195
Genesis 1:1 1 Genesis 1:10 Genesis Kerrngehkenh Duninjh God Bolkmarnbom Rowk. Genesis 1:1-31 1 Kerrngehkenh duninjh God bolkmarnbom rowk, kad- dum dja kurorre. 2 Wanjh minj njale bangmemarnbuyin- dangimeninj kurorre, dja mak bolklarrkni. Dja kunkak yiman rerrih barrkbom kukku manbu boyoy kanjdji, dja God nuye Namalngmakkaykenh, yiman kunmayorrk rerrih djahdjalrokani kaddum kore kubokehkekeb. 3 Wanjh God yimeng, “Mah, kumwolkayinda.” Wanjh kumwolkayindanj. 4 Dja God nang manbu kumwolkayin- danj, nang kamak rowk. Wanjh nungka welenglarlmey manbu kumhwolkani dja manbu kunkak. 5 Dja nungka God ngeykurrmeng, manbu kumhwolkani manu wanjh ngeykurrmeng barnangarra, dja manbu kunkak, manu wanjh ngeykurrmeng kumunun. Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunbarnangarrakudji kunu. 6 God yimeng, “Mah, kunngol kumray kakurrmer- ren kubulkayh kore kaboyo, ba kabebbehbolarlmang.” 7 Wanjh God marnbom kunngol dja bebbehbolarlmey, ngalengman manu kaboyo kanjdjikah, dja mak ngaleng- man manu kaboyo kaddumkah. Wanjh kundjalmekbe yimerranj. 8 Wanjh God welengngeykurrmeng kunngol. Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra bokenh. 9 Wanjh God yimeng, “Mah, kukku manbu kaboyo kan- jdjikah kore kunngol, wanjh bomornnamiyinda kukudji ba kamrorrebebme.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. 10 Wanjh God welengngeykurrmeng kunrorre. Dja kukku

Genesis - World English Bible

  • Upload
    others

  • View
    22

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Genesis 1:1 1 Genesis 1:10

GenesisKerrngehkenh Duninjh God Bolkmarnbom Rowk.Genesis 1:1-31

1 Kerrngehkenh duninjh God bolkmarnbom rowk, kad-dum dja kurorre. 2Wanjh minj njale bangmemarnbuyin-dangimeninj kurorre, dja mak bolklarrkni. Dja kunkakyiman rerrih barrkbom kukku manbu boyoy kanjdji,dja God nuye Namalngmakkaykenh, yiman kunmayorrkrerrih djahdjalrokani kaddum kore kubokehkekeb.

3 Wanjh God yimeng, “Mah, kumwolkayinda.” Wanjhkumwolkayindanj. 4 Dja God nang manbu kumwolkayin-danj, nang kamak rowk. Wanjh nungka welenglarlmeymanbu kumhwolkani dja manbu kunkak. 5 Dja nungkaGod ngeykurrmeng, manbu kumhwolkani manu wanjhngeykurrmeng barnangarra, dja manbu kunkak, manuwanjh ngeykurrmeng kumunun. Wanjh kunkak wam,kunkabel kumwam, wanjh kunbarnangarrakudji kunu.

6 God yimeng, “Mah, kunngol kumray kakurrmer-ren kubulkayh kore kaboyo, ba kabebbehbolarlmang.”7 Wanjh God marnbom kunngol dja bebbehbolarlmey,ngalengman manu kaboyo kanjdjikah, dja mak ngaleng-man manu kaboyo kaddumkah. Wanjh kundjalmekbeyimerranj. 8 Wanjh God welengngeykurrmeng kunngol.Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunukunbarnangarra bokenh.

9 Wanjh God yimeng, “Mah, kukku manbu kaboyo kan-jdjikah kore kunngol, wanjh bomornnamiyinda kukudjiba kamrorrebebme.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj.10Wanjh God welengngeykurrmeng kunrorre. Dja kukku

Genesis 1:11 2 Genesis 1:19manbu bomornnamerrinj kukudji, wanjh kunu ngeykur-rmeng kurrula. Wanjh God nang kamak rowk.

11 Wanjh God yimeng, “Mah, ngalengman kunrorrebebkemen mankolhdebubuyika, ngalengman manbukakarrme manmim, dja ngalengman kundulk, kakarrmemanbarnem manmim dorrengh, manbebbehbubuyika.”Wanjh kundjalmekbe yimerranj. 12 Ngalengmankunrorre ngalkeng mankolhdebubuyika, ngalengmanmanbu kakarrme manmim, manbebbehbubuyika, djangalengman kundulk kakarrme manbarnem manmimdorrengh, manbebbehbubuyika. Wanjh God nang kamakrowk. 13 Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjhkunu kunbarnangarra danjbik.

14 God yimeng, “Mah, manbu kabirriwolkan birrim-bebmerrimen kore kungolbeh ngarre kaddum, ba kabir-rilarlmang barnangarra dja kumunun, kabirribukkarrenmunguyhmunguyh ngarre kurrung dja kudjewk, dja makngarre kunbarnangarrabubuyika djamandjewkbubuyika.15Bedda kaluk birriwolka kungol ngarre kaddumba kabir-ribolkwolkan kanjdji kurorre.” Wanjh kundjalmekbeyimerranj. 16 God marnbom mankihkimuk bokenh,manbu manwernhkimuk, manu ngalengman kawolkankawohrnan barnangarrakenh, dja manbu manwohbir-luyahwurd, manu ngalengman kawolkan kawohrnan ku-mununkenh, dja mankokkarrng warridj kunimarnbom.17-18 Wanjh God welengkurrmeng manbu kabirriwolkan,kurrmeng kore kungol ngarre kaddum ba kabirribolk-wolkan kanjdji kurorre, dja mak kabenebebbehwohrnanbarnangarrakenh dja mak kumununkenh, dja mak kabir-ribebbehlarlmang kore kahwolkan dja kore kunkak.Wanjh God nang kamak rowk. 19 Kunkak wam, djakunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra kunkar-rngbakmeng.

Genesis 1:20 3 Genesis 1:2720 Wanjh God yimeng, “Mah, nawu kukbubuyika

kamimbi wernhmerrimen kore kukku rowk, dja maknawern nawu welyi birriray kaddumkah kurorre korekungol ngarre kaddum.” 21 Wanjh kunu God marnbomnakihkimuk djenj yiman kayime birddurrangkan, maknadjalbubuyika rowk nawu kamimbi nawu kamirnderekukukku, benmarnbom birribebbehkukbubuyika rowk.Dja mak nadjalwern rowk nawu welyi benmarnbom bir-ribebbehkukbubuyika rowk. Wanjh God nang kamakrowk. 22 Wanjh God benmarneyimeng kunmak kun-wok, yimeng, “Ngurrima nawern yaw, ngurrimirndew-ernworrimen, barlmirrangimen kore kukku manbowar-lahbubuyika, dja mak nawu ngurriwelyi, ngurrimirndew-ernworrimen kore kurorre.” 23 Kunkak wam, kunkabelkumwam, wanjh kunu kunbarnangarra five.

24 Wanjh God yimeng, “Mah, kunrorre ngalkemenbebbehkukbubuyika nawu kamimbi, mayh nadjalwern,nawu kelebuk, dja nawu kawake, dja nawu kele, bir-ribebbehkukbubuyika.” Wanjh kundjalmekbe yimer-ranj. 25 God benmarnbom mayh kukbubuyika, kele nawubirribebbehkukbubuyika, kelebuk nawu birribebbehkuk-bubuyika, dja mak nawu kawake kurorre birribebbehkuk-bubuyika rowk. Wanjh God nang kamak rowk.

26Wanjh God yimeng, “Kab ngarrbenmarnbu bininj, yi-man ngad rerrih karrirohrok* dja kabirrimarnewohrnandjenj nawu kare kukukku, mak nawern nawu welyi nawukare kuwonge, dja mak mayh kelebuk, dja kurorre rowk,dja mak mayh rowk nawu kawake kurorre.” 27Wanjh Godbenmarnbom bininj, yiman nungka rerrih kabirrirohrok.Yiman God nungan rerrih kabirrirohrok benmarnbom.Benmarnbom bu narahrangem dja ngaldahdaluk.* 1:26 Kore Hebrew kayime, “karrikukrohrok dja ngad rerrih karrirohrok”.

Genesis 1:28 4 Genesis 2:2-328 Kaluk benmarneyimeng kunmak kunwok, dja yi-

meng, “Ngurrima nawern wurdyaw, bininj ngurrimirn-dewernworrimen, ngurribarlmirrangimen kurorre djangurribolkkarrmen. Dja mak ngurrimarnewohrna djenjnawu kare kukukku, mak nawern welyi nawu kare ku-wonge, dja mayh rowk nawu kamimbi nawu kahrekurorre.”

29 Wanjh God yimeng, “Ngurrina, ngaye ngokkongakurrmeng ngudberre bininj mankolhdebubuyikarowk kakarrme manmim, manbu karri kurorrekubolkbubuyika rowk, dja mandulkbubuyika rowkkakarrme manbarnem manmim dorrengh, manmekberowk wanjh manme ngudberre ngurringun. 30 Djanawu mayh rowk nawu kele, dja mak nadjalwernrowk nawu welyi nawu kare kuwonge, dja mak mayhrowk nawu kawake kurorre, mayh nawarlahkenh rowknawu kakarrme kunngolek bu kamimbi, bedda wanjhngabenmarnekurrmeng kabirringun manbu kundalkmanbu mandalkkuk, dja manbu kundulk kakarrmemanworrkuk.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj.

31 Wanjh God nang yehyeng rowk nawu marnbom,nang kamak duninjh. Kunkak wam, kunkabel kumwam,wanjh kunu kunbarnangarra six.

2Bu God Yakwong Rowk Dja Ngehmeng.Genesis 2:1-4a

1 Kunu wanjh God yakwong rowk bu bolkmahbolk-marnbuni kaddum dja kurorre, dja mak yehyeng rowknawu kumekbe karri.

2-3 Wanjh bu kunbarnangarra seven God ngehmeng.Nungka yakwong rowk kore durrkmihdurrkmirri,wanjh ngehmeng dja ngokko yakwong rowk

Genesis 2:4a 5 Genesis 2:9kore durrkmihdurrkmirri bolkmahbolkmarnbuni,kunmekbekenh kunu nungka kukenhmengkunbarnangarra seven, larlmey, marnbom bukunbarnangarradjamun nungan nuye. 4a Wanjhkunih kunu kayolyolme bu kaddum dja kurorre Godbolkmahbolkmarnbuni.

Bininj dja Daluk nawu Beneyungkih Duninjh.Genesis 2:4b-25

4b-6 Bu Yawey nawuGod bolkmarnbomkurorre dja kad-dum, minj kundulk bangmediwirrinj kurorre, dja man-mim minj bangmebebmeninj, dja Yawey God minj bang-memunkewemeninj mandjewk kore kurorre, dja minjnangale mak diwirrinj bu bolkyilkbuyi. Djal kukku kum-bobebmi kurorrebeh bolkdjuhkeyi rowk. 7 Wanjh Yaweynawu God mey kundjulng kore kurorrebeh* dja bimarn-bom nayungkih duninjh bininj, biwelengkebbuhmengnuye kunngolek kore kukeb nuye bininj, wanjh bininjmimbiminj.

8 Kaluk Yawey nawu God manme dudji kore koyekkabolkngeyyo Eden, wanjh kunmekbe kunu nungkabikurrmeng bininj nawu bimarnbom. 9 Wanjh nungkaYaweynawuGodwelengmarnbomkundulk rowk, danger-rinj kurorrebeh, kundulk manbu bininj kanan mandulk-makkaykenh, djamakmanbu kakarrmemanmemanmak-mak. Kumekbe kore manme dudjihdudjindi, kubulkayh,kumekbe dulkdi manbu kahwon bininj kunngolek bukamimbi munguyh munguyh, dja mak manbadbuyikamanbu kahwon kunmayali kore kunmakkenh dja korekunwarrekenh.* 2:7 Ngurrina warridj verse 20. Kore Hebrew kunwok “Adam” kamenyimebininj, dja mak “Adamah” kamenyime kurorrebeh.

Genesis 2:10 6 Genesis 2:1810 Mankabo balboyakbuni kore Eden, djuhkeyi manme

manbu dudjihdudjindi. Kaluk bewhkah yungkikah Eden,wanjh kumekbe kunu mankabo kabolarlmilarlmirranjkabomarnburrinj kunkarrngbakmeng. 11 Mankabomanbu karrokme, kangeyyo Pishon, wanjh manukabalboborledme kore kubolkwarlah rowk kunredkabolkngeyyo Havilah. 12 Kumekbe kunred kahyogold kunwardde nawu namakkaykenh, dja makmanjmakmak perfume yiman kunkalkkid, djakunwardde kunmakmak duninjh kangeyyo cornelians.13 Manbadbuyika mankabo manbu kabolarlmang,manu wanjh Gihon, kabalboborledme kore kunredkubolkwarlah rowk kabolkngeyyo Cush. 14 Dja makmanbumankaboberlbuyika manbu karranjbikwon, manuwanjh Tigris, manbu kabalboyakbun koyekkah kunredkubolkwarlah kunbolk Asshur. Wanjh ngalengmanmanbu kunkarrngbakmeng kabalkabore, manu wanjhkangeyyo Euphrates.

