk düflünmemizgereken sorun bu, yani biz hukuka bir ilkelerbütünü olarak m› bakaca¤›z ve o ilkelere göredavran›fllar›n ayarlanmas› gerekti¤ine olaninanc›m›z› muhafaza m› edece¤iz, yoksa oilkeleri bir yana itip ülkemizin imaj›bak›m›ndan, ülkemizin siyasal hedefleribak›m›ndan bu ilkeleri bir yana b›rakmay›pekala yap›labilir bir davran›fl olarakgörece¤iz ve hukuku da de¤ifltirece¤iz.Hukuktaki ilkeleri bu gereksinimleri, yanisiyasal gereksinimlere ya da medyatik, görün-tüsel gereksinimlere uyduracak m›y›z?

Bu aç›dan bakt›¤›m›zda çok önemlihukuk aç›s›ndan son derece önemli bir sorun-la karfl› karfl›yay›z. Biraz önce Say›n ‹stanbulBarosu Baflkan› aç›kça söyledi, bizimhukukumuza göre elimiz ba¤l›d›r. Bizimhukukumuza göre d›flar›dan istenilen biçimdeo okulun aç›lmas› ilkelerden vazgeçmekanlam›na gelecektir. ‹lkeler bir yerde tabiiLozan diyece¤im, ama Lozan’›n ilkeleri demek-te tereddüt ediyorum, Lozan’da öyle bir ilkeyok, Lozan’da okula iliflkin, hatta patrikhan-


eye iliflkin hiçbir hüküm yok. Ana konumpatrikhane konusu genel olarak içinde ayn›zamanda Heybeliada Okulu’nun da bulun-du¤u patrikhane konusu Lozan’da tart›fl›lm›fl,hem de çok tart›fl›lm›fl. Çünkü Türk taraf›Lozan’da patrikhanenin özellikle mütarekedöneminde yaln›z patrikhane olarak de¤il,ülkenin çeflitli yerlerindeki Ortodoks kilisele-rinin ve onlar› yönetenlerin ruhbanlar›n,rahiplerin davran›fllar› bak›m›ndan patrikha-nenin ülke d›fl›na ç›kar›lmas›n›, bunda zorun-luluk oldu¤unu savunmufl, ama kabul ettire-memifl. Özellikle Yunanistan etkisinde, dahado¤rusu Yunanistan konusunda sorumlulukhisseden ‹ngiltere bu konuda diretmifl ve Türktaraf› da ‹ngiltere’nin bu direnifli karfl›s›ndaniçin direniyordu? Çünkü Yunanistan’›zay›flam›fl olan Türkiye’nin üzerine salarakkendi amaçlar›n› gerçeklefltirmek hatas›n›ifllemifl olan ‹ngiltere piflmanl›k m› diyelim,kompleks mi diyelim, sonuçta bu yapt›klar›n-dan kurtulabilmek için Yunanistan’›, Orto-dokslu¤u daha do¤rusu bu konuda korumakgere¤ini hissetmifl ve Lozan’da canla baflla bukonuda bir hüküm konulmas›n› istememifl veTürkiye’nin istedi¤i, yani patrikhaneninTürkiye d›fl›na ç›kar›lmas› iste¤i yerine gelme-mifltir. Bu aç›dan Lozan’da bir çeflit centilmenanlaflmas›na var›lm›fl oluyor, yani Türk taraf›bu iste¤inden vazgeçmifl, öbür taraftapatrikhane konusunda bir hüküm konul-mas›n›, yani kalacakt›r ve devam edecektirdiye bir hükmün de Lozan metnine konulmas››srar›ndan vazgeçmifl. Bu konu az›nl›klarkonusunun Lozan’da düzenleniflinin genelçerçevesi içinde düflünülmesi gereken birsoruna dönüflüyor. Özel bir hüküm yok,


az›nl›klar konusunda genel ilke olarak nelerkonulmuflsa onlar aç›s›ndan düflünülecek.Nedir o ilkeler? Zannediyorum orada bizimkamuoyumuzda da birtak›m tereddütler var.Zannediyorum ki, az›nl›klar özel bir statüyesahiptirler ve ayr›cal›kl›d›rlar. Hay›r, Lozaninsan haklar› konusunun genel ilkesineuygun olarak eflitlik ilkesini getirir. YaniTürkiye Devleti’nin -o zaman henüz Cumhu-riyet de¤il- bütün vatandafllar› ›rk, dil, din,mezhep ayr›m› gözetmeksizin eflit olacak-lard›r. Kimsenin herhangi bir din grubununda ayr›cal›¤› olmayacakt›r. Herkese o eflitlikiçinde bak›lacakt›r. Genel felsefesi bu, dolay›-s›yla bu konuya da patrikhane konusuna dabu aç›dan bakmak gerekir. Türk taraf› bunuelveriflli buluyor, çünkü diyecek ki, Ortodoksvatandafllar›m›z ve onlar›n patrikli¤i mezhep-ler aras›, dinler aras› ayr›cal›k gözetilmiyorsabütün vatandafllar›n tabi oldu¤u kurallaratabi olacakt›r. Ne üstün ne de bunun alt›ndabir yasaklamalar konulmayacakt›r, amaayr›cal›klar da tan›nmayacakt›r.

Patrikhane konusuna böyle bakabilmekyeni kurulmufl olan Türk Devleti’nin iflinegelmifltir, ama bu uygulaman›n buna tamuygun olup olmad›¤›na bakt›¤›m›zda flöyle birmanzarayla karfl›lafl›yoruz: Türkiye patrikha-nenin kendi Ortodoks vatandafllar› için dinkonular›nda düflünen, ö¤reten, hizmetlersa¤layan bir kurum olmas›n› istemekte vekonuya öyle bakmaktad›r. Dolay›s›yla patrik-hanenin ekümeniklik, yani evrensellik bütündünyadaki Ortodokslar bak›m›ndan bir statüsahibi olmas›n› istememektedir. Çünkü böyleoldu¤u zaman e¤er böyle bir statü tan›n›rsabiraz Roma’daki Vatikan’a benzer bir biçimde


Türkiye Devletinin kurallar› d›fl›nda sankikendisi de küçük bir ayr› devletmifl gibide¤iflik statüye sahip olan bir kurum ortayaç›kacakt›r. Ekümeniklik konusuna Türki-ye’nin bugün de bak›fl› bu. Bizi d›flar›daTürkiye d›fl›nda bu kurumun böyle bir iddiatafl›mas› -ki, kendi aç›s›ndan hakl› da olabilir-bizi ilgilendirmez, ama bu iddian›n Türkiyeiçindeki uygulamas› bizi ilgilendirir. Böyle biriddias› var diye patrikhanenin Türkiye bugün-kü Cumhuriyetten bahsederek konuflmamgerekir bundan sonras› için, Cumhuriyet’inhukuk statüsü d›fl›nda bir ayr› statüsüdokunulmazl›¤›, ayr›cal›¤› olamaz. Dolay›s›ylapatrikhanenin okul aç›s›ndan durumu dabundan farkl› olmamal›d›r. Heybeliada Ruh-ban Okulu Türkiye’nin kurallar›na göre iflle-mesi gereken, ö¤retim yapmas› gereken ya davar olmas› gereken bir kurulufltur. Konuyailke aç›s›ndan bakt›¤›m›zda Türkiye’nin genelsistemi içinde laik bir devlet olarak özellikle deTevhidi Tedrisat Yasas›’yla din ö¤retiminidevletin tekeli içinde tutan, devletin denetimialt›nda tutan ve baflka türlü bu denetimd›fl›nda din ö¤retimi istemeyen bir devletstatüsü içinde Heybeliada Ruhban Okulu dabu aç›dan düflünülmelidir. Bakt›¤›n›z zaman1971’e gelinceye kadar bu konuda bu ilkeyepek uygun davran›lmad›¤› gözükmektedir.Bakt›¤›n›z zaman Türkiye’de patrikhanevard›r, patrikhane evet Türk mevzuat›nauygun davranmaktad›r genel olarak ekü-meniklik iddias› Türkiye’de bir ayr› statügetirmemifltir kendisine, ama okulun 1936’daafla¤›-yukar› bir resmi statü kazanm›flt›r.Türk Devleti ona bu statüyü vermifltir, mevcutolarak devam etmektedir, ö¤retim yapmak-


tad›r ve biraz önce ‹stanbul Barosu Baflka-n›’n›n belirtti¤i gibi yabanc› ö¤renciler dekabul etmektedir ve baflka okullar Türkiye’dedin okullar›, medreseler, vesaire kapat›ld›¤›halde o sürüp gitmektedir.

Bu 1950’den sonra daha da de¤iflik birgörüntü kazanmaktad›r, çünkü patrikha-nenin statüsü Türkiye’deki siyasal de¤ifliklik-ler ya da geliflmeler dolay›s›yla yavafl yavaflistenilen bir, patrikhanenin istedi¤i bir duru-ma do¤ru yaklaflmaktad›r. Biraz önce söylen-di, 1950’de Türkiye Sovyet tehdidi dolay›s›ylaAmerika’n›n korumas› alt›nda bir devletolarak Amerika’n›n isteklerine yak›n davran-mak gere¤ini duymaktad›r. O kadar ki,Atenagoras’›n patrikli¤e getirilifli kendimevzuat›na uyduruluflu, yani Türk vatandafl›yap›l›fl› bir gecede ve ondan sonra da mevcutiflbafl›ndaki patri¤in istifa ettirilmesi ve onunyerine Atenagoras’›n gelmesi o tarihtenitibaren art›k yabanc› ö¤renci alma ve okulunstatüsü bak›m›ndan istenilenler gerçekleflmifldurumdad›r. Türkiye’de öbür din e¤itimidevletin denetimi alt›ndayken Heybeliadaokulu bu denetimden ayr› tutulmaya devametmifl ve patrikhanenin himayesi alt›ndamüdürü metropolitler taraf›ndan atanan birteoloji kurumu olarak, bunu ö¤reten bir kurulolarak yaflamaktad›r.

Ne zaman konu tam Türkiye’nin hukuksistemine oturtuluyor? 1970’lerde biraz bizimde içinde bulundu¤umuz bir çabaylaTürkiye’de özel yüksek ö¤retim olmaz, özelyüksekokullar kapat›lmal›d›r denilen bir ak›ma¤›rl›k kazan›nca Anayasa Mahkemesi de buaç›dan kendi önüne gelen durumlarda karar


vererek Türkiye’de özel yüksekokul olmaz,bütün yüksekokullar devlet denetimi alt›ndabulunmal›d›rlar ve vak›f üniversiteleri ancakkurulabilir, ama vak›f üniversiteleri de yinedevletin genel yüksekö¤retim sistemi içindeyer almal›d›rlar. Heybeliada Okulu birgörünürde vak›f okulu, oysa yine Türk sis-temine göre patrikhanenin tüzel kiflili¤i yok-tur. Patrikhane bir vak›fm›fl gibi kendisineba¤l› bir okul kuramaz, kurmamal›yd›. Bubak›mdan patrikhanenin böyle bir kurumumuhafaza etmesi ancak Türk sistemine uygunhale getirilmesiyle mümkündür, yani patrik-haneden kopar›lm›fl olacak, vak›f üniversitesiiçinde yer alacak olsa dahi bütün vak›füniversiteleri devlet üniversiteleri gibi YÖK’ündenetimi alt›nda bulundu¤una göre bu okulda devletin denetimi alt›nda tutulacak, patrik-hanenin bir uzant›s› durumuna gelmeyecek.

Burada ilke bafll›yor ve bu aç›dan kapat-ma karar› d›fltan bak›ld›¤›nda Türkiye’ninsanki kapatmas› gibi gözüküyor. Asl›ndapatrikhane böyle bir statüyü kabul etmedi¤iiçin, yani kendisinin bu konudaki getirdi¤idüzen devam etsin istedi¤i için devletin dene-timi alt›na girmedi¤i için, dolay›s›yla demek kibir ekümeniklik iddias›n› bu biçimde sürdür-dü¤ü için kendili¤inden okulu kapatm›flolmaktad›r. Dolay›s›yla okulun yeniden aç›l-mas› Türkiye’nin kendi sisteminde o de¤iflik-likler yap›lmad›¤› sürece sadece patrikha-nenin kendi tutumuna ba¤l›d›r, dolay›s›ylapatrikhane bu sistemi kabul ederek, örne¤in,bir vak›f üniversitesi içinde teoloji enstitüsüolarak ya da bölümlerinden biri de Ortodoksteolojisi üzerinde ö¤retim yapan bir kurumunkurulmas›na raz› olabilir, bunu kabul edebilir


ve o zaman da yine genel hükümlere tabiolarak yabanc› ö¤renci say›s› Türk ö¤rencisay›s›n›n yüzde 20’sini aflamaz, vesaire Türkmevzuat›na uygun olarak böyle bir okul ola-bilir. Bunda Türkiye’nin derdini d›fla anlat-mas› gerekmektedir, bu da zordur. Bu benimanlatt›¤›m ölçüde ayr›nt›l› bir ölçüde anlat›l-mad›¤› sürece d›fltan bak›ld›¤›nda Türkiyeböyle bir okulun aç›lmas›na müsaade etmiyordenilecektir.