15 Wanjh Yawey nawu God bimey nahni bininj nawunayungkih dja bikurrmeng kore manme dudjihdudjindikore kunbolk Eden, ba kabolkyilkbun dja kabolknahnan.16 Wanjh Yawey nawu God biwokrayekwong nahni bin-inj, yimeng, “Ngudda kamak yingun mandjalwern man-bubuyika manbarnem kore maninjmanu kundulk rowkkondah koremanme kahdudjindi. 17Mandjalkudji manbukundulk, manbu kahwon kunmayali kore kunmak djakunwarre, yuwn yingun manmekbe manme. Bu yingunmaninjmanumanbarnem,wanjh bonj, yidjalmalngdowenkundjalmekbe kunbarnangarra rerrih.”

18 Wanjh Yawey nawu God yimeng, “Minj kunmak bunahni bininj kahdjalni nadjalkudji. Ngaye ngamarnbunnawu kabibidyikarrme nawu kamak kabenedjarrkni.”

Genesis 2:19 7 Genesis 2:2519 Wanjh Yawey nawu God benmarnbom mayh kuk-

bubuyika rowk kore kurorrebeh, nawu kare kore kab-bal, dja mak marnbom nadjalwern kukbubuyika rowknawu welyi dja kare kuwonge. Nungka benkang korebininj ba kanan bu baleh kabenbebbehngeykurrme. Korebaleh bininj benngeykurrmi bedda rowk nawu birrim-imbi, wanjh kundjalmekbe birringeyyoy. 20Wanjh nahnibininj ngeykurrmeng rowk mayh nawu kelebuk, dja maknawern nawu welyi nawu kare kuwonge, dja mak mayhrowk nawu kare kore kabbal.

Dja bininjminj bimarnengalkemeninj nawu bibidyikar-rmeninj kamak benedjarrkniwirrinj. 21 Wanjh Yaweynawu God bikekurrmeng bininj, kerroweng duninjh. Bunungka keyohkeyoy, God mey kunkudji kunbirrkbirrk-murrng kore bininjbeh biwelengmokbalhmeng kunku-lahwi. 22 Wanjh Yawey nawu God bimarnbom ngalkudjidaluk kore kunbirrkbirrkmurrngbeh bininj, wanjh bi-marnekang kore bininj. 23 Wanjh bininj welengyi-meng, “Kalukburrk bebmeng nawu kunmurrng wam korengayebeh, dja kunburrk bu ngayebeh kunburrk. Ngahliwanjh kangeyyo ngalbininjkobeng, dja ngaleng kunukumkukmarnbuyindanj bininjbeh.” 24 Kunmekbekenhkunu bininj kabenbenebawon ngalbadjan dja kornkumo,dja kabenebelbmerren ngalbininjkobeng nuye wanjhkabenekudjihmen.

25 Namekbe bininj dja ngalbininjkobeng benekukwor-rhworrni, kaluk minj beneyemeninj.

3Adam dja Eve Benewokweng God.Genesis 3:1-24

2:23 Matthew 19:5; Mark 10:7-8; 1 Corinthians 6:16; Ephesians 5:31

Genesis 3:1 8 Genesis 3:81 Kaluk nawu nayin namekbe wanjh djalwernhkur-

rehkurreni dja mak bendjalwernhyurrhkeyi rowk may-hbubuyika rowk nawu kelekeleh kore Yawey nawu Godmarnbom. Wanjh namekbe nawu nayin balwokdanj bid-jawam daluk, yimeng, “Yiddok woybukkih duninjh Godyimeng, ‘Yuwn bu ngunengun manbu manbarnem korekahdulkdingihdi kondah kore manme kahdudjindi’?”2-3 Ngalbu daluk yimeng, “Nganengun rowk manmemanbu mandulkbubuyika manbu kondah kahdudjindi,dja God kanbenemarneyimeng, ‘Mandjalkudji manbukubulkayh kahdulkdi, manmekbe manme yuwn ngunen-gun, yuwn bu mak ngunekarrme, marndi ngunebaldjal-dowen.’ ”

4-5 Wanjh nayin kumyimeng, “Aba. Minj woybukkihngunedowen! God kaburrbun bu kundjalmekbe kun-barnangarra bu ngunengun wanjh ngunemayalidangen,nguneyimerran yiman nungka rerrih, nguneburrbun bukore kunmakkenh dja kunwarrekenh.”

6 Wanjh ngalbu daluk dulknang, nang mandulk-makkaykenh dja nang manbarnemmak, dja ngalengmankanjdjiwi wurrmey, yimeng, “Ngadjalmang ngangun bangamayalidangen.” Wanjh mey manmekbe manme,nguneng, wanjh bibalmarnekang nabininjkobeng nawubenedjarrkni, nunganwali balnguneng.

7 Bu benenguneng wanjh kunmayali benemey,benekuknarrinj wanjh benewohburrbom bubeneworrhworr. Wanjh benewam, benemey kunworr,benebibbom dja benenameng bu benedukkarrinj.

8Wanjh buwolewolehminj, kunmayorrkmak kumwam,dja bedda nawu bininj dja ngalbininjkobeng benebekkangYawey nawu God bu rengehrey kore manme dudjihdud-jindi, kaluk benemarnewarlkkarrinj kore kurruhdurrulk.

Genesis 3:9 9 Genesis 3:169Wanjh Yawey nawu God bikayhmeng namekbe bininj,

yimeng, “Ngudda baleh?” 10 Nungka biwokmey, yimeng,“Ngaye bekkang kondah kore manme kahdudjindi djangakeleminj, marnewarlkkarrinj dja ngakukworrhworr!”11 Wanjh Yawey nawu God yimeng, “Nangale ngunmar-neyimeng yikukworrhworr? Yiddok yinguneng manbumanme kore kurrulkbeh bu ngaye wokrayekwong mar-neyimeng, ‘Yuwn yingun?’ ” 12 Wanjh nawu bininj yi-meng, “Ngahli daluk ngalbu ngudda kanwong nganedjar-rknikenh, ngaleng wanjh nganwong manmekbe manmemanmekbe kurrulkbeh, wanjh nganguneng.”

13 Wanjh Yawey nawu God bidjawam ngalbu daluk,“Baleh kuhni bu yikurduyimeng?” Ngaleng yimeng,“Nahni nayin ngankoweng nganmarnekarrebuyikawong,kunmekbekenh kunu wanjh nganguneng.”

14 Wanjh Yawey nawu God bimarneyimeng namekbenayin, yimeng, “Bu kunmekbe yikurduyimeng, wanjhyidjalwake kore kunjam ke munguyh. Nguddakaluk yingun kundjulng djalmunguyh bu yihmimbi.Kuhni kunyid djalyingan ke, minj mak nawarlahkenhmayhbubuyika kelebuk dja kele, ngudda djal ke kunyidyidjalkudji. 15 Ngaye ngamarnbun ngorrewonengbu ngunewidnarrenkenh. Ngudda ke wurdwurd djangalengngarre wurdwurd kabirribebbehnjirrkerrenmunguyh. Ngalengngarre wurdwurd ngundibun kukodjngundikodjdjubulhme, dja nguddambu ngurrbenbayekumadbundedj.”

16 Wanjh Yawey God bimarneyimeng ngalbu daluk,“Ngaye kaluk ngakimukwon duninjh ke kundjak bu wur-dyaw yihmerlem. Kaluk yidjakbekkan bu wurdyaw kar-rurrkmirri bu karrangenkenh. Djamku bu baleh kakur-duyime bu kunmekbe kundjak ke, dja nawu nabinin-3:15 Ngurrina Romans 16:20

Genesis 3:17 10 Genesis 3:22jkobeng yidjalmarnedjare munguyh, dja nungka ngun-marnewohrnan.”

17 Wanjh Yawey God bimarneyimeng nawu bininj,“Ngudda yibekkang ngalbininjkobeng ke, yingunengmanmekbe manme manbarnem manmekbe kurrulkbeh,manbu ngaye wokrayekwong marneyimeng, ‘Yuwn yin-gun.’ Bu kunmekbe yikurduyimeng wanjh kunyid ngun-marnekarrme manbu kunrorre. Bu yidjalmimbi, yingud-jngarrhmebu yirrurrkmirri djalmunguyh, ba bu kunrorrekangalkemanmemanbungudda ke yingunkenh. 18Wanjhkangalke kundalk dja kinj manmirrhyi, dja mak yibal-welengngun manbu kurralkwaken manrakel. 19 Nguddakaluk yirrurrkmirri kunkimuk duninjh kunkebkurrngirndorrengh, ba kunu kunrorre kangalke ke manme. Kun-mekbe yikurduyime munguyh, kaluk yibalwelengdurn-deng kukulk. Ngudda yimmarnbuyindanjbeh kukulk,kunmekbekenh kunu yiyawoyhdurndeng. Ngudda wanjhkundjulng, kaluk yiyawoyhdurndeng kundjulng.”

20 Adam bingeykurrmeng ngalbininjkobeng nuye Eve*,dja ngaleng kunu ngalbadjan ngalkudji kadberre karri-warlahken nawu karrimimbi.

21 Dja Yawey nawu God mey mayh nuye kunku-lah berrewoneng bininj dja ngalbininjkobeng, marn-bom benbenedjongbom benedjongbuyindi. 22 WanjhYawey nawu God yimeng, “Nawu bininj yimerranj yi-man ngad rerrih, kakarrme kunmayali bu kaburrbunkore kunmak dja kunwarre. Marndi mak kayawoy-hbidyirriyongen kamang manbarnem kore kurrulkbehmanbu kahwon bininj kunngolek bu kamimbi munguyhmunguyh, dja marndi kangun wanjh kamimbi munguyh

* 3:20 Kore Hebrew kunwok “Eve” kamenyime yiman kayime “Kamimbi”.

Genesis 3:23 11 Genesis 4:5

munguyh.” 23 Kunmekbekenh Yawey nawu God bikuk-munkeweng kore kumekbe manme dudjihdudjindi, Eden,ba kabolkyilkbun kurorre kore nungka kummarnbuyin-danjbeh. 24 Bu Yawey bidjalbebkeng nawu bininj koreEdenbeh, wanjh kumekbe benwelengkurrmeng Cheru-bim nawu yiman mayh welyi Godbeh, kaluk koyekkahkore manme dudjihdudjindi, nawu birrimarnedurrkmirrinungan God birrimarnebolknahnani, dja nawu mand-jawak yiman kunak rerrih djurruhdjurrungi djurrbohd-jurrborledmi kore kumekbe bendjangnanikenh, ba minjnangale baldarnhrawinj kore kumekbe dulkdi kundulkmanbu kahwon bininj kunngolek bu kamimbi munguyhmunguyh.

4Bininj Bokenh Cain Dja Abel Nawu BenedanginjGenesis 4:1-16

1 Wanjh Adam beneyonginj Eve ngalbu ngalbinin-jkobeng nuye, wanjh ngaleng yawkani, dja biyawmeynawu Cain. Dja ngaleng yimeng, “Wanjh ngayawmeybininj bu Yawey nawu God nganbidyikarrmeng.” 2 Kalukmak ngaleng biyawmey Abel nawu benedanginj Cain.Abel kaluk nungka bennahnani mayh nawu sheep, djaCain nungka bolkyilkbuni kurorre. 3 Dja kaluk bu Cainkumkang yikahwi manme manbu kunrorre bimarnen-galkeng, kumkang biwong nawu Yawey. 4 Dja Abel nawunungka wanjh mey mayh nuye nawu nadjdjamanni nawunawernhmak kunbalem dorrengh, wanjh kumkang bi-wong Yawey. Wanjh nungka Yawey yimeng kamak bunang Abel dja nawu nungka balweykang biwong nungka.5 Dja bu binang Cain dja manbu nungka biwong, wanjh3:24 Revelation 22:14

Genesis 4:6 12 Genesis 4:14nungka Yawey minj yimeninj kamak. Kunmekbe wanjhCain nungka yidduy duninjh, dja mak kebbumeng.

6 Wanjh Yawey bimarneyimeng Cain, “Njalekenhngudda yihyiddung, dja njalekah mak yihkebbume? 7 Bungudda yikurduyime kunmak wanjh minj nuk ngayimeke yimak? Dja bu ngudda minj yikurduyime kunmak,wanjh kunu kunwarre yiman ngunmarneyo kuberrkkahkore kururrkdangmaye ke, ngunmadbun, kadjare ngun-darrkidmang, dja nguddambu wanjh yiman rerrih yibu,yuwn yimarrkmang.” 8Wanjh Cain bimarneyimeng Abelnawu benedanginj, yimeng, “Kab ngarray kore kabbal.”Bu kumekbe kabbal benehni Cain bibom nawu benedang-inj, wanjh bikukkurrmeng.

9 Wanjh Yawey bidjawam Cain, yimeng, “Nawu nguddangunedanginj Abel, kaluk baleh wam?” Wanjh Cain bi-wokmey, yimeng, “Ngayembu ngawakwan, yiddok ngayeyimankek nganahnan nawu nganedanginj?”

10 Wanjh Yawey yimeng, “Ngudda baleh yikurduy-imeng? Kanbekka, kunkurlba nuye nungka nawungunedanginj wanjh yiman ngankayhme kukulkbeh.11 Wanjh kuhni bu ngudda ke kunyid, dja bonj minjmak yiyawoyhbolkyilkbun kunrorre nawu yiman bikurl-babonguneng yibidkenwongnawungudda ngunedanginj.12 Wanjh bu ngudda yimankek yibolkyilkbun kunrorre,wanjh minj ngunmarnengalke manme. Dja ngudda yi-man yikelerlobme yidjalwohrewohre munguyh kubolk-bubuyika kurorre dja yiredyak.”

13 Wanjh Cain bimarneyimeng nawu Yawey, yimeng,“Kuhni bu ngudda kandahmeng wernkih duninjh, wanjhngabekkarren kunrayek duninjh. 14 Bolkkime wanjhngudda kankukmunkewe minj ngabolkyilkbun, djamak minj ngamyawoyhre kore ngudda. Ngaye kalukngaredyak, dja ngadjalwohre munguyh kubolkbubuyika

Genesis 4:15 13 Genesis 4:22bu ngakelerlobme. Dja nawu yimankek nganngalkewanjh nganbun ngankukkurrme.” 15 Wanjh Yaweybimarneyimeng, “Burrkyak, dja bu nangale ngunbunyirrowen, wanjh kunu seven bininjwali kabirridowen.”Wanjh nungka Yawey bikukbimbom Cain ba minjnangale nawu bingalkemeninj bibuyi. 16 Wanjh Cainwam bolkbawong kumekbe kore Yawey ni, wanjh nungkawam ni kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Nod*, koyekkahkore Eden.

Nawu Cain Benkebmawahmeng.Genesis 4:17-24

17 Cain wanjh beneyonginj ngalbininjkobeng nuye,wanjh ngaleng yawkani, wanjh biyawmey Enoch.Cain rurrkdundulubuni kubolkkimuk wanjh kunubolkngeykurrmeng Enoch, beywurd bolkngeykenkang.18 Enoch nunganwali bibornang Irad, nawu nunganwaliIrad bibornang Mehujael, Mehujael wanjh bibornangMethushael, dja Methushael nunganwali bibornangLamech.

19 Lamech benbenemey daluk bokenh, ngalkudjingeyyoy Adah, dja ngalbuyika ngeyyoy Zillah. 20 Adahwanjh biyawmey Jabal. Dja nungka Jabal wanjhMawah bedberre nawu kabirriyo kore dabburlin, djakabirrimirndenahnan mayh. 21 Nawu Jabal benedanginjwanjh ngeyyoy Jubal, dja nungka wanjh Mawah bedberrenawu kabirribun lyre manbu yiman guitar, dja makkabirribuhme nawu flute. 22 Dja Zillah ngaleng makbiyawmey narangem nawu ngeyyoy Tubal-Cain, djanungka marnbuni kukbubuyika yehyeng bu wirlmurrngbronze dja iron. Kaluk Tubal-Cain benedanginj ngaldaluk,ngaleng wanjh ngeyyoy Naamah.* 4:16 Nod kamenyime “kadjalrengehre”.

Genesis 4:23 14 Genesis 5:223 Wanjh Lamech benbenemarneyimeng ngalbibinin-

jkobeng nawu nuye, yimeng, “Ngudda nawu Adah dja Zil-lah ngalbibininjkobeng ngardduk, kandibekka, kunwokngardduk ngunebekka. Ngaye ngabom bininj ngakukkur-rmeng bu nungka werrk nganbom, yawurrinj ngabom bunungka werrk ngankanjbarrhmey. 24 Bu seven bininj bir-ridowimeninj bu Cain nangale bibuyi bikukkurrmeninj,wanjh seventy seven bininj kabirridowen bu nangalenganbun ngaye Lamech ngankukkurrme.”

Seth Dja EnoshGenesis 4:25-26

25 Adam beneyawoyhyonginj ngalbininjkobeng nuyewanjh ngaleng biyawmey narangem dja bingeykurrmengSeth. Ngalkai yimihyimi, “God nganwong nabuyika wur-dyaw bimarnebolkmey Abel, dja Cain bibom.” † 26 Sethwarridj bibornangnarangem, dja bingeykurrmengEnosh.Wanjh yiman bu kunmekbe bininj birridedjdjingmangibirrimarnekayhmi Yawey nuye kunngey bu birrihdi yi-warrudj.

5Nawu Adam Benkebmawahmeng, Kaluk Noah Dorrengh.Genesis 5:1-32(1 Chronicles 1:1-4)

1 Kuhni wanjh kabimdi kabenyolyolme Adam nuyenawu benbornang dja nawu benkebmawahmeng. BuGod benmarnbom bininj, wanjh benmarnbom bu kabir-rirohrok nungka nawu God. 2 Benmarnbom bininj† 4:25 Kore Hebrew Seth nuye kunngey kamenyime “Kanwong”.

Genesis 5:3 15 Genesis 5:17dja daluk, benmarneyimeng kunmak kunwok, dja ben-ngeykurrmeng “Bininj”. 3 Bu Adam mimbini mand-jewk 130, wanjh bibornang beywurd nawu nungka ben-erohrokni, dja bingeykurrmeng Seth. 4 Dja bu Sethdanginj, Adam djahdjalmimbini mandjewk 800, dja ben-balbornabornang birribuyika bebeywurdmak ngalbebey-wurd. 5Wanjh mandjewk nuyeni rowk Adam bu mimbiniwanjh nine hundred dja thirty, wanjh doweng.

6 Bu Seth mimbini mandjewk 105, wanjh bibornangnawu Enosh.* 7 Dja bu Enosh danginj, Seth djahdjalmim-bini mandjewk 807, dja benbalbornabornang birribuyikabebeywurd mak ngalbebeywurd. 8 Wanjh mandjewknuyeni rowk Seth bu mimbini wanjh 912, wanjh doweng.9 Bu Enosh mimbini mandjewk 90, wanjh bibornang Ke-nan.

10 Dja bu Kenan danginj, Enosh djahdjalmimbini mand-jewk eight 815 mak benbalbornabornang birribuyikabebeywurd mak ngalbebeywurd. 11 Wanjh mandjewknuyeni rowkEnosh bumimbiniwanjh 904, wanjh doweng.

12 Bu Kenan mimbini mandjewk 70, wanjh bibor-nang Mahalalel. 13 Dja bu Mahalalel danginj Kenandjahdjalmimbinimandjewk 840, dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 14 Wanjhmandjewk nuyeni rowk Kenan bu mimbini wanjh 910,wanjh doweng.

15 Bu Mahalalel mimbini mandjewk 65, wanjh bi-bornang Jared. 16 Bu Jared danginj, Mahalalel djahd-jalmimbini bu mandjewk 830, dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 17 Wanjhmandjewk nuyeni rowk Mahalalel bu mimbini wanjh 895,wanjh doweng.* 5:6 Bu Hebrew kunwok kayime “bibornang” wanjh yikahwi kamenyime“bimawahmeng”.

Genesis 5:18 16 Genesis 5:32

18 Bu Jared mimbini mandjewk 162, wanjh bibornangEnoch. 19 Dja bu Enoch danginj, Jared djahdjalmim-bini mandjewk 800, dja benbalbornabornang birribuyikabebeywurd mak ngalbebeywurd. 20 Wanjh mandjewknuyeni rowk Jared bu mimbini wanjh 962, wanjh doweng.

21 Bu Enoch mimbini mandjewk 65, wanjh bibor-nang Methuselah. 22 Dja bu Methuselah danginj, Enochmunguyh benehdjaldjarrkrey God bu mandjewk 300, djabenbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngal-bebeywurd. 23 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Enoch bumimbini wanjh 365. 24 Enoch benehdjarrkrey God, kalukbaldjalyakminj, dja God birrarrkidmey bikang.

25 Bu Methuselah mimbini mandjewk one 187, nungkabibornang Lamech. 26Dja bu Lamech danginj, Methuselahdjahdjalmimbinimandjewk 782, dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 27 Wanjhmandjewk nuyeni rowk Methuselah bu mimbini wanjh969, wanjh doweng.

28-29 Bu Lamechmimbini mandjewk 182, wanjh nungkabibornang beywurd, dja bingeykurrmeng Noah†, makyimeng, “Nungka kaluk kankangemarnbun kadberre, bukarrihdurrkmirri dja mak karrihngudjngarrhme bulkkidjduninjh, bu karribolkyilkbun kunrorre, manbu Yaweymarnbom kunyid.” 30 Dja bu Noah danginj, Lamechdjahdjalmimbini mandjewk 595 dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 31 Wanjhmandjewk nuyeni rowk Lamech bu mimbini wanjh 777,wanjh doweng. 32BuNoahmimbinimandjewk 500, wanjhbenbornang Shem, Ham dja Japheth.

5:24 Hebrews 11:5; Jude 14 † 5:28-29 Kore Hebrew kunwok, mahnikunngey “Noah” kawokyime “kankangemarnbun”.

Genesis 6:1 17 Genesis 6:76

Bu Birriwarlahkenh Bininj Rowk Birridjalwarreni Duninjh.Genesis 6:1-8

1 Bu bininj birridedjdjingmey birrimirndewernmerrenikore kurorre, wanjh ngalbebeywurd bindimarnedanginj.2 Wanjh yikahwi nawu birrikukyimi yiman angel rerrih,bu bedda bindinang birrimekbe daluk birrinang birri-makkaykenhni, wanjh bindimey nawu bindibebbehdjar-rngbom dja birrimarreni. 3Wanjh Yawey yimeng, “Kun-ngolek ngardduk minj munguyh karri kore bininj, djabedda djalbininjwi, minj kabirrimimbi munguyh, kalukngamarnbun mandjewk bedberre bu 120, wanjh kabirri-dowen.”

4 Kaluk kumekbe wanjh birrini kore kurorre nawubirringeyyoy Nephilim, kaluk birrikornamkuyengni dun-injh dja birrikukkihkimukni dorrengh. Mak rerre birrinibu birrimekbe nawu birrikukyimi yiman angel rerrihbirriyoy ngalbebeywurd bedberre bininj, dja bindimar-neyawdanginj wurdwurd. Bedda wanjh birrimekbe nawukorrokoni birrihni nawu bindiyurrhkeyi birribuyika, djabininj birriwarlahkenh bindiburrbuni bindiburlumi djabindiyolyolmi.

5 Wanjh Yawey bennang bininj rowk nawu birrihnikurorre dja bennang birriwarreminj duninjh, dja yehyengrowk nawu bininj birrihburrbuni kukangebeh bedberrewanjh djalwernhwarreni duninjh bu munguyh. 6 WanjhYawey njilngwarreminj duninjh bu bininj benmarnbomkore kurorre, dja kangewarreminj. 7 Wanjh kunmekbeYawey yimeng, “Ngaye ngabenbularrbun bininj rowknawungabenmarnbom, ngabenyakwon rowknawukabir-rihni kurorre; bininj, mak mayh duninjh, dja mayh nawukawake, dja nawern warridj nawu welyi nawu kare ku-wonge, ngabenyakwon rowk, dja nganjilngwarreminj bu

Genesis 6:8 18 Genesis 6:16ngabenmarnbom.” 8 Dja nadjalkudji bininj Noah, wanjhYawey bimakwam bu namakni nuye.

Noah.Genesis 6:9-22

9 Kuhni wanjh kabiyolyolme Noah. Noah wanjh na-makni, nungka wanjh nadjalkudjini namakni kore birri-wern rowk nawu birridjarrkmimbini. Nungka munguyhbenehdjarrkrey God. 10Nungka Noah benkarrmi danjbikbebeywurd, Shem, Ham dja Japheth.