Bu noktada as›l hukukçular olarak flunakarar vermemiz gerekecek: D›fltan anlafl›lm›-yor, d›fla anlatam›yoruz ya da görüntüsü çokkötü oluyor diyerek biz kendi hukuk ilkeler-imizden vazgeçti¤imiz takdirde bu konu d›flgörüntüsü bak›m›ndan çözülmüfl olacak, amabiz hukukta yap›lmamas› gereken bir fleyihukukçular olarak yapm›fl olunmas›na raz›olmufl olaca¤›z. Seçimimiz hukukçular olarakböyledir: “Türkiye’de bir hukuk düzeni vard›rve hukuk düzeni patrikhanenin bu okulu buhaliyle daha do¤rusu eski haliyle yenidenaçmas›na elveriflli de¤ildir, ancak flunlaryap›labilirse aç›labilir” demekle ilkelerde ›srarm› edece¤iz, yoksa bundan vazgeçecek miyiz?Önümüzdeki seçenek budur. Bunda bilmiyo-rum hukuk camias› ço¤unluk olarak nedüflünüyor, ama ben hukuk her fleyden öncebirtak›m temel ilkelere ba¤l›l›k demektir. Butemel ilkelerden görüntü bak›m›ndan, imajbak›m›ndan, d›fl bask› bak›m›ndan vazgeçil-di¤i zaman imaj› kurtarm›fl olmakla birlikteas›l zarar› ülkenin kendisine gelecektir. Bunuyapt›¤›m›z andan itibaren art›k kendi içimizdeTekke ve Medreselerin kapat›lmas› TevhidiTedrisat Yasas›, vesaire, laiklik konusundacumhuriyetin getirmifl oldu¤u ilkeler nelerse


ki, onlar Anayasaya ayk›r›l›¤› dahi ileri sürüle-meyecek olan ilkelerdir, Anayasa maddesiyleAnayasaca güvence alt›na al›nm›fl olan mad-delerdir. Bunlardan vazgeçmemiz gerecek. Buriski al›yor muyuz, alm›yor muyuz? Konu birimaj konusu olmaktan çok Türkiye’ninAnayasal sorunu, Türkiye’nin bir rejimsorunudur. Bunda aç›k verdi¤imiz zamangeçmiflte verilmifl olan aç›klar› bugün bubask›lar karfl›s›nda tekrar verdi¤imiz zamanTürkiye’nin zannediyorum kendi hukuk siste-mi sars›nt› geçirecektir. Dolay›s›yla konubizim kendi öz konumuzdur. Aç›l›p aç›lma-mas› konusu bizim konumuzdur. Ya bundatutarl› olaca¤›z ya da d›fl bask›lara ya daiçimizden görüntümüz çok kötü oluyordenilen bask›lara boyun e¤erek bundanvazgeçece¤iz.

Benim bu konuda Say›n Baflkan as›lönemli gördü¤üm nokta bu, ama baflka nok-talar da var. Baflka noktalar bir defa biz do¤rudüflünebilmek için insanlar› do¤ru düflün-mekten al›koyan bir baflka fleyden devazgeçmemiz gerekir. Komplekslerimizdenvazgeçmemiz gerekir. Kompleksimiz var, 6-7Eylül’ü insanlara yaflatm›fl bir toplum olarako imaj›m›z›n çok kötü oldu¤unu bildi¤imizdenbu gibi bask›lar karfl›s›nda hay›r dedi¤imizzaman sanki ayn› hoyratl›¤› göstermektey-mifliz gibi bir komplekse düflüyoruz. Neyapal›m olan olmufltur, yaflanm›flt›r, ama bukompleks sahibi olmak ya da varsa o kom-pleksler onlar›n tutsa¤› olmak ve hep böyleyanl›fl kararlar almaya devam etmekanlam›na gelmemelidir. Bu önemli bir nokta,ayn› flekilde bir baflka ilkeye de kendimizikapt›rmamam›z gerekir, do¤ru olan neyse


hukuken ilkeler bak›m›ndan neyse onlar›yapaya devam etmeliyiz ve bu insanlararas›nda tam eflitlik, mezhep, din, vesaireayr›mc›l›¤› tutmamak, ayr›mc›l›¤› sürdürme-mek biçiminde ilkeye de ba¤lanabilir. Bunubir mütekabiliyete dönüfltürmek, yani Yuna-nistan öyle yap›yor, biz de böyle yapar›z di-yerek kendimiz bu konuda yeni komplekslersahibi olmaya sürüklenmemeliyiz. Mütekabi-liyet ilkesi tehlikeli bir ilkedir, insan› yanl›fl-lara götürebilir. Kendi tutarl›l›¤›ndan uzak-laflt›rabilir, o öyle yap›yor ben de böyleyap›yorum dedi¤imiz zaman sanki tutarl› gibioluyoruz, ama bu tutum dolay›s›yla kendimizhukuken insan haklar› bak›m›ndan yap›lmas›gerekenleri yapmam›fl olman›n kompleksinekap›labiliriz.

Bir baflka konu yine bunlardan bir dersç›karmak gerekirse, Lozan’da keflke birazdaha diretilse ve bu konu aç›kl›¤a kavuflturul-mufl olsayd›. Hukuka konuyu kâ¤›da dökme-di¤imiz bir anlaflma, sözleflme biçiminedönüfltürmedi¤imiz zaman anlatmakta “bizböyle bak›yoruz, orada flöyle söylenmiflti, cen-tilmen anlaflmas› vard›” demek ifle yaram›yor.Ç›kar›labilecek derslerden biri de bu. Yine birbaflka konu zannediyorum onu da bu vesi-leyle tart›flmam›z gerekir, az›nl›klar konusunayeni ayr›cal›klar yaratmamak ilkesiyle bak-mak gerekir ve bu Türkiye’de sadece gayri-müslim az›nl›klar vard›r, Kürtlük ya daAlevilik bir az›nl›k statüsü kazanmamal›d›rdemekle biten bir konu de¤il, kazanm›fl olsada bu bir ayr› sistem yaratmak anlam›na gele-mez. Az›nl›klar eflitlik için koruma alt›naal›nm›fllard›r, eflitlikten fazlas› getirilmeme-lidir. Eflitli¤in de temel fleyi ayr›mc›l›k yapma-


makt›r, Türkler konusunda, Aleviler konu-sunda yeni bir statü yaratmak, az›nl›k statüyaratmak de¤il, herhangi bir ayr›mc›l›ktutkusuna yenik düflmemek gerekir. O ba-k›mdan da Ortodoks vatandafllar›m›z konu-sunda da d›flar›dan ilgi var, onun için onlarabir özel statü verelim, kendi hukukumuzlaçat›fl›r bir statü verelim de bu bask›lardankurtulal›m diye bir yanl›fl yapmamam›zgerekir. T›pk› benim düflünceme göre Kürtvatandafllar›m›z ya da Alevi vatandafllar›m›zkonusunda da düflüncemiz ayn› kalmal›d›r.Tabii, yine hukukçular olarak bakmam›zgereken terimlerimize dikkat etmek gerekir.Biraz önce söylendi Türkiye’de özel okullaraçma konusunda askeri okullar, askeri yük-sekokullar ve emniyet yüksekokullar› bak›-m›ndan bir ayr› statü var, ama bunu özelokullar statüsü biçiminde de¤il de, devletinokullar›, ama de¤iflik statüde olan okullardiye öbür özel okullarla ayn› yere koymam›zgerekir, çünkü özel okul dedi¤imiz zaman bizsadece tamamen özel okullar› an›yoruz, yoksahepsi bir sistemin kendi denetimi alt›ndatutulmas› gereken okullard›r. Dolay›s›yla YÖKSistemi’nin içinde yine emniyet ve askeriokullar konusunda da bir bütünlük olarakgörmemiz gerekir. Benim bu vesileyle söyleye-ceklerim bunlar.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Bir konu bu ka-dar s›n›rl› bir süre içinde bu kadar mükemmelözetlenebilir, bir panorama böyle çizilebilir.Elbette ki, bu Say›n Soysal’›n siyasal hocal›¤›,diplomas› birikimi, o engin kültürüyle ilgiliolsa gerek.


fiimdi Sibel Özel’e sözü vermeden önce birhususu tam da hocam›n sözüyle örtüfltü¤üiçin belirtmek istiyorum; Say›n Baro Baflkan›konuflurken “hukuk zorlan›yor” dedi, hukukzorlanmamal›d›r. Hukukun zorlanmas› baflkazorlamalar› getirir ve gerçekten de böyle baflkazorlamalar› da tetikler, bu nedenle hukukiçinde kalmak, hukuka sayg› duymak, hukukçerçevesi içinde kalmak do¤ru tercihtir. Benburada Avrupa Birli¤i’nin genifllemedensorumlu Komiseri Oli Rehn’in bu konuya ilifl-kin bir beyanat›ndan k›sa bir al›nt›y› sizlerenakletmek istiyorum. “Türkiye’nin temelözgürlükler konusunda ciddi reformlaryapaca¤›na, dini özgürlüklere önem verece¤ineinan›yorum. Örne¤in, Patrik Bartholomeos’unekümeniklik unvan› ve Heybeliada RuhbanOkulu’nun yeniden aç›lmas› sorunlar›na olum-lu yaklaflaca¤›n› umuyoruz. Daha geniflAnayasal reformlar yap›lmas› gerekiyor, buba¤lamda Siyasi Partiler Yasas› da de¤ifltir-ilmelidir” diyor ve flunu da ilave ediyor:“Gümrük Birli¤i ek protokolünü Türkiye BüyükMillet Meclisi’nde onaylamayan bu çerçevedelimanlar›n› K›br›s Rum kesimi gemilerineaçmayan Türkiye’nin 2009’da bu nedenlekarfl›laflaca¤› müzakereleri gözden geçirmegirifliminde reformlar sayesinde kurtulabilir”diyor. Yani az önce yukar›da okudu¤umuzreformlar› yaparsa bu turnikeden geçebilece¤iyolunda bir beyan› var. Bununla örtüflen birbeyanat› içeriden patrikhane sözcüsü PederDoratios Avenios Populos “Ruhban okuluaç›lmazsa kiliseye patrik seçemeyiz” diyor ve“okulun Eylül’de aç›lmas›n› bekliyorum” diyor.Yani Eylül ay›nda yeni ö¤retim y›l›ndaaç›lmas› beklentisi var.


Yak›n bir zamana kadar Milli E¤itimBakanl›¤› yapm›fl olan Say›n Hüseyin Çelik’inbir beyanat› var: “Patrik ekümenik olsa ne olurki? Patri¤in ekümenik olup-olmad›¤›na senniye karar veriyorsun kardeflim? Müslüman-lar›n diyelim lideri belirlenecek, bunaOrtodokslar m› karar verecek? Fatih zatenkompleks duymam›fl, ekümeniklik vermifl.Neymifl; içimizden Vatikan gibi bir devlet ola-cakm›fl, buna kargalar bile güler” YineHeybeliada Ruhban Okulu’na iliflkin debeyanat› Say›n Bakan›n fludur: “Kapal› olmas›vahim bir hatad›r, kapat›lma gerekçesihaks›zd›r. Ruhban okulunun bugün hiçbirkanun de¤iflikli¤i yap›lmadan aç›labilece¤inidüflünüyorum” diyor. “Baflbakan da böyle midüflünüyor?” sorusu üzerine Çelik “evet,ortaö¤retim düzeyinde çok rahatl›kla mesleklisesi olarak aç›labilir, oras› yüksekö¤retimkurumu de¤ildir” diyor. “Madem Baflbakan dasizin gibi düflünüyor, aç›verin o zaman okulu”sözü üzerine de flunlar› diyor: “Öyle kolayde¤il, AKP’nin k›l›k k›yafet sorununu çözmeiste¤ini biliyorsunuz, ama birileri dedi ki bizekusura bakmay›n, bu da öyle bir mesele. Bat›Trakya, Yunanistan ekümenik tart›flmalar›ylailgili, dolay›s›yla devlet meselesi haline gelmifl.Hükümeti aflan bir durum var” diyor.

Beklentiler bu flekilde medyaya yans›yor.Dedi¤imiz gibi çok yo¤un bir flekilde medyadagündem oluflturuyor. Bu konuda de¤erlihocam›z›n çizdi¤i panoramadan sonra bukonuya yo¤un olarak emek vermifl olan Say›nSibel Özel’in de söyleyecekleri var, buyurunSay›n Özel.


Prof. Dr. S‹BEL ÖZEL - Ben de tekrarakaçmadan Say›n Mümtaz Soysal Hocam›n dayapt›¤› aç›klamalar›n üzerine baz› bilgiler ver-mek istiyorum. Her fleyden önce bu çokpopüler konu yanl›fl kavramlarda daha daötesi kavramlar›n içi boflalt›larak hükümsü-zlefltirilerek baflka bir mecrada tart›fl›lmaya vebir dayatmaya yol aç›yor. Tamam az›nl›khakk›, az›nl›klar›n din özgürlü¤ü, din adam›yetifltirme özgürlü¤ü olarak lanse ediliyor,di¤er taraftansa patrikhanenin istedi¤i birokul statüsü var ve bu statü kesinlikleaz›nl›klar›n e¤itimiyle alakal› bir konu de¤il,dolay›s›yla as›l soru Heybeliada RuhbanOkulu aç›ls›n m›/aç›lmas›n m› sorusu de¤il-dir. Ben bak›yorum televizyonlarda elindemikrofonu olan gazeteci özellikle HeybeliadaRuhban Okulu’nda esnafa soruyor: “Heybeli-ada Ruhban Okulu’nun aç›lmas›n› istiyormusunuz?” Bu konu oradaki esnaf›n veyabaflka birilerinin aç›ls›n ya da aç›lmas›n biroylama yapaca¤› konu de¤il, HeybeliadaRuhban Okulu siyasi bir kararla kapanmad›ki siyasi bir kararla aç›ls›n. Say›n HüseyinÇelik “bana kalsa açar›z” diyor. Kaç y›ld›r ikti-dardayd›lar, kendisi de Milli E¤itim Bakan›y-d›, o zaman e¤er bu bir siyasi kararlaaç›labilecekse açsayd›. Konu hukuki bir konu,dolay›s›yla e¤er Türkiye Cumhuriyeti Devletibir hukuk devletiyse burada bulunan birkurumun bir okulun e¤itime aç›l›p aç›lmaya-ca¤›, e¤itimin nas›l gerçekleflece¤i meselesiulusal ve uluslararas› hukuka göre yap›l›r.

Uluslararas› hukukta Türkiye’yi patrikha-nenin istedi¤i flekilde okulu açmaya zorlayanbir hüküm var m›? Bu soruyu soraca¤›z.Türkiye’nin ulusal hukuku patrikhanenin


istedi¤i flekilde bir okul açmaya imkân tan›yormu? Bu soruyu soraca¤›z. Yani mesele okulaç›ls›n m›/aç›lmas›n m› ellerimizi kald›ral›mhay›r/evet meselesi de¤il, çok yanl›fl mecralar-da tart›fl›l›yor. Elbette Türkiye CumhuriyetiDevleti bütün vatandafllar›n›n din özgürlü¤ü-nü hem az›nl›k hem ço¤unluk garanti alt›naalmak zorunda, çünkü unutmayal›m az›nl›kdemek vatandafl demektir. Onlar›n da gerekaz›nl›k statüsünden kaynaklanan haklar› var,gerekse vatandafl olmaktan kaynaklanan hak-lar› var Anayasa çerçevesinde, dolay›s›ylabugünkü mesele Türkiye Cumhuriyeti Devle-ti’nin -hocam›z da belirtti imaj meselesi halinegeldi- bir az›nl›k kurumuna istedi¤i ya da haketti¤i haklar›n verilmesi ya da gasp› meselesimidir? Bu mesele bu flekilde anlat›l›yor. Benilerleme raporlar›na bakt›m. 1990’dan beribütün ilerleme raporlar›nda, Avrupa Birli¤iilerleme raporlar›nda -önceki ad› düzenlirapordu- hep bu mesele var; Heybeliada Ruh-ban Okulu aç›lmal›d›r, kapanmas›nda buanlamda Türkiye’nin yanl›fl yapt›¤›n› belirti-yor. Patrikhanenin ekümenikli¤i de bunaparalel, bugünkü konumuz patrikhaneninekümenikli¤i olmad›¤› için o konuya de¤inme-yece¤im, ama flunu bilelim ki, t›pk› MümtazHocam›n söyledi¤i gibi patrikhane ekümenikiddias›n› güçlendirmek ve bunu bir dayatmaarac› olarak ortaya koymak ad›na HeybeliadaRuhban Okulu’nun istedi¤i statüde aç›lmas›n›istiyor. Dolay›s›yla mesele Heybeliada RuhbanOkulu’nun e¤itime aç›lmas› de¤il, patrikha-nenin dayatt›¤› flekilde e¤itime aç›labilmesimeselesi. O aç›dan lütfen konuya böyle yakla-flal›m ve ben asl›nda yabanc› devlet adam-lar›na k›zm›yorum, çünkü onlar siyasi talep-


lerde bulunuyorlar. Obama istedi, en çok okonufluluyor. Obama’dan önce Bush da iste-miflti, Clinton da istemiflti. Bunlar›n hepsihukukçu baflkanlar, yani Amerika BirleflikDevletleri’nin de hukukçular Baflkan› oluyorço¤unlukla. Peki, biz Türkiye Cumhuriyetitaraf› bu hukukçu baflkanlara veya di¤erdevlet adamlar›na istedikleri statünün nedenolamayaca¤›n› anlatt›k m›? Görüyorsunuzeski bakan› ben ne diyeyim, ben yabanc›larahiçbir fley demiyorum art›k. Burada Türksiyasileri eskiden beri gelen bir tav›rla mese-leyi zamana yayal›m, düflünüyoruz, prog-ram›m›zda ve ben y›llard›r her sene bu Eylülay›nda okul aç›l›r, okul temizlenir ve aç›l›r. Bizdünyaya böylece yanl›fl bir mesaj veriyoruz,hep bunu yap›yoruz. Hakl›yken haks›z duru-ma düflüyoruz.

Konumuz de¤il, ama sözde Ermenisoyk›r›m›nda da böyle oldu. Biz sessiz kald›k-ça hukuken hakl› oldu¤umuz konulardahukuku devreden ç›kar›p siyasilerin günükurtarma çabalar›yla hareket ettikçe imaj›m›zbozuluyor. fiöyle söyleyelim; bir hukuk devle-tinin imaj› kendi ülkesinde bulunan bir kuru-ma d›flar›dan gelen dayatmalar sonucu ulusalve uluslararas› hukukun kabul etmedi¤i birstatüde istediklerini kabul etmesi de¤ildir.Tam tersi, bir ülke e¤er böyle bir fley yaparsatarih önünde imaj› lekelenir. Bu konuda gerekiç kamuoyuna gerekse d›fl kamuoyuna patrik-hanenin dayatmas›n›n neden hukuka ayk›r›oldu¤unu anlatmam›z gerekiyor ve bu yüzdende hukuki terimlerle konuflmal›y›z. Yani iyiniyet gösterisi yapal›m, tolerans yapal›m. fiutolerans asl›nda çok çirkin bir sözcük, kimkime tolerans yapacak? Herkesin kendi hak-


lar› var, art›k 21. Yüzy›lday›z, dolay›s›yla böylebüyüklük yapal›m veya bunu açarsak iflimizegelir, bu kurumu kullanal›m. Kullanmak çokçirkin bir sözcük, o konulara girmek istemi-yorum. Dolay›s›yla Türk siyasilerini de bukonuda hatal› buluyorum.

Hukukçular olarak ‹stanbul Barosu bukonuda üzerine düfleni fazlas›yla yerinegetiriyor, ama bak›yoruz ki, üniversitelerimizveya di¤er sivil toplum örgütlerinde bambaflkabir bak›fl aç›s› var. Onlar›n konuyu bilmedik-lerini düflünmüyorum, çünkü bilgi ça¤›ndayafl›yoruz. Böyle bir lüksümüz yok ya da tamtersi bu kadar cehalet e¤itimle olur. Israrlabelli bir taraf›n sözcülü¤ünü üstlenmifldurumdalar. Tabii, bugün küresel aktörlergüçlü olan taraf bir fley dayat›yor ve Türkiyebu noktada sanki yaln›z kald›. Yaln›z ve güzelülke lütfen gerçekleri kim ne derse desin,hangi tür bask› gelirse gelsin aç›klamadançekinmemeli ve bu konuda dik durmas›n›bilmeli, çünkü hukuk Türkiye CumhuriyetiDevleti’nden yana. Türkiye CumhuriyetiDevleti bir gün yüzkaras› bir hareket yap-mad›. Yani az›nl›klar›n din e¤itimi hakk›n›ald›¤› bir kararla kapatmad›. Bu 1971 y›l›ndabugünkü toplant›n›n bafl›ndan beri söylendi,bu konuyu hiç bilmeyen biri art›k bu konuyuö¤renmifltir. Siyasi bir kararla kapanmad›,Anayasa Mahkemesi karar› özel üniver-sitelerin kurulufluna imkân tan›yan ÖzelÖ¤retim Kurumlar› Kanunu’nun ilgili mad-delerini iptal etti. Üstelik bu dava HeybeliadaRuhban Okulu vesilesiyle de AnayasaMahkemesi’nin önüne getirilmemiflti. ÖzelMimar Yüksekokulunun diplomas›n›n iptalinedeniyle aç›lan bir davayd› ve Anayasa


Mahkemesi vaktiniz olursa bir gün okuyunlütfen, çok güzel bir flekilde üniversitelerintoplum içindeki durumunu, anlam›n›, ifllevinianlatarak ad› yüksekokul ya da üniversiteolmasa bile konumu gere¤i verdi¤i e¤itim vesa¤lad›¤› diploman›n getirdi¤i haklarla bukonumda olan bütün okullar›n ismi ne olursaolsun yüksekokul statüsünde oldu¤unusöyledi ve Özel Yüksekö¤retim Kurumlar›Kanunu’nun özel yüksekokul kurulmas›nailiflkin hükümlerini iptal etti. Dolay›s›yla buiptal karar› kapsam›na giren bütün okullardolay›s›yla bu ba¤lay›c› mahkeme karar›çerçevesinde art›k özel e¤itim yapamaz halegeldiler. Dolay›s›yla Heybeliada Ruhban Oku-lu da Anayasa Mahkemesi’nin iptal karar›nakonu olan statüde bir okuldu. HeybeliadaRuhban Okulu’nu savunanlar hatta bugünbile ›srarla diyorlar ki, hay›r okul bu statüdede¤ildi. Okul bu statüdeydi, bunun art›k lam›cimi yok, bunun bu statüde oldu¤unu PatrikAtenagoras kendisi söylüyor. Dönüm noktas›1951 y›l›d›r, 1951’den önce de okulun statüsükonusunda devaml› bir talep vard›.

Bak›n, tarih tekerrürden ibaret, 1947y›l›nda patrikhanenin talepleri var aynenbugünkü gibi 1949 y›l›nda var ve 1949 y›l›ndadönemin hükümetinin verdi¤i cevaplar patrik-hanenin istedi¤i statünün bir k›sm›n›n huku-ka uygun oldu¤unu onu kabul ediyor. Mesela,lise sonras› 3 y›ll›k teoloji e¤itimi vard›, 4 y›laç›kar›lmas›n› öngörüyor, onu kabul ediyor,ama ›srarla o dönemde bu 4 y›ll›k teoloji okuluRum Rahipler Mektebi olarak ortaö¤retimseviyesinde tutuluyor. Asl›nda bu tuhaf, amaitiraf edelim. Çünkü o zamanki düzenlemelerflu andaki gibi de¤il 1961’den sonraki Anaya-


sa’da di¤er kanunlar gibi özel düzenlemelerayr›nt›l› yok, okul bir kazan›lm›fl hak teorisinebinaen aç›k de¤il, bir kurucu var. Bu dapatrikhaneye ba¤l› metropolitlerden biri, yanigerçek kifli ad›na ruhsatlarla ve yenilenenruhsatlarla okul faaliyetini sürdürüyor.Tekrar edelim, patrikhanenin tüzel kiflili¤iyok, dolay›s›yla okul açamaz. Kurucu kifli birmetropolit, yani gerçek kifli oluyor. 1949’da ozaman da patrikhane Moskova Patrikhanesigücünü art›rmaya çal›fl›yor, dolay›s›ylaAmerika’yla Sovyetler Birli¤i aras›nda o so¤uksavafl dönemi bir siyasi çekiflme var. Amaç‹stanbul patrikhanesinin canland›r›lmas›,Heybeliada Ruhban Okulu da bu noktadauluslararas› teoloji olarak faaliyette bulunsunisteniyor. Verilen cevap son derece hukuki;bir kere bu tür taleplerin patrikhanenin siyasikonumuna yol açacak ve Lozan’da bu kesin-likle yasakland›. Her ne kadar Lozan’dapatrikhane aç›kça zikredilmiyor, ama sözlüanlaflma var. Patrikhanenin ‹stanbul’danihrac›ndan biz vazgeçiyoruz, vazgeçme sebe-bimiz Türk Heyeti ‹smet Pafla aç›kça söylü-yor. Patrikhanenin sadece dini yetkilerle,ruhani yetkilerle kalaca¤›n›n garantisini sözlüsenet olarak kabul etti¤i için biz teklifimizigeri çekiyoruz. Dolay›s›yla Lozan’da sözlüolarak kararlaflt›r›lan husus patrikhanenin‹stanbul’da kalmas› da de¤il, o noktada ‹smetPafla çok güzel bir cümle kullan›yor, biz ‹stan-bul’da kalmas›, ihraç talebini daha do¤rusugeri çekiyoruz, çünkü art›k statüsü Türkhukukuna tabi bir kurum oluyor.