11 Dja bininj rowk God bennang birriwarreminj dun-injh, dja mak wernminj duninjh bu birrihburreni korekurorre rowk. 12 God bolknang kurorre rowk, nang bolk-warreminj bu bininj rowk kore kurorre birrihkurduyimikunwarre. 13 Wanjh God bimarneyimeng Noah, yimeng,“Ngaye nganjilngbekkarrinj ngabenyakwon rowk nawukabirrimimbi, dja wernminj duninjh kore kurorre bukabirrihburren. Kanbekka, marneyime, ngaye beddangabenyakwon dja kunrorre dorrengh ngabendjarrkyak-won.

14 Wanjh yimarnbu Ark manbu kabbala mankimuk ke,kundulkmanbu karrulkngeyyo cypress yirrulkma yirrun-dulubu, dja yirurrkmarnbun kunrurrkwern, djamak yimamanbu tar dja yibelebelbmen kururrk dja mak kuberrk,ba kukku minj kambongimen. 15 Kuhni wanjh yikurduy-imen bu yimarnbun; kuhni kare mankuyengkenh, 140metres, dja kuni kayime mandedjwarlah, 23 metres, djabu kakodj wanjh 13 metres. 16Yimarnbumak kaddumkahngarre ark, dja yuwn yibangmekodjbalhme. Yiwohba-won 50 centimetres kore kaddum kungorrk ngarre ark.Kaluk kunrurrkdangmaye yiname kungorrk, dja balabalayimarnbun danjbik yiman kanjdji, kubulkayh dja makkaddum.

Genesis 6:17 19 Genesis 7:217 Dja yina, ngaye wanjh ngamunkewe kundjurrh

kore kurorre, kabenkebngakke rowk nawu kabirrimimbikabenyakwon, kabirridowen rowk yehyeng nawu kun-ngolek kakarrme kondah kabirrihni kurorre. 18Dja kalukngarayekwon kunwok ngardduk ngawokkurrmerren buberrebbun ngudda. Ngudda kaluk yibidbun kore kabbala,ngudda, bebeywurd ke, ngalbininjkobeng ke, dja ngalbib-ininjkobeng bedberre bebeywurd ke, wanjh ngurridjarrk-bidbun.

19 Ngudda mak yibenngimewe mayh bokenhbokenhnawu kukbubuyika rowk nawu kabirrimimbi,kaluk nakudji narangem dja ngalkudji ngaldalukbirribebbehkukbubuyika rowk, ba kunu ngurrid-jaldjarrkdarrkid. 20 Kaluk nawern mayh nawuwelyi birribebbehkukbubuyika, mayh duninjhbirribebbehkukbubuyika, dja mayh nawu kawakekurorre birribebbehkukbuyika, kaluk bokenhbirribebbehkukbubuyika rowk wanjh kabirrimre korengudda, ba kunu kabirridjaldarrkid. 21 Dja mak manmeyika manbu manbubuyika rowk, dja yikarekurrmen,manbu ngudda ngurringun dja mak bedda mayhkabirringun.” 22 Wanjh kuhni Noah kurduyimeng rowkkore God biwokrayekwong.

7God Munkeweng Kundjurrh Kunkimuk.Genesis 7:1-24

1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Noah, “Yibidbu korekabbala, ngudda dja nawu ngurrimud ngurridjarrkbidbu,dja ngaye ngalkeng ngudda yidjalkudji nawu ngay-ime yimak, kore birridjalwern rowk nawu bolkkimengurridjarrkmimbi. 2 Yibenka seven narahrangemdja seven ngaldahdaluk birribebbehkukbubuyika rowk

Genesis 7:3 20 Genesis 7:12mayh nawu ngurriyime bele nawu ngurringun, dja makyibenka nakudji narangem ngalkudji ngaldaluk mayhbirribebbehkukbubuyika rowk nawu ngurriyime burlerrinawu minj ngurringun. 3 Dja mak yibenka sevennarahrangem dja seven ngaldahdaluk nawu mayhmayhnawu kare kuwonge, birribebbehkukbubuyika rowk.Kuhni wanjh yikurduyimen ba munguyh kabirridjaldar-rkid, birribebbehkukbubuyika rowk kore kubolkbubuyikakurorre. 4Dja kaluk bu kunkodjke sevenwanjh ngaye nga-munkewe mandjewk, kadjaldjakdung munguyh bu kun-barnangarra dja kunkak bu kunkodjke forty, dja ngaben-bularrbun ngabenyakwon rowk nawu kabirrimimbi nawungabenmarnbom.” 5WanjhNoahkurduyimeng rowkkoreYawey biwokrayekwong.

6 Noah wanjh mandjewk nuyeni 600 bu kundjurrhbebmeng kore kurorre. 7 Wanjh Noah dja bebeywurdnuye, ngalbininjkobeng nuye, dja ngalbibininjkobengbedberreni nawu bebeywurd, bedda wanjh birribidbomkore kabbala ba minj kundjurrh benkebnguyi. 8-9 Djabirridjarrkbidbom warridj mayh duninjh nawu bininjbirriyimi bele dja burlerri, dja nawern nawu welyi, makmayh nawu kawake kurorre, narahrangem ngaldahdalukbirribebbehkukbubuyika rowk, wanjh Noah birridjarrk-bidbom kore kabbala. Kunmekbe kurduyimeng bu Godbiwokrayekwong. 10 Wanjh bu kunkodjke seven wanjhkundjurrh kumbebmeng kore kurorre.

11 Bu Noah nungka mimbini 600 mandjewk kalukbu kunbarnangarra seventeen kore dird bokenh, wanjhkukkumanbu kanjdjibeh kurorre kumhdjalbobebmerrinj,mak yiman ngolduhmeng dja kumdjurrhbumi. 12 Wanjhdjahdjaldjakdungi kore kurorre bu kunbarnangarra djakunkak bu kunkodjke forty.

Genesis 7:13 21 Genesis 7:2213 Wanjh bu kunmekbe kunbarnangarra Noah bid-

bom kore kabbala, bebeywurd birridjarrkbidbom nawuShem, Ham dja Japheth, mak Noah nuye ngalbinin-jkobeng, dja ngalbibininjkobeng bedberre nawu birridan-jbik bebeywurd. 14 Dja mak birridjarrkbidbom mayhkele birribebbehkukbubuyika rowk, djamayhkelebukbir-ribebbehkukbubuyika rowk, dja mak mayh nawu kawakekurorre birribebbehkukbubuyika rowk, dja mak mayh-mayh birribebbehkukbubuyika rowk, birribebbehkuk-bubuyika rowk nawu birriwelyi. 15-16 Kaluk boken-hbokenh birribebbehkukbubuyika rowk nawu birrikar-rmi kunngolek dja birrimimbini, Noah birridjarrkbidbomkore kabbala, ngalkudji ngaldaluk dja nakudji narangembirribebbehkukbubuyika rowk nawu birrimimbini, bir-ringimeng. Kunmekbe birrikurduyimeng bu God bi-wokrayekwong Noah. Wanjh nungka Yawey biweleng-dangbalhmeng bedberre.

17 Wanjh kundjurrh djalbobidbuni munguyh bukunkodjke forty, dja bowernmerrinj, wayhkeng kabbalakaddumkah wam, kurorre bolkbawong. 18 Wanjhbokihbokimukmeni dja munguyh djahdjalbobidbunikore kurorre, dja kabbala darlkadarlkani kaddumkubokehkekeb. 19 Kaluk bobidburrinj bulkkidj, djamanwarddekuyengkuyeng kukku warddebarrkbomrowk. 20 Dja mak munguyh djalbobidburrenibobidbom wernhwarddekodjyibkeng rowk, kaddumbalwernhbowayhmeng seven metres.

21 Wanjh nadjalwern rowk nawu birrimimbini nawubirrihrey kurorre birriyakminj rowk; nawern nawu welyi,mayh kelebuk dja kele, nawarlahkenh rowk nawu bir-rimirnderey kurorre, dja mak bininj rowk. 22 Birriwernrowk nawu birrihni kuberrkkombuk dja birrikarrmikunngolek bu birrimimbini wanjh birridowerrinj rowk.

Genesis 7:23 22 Genesis 8:923 God benbularrbom benyakwong rowk nawu birrimim-bini kurorre; bininj, dja mayh duninjh, dja mayh nawukawake kurorre, dja nawern nawu welyi nawu kare ku-wonge, bedda rowk benbularrbom kore kurorre. Noahnadjalkudji dja nawu birrihdjarrkni kore kabbala birrid-jalmekbe wanjh birridarrkidni. 24 Kaluk manbu kukkuyiman wohrnani rerrih kore kurorre bu kunkodjke 150.

8Bu Bokolurrinj.Genesis 8:1-19

1 Wanjh God benburrbom Noah dja mayh rowknawu kele dja kelebuk nawu birridjarrkdahkendi kab-bala, wanjh nungka God munkeweng kunmayorrk korekurorre, dja bokohbokolungi. 2 Kukku manbu kum-bobebmi kanjdjibeh kurorre wanjh bongurdmeng, djamak kore ngolduhmi wanjh balhmeng, dja mandjewkngurdmeng. 3 Dja kukku yeledj djahdjalbokolungimunguyh. Bu kunkodjke 150 wanjh bokolurrinj, 4 dja bukunbarnangarra seventeen bu dird seven wanjh manbukabbala barndanginj kuwarddekimuk kawarddengeyyoArarat. 5 Kukku munguyh djahdjalbokolungi bu dird ten.Kaluk bu kunbarnangarrakudji bu dird ten wanjh ward-debebmeng birriwarddekodjnang kunwarddebubuyika.

6 Kaluk bu kunkodjke forty yakminj, wanjh Noah dan-gmarrhmey window kore kabbala manbu marnbom korekabbala, 7 dja munkeweng nakudji wakwak, dja namekbewakwak djahdjalrengehrey munguyh madbuni kukkukahbokolungkenh kurorre. 8 Wanjh Noah munkewengdorddorok ba kanan bu kunubewu kukku bokoluy korekurorre. 9 Dja nawu dorddorok minj baleh bolkngalke-meninj bu rerrkayi, wanjh bimarnedurndi Noah kore kab-bala, dja kukku boyohboyoy kurorre rowk. Wanjh Noah

Genesis 8:10 23 Genesis 8:18-19bidbebmeng mey ngalmekbe dorddorok, ngimowongkore nungka di kore kabbala. 10 Wanjh Noah mad-buni kunkodjke seven, wanjh kunu yawoyhmunkewengdorddorok kabbalabeh. 11 Wanjh bu wolewolehminjngalmekbe dorddorok bimarnedurndi, dja manmalawor-rkerrnge dorrengh kore kukeb ngarre, manbu bolkkimengaleng malaworrdurrkmengbeh kore olive kundulk,wanjh kunu Noah burrbom bu bokolurrinj kore kurorre.12 Wanjh yawoyhmadbom kunkodjke seven, dja yawoyh-munkeweng dorddorok, dja kunukka minj ngaleng biya-woyhmarnedurndeyi.

13 Wanjh bu Noah mandjewk nuyeni 601, bu kunbar-nangarrakudjini bu dird nakudji wanjh kukku boyakminjkore kurorre dja bolkbukminj. NawuNoahkodjmarrhmeymanmekbe kabbala dja bolknang nang kurorre balbolk-bukminj.

14 Wanjh bu kunbarnangarra twenty seven bu dirdbokenh wernhbolkbukminj rowk. 15 Dja God bimar-neyimeng Noah, yimeng, 16 “Ngurribebmerrimen korekabbala, ngudda, ngalbininjkobeng ke, bebeywurd kedja ngalbibininjkobeng bedberre. 17 Dja yibenbebkemenrowk birribebbehkukbubuyika nawu kabirrimimbi nawungurridjarrkdahkendi, nawern nawu welyi, mayh dun-injh, dja nawarlahkenh rowk nawu kawake kurorre, bakunu kabirriyawmayawmang kore kurorre, nawern yawkabirrimang kabirriwernmerren kore kurorre.”

18-19 Wanjh kunu Noah dja bebeywurd nuye bir-ribebmerrinj, dja ngalbininjkobeng nuye dja ngalbib-ininjkobeng bedberre nawu bebeywurd, birridjarrkbeb-merrinj, dja mak mayh rowk; mayh duninjh, dja nad-jalwern nawu kawake kurorre, nadjalwern nawu we-lyi, nadjalwern rowk nawu kare kurorre, wanjh bir-rimirndebebmerrinj kabbalabeh, kaluk bedman nawu

Genesis 8:20 24 Genesis 9:2birribebbehkukrohrokni; ngalbadjan, kornkumo, yayaw,wanjh birridjarrkbebmerrinj.