Türk kurumu laf›n› da buradan aç›klaya-y›m; Türk kurumu sözü çok kullan›l›r. Busözü de ilk olarak biz kullanmad›k, tabii ki bir


Türk kurumu, ama Lozan müzakerelerinde ilkVenizelos kullanm›flt›r ve Lord Curzon gayr›resmi bir toplant›da Yunan temsilcisinin bu“Türk Kurumu” laf›n› son derece yanl›flbulmufltu ve elefltirmiflti. Çünkü Türk Kuru-mu olmas› demek ekümenikli¤in reddedilme-si, sadece Türk hukukuna tabi olmas› demek-tir. O yüzden de Türk hukuka tabi oldu¤u,yani uluslararas› bir sözleflme kapsam›ndaolmad›¤›n›n bir kere alt›n› çizelim, çünküuluslararas› sözleflme kapsam›nda olan birkurum olsayd› o sözleflmeye taraf olan ülkelerbunu devaml› gündeme getireceklerdi.Örne¤in, 1925 y›l›nda Yunanistan bunu ulus-lararas› boyutta tart›flmaya açmak istedi, amayine Türkiye Cumhuriyeti Devleti bununuluslararas› bir konu olmad›¤›n›, patrikhanemeselesinin tümüyle iç hukuk oldu¤unusöyledi ve Yunanistan geri ad›m atmak zorun-da kald›.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulufldönemindeki bizim uluslararas› hukukbaflar›lar›m›z çok fazlad›r, ama son dönemebakt›¤›m›zda ben hiçbir uluslararas› baflar›göremiyorum. Ö¤rencilerim soruyorlar “niyebiz uluslararas› camiada hiçbir baflar›kazanam›yoruz?” diye, baz› insanlar geliyorLozan’› çok elefltiriyorlar. Lozan o dönemdeonu baflarm›fllar, peki bu dönemde niye hiçbiruluslararas› baflar›, hiçbir müzakerede bizmasadan zaferle ç›kam›yoruz? Onu bir paran-tez olarak belirtmek istedim.

Heybeliada Ruhban Okulu meselesinde51 y›la dönem noktas› dedim, çünkü burada odönemde de yasakt›, ama bir yönetmelikleMenderes hükümetinin sadece güçlü bir ikti-


dard› çünkü, bir yönetmelikle HeybeliadaRuhban Okuluna uluslararas› teoloji statüsü-nü verecek bir yönetmelik de¤iflikli¤i yapt›.Okul lise sonras› en az bir y›l ihtisas veren birokul statüsünde oldu. fiöyle söyleyeyim;liseden sonra okul 4 y›l, çünkü H›ristiyanteolojisinde rahip olmak için lise sonras› en az4 y›l e¤itim almak gerekiyor. ‹mamlar gibide¤il, bu s›k s›k da Türkiye’de imam hatipokullar›, imam hatip okullar› lisedir ve devletokulu lisedir, ama rahip olabilmek için lisesonras› en az 4 y›l bir e¤itimden geçmekgerekiyor. Bu yüksek okul, flimdi okul böylebir yönetmelik de¤iflikli¤iyle yüksekokulstatüsünü kazan›nca ki, Atenagoras’›nMenderes Hükümeti’ne teflekkürü vard›r, yineMenderes Hükümeti bir yönetmelikle yabanc›ülkelerden gelecek ö¤renciler için de araflt›r-ma yap›lmaks›z›n vize verilmesi hükmünügetirmifltir. Çünkü 1949 y›l›nda istenilen vereddedilen hususlardan biri buydu. Deniliyorki, biz yabanc› ö¤renci getirtece¤iz veistedi¤imiz ö¤rencilere de hiçbir araflt›rmayap›lmaks›z›n vize veririz. Çünkü Türkiye’ninbiliyorsunuz egemen bir devlet, s›rf Türkiyeiçin de¤il her egemen devlet ülkesine kimingirip kimin girmeyece¤ine, kime vize veripkime vermeyece¤ine kendisi karar veriyor vebu araflt›rmayla oluyor, bir güvenlik sorufltur-mas›ndan geçiliyor. ‹stenilen o ki, buradae¤itim görecek kiflilerin, yabanc›lar›n bu türgüvenlik soruflturmas›na tabi olmadan, yanikimi istiyorlarsa onu okula kabul ettirmez, ozaman Türk Hükümeti böyle bir genelgeyleistisnas›z vize verilmesi imkân› da getirdi veönce Say›n Baflkan’›n da belirtti¤i gibi yabanc›ö¤renci say›s› Türk ö¤renci say›s›n› aflt›.


Ben çok fazla uzatmayaca¤›m bu konuyu,dedi¤im gibi 1971 y›l›nda bir AnayasaMahkemesi karar›yla bu okul kapand›.Hemen flunu belirteyim; biraz önce dedim kiilerleme raporlar›nda bu var, hiçbir cevap dabuna verilmiyor ya da herhangi bir yerde birelefltiri yaz›s› da yap›lm›yor. Yine acabaAmerika nas›l bak›yor konuya diye ona dabakt›m. Amerika’n›n 2008 ‹nsan Haklar›Türkiye Raporu’nda bu konu var. Fakat obiraz daha objektife yak›n bir ifade kullanm›fl.fiöyle ki; okulun 1971 y›l›nda Türk hüküme-tinin bütün yüksekokullar için getirdi¤i sis-temin patrikhane taraf›ndan “tercih edilmeme-si” nedeniyle kapal› oldu¤u, en az›ndan bunubelirtiyor, ama Avrupa Birli¤inin ilerlemeraporlar›nda bu husus da yok, yani okulsanki hükümet bir gün esti ve kapatt› gibi birizlenim ç›k›yor.

1971’den sonra ne oldu? 1971’den sonraasl›nda hemen bu okulun hukuka uygunolarak aç›k ve e¤itimine devam edebilmesininformülleri sunuldu. Hukuka uygun olarak neyap›labilir bu sunuldu ve patrikhane bunukabul etmedi. Bugün de tart›fl›lmas› gerekenve as›l mesele patrikhanenin istedi¤i flekildebu okul e¤itime aç›labilir. Patrikhane ne istiy-or? Patrikhane bir yüksekokul olan, çünküdedi¤im gibi teoloji e¤itim 4 y›ll›k ihtisas, yanirahip yetifltirecek okulun öyle ortaokul, liseolmas› mümkün de¤il, lise sonras› en az 4y›ll›k bir e¤itim, bunu YÖK’e ba¤l› olmadantümüyle kendisine ba¤l› ve iflin bu taraf› çokilginç; yabanc› ülkelerden ö¤renci kabul edenbir okul olmas›n› istiyor. Yine komik bir taraf,çünkü Türkiye’de bu mesele “az›nl›k hukuku”bafll›¤› alt›nda inceleniyor, ama okulun aç›l-


mas› istenilen statü yabanc› ö¤rencilerine¤itim görebilece¤i bir okul. Bu da günümüz-de bu kavram kargaflas›n›n içinin boflalt›lma-s›n›n bir sonucu. E¤er bu okul bir az›nl›k oku-luysa sadece az›nl›k statüsündeki kiflilere¤itim görebilirler. Az›nl›k nedir? Az›nl›kvatandafl, az›nl›k yabanc› de¤il, dolay›s›ylaRum kökenli Türk vatandafllar› için bir okulaç›lacaksa olabilir, dedi¤im gibi haklar› var.O zaman az›nl›k okulu diyece¤imiz okulunaz›nl›k statüsündeki Türk vatandafllar›n›ngitti¤i bir okul, ama bu az›nl›k okulu de¤il deuluslararas› teoloji okulu olacaksa o zamanlütfen buna az›nl›k okulu demeyelim ve Lozanmadde 40’› da ikide bir gündeme getirmeye-lim.

Çok k›sa olarak yine fazla vaktinizialmadan bizim pozitif normlar›m›za birbakal›m. ‹stenilen statüye cevap veren ulusalya da uluslararas› bir norm, bir kural var m›?Var da Türkiye Cumhuriyeti Devleti mi bunara¤men okulu açm›yor, yoksa böyle bir fleyyok mu? Bunun bir tart›flmas›n› açal›m. 1982Anayasam›z 24. maddede “din ve vicdanözgürlü¤ü” bafll›¤› alt›nda laikli¤in tan›m›n›,anlam›n› bize veriyor. 3. f›krada “din ve ahlâke¤itimi ve ö¤retimi devletin gözetim ve denetimialt›nda yap›l›yor” diyor. Dolay›s›yla TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nde 24. maddeye göredevletin gözetim ve denetimi d›fl›nda bir dine¤itimi yap›lamaz. Bak›n, bu az›nl›klar içingetirilmifl bir hüküm de¤il, bu herkes içingetirilmifl bir hüküm, dolay›s›yla ço¤unlu¤undinini oluflturan ‹slam e¤itimi aç›s›ndan dakonuya bakarsak Türkiye’de devletin gözetimve denetimi d›fl›nda ‹slam e¤itimi, ‹slamdininin e¤itimi veya Yahudi dininin e¤itimi


yap›lmad›¤› gibi elbette Ortodoks dininin dee¤itimi yap›lamayacak. Yine Anayasa’n›n 10.maddesi “kanun önünde eflitlik” bafll›¤› alt›ndaherkesin din, ›rk, renk, cins, siyasi düflünce,felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebepler-le ayr›m gözetmeksizin kanun önünde eflitoldu¤unu vurguluyor. 3. f›krada da “hiçbirkimseye, aileye, zümreye veya s›n›fa imtiyaztan›namaz” diyor. Dolay›s›yla teoloji e¤itimikonusunda bütün Türk vatandafllar› az›nl›kya da ço¤unluk herkes eflit haklara sahiptir. Ozaman patrikhanenin istedi¤i statü nedir? Hiçflüphesiz imtiyazd›r. Dolay›s›yla patrikhanesadece Ortodoks cemaati lehine de¤il, daha daöteye giderek dünyadaki bütün Ortodokslarlehine Türkiye’den bir imtiyaz talep ediyor.Çünkü ço¤unlu¤a dahi verilmeyen birayr›cal›¤›n kendisine verilmesini öngörüyor.

Anayasam›z›n 130. madde biraz öncebaflkan aç›klad›, onu çok k›sa geçece¤im,üniversitelerin devlet eliyle kurulmas›ndanbahsediyor. Biliyorsunuz biz günlük dilde özelüniversite diyoruz, ama asl›nda Türkiye’deözel üniversite yok, onun teknik ad› vak›füniversitesi. Vak›flar da pek çok konuda t›pk›devlet üniversiteleri gibi YÖK’e ba¤l›lar veYüksek Ö¤retim Kanununa tabi olarakfaaliyetlerini yürütüyorlar. Dolay›s›yla buanlamda Türkiye’de vak›f ve devlet üniver-siteleri d›fl›nda hiçbir cemaatin az›nl›k veyaço¤unluk burada hiç ayr›mc›l›k yapm›yorum,üniversite kurma, yüksekokul kurma imkân›yok. Sadece 132. maddemiz Türk Silahl›Kuvvetleri ve Emniyet Teflkilat›’na ba¤l› yük-sekö¤retim kurumlar›n› zikrediyor. Dikkatederseniz iki istisna Silahl› Kuvvetler veEmniyet Teflkilat›, bunun d›fl›nda cemaatler


için bir ayr›cal›k yok, az›nl›klar için birayr›cal›k yok. Üniversitelerin birlefltirici yap›s›bu tür ayr›mc›l›¤a izin vermez. Her cemaatkendi üniversitesini kursun ve kendine göreinsan yetifltirsin, onun tart›flmas›na girmiyo-rum, bu bütün dünyada olan bir fley; üniver-sitelerin etimolojik yap›s› da öyle, birlefltiricibir anlam› var.