Noah Bimarnekinjeng Mayh Bu Biwong Yawey Nawu God.Genesis 8:20-22

20 Wanjh Noah marnbom altar kunwardde yiwarrud-jkenhnuye nawuYawey, wanjhmey yikahwi kukbubuyikarowk nawu birriyimi bele, kaluk mayh dja mayhmayh,wanjh benkukwurlhkeng kore manmekbe kunwardde bubiwong rowk Yawey. 21Wanjh Yawey bu nomeng manbumanmanjmakni wanjh nungan burrbom baybaywi, yi-meng, “Ngaburrbun bininj rowk wanjh munguyh kabir-ridjaldjare kunwarre kore kukange bedberre bu bir-riyayahwurd dja mak bu birridabbolk, dja bonj, ngayeminj kunyawoyhkudji ngayawoyhmarnbun kurorre bukayidwernmerren bedberre. Dja ngaye minj mak kunya-woyhkudji ngabenyawoyhbun ngabenyakwon rowk nawukabirrimimbimayhyimanbukunihbungakurduyimeng.”

22 “Dja bu kunrorre kadjaldi wanjh munguyh kadjaly-ime bu kamre kore manmim karrudjindangenkenh djamak bu manme kabirrimoyhmang, dja bu kunbonjdjekkamre mak manbu kawurlhmikenh, dja mak bu kurrungkamre dja kudjewk, kunbarnangarra dja kunkak. Kuhniwanjh munguyh kadjalyime, minj kayakmen.”

9God Wokkurrmerrinj Bu Biberrebbom Noah.Genesis 9:1-17

1 God kunmak kunwok benmarneyimeng Noah djabebeywurd nuye, dja yimeng bedberre, “Ngurrbenbornabirriwern wurdwurd, ngurrimirndewernmerrimen djangurrimirndebarlmirrangimen kore kurorre. 2 Dja kalukngundikengeme ngudberre bulkkidj mayh nawarlahkenhrowk nawu kare kurorre, dja nadjalwern rowk nawuwelyi

Genesis 9:3 25 Genesis 9:11nawu kare kuwonge, mayh nawarlahkenh rowk nawukawake kurorre, dja djenj nawarlahkenh rowk nawu karekukukku, bedda rowk ngudda ngurrbenmarnewohrna.3Dja mayh rowk nawu kamimbi ngaye won ngudberre bungurringun, yiman bu kerrngehkenh ngaye wong ngud-berremankolhdebubuyika, wanjh bolkkimewon yehyengrowk.”

4 “Dja ngaleng, yuwn kunkanj ngurringun nawukunkurlba dorrengh, dja kundarrkid karri kore kukurlba.5 Dja bu bininj dja nuk mayh nabang kabibun bininjkakurlbare karrowen wanjh woybukkih ngaye ngayimenamekbe nunganwali karrowen. Kaluk ngayime kar-rowen mayh nawu kabibun bininj bu karrowen, dja makbininj ngayime karrowen nawu kabibun nabuyika bininjbu karrowen. 6 Dja ngaye God marnbom ngudberre bin-inj, yiman ngaye God rerrih karrirohrok, kunmekbekenhkunu nawu kabibun bininj bu karrowen, wanjh namekbenunganwali bininj kabirribun kabirrikukkurrme. 7 Djangudda, ngurrbenborna wurdwurd birriwern, ngurrim-irndewernmerrimen duninjh, ngurribaldjalwernhmirn-dewernworrimen kore kurorre.”

8-10 Wanjh God benmarneyimeng Noah dja bebeywurdnuye dorrengh, yimeng, “Ngaye ngarayekwon kunwokngardduk ngawokkurrmerren, berrebbun ngudda djanawu ngurrbenkebmawahme, dja mak nawarlahkenhrowk nawu kamimbi nawu ngurridjarrkni; nawern nawuwelyi, mayh kelebuk dja kele, birrimekbe rowk nawungurrimdjarrkbebmerrinj kabbala, nadjalwarlahkenhrowk nawu kamimbi kore kurorre. 11Ngaye ngarayekwonmaninjmanu kunwok ngardduk ngawokkurrmerrenberrebbun ngudda minj kunyawoyhkudji kundjurrhkabenyawoyhkebngun kabenyakwon rowk nawu9:6 Exodus 20:13

Genesis 9:12 26 Genesis 9:19kabirrimimbi, minj kunyawoyhkudji kundjurrh kamrenawu kabolkwarrewon rowk kurorre.”

12 Dja God yimeng, “Kuhni ngurrina kayime ba ngur-riburrbun bu ngawokkurrmerren bu ngaye berrebbunngudda dja nawarlahkenh rowk nawu kamimbi nawungurridjarrkni. Ngawokkurrmerren berrebbun ngud-berre, kaluk bedda dorrengh nawu yerreyerre kabir-ridangerren djalmunguyh. 13 Ngaye nganameng nga-lyod ngardduk kore kungol, kunu wanjh ngurribur-rbun bu ngaye ngawokkurrmerrinj berrebbom nguddadja ngurriwern rowk nawu ngurrini kurorre. 14 Buyarrkka ngaye ngamarnbun kunngol kawernmerren korekurorre dja ngalyod kabebme kawarnamyongen korekungol, 15wanjh kunu ngaburrbun bu ngaye ngawokkur-rmerrinj berrebbom ngudberre dja mak ngurridjalw-ern birrikukbubuyika nawu ngurridjarrkmimbi. Minjkunyawoyhkudji kukku kabowernmerren kayimerrankundjurrh bu kabenkebngun rowk nawu kabirrimimbi.16Yarrkka bu ngalyod kabebme kore kungol wanjh ngayenganan dja ngaburrbun bu ngaye God ngawokkurrmer-rinj djalmunguyhmunguyh, bu berrebbombininj djamakbirrikukbubuyika rowk nawu ngurrimimbi kore kurorre.”

17 Kunu wanjh God bimarneyimeng Noah, yimeng,“Kunmekbe wanjh kayime ba ngurriburrbun bungarayekwong kunwok ngardduk, ngawokkurrmerrinjberrebbom ngudberre rowk nawu ngurridjarrkmimbirowk kore kurorre.”

Noah Dja Bebeywurd Nuye.Genesis 9:18-29

18 NawuNoah birribebeywurd nuyeni nawu birrimbeb-meng kabbalabeh wanjh Shem, Ham dja Japheth. Hamwanjh bibornang Canaan. 19 Birrimekbe wanjh birri-danjbik nawu Noah nuyeni bebeywurd dja bedda wanjh

Genesis 9:20 27 Genesis 9:29mawahmawah kadberre karriwern rowk nawu karrihnikubolkbubuyika rowk. 20 Noah wanjh nungka bolkyilk-buni kurorre, dja kaluk dudji manrakel manbu grapes.21Wanjh bu bonguneng mankalkkid manrakelbeh, wanjhmayahmeng, yongohyoy kuklahlarrkni kururrk kore dab-burlin nuye.

22Wanjh Ham nawu bibornang Canaan bikuklarrknangkornkumo dja benbenemarneyimeng birridanginj nuyenawu beneni kuberrk. 23Wanjh Shem dja Japheth bene-mey manburrba benekurrmeng kukarlang berrewonengbenengorrkang dja benededjkenhdurndi benekukbarrk-bom kornkumo nawu kuklarrkyoy. Benekebborledmengkubuyika benebolknang ba minj benekuklarrknayi ko-rnkumo.

24 Kaluk bu Noah kodjkerrolkkang bu bongunengmayahmeng, dja bekkang bu nawu beywurd nayahwurdduninjh nuye bimarnekurduyimeng, 25 wanjh Noahyimeng, “Ngadjare kunyid kamre nuye Canaankakukmarladjmen duninjh, karrurrkmirri yiman rerrihbirrikarremulewam bedberre nawu birridangerrinj.”26Mak kuhni warridj Noah yimeng, “Ngaburlume Yawey,nawu God nuye Shem. Kaluk ngadjare Canaan nuyekabirriyimerran kabindimarnedurrkmirri Shem nuye.27 Ngadjare God kabimarnebolkwarlahwon Japheth*, djamak ngadjare Japheth nuye nawu kabenkebmawahme,wanjh kabirridjarrkni kore Shem nuye bininj, dja Canaannuye kabindimarnedurrkmirri Japheth nuye.”

28 Wanjh bu kundjurrh yakminj, wanjh Noah munguyhdjahdjalmimbini bu mandjewk 350. 29 Kaluk mandjewknuyeni rowk bu mimbini wanjh 950, wanjh doweng.* 9:27 Kore Hebrew kunwok “Japheth” kawokyime yiman “kawernmen”.

Genesis 10:1 28 Genesis 10:710

Nawu Bebeywurd Nuye Noah Bindibornang Dja Bindikeb-mawahmeng Bininj Rowk.

Genesis 10:1-321 Kuhni kabenyolyolme nawu Shem, Ham dja Japheth

bindibornang mak bindikebmawahmeng. Bedda nawuShem, Ham dja Japheth nawu Noah benbornang, wanjhbindibornang bebeywurd kaluk yerrekah bu kundjurrhyakminj.

Nawu Japheth Nuye.2 Nawu Japheth benbornang* bebeywurd nuye wanjh;

Gomer, Magog, Madai, Javan, Tubal, Meshech dja Tiras.3 Nunganwali Gomer benbornang bebeywurd; Ashkenaz,Riphath, dja Togarmah. 4 Dja Javan nuyeni bebey-wurd bu benbornang wanjh Elishah, Tarshish, Kittim,dja nawu Dodanim. 5 Bedda rowk wanjh bindimawah-meng birriwern bininj nawu birrini kore kurrula darnkihdja kore manyunkurrbubuyika. Bedda birrikaberrkw-ernminj, birriyarlarrmeng birribebbehwam kore bedmanbedberrekih kunred, birriyawmud duninjh birridjarrkni,kore bedman nawu birriredbo duninjh, birribebbehdjen-bubuyika.

Nawu Ham Nuye.6 Dja nawu Ham benbornang bebeywurd nuye wanjh

Cush, Mizraim†, Put dja Canaan. 7Nawu nunganwali Cushbenbornang Seba, Havilah, Sabtah, Raamah, Sabtecah.Dja nunganwali Raamah benbenebornang bebeywurdnawu Sheba dja Dedan.* 10:2 “Benbornang” kunubewu kamenyime “Benkebmawahmeng.”† 10:6 Mizraim kamenyime warridj kunbolk Egypt.

Genesis 10:8 29 Genesis 10:15-198 Dja Cush wanjh mawah‡ nuye Nimrod, nawu

nungka yimerranj ngudjmakni duninjh, benyurrhkengbirribuyika bininj rowk kore kurorre birrihni. 9Dja Yaweywarridj yimeng bu nungka Nimrod mayhmakni duninjh,wanjh kunu bininj birriyimi, “Yiman yerreh Nimrod,nawu Yawey yimi mayhmakni duninjh.” 10 Kunred nuyebu wohrnawohrnani, wanjh dedjdjingmey kore kurehredkabolkngeyyo Babel. Kunmekbe kunred kabolkngeyyowarridj Babylon. Dja mak kore kurehred kabirri-bolkngeyyo Erech, dja Akkad, dja Calneh kore kubolk-warlah kabolkngeyyo Shinar. 11 Dja kumekbe kunredbehnungka wam kore kabolkngeyyo Assyria. Kumekbe rur-rkdundulubom bolkmarnbom kabolkngeyyo Ninevah, djamak Rehoboth-Ir, dja Calah. 12 Dja mak kunred Resenbolkmarnbom kaluk kubulkayh kore Ninevah dja Calah.Kunmekbe kubolkkimuk kaluk kururrkwern duninjh.

13-14 Dja Mizraim nungka mawah nuye bininj nawubirribebbehdi kore namudbubuyika bedberre, kaluk bir-ringeyyoy Lud, dja mak Anam, dja Lehab, Naphtuh,Pathrus, Casluh, dja mak Caphtor. Kaluk nawu bininjnamud bedberre ngeyyoy Caphtor, bindikebmawahmengbininj nawu Philistiabeh.

15-19 Nawu Canaan nungka wanjh bibornang Sidonnawu nadjdjaman nuye, dja mak nawu nungka Canaanmawahmawah nuye wanjh bininj nawu Heth§ benkeb-mawahmeng, dja mak bininj nawu birrikang kore kunredJebus, dja bininj nawu Amor benkebmawahmeng, djanawu Gergash benkebmawahmeng, dja bininj nawu bir-ringeyyoy Hiv, dja mak bininj nawu Canaan benkeb-mawahmeng kore namudbubuyika birringeyyoy Ark, dja‡ 10:8 “Mawah” kamenyime warridj “Kornkumo” kore bedberre kunwok.§ 10:15-19 Heth karohrok nawu Hitt.

Genesis 10:20 30 Genesis 10:30mak Arvad, djamak Zemar, djamak bininj nawu birrikangkore kunred Hamath, dja kore kunred kabolkngeyyo Sin.