Gelelim Milli E¤itim Temel Kanunu’na veYüksekö¤retim Kanunu’na; Tevhidi TedrisatKanunu’yla bütün okullar Milli E¤itimBakanl›¤›’na devredildi. Zaten orada da birfley yok, onun için ben Tevhidi TedrisatKanunu’na çok girmeyece¤im. Çünkü denili-yor ki, Milli E¤itim Bakanl›¤›’na ba¤l› olsunokul, bunu aflamayacaklar› için böyle bir fleysöylüyorlar. Biz okulun Milli E¤itim Bakan-l›¤›’na ba¤l› olmas›n› istiyoruz. O da ilginç,Milli E¤itim Bakanl›¤›’na ba¤l› olmay› kabulediyorlar, kabul etmedikleri fley YÖK’e ba¤l›olmas›. Bilmiyorum niye o kadar bir fark var,ama Yüksek Ö¤retim Kanunumuz yüksekö¤-retimi bir kere tan›ml›yor ve bütün yük-sekö¤retim kurumlar›n› kapsayan bir kanun,YÖK birimi de ayn› flekilde. Silahl› Kuvvetlerve Emniyet Teflkilat›’na ba¤l› olan hususlarayr›, onun d›fl›nda flu tan›m çok önemli; flu anyürürlükte olan Yüksekö¤retim KurumuKanunumuz ortaö¤retime dayal› en az 4 yar›-y›l› kapsayan her kademedeki e¤itim ö¤reti-min tümünü yüksekö¤retim olarak tan›ml›-yor. Gazetelerde s›k s›k görüyoruz, istenilenstatü her ne kadar okul 4 y›l olmas› gerekiyor,ama flimdilik diye belki diyorlar ki, 2 y›l önlisans olarak aç›ls›n. 2 y›ll›k önlisans demeklise sonras› 4 yar› y›l demektir. 4 yar› y›ll›k lisesonras› her kurum mutlaka yüksek ö¤retim


kurumudur. Kanunda aç›k tan›m› var;Yüksekö¤retim Kurumu Kanunu’nu bypassederek, onu d›fllayarak böyle bir formül bulu-namaz, yani bunu formül diye bas›na san›r›mbir al›flt›rma aç›s›ndan ortaya att›lar. Bu yan-l›fl bir formül, bu formül de¤il. Tekrar ediyo-rum, Yüksekö¤retim Kurumu lise sonras› enaz 4 yar›y›l, yani 2 y›ll›k ön lisans program-lar›n› da yüksekö¤retim kurumu olarak kabulediyor. Dolay›s›yla bu kanundan da kaç›fl buanlamda mümkün de¤il.

Özel Ö¤retim Kurumlar› Kanunu’nak›saca bakarsak, Özel Ö¤retim Kurumlar›Kanunu özel kifliler taraf›ndan kurulanokullar› kaps›yor ilkokul öncesinden yük-sekö¤retime kadar, ama yüksekö¤retim yok,yani özel yüksekö¤retim Türkiye’de sözkonusu de¤il. Bu kanun Türk vatandafllar›gerçek ve tüzel kifliler taraf›ndan kurulacaközel okullar› düzenliyor, yabanc›lar›n kurdu-¤u okullar› -ama yine yüksekö¤retim de¤il-okullar› düzenliyor, bir de az›nl›k okullar›n›düzenliyor. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda kanunun3. maddesi çok aç›k, askeri okullar, emniyetteflkilat›na ba¤l› okullar ve din e¤itimi ö¤reti-mi yapan kurumlar›n ayn› veya benzeri özelö¤retim kurumlar› aç›lamaz. Özel Ö¤retimKurumlar› Kanunundan da herhangi bir for-mül bulmam›z mümkün de¤il, çünkü bu okuldini e¤itim ö¤retim yapan bir okul, o aç›danaskeri okullar›n özeli olmuyor, emniyetteflkilat›na ba¤l› okullar›n benzeri flekilde özelokul olmuyor, din e¤itim ve ö¤retimi yapankurumlar›n da özel okul fleklinde kurulmas›mümkün de¤il. Dolay›s›yla Türkiye’de özelimam hatip okulu yok, yani Müslümanlar›nözel okul çerçevesinde din e¤itimi yapan bir


okulu var da, az›nl›klardan bu esirgenmiflolsayd› o zaman “evet burada bir ayr›mc›l›kvar” diyecektir, ama böyle bir fley yok. Herkesiçin özel din e¤itimi yapan özel ö¤retim kuru-mu aç›lmas› yasa¤› var. Bu aç›dan da bura-dan herhangi bir formül gelifltirmek mümkünde¤il, yine bu kanun Özel Ö¤retim Kurumlar›Kanunu Lozan’›n 40 ve 41. madde, yani az›n-l›k okullar›na at›f yap›yor. Az›nl›k okullar›n›nda tan›m› yine burada belirlenmifl, sadeceaz›nl›k vatandafllar›n›n çocuklar›n›n gitti¤iokul, dolay›s›yla burada çok fazla uzatmayagerek yok, zaten kavram kendi içinde her fleyiaç›kl›yor. Az›nl›k okullar›na sadece az›nl›kstatüsünde olan Türk vatandafllar› gidipe¤itim görebilir.

Ünlü Lozan 40. madde var, çok k›sa on-dan da bahsedeyim. Deniliyor ki bu okul fluan kapal› kalmas›n, hatta kapat›lmas›1971’de yanl›fl bir ifadeyle Lozan madde 40’aayk›r›. Lozan madde 40 çok güzel kalemeal›nm›fl ve az›nl›k haklar› konusunda negatifhak veren bir madde. Hatta ben zaman zamanduyuyorum, çok tuhaf bir flekilde bilgikargaflas›, bilgi kirlili¤i yap›l›yor, ama bak›n,yorum farkl›l›¤› olabilir bir konuda, amayanl›fl bilgi verilmesi ve bunun dayat›lmas›kabul edilemez. Lozan madde 40’›n pozitif hakverdi¤i iddias› bile var. Bu külliyet yalan.Maddeyi ben size okuyorum, çok aç›k ve net:“Müslüman olmayan az›nl›klara mensup olanTürk vatandafllar› hukuk bak›m›ndan ve fiilendi¤er Türk vatandafllar›na uygulanan ifllem-lerin ve sa¤lanan güvencelerin ayn›ndanyararlanacaklar ve özellikle harcamalar›kendilerince yap›lmak üzere her türlü yard›mdinsel ya da sosyal kurumlar› her türlü okul ve


benzeri ö¤retim ve e¤itim kurumlar› kurma,yönetme ve denetleme ve bunlarda kendi dil-lerini özgürce kullanma ve dinsel ayinleriniserbestçe yapma bak›m›ndan eflit bir hakkasahip olacaklard›r.” Bak›n, burada yorumfark› yok, burada negatif hak var. Az›nl›khukukunda biliyorsunuz iki kavram var;negatif hak, pozitif hak kavram›. Negatif hakaz›nl›klar› di¤er vatandafllarla eflit haklarasahip olmas› demek, çünkü insanl›k tarihiboyunca az›nl›klar haklara hemen kavuflma-d›lar. ‹nsanl›k tarihi yavafl ilerleyen bir tarih,dolay›s›yla negatif haklar asl›nda vatandaflolan az›nl›¤a ço¤unlukla eflit hakk› sahipolmas›na yol açan bir kavram ve ayr›mc›l›kyap›lmas›na engel oluyor.

Pozitif hak ne? Pozitif hak ilave hakdemektir, yani negatif hakk›n üzerine zateneflit hakka sahip olan az›nl›klara az›nl›kstatüsünden kaynaklanan baz› ayr›cal›klar›nverilmifl olmas›d›r. Tekrar konuya dönelim;40. maddede bu tür az›nl›klar›n imas› dahivar m›? Yok, sadece negatif hak verilmifl, yaniburada di¤er Türk vatandafllar› özel yük-sekokul olarak teoloji e¤itimi veren bir okulkurabiliyorlar da Rumlar kuramad›ysa ozaman diyecektik ki, evet Lozan 40’a ayk›r›l›kvar. Bugün herkes için özel yüksekokulkurma ve teoloji e¤itimi konusunda özel yük-sekokul kurma yasa¤› var. Bu aç›dan damadde 40’a bu anlamda bir ayk›r›l›k yok,madde 40 tamamen ço¤unlukla eflit ve ayr›m-c›l›k yap›lmamas›n› öngörüyor. Oysa tam tersibugün patrikhanenin istedi¤i statü birayr›mc›l›kt›r, kendisi Türk Hukuku’nund›fl›nda bir statü istiyor.


Patrikhanenin bu istedi¤i statüyü onasa¤layacak uluslararas› bir norm var m›?Bugünlerde birkaç y›ldan beri devaml›Türkiye’ye dayat›lan husus flu; Avrupa Birli¤ibunu istiyor, Avrupa Birli¤i flunu istiyor.Avrupa Birli¤i’nin siyasileri her fleyi isteye-bilir, bu bir müzakere tart›flabilirsiniz. Peki,hukuk ne istiyor? Avrupa Birli¤i bir hukukbirli¤i sa¤l›yor ve Avrupa Birli¤i’nin birsupranasyonel kurulufl olarak ba¤lay›c›hukuk normlar› var. Peki, az›nl›k hukukukonusunda ba¤lay›c› bir hukuk normu varm›? Bütün AB üyesi ülkelerde eflit durumdadirekt uygulanan bir normu var m›? Yok. YineTürkiye’nin taraf oldu¤u, hatta olmad›¤› ulus-lararas› sözleflmelerde Türkiye’den içindebulundu¤u bir kuruma kendi hukukunund›fl›nda tamamen farkl› bir statü vermeye zor-layan herhangi bir norm var m›? Gene yok, ozaman Türkiye’nin en hakl› oldu¤u konuasl›nda Heybeliada Ruhban Okulu. Belki baz›konularda o kadar hakl› olmayabilir, yani ikitaraf›n da terazide gidip geldi¤i konular ola-bilir, ama flu konu Heybeliada RuhbanOkulu’nun aç›lmas› konusu hukuki bir mese-le ve bu konuda Türkiye’nin ulusal ya dauluslararas› hukuktan kaynaklanan herhangibir yükümlülü¤ü yok. Hangi konuda yok?Tekrar alt›n› çiziyorum; patrikhanenin istedi¤istatüde okulu açmaya onu mecbur b›rakacakbir hukuki yükümlülü¤ü yok. Açarsa imaj›m›zdüzelir mi? Hay›r düzelmez, bence tarih önün-deki imaj›m›z yerle bir olur. Çünkü bu ulus-lararas› küresel aktörlerin bir dayatmas›nazavall› bir ülkenin hay›r diyememifl olmas›,Türkiye böyle bir devlet, yani Türkiye hukukdevletiyse, egemen bir devletse hukuki terim-


leri kullanarak müzakerelerde bunu dile getir-erek bu konuyu bütün dünya kamuoyunaanlatmal› ve içerideki kamuoyuna da anlat-mal›, çünkü çok kötü bir fley oluyor; Türkiyeaz›nl›klar›n insan haklar›n› ihlal eden, dinözgürlü¤üne bask› koyan bir ülke yaftas›n›yiyor ve bu yaftadan da hepimiz etkilenece¤iz,çünkü bizler de Türk vatandafl›y›z.

fiunun alt›n› çizelim; Türkiye’de bütünegemen devletlerde oldu¤u gibi her kurum veher kifli Türk Hukuku’na tabi, zaten ulus-lararas› hukuk da biliyorsunuz Türk ‹çHukuku’nun bir parças› o anlamda ve flununda alt›n› çizelim; yabanc›yla vatandaflaras›nda bir ayr›m var. Yabanc› bulundu¤uülkenin kurallar›na uymak mecburiyetinde,vatandafl sadece kurallara uymak mecburi-yetinde de¤il, vatandafl vatandafll›¤›n› tafl›d›¤›ülkeye sadakat yükümlülü¤ü alt›nda, dolay›-s›yla bu yükümlülük de Türkiye’de pekdikkate al›nmaz bir hale geldi ve art›kdemokratik haklar ve özgürlükler bir sald›r›noktas›na ulaflt›. Bir de içi bofl ve hiçbir bilgi-den, sa¤lam temelden yoksun olarak bu kar-fl›m›za ç›k›yor. O yüzden ‹stanbul Barosu’nunyapt›¤› gibi en az›ndan bu konuya duyarl›olan hukukçular›n nerede hakl› oldu¤umuzuaç›klamas› gerekiyor. Tekrar ediyorum; bukonu okul aç›ls›n-aç›lmas›n meselesi de¤il,okul tabii ki aç›labilir. Ben zaten bunukitab›nda dile getirdim, fakat son olarak sizeflunu söyleyeyim; öyle bir hale geldi ki, tüzelkiflili¤i olmayan patrikhaneye tüzel kiflilik ver-ilsin dayatmas› var ve çok ilginçtir HeybeliadaRuhban Okulu’nun asl›nda tüzel kiflili¤i var.1936 y›l›nda o ünlü 1936 beyannamesi vard›rbiliyorsunuz, vakfiyelileri olmayanlar dahi


vakfiyeleri varm›fl gibi art›k az›nl›k vakf› oldu-lar. Yani Heybeliada Ruhban Okulu tüzelkiflili¤i olan bir vak›ft›r, ama bu hiç dil-lendirilmez, tam tersi ben yazar›n› söyle-meyece¤im, ama okudu¤um bunun tüzelkiflili¤inin al›n›p patrikhaneye ba¤l› bir okulolmas› önerisi var. Tüzel kiflili¤i olmayanpatrikhaneye ise sadece biz verelim, tüzelkiflilik verilsin bir dayatmas› var. Yüzlercey›ll›k bir kurumun tüzel kiflili¤i yoksa buflimdi hadi biz verelim demekle olacak birhusus de¤il ve tekrar ediyorum; HeybeliadaRuhban Okulu’nun da 1936’dan itibarentüzel kiflili¤i var, az›nl›k vakf›d›r. Yönetmeli¤ebakarsan›z o vak›flar s›ralamas› içinde 5. yada 6. s›rada yerini görürsünüz. Onun elindende tüzel kiflili¤in al›nmas›na çal›fl›l›yor.

K›saca son olarak flunu söylemek istiyo-rum; Türkiye hukuken nerede hakl› oldu¤unuiç kamuoyuna ve d›fl kamuoyuna anlatmakzorunda. Mümtaz hocam dedi ki, imaj bizidinlerler, dinlemezler. Dinlesin dinlemesin,ben öyle diyorum, Obama hukukçu, onaanlatt›n›z m›? Bir yetkiliye bunu söyledim.Peki, siz üzerinize düfleni yap›yor musunuz?Biz yapal›m, zaten aç›p açmama konusundabu konuda karar verecek makam da TürkiyeCumhuriyeti Devleti, yani Türkiye Cumhuri-yeti egemen bir devlet, o zaman kim ne dersedesin, kim ne dayatmada bulunursa bulun-sun hukukun üstünlü¤üne ve ilkelere inananbir ülke olarak bence tarih önündeki sorum-lulu¤umuzdan kaçmayal›m, imaj›m›z ancakböyle düzelir.


Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Say›n Özel’e çokteflekkür ediyoruz. Söz s›ras› Yi¤it Bulut’ta.Biraz beklettik, ama böyle son konuflmac›larherhalde alt›n vurufl yaparlar. K›sa olarakflunu nakledip hemen sözü vermek istiyorum;patrik Bartholomeos’un bir beyanat› var; 21Haziran tarihli dünkü gazetemize yans›yan birbeyanatt›r. fiunu diyor: Amerikan Baflkan›Obama baflkan seçildikten sonraki ilk yurtd›fl›ziyareti için geldi¤i Türkiye’de PatrikBartholomeos’la da görüfltü ve bu görüflmeninard›ndan ruhban okulunun aç›lmas›n›nTürkiye’deki din ve ifade özgürlü¤ü aç›s›ndangüçlü sinyaller verece¤ini aç›klad›. Bununlailgili Mihail Vasilyedis Apoyematini Gazetesigenel yay›n yönetmeni onun beyanat›ndan biral›nt›yla sözlerime son veriyorum: “Okulunaç›lmas› Türkiye’ye hiçbir mali külfetgetirmeyecek, ama Türkiye’deki baz› güçleraras›ndaki dengeler aç›s›ndan hâlâ aç›lam›yor.Hem Avrupa Birli¤i, hem de Obama konuyugündeme getiriyor. Fakat okulun kapal› tutul-mas› Türkiye’nin insan vicdan› notunu düflü-rüyor. K›br›s’tan geri çekilmeme durumuanlafl›l›r bir durum, bir ç›kar›m varsa direnmennormal görülebilir, ama ruhban okulu sorunun-da hiçbir neden yok, tek neden az›nl›klara cefaçektirmek. Oysa Türkiye’nin gerçek misafirper-verli¤i buna yak›fl›r, dünyada bir numaral›olan ‹stanbul ekümenik patri¤inin yan›ndayetiflmek, onu görmek, dinlemek, genç dinadamlar› için çok önemli. Burada yetiflecek vebütün dünyaya da¤›lacak papazlar›n Türki-ye’yi tan›t›m› için de ne kadar önemli bir roloynad›¤›n› düflünsenize. Dünyan›n de¤iflikülkelerinden Türkiye’ye gelecek papaz aday-


lar› Türkleri tan›yacak, sesini duyacak, dostedinerek ayr›lacak.”

Acaba öyle mi Say›n Bulut? Buyurun.

Y‹⁄‹T BULUT (Gazeteci) - Bu kadarhukukçunun ve profesörün aras›nda benimkonuflmam çok kolay de¤il, ama asl›ndahukukçulara da gerek yok biliyorsunuz, ule-maya sormak gerekiyor. Yeni trend ulemayasoruyoruz art›k, hukukçulara sormuyoruz.

Ruhban Okulu konusu gerçekten çokkomplike bir konu Türkiye CumhuriyetiDevleti için ve asl›nda Osmanl›’dan bafllayan1844’te aynen bugünkü gerekçelerle Osman-l›’n›n içine sokulan, içine at›lan bir tohum.1840’lardan itibaren Osmanl› K›r›m Savafl›’nahaz›rlanmaya bafllay›nca padiflah›n o dönem-de aynen bugün oldu¤u gibi üstün zekal›dan›flmanlar› flöyle bir fikir veriyorlar:“Rusya’n›n içini kar›flt›rmak için burada birruhban okulu açal›m ve bu ruhban okulundadin adam› yetifltirip Ortodoks Rusya’n›n içinedo¤ru geniflleyelim, kendi manevi saham›z› venüfus alan›m›z› geniflletelim”

Çok ilginçtir Ortodoks dininde veya ogünkü patrikhanede bu okulun 1844’tekiaç›lmas›nda imzas› olan kiflinin ad› 4.Germanos, yani bugün Germany’den gerigelirsek Alman kökenli bir patrik ve 1840’lar-dan sonra Osmanl› Almanya’n›n etkisinegirmeye bafllad›. 1854’ten itibaren yurtd›fl›n-daki borçlanmas›, 1854’ten 1876’ya kadaryapt›¤› 18 borçlanma, 76’da Duyunu Umumi-ye’ye giden yolda Sadrazam Mahmut NedimPafla’n›n ve daha sonras›nda padiflah›nborçlar› ödememeleri sonucu görevden el çek-


tirilmesi ve aynen bugün yaflananlar IMF’yeborçlanma, Dünya Bankas›’na borçlanmaaynen Ruhban Okulu’nun aç›lmas› gibi süreçdevam edip gidiyor. Oynanan oyun asl›ndabugün ne oynan›yorsa 1844’ten itibaren deayn›s› oynan›yor. Heybeliada Ruhban OkuluOsmanl› Padiflah›’na yutturulmufl bir zoka,amaç Rusya’ya do¤ru geniflleyece¤iz. BugünTürk bas›n›nda baz› cin fikirliler var aynenflunu söylüyorlar: “Buras› çok büyük birdevlet, Ortodokslu¤u içimize alal›m, sindirelim,ondan sonra Kafkasya’ya hükmedelim”‹nan›lmaz bir strateji, inan›lmaz mükemmelbir fikir.

Bakt›¤›m›z zaman hukuken HüseyinÇelik’in hakl› oldu¤u bir nokta var: BugünRum Ortodoks özel erkek lisesi olarak MilliE¤itim Bakanl›¤›na ba¤l› olarak aç›labilir veyaçok küçük bir düzenlemeyle “‹stanbul Üniver-sitesi Teoloji Fakültesi Ortodoks Ana BilimDal›” olarak YÖK’e ba¤l› olarak yine aç›labilir,ama patrikhane bunlar›n hiçbirini kabuletmiyor, çünkü plan çok büyük, mega birplan var. ‹stanbul, yani Konstantinopolonlar›n deyimiyle Roma ‹mparatoru Konstan-tinopolis’in Roma’y› terk edip paganlardankaçarak buraya yerleflip H›ristiyanl›¤› daarkas›na alarak ‹stanbul’u Roma’n›n baflkentiyapt›¤› bir süreç sonucu ortaya ç›km›fl birisim. ‹stanbul Bizans’›n baflkenti de¤il, Do¤uRoma’n›n baflkenti de de¤il, Roma ‹mparator-lu¤unun baflkenti. ‹stanbul Roma ‹mparator-lu¤unun ve H›ristiyanlaflan bir Roma’n›nbaflkenti. Paganlardan kaçan bir Roma‹mparatoru buraya gelip buray› H›ristiyanl›¤›nMerkezi haline getiriyor.


Zaten Bat›da hazmedilemeyen bugünHeybeliada Ruhban Okulu olarak karfl›m›zaç›kan, K›br›s’ta karfl›m›za ç›kan “Türk ordusuK›br›s’ta iflgalcidir, Türk Silahl› Kuvvetlerikendi vatandafllar›n› öldürmektedir” diyeifadelerle Avrupa Birli¤i’nin parlamento karar-lar›na giren Roma ‹mparatorlu¤u’nun yerindekurulu bir Türkiye Cumhuriyeti devletidir.Bunu hiçbir zaman sindiremediler. Buras›onlar için her zaman Roma ‹mparatorlu¤u’durve H›ristiyan Roma ‹mparatorlu¤u’dur. Bura-da bir yüzde 99’u Müslüman olan TürkDevleti’nin varl›¤› hele laik bir TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin varl›¤› hazmedilemez.Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne antilaikcepheden sald›r›yla Avrupa Birli¤i içindensald›r›n›n nerede birleflti¤ini anlamak çok zorde¤ildir, çünkü tek bir has›m vard›r, TürkiyeCumhuriyeti Devleti, ama Roma ‹mparator-lu¤u veya Osmanl› ‹mparatorlu¤u öyle de¤il-dir. Osmanl› imparatorlu¤u bizim kökümüz,inkâr etmiyoruz, ama bir gerçek var; Osmanl›‹mparatorlu¤u’nun köklerine tam olarakbakt›¤›m›zda ne dinler aras›nda kesin olarakevet, devleti, vatandafl› idare etmek içinarkas›na ‹slam dinini alm›fl bir yap› vard›r,ama asl›nda ‹slamiyet’e o kadar büyük birlütuf yoktur, Türklü¤e hiç lütuf yoktur.Bakt›¤›n›z zaman Atatürk’ün büyüklü¤üzaten burada bafll›yor.

Olmayan bir kumafltan bir TürkiyeDevleti Cumhuriyeti biçiyor, olmayan birkumafltan “ne mutlu Türküm diyene” diyerekbir hukuk kriteri yarat›yor. Bugün Karan-fok’un anlayamad›¤› Avrupa Birli¤i’ndeki oparlamenterlerin anlayamad›¤› “ne mutlu Türkolana” dese ben Atatürk’e karfl› ç›kaca¤›m. Ne


mutlu Türk olana dedi¤i anda rasist, flovenist,kafatasç›, ben karfl› ç›kaca¤›m, ama “ne mutluTürküm diyene” uluslararas› bir hukuk stan-dard›, türküm diyen herkes Türkiye Cumhu-riyeti Devleti vatandafl›d›r. Bu 1920’lerdetahayyül edilemeyecek bir hukuk standard›belki de, daha Amerika’da, ‹sviçre’de,Fransa’da kad›nlar›n ikinci s›n›f, zencilerinotobüse ön kap›dan binemedi¤i bir dünyadasöylüyor bunu. Siyahlar›n ön kap›dan oto-büse binemedi¤i bir Amerika’n›n oldu¤u birdünyada bunu söylüyor.