Kaluk bedda nawu Canaan nawu birriyawmud dun-injh birrikaberrkwernminj birriyarlarrmeng, dja kunredkubolkwarlah kabolkngeyyo Canaan wanjh yiman dedjd-jingmey kore Sidon, djalwam kore kunbolk Gaza, darnkihkore Gerar, mak kunmekbe djalwam darnkih kore kun-bolkbuyika manbu Sodom, Gomorrah, Admah dja Ze-boiim. Kaluk burnbom kore kunred kabolkngeyyo Lasha.20 Bedda wanjh birrimekbe nawu Ham mawah nuyeninawu bedman birriyawmud duninjh, nawu mak bedmanbirribebbehdjenbubuyika, dja kunred bedberre bu birrini,dja nawu birriredbo duninjh.

Nawu Shem Nuye.21 Dja Shemwanjh benedanginj Japheth. Kaluk nungka

Shem nawernwarreni. Nungka wanjh mawah bedberrenawu birriwern Hebrew bininj rowk. 22 Shem benbor-nang bebeywurd nuye wanjh birringeyyoy Elam, Asshur,Arpachshad, Lud dja Aram. 23 Dja nunganwali Arambenbornang Uz, Hul, Gether dja Meshech. 24 Dja makArphaxad bibornang Shelah, dja nunganwali Shelah bi-bornang Eber. 25 Eber nunganwali benbenebornang be-beywurd bokenh, nawu nakudji wanjh ngeyyoy Peleg(Peleg kunekke kunngey kayime kalarlmiyindan) dja bunungka ni wanjh birrirorrelarlmey. Dja nawu benedang-inj wanjh ngeyyoy Joktan. 26-29 Nunganwali Joktan ben-bornang Almodad, Sheleph, Hazarmaveth, Jerah, Hado-ram, Uzal, Diklah, Obal, Abimael, Sheba, Ophir, Havilahdja Jobab. Birrimekbe rowk wanjh Joktan nuyeni bebey-wurd.

30 Wanjh kunred bedberre kore birrini dedjdjingmeykore kunred Mesha, dja djalwamwi darnkih kore kunbolk

Genesis 10:31 31 Genesis 11:4Sephar kore kubolkduluhdulum kore koyek. 31 Beddawanjh birrimekbe nawu Shem Mawah nuyeni, nawubedman birriyawmud duninjh, nawu mak bedman bir-ribebbehdjenbubuyika, dja kunred bedberre bu birrini djanawu birriredbo duninjh.

Bu Birribebbehmarnburrinj.32Kuhni kabenmulewan bininjmawahmawahbedberre

nawu Noah benbornang. Nakka birriyawmud duninjhkabirribebbehngeydingeydi, nawu bedman birriredboduninjh. Dja birrimekbe kaluk kumekbebeh birriweleng-mirndeyarlarrmeng birribebbehwam, birribebbehmarn-burrinj bedmandeleng birriredbo kore kurorre rowk.Kaluk yerrekah bu kundjurrh yakminj.

11Bininj Birrirurrkdundulubom Manrurrkkuyeng Duninjh

Kore Kunred Babel.Genesis 11:1-9

1 Kerrngehkenhni bininj rowk nawu birrihni kurorrewanjh birriwokkudjini, kundjenkudji birridjarrkwokdi.2Kaluk bu bininj birrihrey koyekwanjh birribolkngalkengkabbal kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Shinar, wanjhkumekbe birriyerrkang. 3Wanjh bedda birrimarneyimer-rinj, “Kab karrimarnbu manwern brick, karrikinje kuku-nak ba karayekmen.” Wanjh birribawong kunwardde bubirrirurrkmarnbuni, dja birrimarnbuni manwern brick,dja tar birribarungi bu birribelbmi. 4 Wanjh birrimar-neyimerrinj, “Kab karrimarnbu kadberre kubolkkimuk,dja karrirurrknamen warridj manrurrkkuyeng duninjhmanbu kadjalewi kaddum kungol, ba karringeykuken-worren, dja marndi kandikukyarlarrke karribebbehrekubolkbubuyika rowk kore kurorre.”

Genesis 11:5 32 Genesis 11:135Wanjh Yawey kumkoluy kanan kubolkkimuk djaman-

rurrkkuyeng manbu bininj birrimarnbuni. 6 Dja nungkaYawey yimeng, “Bedda bininj wanjh birridjalkudji djabirriwokkudjiwi. Kuhni wanjh yiman birridjaldedjdjing-mey, dja kunwern mak kaluk kabirrikurduyime warridj,wanjh bonj yehyeng nawu bedda kabirrikarremarnbun,yimankek kabirrikurduyime, wanjh minj kabirribarabun.7 Kab ngarrkolung ngarrbendjenborledke ba bu kabir-ribebbehwokwakwarren dja kabirrimayahmerren.”

8 Wanjh Yawey benyarlarrkeng, ben-bebbehmunkeweng kumekbebeh birribebbehwamkubolkbubuyika rowk kore kurorre, wanjh birribawongbu kubolkkimuk birrirurrkmarnbuni. 9 Djakumekbe wanjh Yawey benbebbehdjenborledkengdja birribebbehmayahmeng. Wanjh kunmekbekenhkunu kabolkngeyyo Babel. Kunekke kunngey kayime“Birrimayahmeng”. Dja mak kumekbebeh Yaweybenyarlarrkeng benbebbehmunkeweng birribebbehwamkubolkbubuyika rowk kore kurorre.

Nawu Shem Benkebmawahmeng Kaluk Abram Dorrengh.Genesis 11:10-32

10 Kuhni wanjh kabenyolyolme nawu Shem benbor-nang dja benkebmawahmeng. Kaluk yerrekah mand-jewk bokenh bu kundjurrh yakminj, kaluk bu Shemnuyeni mandjewk wanjh 100, nungka wanjh bibornang*Arphaxad. 11 Dja bu Arphaxad danginj Shem djahd-jalmimbini mandjewk 500, dja benbalbornabornang bir-ribuyika bebeywurdmak ngalbebeywurd. 12Bu Arphaxadmimbini bu mandjewk 35 wanjh nungka bibornang She-lah. 13 Dja bu Shelah danginj, Arphaxad djahdjalmimbinibu mandjewk 403, dja benbalbornabornang birribuyika* 11:10 Bu Hebrew “bibornang” kayime warridj “bimawahmeng”.

Genesis 11:14 33 Genesis 11:28bebeywurd mak ngalbebeywurd. 14 Bu Shelah mimbinibu mandjewk 30, wanjh bibornang Eber. 15 Dja bu Eberdanginj, Shelah djahdjalmimbini mandjewk 403, dja ben-balbornabornang birribuyika bebeywurdmak ngalbebey-wurd. 16 Bu Eber mimbini bu mandjewk 34 wanjh bibor-nang Peleg. 17Dja bu Peleg danginj Eber djahdjalmimbinibu mandjewk 430, dja benbalbornabornang birribuyikabebeywurd mak ngalbebeywurd. 18 Bu Peleg mimbinibu mandjewk thirty nungka bibornang Reu. 19 Dja buReu danginj, Peleg djahdjalmimbini bumandjewk 209, djabenbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngal-bebeywurd. 20 Bu Reu mimbini mandjewk 32 wanjhnungka bibornang Serug. 21 Dja bu Serug danginj, Reudjahdjalmimbinimandjewk 207, dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 22 Bu Serugmimbini mandjewk 30, wanjh bibornang Nahor. 23 Djabu Nahor danginj, Serug djahdjalmimbini bu mandjewk200, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurdmakngalbebeywurd. 24BuNahormimbinimandjewk 29wanjhnungka bibornang Terah. 25 Dja bu Terah danginj, Nahordjahdjalmimbinimandjewk 119, dja benbalbornabornangbirribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. 26Dja Terahbu mimbini mandjewk 70, nungka wanjh benbornangAbram, Nahor, dja Haran.

Bu Abram Danginj.27 Kuhni wanjh kabenyolyolme nawu Terah benbor-

nang dja benkebmawahmeng. Terah wanjh kornkumobedberre nawu Abram, Nahor dja Haran. Haran nun-ganwali bibornang nawu Lot. 28 Kaluk Haran dowengkore kunred bolkngeyyoy Ur kore kubolkwarlah bed-berre nawu birringeyyoy Chaldea, kumekbe kore Haran

Genesis 11:29 34 Genesis 12:3danginj. Dja bu doweng wanjh Terah nawu nuyeni ko-rnkumo, nungka wanjh djaldarrkidni. 29 Abram dja Na-hor bindibebbehmey ngalbibininjkobeng. Abram nuyeningalbininjkobeng kaluk ngeyyoy Sarai, dja ngalbu Na-hor nuyeni ngaleng wanjh ngeyyoy Milcah, ngalbeywurdnuyeni Haran. Nungka Haran wanjh kornkumo berrewo-nengMilcahdja Iscah. 30Dja Sarai ngalengngalwurdyaknidja ngalwalirrngwarreni.

31 Kaluk Terah benmey beywurd nuye Abram, djaMawah nuye nawu Lot nawu Haran bibornang, dja makngalbininjdoy nuye Sarai, ngalbu Abram nuye ngalbinin-jkobeng, dja birridolkkang birribolkbawong Ur kunredbedberre bininj nawu birringeyyoy birrikang Chaldea,dja birribalbolkyikani kunred kubolkwarlah Canaan, djabu birribebmeng kabolkngeyyo Haran, wanjh kumekbebirriyerrkang birrini. 32 Terah wanjh mandjewk nuyeni205 bu mimbini, wanjh doweng kore kunred Haran.

12God Bimunkeweng Abram Kore Bibolkberrebbom.Genesis 12:1-9

1 Yawey wanjh bimarneyimeng Abram, “Yibolkbawokekih kunred, yibenbawo nawu ngurrimud, djanawu kornkumo ke nuyeni, dja yiray kore kunredkubolkwarlah ngaye kaluk bolkbukkan. 2 Ngayekaluk won birrimirndewern bininj nawu nguddayibenkebmawahme, kabirriyimerran birriredbonawu birrikuken, dja ngaye kaluk marnekurduyimedjal kunmak, dja ngaye kaluk ngeykukenwon, djangudda yibenmarnekurduyime kunmak bedberrebirriwern nawu ngundingeyburrbun. 3 Nawungundimarneyime kunmak, wanjh ngayemanwalingabenmarneyime kunmak. Dja nawu kabirridjare

Genesis 12:4 35 Genesis 12:9ke kunyid kabirrimarnbun, ngayemanwalingabenmarnemarnbun kunyid bedberre. Dja korengudda ngabenmarnekurduyime kunmak bedberre nawubirribebbehmud rowk kore kurorre kabirrihbebbehdi.”

4 Kunmekbe bu Yawey bimarneyimeng, wanjh Abramwam, dja nawu Lot benedjarrkwam. Kaluk mandjewknuyeni Abram wanjh 75 bu nungka bolkbawong Haran.5 Nungka bikang Sarai ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni,mak Lot warridj bikang nawu Abram benedanginj Haranbiwakwam, dja mak birrimadjkang rowk yehyeng nawuwernworrinj bedberre, dja bininj nawu bindikarremule-wani kore Haran nawu bindimarnedurrkmirri. Wanjhbedda birridolkkang birribolkbawong, birribalbolkyikanikubolkwarlah kabolkngeyyo Canaan. Kaluk bu kumekbeCanaan birribolkmey.

6 Abram balhdjalbolkyurrhyurrkeyi kore kubolkwar-lah Canaan, kaluk bolkmey kore Shechem kore man-dulkkuken dulkdi manu nuyeni Moreh. Bu kunmekbewanjh bininj nawu birrikang Canaan birrihdjalyingkihnikore kumekbe kubolkwarlah. 7 Kumekbe wanjh Yaweybimarnebukkarrinj Abram, dja bimarneyimeng, “Kon-danjkunu kunred kubolkwarlah ngaye kaluk ngabenbolk-won bininj nawu ngudda yibenkebmawahme.” Wanjhkunu Abram marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenhYawey nawu bimarnebukkarrinj. 8 Kaluk kumekbebehnungka Abram djalwam balhbolkyikani kore kuwardde-wardde koyekkahBethel, dja kumekbedabburlinnameng.Yiman kubulkayh ni, dja Bethel karrikadkah reddi djaAi wanjh koyekkah. Kumekbe wanjh marnbom altarkunwardde yiwarrudjkenh Yawey nuye dja yiwarrudj dibikayhmeng Yawey nuye kunngey. 9 Kaluk wanjh Abram12:3 Galatians 3:8 12:7 Acts 7:5; Galatians 3:16

Genesis 12:10 36 Genesis 12:17dolkkang bolkbawong balhdjalley walem balbolkyikanikore kabolkngeyyo Negeb.