Heybeliada Ruhban Okulu resminebüyük bakmak gerekiyor. Amaç TürkiyeCumhuriyeti Devleti’ni yok etmek, TürkiyeCumhuriyeti Devleti’ni pasifize etmek, TürkiyeCumhuriyeti Devleti’ni tasfiye etmek, yerineMüslüman unsurlar›n zay›flad›¤›, Türklükunsurlar›n›n yok edildi¤i karmafl›k inidenti-fite, onlar›n terimiyle, yani idantifikasyonuolmayan bir kimli¤i olmayan yeni bir devletç›karmakt›r. Bugün Türkiye CumhuriyetiDevleti’nde Avrupa Birli¤i eliyle uygulananpolitikan›n ad› budur. fiu anda HeybeliadaRuhban Okulu’nun istedi¤i de flu: “BenTürkiye Cumhuriyeti Devleti s›n›rlar› d›fl›ndakalacak denetlenmeyecek, Milli E¤itim Bakan-l›¤›, YÖK, Türk Silahl› Kuvvetleri, Türk PolisTeflkilat› taraf›ndan denetlenmeyecek ve iste-di¤im herkesin bu topraklara Atatürk Havali-man›’ndan inerek bypass fleklinde Türktopraklar›n› geçerek geldi¤i bir statü istiyorum”diyor. Bu Türkiye Cumhuriyeti Devleti içinkabul edilemez, bunun kökü 1950-1960aras›na giriyor maalesef, ama onlara da hakveriyorum. NATO’ya girme derdinde olan birTürkiye Cumhuriyeti var, bir Menderes


hükümeti var. NATO’ya girme derdinde Ame-rika’dan Marshall yard›m› talebinde bulunanbir Menderes Hükümeti var. Fransa’ya 3 mil-yar dolar vermiflsiniz, ‹talya’ya 3.2 milyardolar vermiflsiniz, Türkiye’ye 173 milyon dolarverip yard›m› kesmiflsiniz. Menderes “o zamanRusya’ya giderim, Petrol Ofisiyle ‹fl Bankas›’n›Ruslara satar›m” demifl. Bu dengeleri koru-maya çal›flan bir Menderes Hükümetizaman›nda siz ruhban okuluyla ilgili statüleride¤ifltirtmiflsiniz. Teoloji enstitüsüne çevirt-miflsiniz ve istedi¤iniz statüye hemen hemensahip olabilir bir noktaya gelmiflsiniz. Ayn›oyun 1970’ler sonras›nda oynanmaya çal›fl›l-m›fl, ama Anayasa Mahkemesi hukukunüstünlü¤ünü tesis ederek geçmiflteki ulus-lararas› anlaflmalarla verilmeyen bir hakk›nal›nmas›na dur demifl.

Bugün geldi¤imiz noktada sorun art›khukuk sorunu olmaktan daha da yukar›da birsorun, sorun Türkiye Cumhuriyeti Devletis›n›rlar› içinde bir Vatikan devleti yaratmak,bir Vatikan devleti yaratabilir miyiz, yarata-maz m›y›z? Türkiye Cumhuriyeti Devletis›n›rlar› içinde bulunan aynen ‹talya s›n›rlar›içinde bulundu¤u gibi kendi statüsü özerk,kendi bayra¤› olan, kendi para birimini kul-lanan bir Heybeliada Ruhban Okulu merkeziyeni bir devlet yarat›labilir mi? Türkiye’destratejistler var. Diyorlar ki, biz bu devletiyaratal›m, nas›l Vatikan’› kullan›yor H›ris-tiyan dünyas›na karfl›, biz de bunu Kafkas-ya’ya karfl› kullan›r›z, Ortodokslar› içimizealacak flekilde kullan›r›z. Bu mümkün de¤il,bizim oraya nüfuz etmemiz bunun kurul-mas›na izin verdikten sonra onu kontroletmemiz mümkün de¤il, elimizden bir-iki haf-


tada ç›kar ve bir-iki hafta sonra Türkiye’niniçinde kendi özerk statüsü olan ve TürkiyeCumhuriyeti Devleti’ne karfl› politikalar üre-ten Türkiye’ye ra¤men ayakta kalan bir Vati-kan statüsü ortaya ç›kar ve Türkiye’nin ondansonras› art›k yok olma, tasfiye olma ve sonunbafllang›c› süreci olarak karfl›m›za gelecek.

Diyeceksiniz ki, bir okuldan neler olur?Bir okuldan çok fley olur. Bak›n, sadece okulde¤il Avrupa Birli¤i Parlamento kararlar› flunusöylüyor: “Minorité” diyor Kürtler için, yaniaz›nl›k. Aleviler için “minorité relvisieus” diyor,yani dini az›nl›k. Edirne’de 150 bayi bulmufl-lar, onlar› az›nl›k olarak tan›ml›yorlar,K›br›s’ta Türk Ordusu’nu iflgalci olaraktan›ml›yor ve bunlar Avrupa parlamentosun-dan ço¤unluk oylamas›yla geçip kabul görü-yor. Halbuki b›rak›n Avrupa parlamentosu-nun bu kararlar› vermesini, Ankara Anlaflma-s› madde 13-14 ve di¤er ba¤l› maddeler “buanlaflmay› imzalayan ülkelerin aleyhine bun-dan sonra herhangi bir flart getirilemez” diyor.Bu ne demek? Türkiye Cumhuriyeti Devletivatandafllar›na vize dahi uygulanamaz. Vize1980 sonras› getirilmifl bir flart. Avrupa Birli¤idiyor ki, o zaman Avrupa konvansiyonuyoktu, o zaman komisyon yoktu, bütün bun-lar yoktu, flimdi bunlar var. Bunlar›n hiçbirihukuken geçerli de¤il. Hukuken TürkiyeCumhuriyeti Devleti vatandafllar›n›n vizeserbest dolafl›m konusunda dahi en küçükhakk› kendilerine iade edilmezken, hukukenbu haklar› gasp edilirken Türkiye Cumhuri-yeti Devleti vatandafllar›n›n Avrupa Birli¤i’nealmas› gereken fonlar hukuk sopas› ad›alt›nda tamamen gasp edilirken Türkiye’ye“Lozan’da olmayan flartlarla sen gel burada bir


ruhban okulu aç›lmas›na izin ver” diyor. Bukesin olarak reddedilmesi gereken ba¤›ms›zflekilde aç›lmas› mümkün olmayan TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin sonun bafllang›c›nagiden bir dönem noktas› olur. Zaten sonunbafllang›c›na giden o kadar çok nokta var,ama bu hukuken Türkiye’nin, TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin varl›¤›ndan, egemen-li¤inden, toprak bütünlü¤ünden, laiklikilkesinden vazgeçmesi anlam›na gelir. BuAvrupa’ya karfl› olay›n analizi.

Bir de baflka bir analiz yapal›m: E¤er buokul istendi¤i statüde aç›l›rsa Türkiye’dekibütün dini cemaatler kendi üniversiteleriniaçacak hukuki statüye kavuflurlar. YÖK’tenba¤›ms›z bütün Türkiye’deki dini cemaatler vetarikatlar kendi özel üniversitelerini açabilir-ler, kap›dan ne polis girebilir, ne asker gire-bilir, ne YÖK’ün elemanlar› girebilir. YaniTürkiye’deki laiklik ilkesi de tarihe kar›fl›r,gider.

Çok uzatmayaca¤›m, bugün itibariylebakt›¤›m›zda çok küçük gibi görünenbas›n›m›zdaki baz› afl›r› liberal kardefllerim-izin ne olacak can›m, onu da versek ne olur,bunu da versek ne olur noktas›nda halkaempoze etti¤i ve Türkiye’de çok bilinçli flekildebir psikolojik harekat uygulanmas› sonucun-da insanlar›n fluur alt›na, fluuruna vedüflünce dünyalar›na enjekte edilen çok ciddive tehlikeli bir planla karfl› karfl›yay›z. fiunusöyleyebilirsiniz bana; ben Roma vatandafl›olmak istiyorum, benim için identifikasyonönemli de¤il, benim için para önemli, benimmilli gelirim 20 bin dolar olsun, Türk bayra¤›dalgalanmas›n burada, Türk de olmak önemli


de¤il, Müslüman olmak da önemli de¤il, bennon identifite bir ülkede yaflamak istiyorum.‹dentifikasyonsuz bir ülkede yaflamak istiyo-rum. Bunu söyleyebilirsiniz, sayg› da duyar›mbuna, ama e¤er buras› Türkiye CumhuriyetiDevleti’yse, e¤er buras› laik üniter TürkiyeCumhuriyeti Devleti vatandafll›¤›n›n “ne mutluTürküm diyene” cümlesinden kaynakland›¤›herkesin eflit anayasal statüye sahip oldu¤u,s›n›rlar› belli, statüsü belli bir devletse buflartlar asla kabul edilemez ve bu flartlardakien küçük bir oynama, en küçük bir tavizTürkiye’nin sonunu haz›rlar. Çok net söyle-mek gerekirse; Osmanl› ayn› tuza¤a düfltü.Bak›n, bugün IMF’yle anlaflmayal›m dedi¤inizzaman IMF’yle anlaflal›m diyenler yabanc›bankalar, çünkü IMF’yle anlaflmazsak yaban-c› bankalar Türkiye’deki yüzde 51’i yabanc›olan bankalar kaynak bulamazlar ve hayat-lar›na devam edemezler. Türkiye’de kimbanka ald›ysa yurtd›fl›nda batt›. Bak›n,Türkiye’de hangi banka banka ald›ysayurtd›fl›nda batt›. Kendi ülkesinde devletdeste¤iyle ayakta durmayan hiçbir banka yok,Türkiye’de banka ald›lar, çünkü büyük plan›nparças› gere¤i Türkiye’de banka almalar›gerekiyordu. Bir ülkede bankac›l›k sektörünüele geçirdiyseniz reel sektörün refleksleriniöldürmüflsünüz demektir. Bir ülkede sermayepiyasas›n› ele geçirdiyseniz halk›n sermayepiyasas›na verdi¤i refleksi öldürmüflsünüzdemektir. Bir ülkede rafineleri, demirçeliksektörünü, Telekom sektörünü, medyay› elegeçirdiyseniz zaten o ülkenin gelece¤ininyüzde 51’ini ele geçirmiflsiniz demektir. Bütünbunlar› dikkate ald›¤›n›z zaman IMF’yleanlaflma gidin 1854’lere Osmanl›’n›n Londra


ve Paris’te yapt›¤› 18 büyük anlaflma, gidin1854 sonras›na Duyunu Umumiyeye kadargiden borçlanma süreci, bugün Türkiye y›lda52 milyar faiz ödüyor. Bakt›¤›n›z zaman öylesistem net ve güzel kurulmufl ki, RuhbanOkulu iste¤i art›k bu gülün üzerinde bir ar›, oart›k bal› almaya, çiçeklerin üzerindeki bal›toplamaya gelmifl. Geçmifle gitmek dilimlerde-ki büyük kamoyu görmek ve kamonun ucun-daki art›k sine¤i, tozu ondan sonra analizetmek gerekiyor. Türkiye tarihi bir dönümnoktas›ndad›r, ya Türkiye’den vazgeçece¤iz yada sonuna kadar ›srar edece¤iz.

Hukukun katledildi¤i bir dönemde hukukyoluyla hukuku korumaya çal›flmak çok zor-dur, ama hukukun katledildi¤i bir dönemdeelinizde hukuktan baflka silah da yok. Türkiyebir hukuk devletidir çok önemli bir cümle,hukukun üstünlü¤ü bundan daha da önemlibir cümle, hukukun üstünlü¤üne inanarak vebunu kullanarak eminim ki, Türkiye’yi biz buyoldan döndürece¤iz.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Alt›n vurufltansonra söylenilecek bir fley yok, ama flunubelirtmek isterim; bana Yi¤it Bulut’un sözleribir fley hat›rlatt›. 19 May›s 1919’da MustafaKemal Pafla milli mücadeleyi bafllatmak içinSamsun’a ç›kt›¤›nda memleketin de¤iflik yöre-lerinde bir cemiyet vard›; Müdafai HukukCemiyeti. fiimdi Say›n Bulut ülkenin huku-kundan bahsetti, ba¤›ms›zl›k hukukundanbahsetti, hukukun korunmas›ndan bahsetti.1919’larda Türk milleti, Türk ulusu MüdafaiHukuk Cemiyeti hukukunu korumak, ülke-nin hukukunu korumak, bireylerin hukuku-


nu korumak, milletin hukukunu korumakanlay›fl›yla hareket etmifltir. Milli Mücadele-nin bu temelde bir hukukun savunulmas›temelinde meflru bir temelde ülkenin ba¤›m-s›zl›¤›n›n savunulmas› anlam›nda ve hukukuzemin olarak kabul ederek hareket etmesinde-ki anlam bugün için daha ilginç verilerdir.

Y‹⁄‹T BULUT - Türkiye’de müvekkilinisavunmaya giden avukat› gözalt›na al›yorlar,bas›nda tek sat›r yaz› ç›km›yor. Fransa’da,Amerika’da avukat› gözalt›na almak ne demekbiliyor musunuz? Ülke kar›fl›r. Avukat toplu-mun en küçük sinir hücresidir, tepki verir.E¤er müvekkilini savunmaya giden avukat›gözalt›na al›yorsan›z toplumun temeline dina-mit koyuyorsunuz demektir. Müvekkilini sa-vunmaya giden avukat› içeri att›¤›n›z zaman10 ruhban okulu aç›l›r Türkiye’de.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - fiimdi bir ayr›nt›y›dikkatlerinize sunmak istiyorum, ondansonra de¤erli kat›l›mc›lar ikinci turda beyanetmek istedikleri konular varsa bu konuda da5 dakikay› geçmemek üzere söz alabilirler.Geçenlerde Obama Türkiye’ye geldi¤inde ABDBaflkan› Türkiye’de ‹stanbul’da din adamla-r›yla görüfltü, fakat bir ilginç ayr›nt›y› bendikkatlerinize sunuyorum. Bartholomeos’laayr› görüfltü tek, ama Musevi hahambafl›,‹stanbul müftüsü ve Ermeni patri¤iyle müflte-reken görüfltü. Bunu dikkatlerinize sunmakistiyorum, bu herhalde protokol inceliklerinedikkat eden ABD aç›s›ndan anlaml› birmesajd›r.

Say›n Soysal hocam›za buyurun diyorum.


Prof. Dr. MÜMTAZ SOYSAL - Fazla ekle-yecek bir sözüm yok, afla¤›-yukar› her fleyaç›kça söylendi. Zannediyorum hukuktan sözetti¤imize göre hukuku h›rpalanmayan, kendiiçinde de hukuku h›rpalamayan bir ülkeolmam›z gerekiyor. ‹çle d›fl tutarl›l›¤› obak›mdan önemli, biz d›fl konularda hukukusavunurken içeride hukuksuzluk hakimsepek inand›r›c› olmayabilir, onun için bubütünlük üzerinde ›srar etmemiz gerekir. D›flakarfl› hukuku savunuyorsak içeride dehukukun yine savunulur halde kalmas›gerekir. Zannediyorum bu Ruhban Okulukonusu d›fla karfl› bir bütünlü¤ü vurgularkeniçteki bütünlü¤ü de unutmamak gerekti¤inihat›rlat›yor bize, o noktada yine komplekssahibi olmamam›z gerekir.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Bir hafta sonrabu salonda yine saat 18.00’de bafllayacakolan çok önemli, çok ilginç bir konu var;mübadele konusu. 30 Ocak 1923’te protokolleLozan görüflmeleri henüz sonuçlanmadan veprotokol sonras› bafllayan bir süreç 1923-1927 aras› Türk ve Yunanistan aras›ndakinüfus mübadelesi bugün çok farkl› de¤erlen-dirmeler var, farkl› bak›fllar var. Önümüzdekihafta ilginç bir kat›l›mc› kompozisyonuyla busizlerin ilgisine ve duyarl›-l›¤›n›za sunulacak.Ben son sözler üzerine buyurun Say›n Özeldiyorum.

Prof. Dr. S‹BEL ÖZEL - TeflekkürlerSay›n Baflkan. Ben de birinci turda uzunkonuflmuflum, sonra saatime bakt›m. O yüz-den ikinci turda herhangi baflka bir fley söyle-


mek istemiyorum, sadece bir noktan›n alt›n›çizeyim: Heybeliada Ruhban Okulu meselesigerekse patrikhanenin ekümenikli¤i meselesiart›k Yunanistan’la Türkiye meselesi de¤ildir.Bu küresel aktörlerin uluslararas› arenan›nbir meselesi haline gelmifltir. Oysa ikide birYunanistan’da karfl›l›¤› var m›, Atina’ya camiyap›ls›n bu okulun karfl›l›¤› olarak veya CelalBayar Lisesi’ne Türk ö¤retmen gönderilsinkarfl›l›¤›nda okul aç›ls›n gibi böyle ucuzpazarl›klar yanl›flt›r. Mütekabiliyet ilkesiLozan’da var, ama art›k pozitif haklaraç›s›ndan var, negatif haklar aç›s›ndan yok.Heybeliada Ruhban Okulu’nun bir karfl›l›¤› neYunanistan’da ne baflka bir yerde yok, yani flusoruyu da sormak gerekiyor: Patrikhaneninistedi¤i fleklide bir okul AB’nin herhangi birüye ülkesinde aç›labiliyor mu veya Amerika’daaç›labiliyor mu? E¤er aç›labiliyorsa art›kküreselleflen dünyada mekân›n çok fazlaönemi yok, yine patrikhaneye ba¤l› ulus-lararas› bir teoloji okulu dünyan›n birtaraf›nda aç›labilir ve bafl yetkili olarak dapatrikhaneyi görebilirler. E¤er onlar›n huku-kuna göre, Amerikan Hukuku’na göre ve ABHukuku’na göre aç›labiliyorsa buyursunaç›ls›n, ama sorun tekrar ediyorum küçüktart›flmalarla veya kliflelerle as›l mecras›ndansapt›r›larak yanl›fl yönlere gidiyor. Tekrarediyorum, bu okulun mübadele, bu okulunbir karfl›l›¤› ne Yunanistan ne de baflka biryerde olamaz, bu tümüyle patrikhanenin iste-di¤i ekstra…… statüyü, yani Türk hukuku-nun d›fl›nda çok özel bir konumdur ve bu kon-umunu da dayatma arac› olarak HeybeliadaRuhban Okulu’nun Türk Hukuku’na uygunherhangi bir formülle aç›lmas›na hay›r diyor,


tek dayatt›¤› fley kendi istedi¤i statüdeaç›lmas›. Burada biz buna evet mi diyece¤iz?Türk Hukuku’nu ve uluslararas› hukuku hiçesay›p böyle bir dayatmaya s›rf Türkiye’deki birkurumun d›flar›da kendisine destek bulmas›nedeniyle evet mi diyece¤iz?

Y‹⁄‹T BULUT - Son olarak flunu söyleye-ce¤im; Yunanistan’da Atina çevresinde 700bin Türk var. Türkiye’de biz 10 bin kiflininalt›nda bir nüfus, hatta 2000 kiflidenbahsediyoruz, ama bu hiçbir zaman gündemegelmiyor. Avrupa Birli¤i’nin flöyle bir karar›n›duydunuz mu? Yunanistan’daki Türklerleilgili acaba flunlar k›s›tland› m›? Hiçbir zamanparlamentodan böyle bir karar geçmez. Benimbabam avukatt›, ben dolay›s›yla adliyedenkazan›lan parayla büyüdüm, o parayla oku-dum bugünlere gelebildim. Ne kadar zoroldu¤unu bilirim, ne kadar s›k›c›, insanlar›bunalt›c› bazen sisteme isyan edici noktayagetirdi¤ini bilirim. Babam›n en yak›n arkadafl›kendi babas› oldu¤unu ispatlayamad›¤› içinbabas› intihar etti. O gün babam gitti Barodankayd›n› sildirdi, ama hiçbir zaman mücade-lesinden vazgeçmedi. Onun için adliyelerinsan› y›ld›rabilir, ama tek bir hukukçu bileTürkiye Cumhuriyeti Devleti’nin gidiflat›n›de¤ifltirebilir. Onun için y›lmadan bize yolgöstermeniz gerekiyor.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - ‹lginiz için çokteflekkür ediyorum. Bir hafta sonra yine‹stanbul Barosu sizleri konuk etmekten çokbüyük bir memnuniyet duyacakt›r, ama


sözün buras›nda isterseniz suyun öteyakas›ndan bir arkadafl›m›z demin söz istedi.

DEN‹Z BANO⁄LU (Gazeteci) - Önce çokteflekkür ediyorum böyle bir anlaml› panelegeldi¤im için konuflmac›lara, hukuksal aç›danhukukçular ayd›nlat›rken Say›n Yi¤it Bulutda ruhban okulunun aç›lmas› olay›n›nTürkiye üzerine oynanan oyunun bir parças›oldu¤unu söylemesi bak›m›ndan çok önemliy-di. Fakat burada bir fley özellikle belirtmekistiyorum. Bundan san›yorum ki 6 ay kadarönce Tezel’in ayn› konulu bir aç›k oturumunagitmifltim. Ne yaz›k ki oradaki konuflmac›lar›nhepsi büyük bir hararetle ve baflka birhukukçu Kezban Hatemi büyük bir fliddetleruhban okulunun aç›lmas›n› savunmufltu veben isterdim ki, bu anlaml› panelde KezbanHatemi de gelmifl ve dinlemifl olsayd› keflkediye düflünüyorum. Dolay›s›yla burada ç›kansonuç bana göre dile¤im hukukçular›n herfleyin özellikle her konunun siyasetinetraf›nda döndü¤ü bir konumda hukukçu-lar›n bu önemli konuda baflar›yla ve zaferleç›kmas›. Çünkü hakikaten Türkiye Cumhuri-yeti’nin gidiflat› çok ciddi bir tehlikede.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Çok teflekkürediyoruz. Kezban Hatemi bizim Baromuzunmensubudur. Bizim Baro mensuplar›m›z›ntakip edebilmesi için Baromuzun web say-fas›nda, ‹nternet sayfas›nda bütün etkinlik-lerimiz duyurulur. Ayr›ca adliye panolar›ndada duyurulur. Tabii meslektafllar›m›z bubak›mdan konudan haberdar olurlar, burada-


ki etkinli¤e kat›l›p kat›lmamak tamamenkendi takdirleridir meslektafllar›m›z›n.

‹stanbul Barosu’nun 25 bin üyesi vard›r,Türkiye’de 68 bin avukat vard›r, ‹stanbulBarosu 25 binlik üyeyle dünyan›n say›l›Barolar›ndand›r ve 1878’dir kurulufl tarihi.Biz 5 Nisan’da, geçti¤imiz 5 Nisan’da ‹stanbulBarosu’nun 131. Kurulufl Y›ldönümü’nü kut-lad›k. Gerek sizin, gerekse Mümtaz Hocam›n‹stanbul Barosu’na yönelik övgü dolu sözleriiçin de ayr›ca Barom ad›na teflekkür ediyo-rum. Bundan sonraki etkinliklerde de sizleriaram›zda görmek istiyorum.

ÖMER KILIÇ - Bilgisayarc›y›m. Say›nProf. Sibel Özel’in kulland›¤› iki tabir var;vatandafllar›, kendi vatandafllar›m›z› etnikvatandafllar›m›z›n birlikte kulland›¤› haklar›normal hak demesi gerekirken negatif haktabirini kulland›. Bunu ben uygun bulmuyo-rum flahsen.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK- Hukuksal birtan›md›r o, hukuksal bir terminoloji.

ÖMER KILIÇ - Bir normal hak olarak kul-lanmas› gerekiyor. Öteki pozitif hak dedi¤i ay-r›cal›kla hak olarak da kullanmas› gerekiyorbana göre.

Prof. Dr. S‹BEL ÖZEL - Bu teknik bir te-rim, burada herhangi bir yorum yok. Bütündünyada kullan›lan teknik terim bu. Nas›l bil-gisayarda baz› teknik terimler var, yanimausa fare diyoruz, niye fare sormuyoruz, bu


da ayn› flekilde. Negatif hak oradaki olumsuzanlam›nda de¤il, baflka bir anlam, yani tama-men ayr›cal›k getirmeyen anlam›nda. Yaniteknik terim, onu hiç tart›flmaya açmayal›m.

ÖMER KILIÇ - Mümtaz Hocam›n belirtti¤igibi Türk hukukunun kendi içinde tutarl›olmas› gerekiyor. Bugün Türkiye’de hukukunayr›cal›kl› olarak uyguland›¤› bir sürü sahavar. Davalarda bile Türk hukuku ayr›cal›kl›kullan›l›yor. Ergenekon davas›n› buna örnekverebiliriz, di¤er davalar da var. Milletvekille-rinde de ayr›cal›kl› kullan›l›yor, onlar›n doku-nulmazl›¤› da söz konusu, ancak hocam›z›nbelirtti¤i gibi kendi içinde tutarl› olmal› TürkHukuku. O nedenle karfl› tarafa birliktekonuflmal›y›z karfl› taraf için, kendi hukuku-muz tamamen tutarl› olmazsa kimseyesöyleyecek sözümüz yoktur, her fleyi bizedayat›rlar.

Av. HÜSEY‹N ÖZBEK - Çok teflekkürler.Son olarak flunu belirtmek istiyorum; ‹stan-bul Barosu bu tür etkinliklerde bulunurkenkendi mali imkânlar›n› kullan›r, kendi maliimkânlar› ölçüsünde kullan›r. Hiçbir zamanyabanc› vak›flardan, yabanc› büyükelçilikler-den, yabanc› konsolosluklardan ekonomikanlamda katk› kabul etmez. Bunu ba¤›ms›z-l›¤›n› zedeleyici bulur, Türkiye’deki tümsendikal yap›lanmalar tüm meslek örgüt-lerinin kendisini sivil toplum örgütü diyetan›mlayan veya siyasal oluflum olaraktan›mlayan bütün kümelenmelerin, bütünoluflumlar›n da bu konuda gerekli duyarl›l›¤›


göstermesini ‹stanbul Barosu olarak temenniederiz.

Bugüne kadar Türkiye’de biriken içtihat-lar›n bu yönde kullan›lmas› gerekirken buhukuk Avrupa’dan al›nm›fl Türkiye’de uygula-mas› yap›lm›fl bunlar›n, daha fazla bir fley debeklemek gerekmiyor. ‹yi günler.


Documents

Genel Yay›n S›ra No: 152‹stanbul Barosu MÜBADELE ve RUHBAN OKULU ‹STANBUL BAROSU YAYINLARI ‹stiklal Caddesi Orhan Adli Apayd›n Sokak Baro Han Beyo¤lu / ‹stanbul