AbramWam Kore Kubolkwarlah Egypt.Genesis 12:10-20

10 Kaluk kumekbe kunred kubolkwarlah Canaan wanjhdjewkwarrewong bolkdarlehminj dja manme birriyawar-reni. Dja bu bolkwarreminj duninjh, manme birrid-jalyawarreni bulkkidj, kunuwanjh Abramkoluywamkorekubolkwarlah Egypt ba kumekbe kadjalwohni waken.11-12 Bu darnkih bebmeng kore Egypt Abram bimarney-imeng Sarai ngalbininjkobeng nuye, yimeng, “Ngayengaburrbun bu ngudda daluk yikukmakkaykenh, dja bubininj nawu Egyptbeh ngundinan kaluk kabirriyime bungudda ngalbininjkobeng ngardduk, wanjh kunu ngandi-bun ngarrowen, dja ngudda ngundibawon yirrarrkid.13 Wanjh yibenmarneyimen bu ngudda ngarrdanginj, bangandinahnan ngandimarneyime kunmak nguddakah,djamakminj ngandibun, ngandibawonngarrarrkid ngud-dakah.”

14 Wanjh bu Abram bebmeng kore Egypt, kaluk bininjnawu Egyptbeh birrinang bu ngalmekbe daluk ngalkuk-makkaykenhni duninjh. 15 Bu bininj birringeykimuknawu birrimarnedurrkmirri Pharaoh nawu nungka kingwohrnani kore Egypt, bu bedda birrinangwanjh birrikuk-burlumeng kore Pharaoh, dja birrimey birrikang korePharaoh kunrurrk nuye. 16Kunmekbekenh kunu Pharaohbimarnekurduyimeng Abram kunmak ngalengkah, djabiwongAbram sheep, bulikki, donkey nawunarahrangemdja ngaldahdaluk, dja mak bininj dja daluk nawu birri-marnedurrkmirri, dja mak mayh nawern nawu camel.

17 Wanjh Yawey benmarnemarnbom kunyid bedberrePharaoh dja nawu birrihdjarrkni kore kunrurrk nuye,kunkihkimuk kundjak benhmangi, bu Saraikenh ngalbu

Genesis 12:18 37 Genesis 13:7Abram nuyeni ngalbininjkobeng. 18 Wanjh Pharaohbikayhmeng Abram, dja bimarneyimeng, “Njale bu kuhnikanmarnekurduyimeng? Njalekah minj kanmarneyi-meninj bu ngaleng ngalbininjkobeng ke? 19 Dja njalekahyiyimeng bu ngaleng ngunedanginj ba kunu ngayengamey ngamarnbomngalbininjkobeng ngardduk? Yina,ngahli wanjh ngalbininjkobeng ke, yika mak yidjallaywi.”20 Pharaoh benwokrayekwong bininj nuye Abramkah, djabedda birrimunkeweng ngalbininjkobeng dorrengh nuye,dja mak yehyeng rowk nawu karrmi.

13Abram Dja Lot Benebaworrinj Benebebbehwam.Genesis 13:1-18

1 Wanjh kunmekbekenh kunu Abram bolkbawongEgypt, wanjh dolkkang wam kore Negeb, nungka makngalbininjkobeng nuye dja yehyeng rowk nawu karrmi,dja Lot warridj birridjarrkwam. 2 Abram wanjh nungkawernhkukenminj, kaluk karrmi nawern mayh, dja makmoney yiman silver dja gold. 3 Abram rengehrey yeledj,Negeb bolkbawong, djalwam kore Bethel, dja bebmengkured kubulkayh kore Bethel dja Ai, kore kerrngehkenhninameng dabburlin nuye. 4 Kaluk kumekbe kunu korekerrngehkenhaltarmarnbomkunwarddeyiwarrudjkenh.Wanjh kumekbe Abram yiwarrudj yawoyhdanginj biya-woyhkayhmeng Yawey kunngey nuye.

5 Dja Lot nawu benedjarrkrey Abram, nungka makkarrmi mirndewern mayhbubuyika dja mak dabburlinnawern. 6Minj bolkmakniwirrinj, minj manwern manmediwirrinj bu yimankek benedjarrkniwirrinj, dja nawernyehyeng benebebbehkarrmi, wanjh kunu kunmekbekenhminj benedjarrkniwirrinj. 7 Wanjh kunyid ngalmengberrewoneng bininj nawu bindimarnedurrkmirri, kaluk

Genesis 13:8 38 Genesis 13:14-15bedman nawu Abram birrimarnenahnani mayh, dja makbedman nawu Lot nuye birrimarnenahnani wanjh bir-ridangwerreni. Kaluk kumekbe bininj nawu birrihy-ingkihni kumekbe kunred kubolkwarlah wanjh birrikangCanaan, dja mak bininj nawu birringeyyoy Periz nuye.

8 Wanjh Abram bimarneyimeng Lot, “Yuwn ngar-rdurren ngudda ngaye, dja yuwn mak kabirridurrenngudda ke bininj nawu mayh kabirrinahnan dja ngard-duk bininj, dja ngad wanjh ngarrmud. 9 Dja yiddokminj yibolknan kabolkwarlah, ngarrkuklarlmirra ngar-rbebbehre. Bu ngudda yibolkdjarrngbun yire kudjakkuwanjh bonj ngaye ngare kukun, dja bu ngudda yibolkdjar-rngbun yire kukun, wanjh bonj ngaye ngare kudjakku.”

10 Wanjh Lot bolknang rowk kabbal kanjdjikanjdjingarre Jordan mankabo, dja nang bokimukni, dja yimankayime njilhmi karrmi kubolkwarlahkenh djahdjalleydarnkih kore Zoar, bolkrohrokni yiman kayime bu koremanme Yawey dudji kore Eden, dja yiman kayime kubolk-warlah Egyptwarridj. Dja bu kunmekbeYaweyminj bang-mebolkbularrbuyinj Sodom dja Gomorrah. 11Wanjh kunuLot bolkdjarrngbom kunmekbe kabbal rowk ngarre kan-jdjikanjdji Jordan mankabo, dja djahdjalrey koyek, wanjhkunu kunmekbe benebebbehmunkewerrinj. 12 Abramwanjh ni kore kubolkwarlah Canaan, dja Lot ningihnikore kubolkkihkimuk kanjdjikanjdji kore kabbal ngarreJordan mankabo. Kaluk nungka nameng dabburlin nuyedarnkih kore kunred Sodom. 13 Dja bininj nawu birrihnikore Sodom bedda wanjh birrihdjalkadjungi kunwarre,birrihmarneyimi Yawey kunwarre duninjh.

14-15 Bu Lot bibawong, wanjh kalukburrk Yawey bi-marneyimeng Abram, yimeng, “Kore yihdi, wanjh yi-bolkna kakbi, walem, koyek mak karrikad, kumekberowk djarreh kore yihbolknan, kaluk ngaye bolkwon

Genesis 13:16 39 Genesis 14:3ngudda dja nawu ngudda ke yibenkebmawahme, kabirri-bolkkarrme djalmunguyh munguyh. 16 Dja ngaye kalukngabenmarnbun ngudda ke nawu yibenkebmawahmekabirrimirndewernmerren duninjh, yiman kayime kund-julng rerrih kabirrimirndeyimerran. Bu yiman bin-inj kamirnderohrokme kundjulng ngarre kurorre, wanjhngudda ke nawu yibenkebmawahme yimankek bedman-wali kabindimirnderohrokme. 17 Wanjh yirrolkka, yid-jallay kubolkbubuyika djarreh kore kuninjkunu kubolk-warlah, kunmekbe yikurduyimen dja ngaye bolkwonngudda.”

18 Kunu Abram madjwabkeng dabburlin nuye dja wamni kore darnkih oak dulkdingihdi mandulkkuken nuyeMamre kore Hebron, dja kumekbe Abram marnbom altarkunwardde yiwarrudjkenh Yawey nuye.

14Abram Bimdurndiweng Nawu Lot.Genesis 14:1-16

1 Kaluk bu kumekbe wanjh kunkarrngbakmengkings birriwohrnani. Bedda nawu Amraphel nawuwohrnani kore kabolkngeyyo Shinar, dja mak Ariochnawu wohrnani kore kabolkngeyyo Ellasar, Kedorlaomernawu wohrnani kore Elam, dja Tidal nawu wohrnanikore Goyim. 2 Wanjh bedda birrimarnbom kunyid,bindibuni birribuyika kunbidkukudji nawu birribuyikakings, kaluk Bera nawu wohrnani kore Sodom, Birshanawu wohrnani kore Gomorrah, Shinab nawu wohrnanikore Admah, Shemeber nawu wohrnani kore Zeboiim,dja mak king nawu wohrnani kore Bela, kumekbekunred warridj kabolkngeyyo Zoar. 3 Birrimekbenawu kunbidkukudji kings birriwokmarnburrinjbirriraworrinj kabirribidyikarrmerrenkenh kore

Genesis 14:4 40 Genesis 14:9

kanjdjikanjdji ngarre Siddim, kore bolkkime kabongeyyo“Kurrula Manbu Manbodjirla”. 4 Nawu Kedorlaomerbenmarnbom birrimekbe kings bu birrimarnedurrkmirrikunkuyeng yiman 12 mandjewk, dja bu mandjewkbuyikathirteen, bedda wanjh birriwarnyakminj, minjbirriyawoyhmarrkmayi.

5 Wanjh bu mandjewkbuyika fourteen, Kedorlaomerdja bedman nawu birriwokmarnburrinj kabirribidyikar-rmerrenkenh, wanjh birrimwam miwadj dorrengh bed-berre, dja bindibom bininj nawu birringeyyoy Rephaimkore kunbolk bolkngeyyoy Ashteroth-Karnaim, dja makbindibombininj nawubirringeyyoy Zuz kore kunred nuyeHam, dja mak bindibom bininj nawu Em benkebmawah-meng kore kunbolk bolkngeyyoy Shaveh-Kiriathaim.6 Dja mak bindibom bininj nawu Hor benkebmawah-meng kore kuwarddekimuk ngarre kunbolk Seir, wanjhbedda rowk bindibuni, birrihdjalwam kaluk birriburn-bom kore kunred El-Paran kore darnkih kubolkdar-leh. 7 Bu bindibom rowk wanjh birridurndi kore En-Mishpat, kumekbe kunred warridj kabolkngeyyo Kadesh,wanjh bindibom bindimarnebolkmarladjwong kunredbedberre bininj nawu Amalek birringeyyoy dja mak nawuAmor benkebmawahmeng birrihni kore kunred Hazazon-Tamar.

8 Wanjh kumekbe kunbidkukudji kings nawu birri-wohrnani kore Sodom, Gomorrah, Admah, Zeboiim djaBela Zoar, wanjh bindimey miwadj bedberre birrira-worrinj ba bu kabirriburren kore kanjdjikanjdji ngarreSiddim. 9 Wanjh bindibuni Kedorlaomer nawu kingwohrnani kore Elam, Tidal nawu wohrnani kore Goyim,Amraphel nawu wohrnani kore Shinar, dja Arioch nawuwohrnani kore Ellasar, kaluk bedman nawu kunkarrng-bakmeng kings wanjh bindibalbuni nawu bedman kun-

Genesis 14:10 41 Genesis 14:16bidkukudji king.

10 Kaluk kumekbe kore kanjdjikanjdji ngarre Sid-dim wanjh kudjorlokwernni, kore mankalkkid bitu-men kalkkidyongoyoy, dja bu king nawu benewohrnanikore Sodom dja Gomorrah bu bedda benekelerlobmeng,yikahwi bininj berrewoneng birrimankang kore kud-jorlohdjorlok, dja birribuyika birrikelerlobmerrinj korebirriwarddebidom kuwarddewardde. 11 Dja nawu bed-man kunkarrngbakmeng kings nawu birridjarrkrey nawubindiwidnani bindibom, wanjh birrikang rowk yehyengbedberre bininj nawu birrihni kore Sodom dja Gomorrah,dja manme rowk bedberre birrikang dja birriwam. 12 Djawarridj birridarrkidmey dja birrikang Lot, nawu Abrambenedanginj biwakwam, nawu nungka kumekbe ni koreSodom, dja mak birrikang nawu yehyeng nuye wanjhbirridjarrkwam.

13 Kaluk nakudji nawu kelerlobmeng, wam bimarneyi-meng Abram nawu Hebrew bininj. Dja Abram ni darnkihkore mandulkkuken dulkdingihdi nuyeni Mamre nawubininj bedberre birringeyyoy Amor, nawu birridanginjEshcol dja Aner, nawu bedda birriwokmarnburrinj Abramkabirribidyikarrmerrenkenh. 14 Bu Abram bekkang bunungka nawu benemud birrikelehmeng birrimey bir-rikang, wanjh nungka benkayhmeng 318 bininj nawubirriburrbuni bu kabirriburrenkenh, nawu bedda birri-danginj kore nungka Abram kunred nuye, dja wanjhbedda bindikadjuy, birridjalwam kore kunred Dan bir-ribebmeng. 15 Dja bu kukak Abram benlarlmey bin-inj nuye nawu birriburreni, wanjh bindibom bindikad-juy kore kunred Hobah birribebmeng, kaluk kakbikahkunredDamascus. 16Dja nungkaAbramdurndiweng rowkyehyeng, dja mak bimdurndiweng Lot nawu namud nuye

Genesis 14:17 42 Genesis 14:22-23dja mak yehyeng nawu Lot nuyeni, dja mak morlehmor-lenj dja birribuyika bininj nawu bindikang.

NawuMelchizadek Bimarneyimeng Kunwok Kunmak NuyeAbram.

Genesis 14:17-2417 Wanjh bu Abram kumdurndi bu benbom Kedor-

laomer dja birribuyika kings nawu nungka birribidyikar-rmerreni, wanjh king nawu wohrnani kore Sodom kum-bebmeng kabirrabke kore kanjdjikanjdji ngarre kunredShaveh, kaluk kumekbe kunngey kamenyime, “King nuyeKanjdjikanjdji”. 18 Wanjh Melchizedek nawu king buwohrnani kore kunred Salem, nungka kumyibebmengburiddi dja wine, nungka wanjh priestni yiwarrudj dingi-hdi nuye God nawu Kawernhwohrnan duninjh. 19Wanjhnungka Melchizedek kunmak kunwok bimarneyimengAbram, yimeng, “Ngadjare God ngunmarnekurduyimekunmak Abram, nawu nungka God Kawernhwohrnanduninjh, nawu bolkmarnbom kaddum dja kurorre. 20 Djangaburlume God nawu Kawernhwohrnan duninjh nawungunbidyikarrmeng yibenbom nawu ngundiwidnani.”Wanjh Abram yiman larlmey yehyeng rowk nawumey djaten madjyoy, wanjh nakudji kore tenbeh Abram bimadj-woyi Melchizedek.

21 Dja namekbe king nawu wohrnani kore Sodom yi-meng, “Kanwo ngaye nawu bininj rowk ngardduk, djanawu yehyeng, wanjh ngudda yidjalkarrmen yingan ke.”22-23 Dja Abram bimarneyimeng namekbe king nawuwohrnani kore Sodom, yimeng, “Ngaye ngabidwayhmengnuye Yawey God nawernhkuken duninjh nawu bolkmarn-bom kaddum dja kurorre, dja ngawokkurrmerrinj nuyekunwok kunrayek duninjh, ngayimeng bu minj njale14:20 Hebrews 7:1-10

Genesis 14:24 43 Genesis 15:5

ngaye ngakan nawu ngudda ke, minj mak ngawohkankunyarl kunkudji, dja mak kunyarl ngarre nawu yir-rengedjongburren, minj ngakan ba minj ngudda kaluk yi-wohyime bu marndi yimankek ngudda kankukenhmeng.24 Minj njale ngakan, djal bonj ngakang nawu bininjngardduk birringuneng, dja nawu yilarlmang yibenwonbedberre bininj nawu ngarridjarrkwam yiman Aner, Esh-col dja Mamre, bedda yibenwo nawu bedberre.”

15Bu God Wokkurrmerrinj Biberrebbom Nawu Abram.Genesis 15:1-21

1 Kaluk rerrikah, Yawey nuye kunwok bimarnebeb-meng Abram bu yiman biwaralnani rerrih, bu nungkaYawey yimeng, “Abram, yuwn yikele, dja ngaye yimanngakandename ke, ngabenngurdke bu yimankek ngundi-bun, dja kaluk ngaye karremulewan bu kunkimuk dun-injh.” 2Dja Abramyimeng, “Aba, nguddaYawey nawu yid-jalwohrnan rowk, kaluk njale yimankek ngudda kanwon,dja ngaye munguyh wurdyawyak ngahre, dja ngawakwanwanjh Eliezer nawu nakang Damascus wanjh kamangngardduk yehyeng?” 3MakAbramyimeng, “Yina, nguddaminj wurdyaw kanwoyi, wanjh kunu nakudji nawu ngan-marnedurrkmirri nungka wanjh kamang rowk ngarddukbu ngawakwan.”

4 Wanjh kaluk kuninjkunu kunwok Yawey bimarneyi-meng, yimeng, “Minj nungka kamang nawu ke yehyeng,dja yingan ke wurdyaw nawu kaluk rerrihkah yibornankore kunburrk ke, namekbe kaluk kamang rowk.” 5 DjaYawey bibebkeng Abram kuberrk dja yimeng, “Kaddumyingolna, wardibu yimirnderohrokmen mankokkarrng?

Genesis 15:6 44 Genesis 15:14Wanjh nawu ngudda yibenkebmawahme yiman kun-mekbe rerrih kabirrimirndeyimerran!”

6 Wanjh Abram biwoybukwong Yawey bu bimarney-imeng, wanjh kunmekbekenh Yawey yimeng, “Abramnungka namak kore ngaye.” 7 Mak Yawey bimarneyi-meng, “Ngaye wanjh Yawey nawu bebkeng kunredbehbolkngeyyoy Ur, kore bininj nawu Chaldea kabirrini,djahdjalmikani ba bolkwon kondanjkunu kunred kubolk-warlah yibolkkarrme.” 8 Dja Abram yimeng, “NguddaYawey nawu yidjalwohrnan rowk, kaluk baleh kay-imerran ba ngaburrbun bu ngaye ngabolkmang rowk?”9 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Kanmarneka bulikkingaldaluk, mak goat ngaldaluk, dja sheep narangem,kaluk mandjewk bedberre wanjh danjbik, dja yimkawarridj dorddorok dja mak korlobok yaw.” 10 WanjhAbram benmey rowk bimmarnekang wanjh benkukwar-laybombenbebbehkukwarlaykurrmekurrmeng, dja nawumayhmayh minj benbenekukwarlabuyi dja benbened-jalkukmokenkurrmeng. 11 Wanjh bu marram kumkoluykore mayh kukyohkukyoy, wanjh Abram benkelehmeng.

12 Bu balhdungyibmi Abram keyonginj wanjh ker-roweng duninjh, wanjh yiman kundulmuk kunkak bibar-rkbom bikelehmeng duninjh. 13 Wanjh Yawey bimar-neyimeng, “Kuninjkunu wanjh yiburrbu bu woybukkihnawu ngudda ke yibenkebmawahme kaluk kabirridjal-wohni kore kunred kubolkwarlah minj bedman bedber-rekih, dja birribuyika kabindibongkarrme dja kabindi-marnbun kabirridurrkmirri bedberre, dja kabindimar-neyime kunwarre yiman kabindikuyindombuyhwe bumandjewk 400. 14 Dja ngaye kaluk ngabendung bir-rimekbe nawu birriredbo nawu kabindimarnedurrkmirri,15:5 Romans 4:18; Hebrews 11:12 15:6 Romans 4:3; Galatians 3:6; James

2:23

Genesis 15:15 45 Genesis 15:19-21

dja kaluk rerrikah ngudda ke bininj kabirrimbebme,nadjalwern duninjh yehyeng dorrengh kabirrimyibebme.15 Dja nguddambu, bonj, ngudda kaluk yirrowen bu yiw-ernhkohbanjmen duninjh dja ngundikukdudjeng. Kalukyimalngre kore mawahmawah ke birriyingkihmalngdok-meng, kaluk kunmodmikenh dorrengh. 16 Kaluk bungudda yibenbornan, dja bedmanwali kabindibornan,dja bedmanwali kabindibornan, dja mak bedmanwali,wanjh kaluk kunmekbe wanjh ngudda ke nawu yibenkeb-mawahme kabirrimdurndeng kondah, dja med rerrih,bininj nawu Amor benkebmawahmeng minj bangmew-ernhwernmerrimeninj kunwarre bedberre.”

17 Wanjh bu dungyibmeng dja ngokdanj, kalukbebmeng djabbirlana kunakkenh kaluk kundolngdorrengh, mak kunkong manbu manwoldjen dorrengh,wanjh bu benebebmeng wanjh benewam kubulkayhkore kukdakukdarrahyoy. 18 Wanjh bu kundjalmekbekunbarnangarra Yawey wokkurrmerrinj bimarneyimengAbram biberrebbom, yimeng, “Kaluk ngudda ke nawuyibenkebmawahme ngaye ngabenbolkwon kondanjkunukunred kubolkwarlah, kabolkdedjdjingmang koremankabo ngarre Egypt, kadjalewi kabolkburnbun koremankukenmankabomanbu Euphrates. 19-21Kaluk kunredkubolkwarlah bedberre nawu Ken benkebmawahmeng,dja nawu Keniz benkebmawahmeng, dja nawuKadmon benkebmawahmeng, dja mak ngabenbolkwonke mawahmawah bedberre kunred nawu Hethbenkebmawahmeng, nawu Periz benkebmawahmeng,nawu birringeyyoy Reph, dja mak bininj nawu Amorbenkebmawahmeng, dja mak bininj nawu birrikangCanaan, dja nawu Girgash benkebmawahmeng, dja makbininj nawu birrikang Jebus.”

Genesis 16:1 46 Genesis 16:716

Ngalbu Hagar Biyawmey Ishmael.Genesis 16:1-16

1 Kaluk Sarai ngalbu Abram ngalbininjkobeng nuyeminj bimarneyawmayi. Dja Sarai bikarrmeng ngalkudjingalyawk ngalbu Egyptbeh ngalbu Sarai bimarnedurrk-mirri, dja ngalengwanjh ngeyyoyHagar. 2Wanjh Sarai bi-marneyimeng Abram, yimeng, “Yina, Yawey wanjh ngan-marnbom minj ngayawmang, wanjh yima ngalbu ngan-marnedurrkmirri, dja nguneyuwn, kunubewu ngalengkayawmang wanjh namekbe ngaye ngardduk wurdyaw.”Wanjh Abram biwokmarrkmey bu Sarai bimarneyimeng.3Wanjh kunu bu Abram ni kore kubolkwarlah Canaan bumandjewk ten, Sarai ngalu ngalbininjkobeng nuye bikangngalbu bimarnedurrkmirri ngalbu Egyptbeh, dja biwongAbram kabeneyo. 4 Wanjh beneyonginj dja kaluk Hagaryawkani.

Dja bu Hagar narrinj wurdyaw kahkan wanjh kunubiwidnani Sarai ngalbu bimarnewohrnani. 5Wanjh Saraibimarneyimeng Abram, yimeng, “Ngudda welengnamebu ngaleng nganwidnan, ngaye wong ngardduk ngalbunganmarnedurrkmirri nguneyonginj, dja bolkkime bungaleng narrinj wurdyaw kahkan, wanjh ngaye ngan-widnan. Ngadjare Yawey kandjadme ngarrku, kay-ime nangale warrewong, ngaye dja kunubewu ngudda.”6 Wanjh Abram bimarneyimeng Sarai, yimeng, “Yina,ngaleng wanjh nguddah ke bu ngunmarnedurrkmirri,yimarnekurduyimen nawu ngudda yidjare.” Wanjh Saraibinjilngwarrewoni bulkkidj, wanjh kunu Hagar kelerlob-meng bibawong.

7 Kaluk nawu angel nuye Yawey bingalkeng Hagarkore kukku manbu njilhmi kore kubolkdarlehni, kalukmanmekbe manbu njilhmi, kaluk darnkih kore manbolh

Genesis 16:8 47 Genesis 16:15manbu kahre kore kabolkngeyyo Shur. 8 Wanjh an-gel yimeng, “Hagar, ngudda ngalbu yimarnedurrkmirriSarai, balehbeh yimwam, dja baleh yire?” Ngaleng yi-meng, “Ngaye ngakelerlobmeng ngabawong Sarai ngalbunganmarnewohrnan.” 9 Wanjh angel nuye Yawey bi-marneyimeng, “Yirrurnde kore ngaleng ngalbu ngun-marnewohrnan dja yiwokmarrkma kore ngaleng ngun-marneyime.”

10 Mak angel yimeng, “Ngaye wanjh Yawey. Ngayengamirndewernwon nawu ngudda ke nawu yibenkeb-makkahme, dja kabirrimirndewernmerren, minj nangalekabenmirnderohrokme.” 11 Mak kuhni warridj angelnawu Yawey nuye bimarneyimeng, “Yina, ngudda wanjhbolkkime yihkan wurdyaw, kaluk yiyawmang narangem,yingeykurrmen Ishmael, dja Yawey bekkang ngudda kekunnjilngwarre.”* 12 “Kaluk nungka kayimerran bininjnawu yiman donkey nawu kele, nungka yiman kaben-widnan birribuyika, dja birribuyika kabirriwidnan, djanungka kayidngalhngalke bedberre rowk nawu birridan-ginj.”

13 Wanjh Hagar bingeykurrmeng Yawey bimarnewok-danj, bingeykurrmeng, “Ngudda wanjh God nawu ngar-rinan.” Dja ngaleng yimeng, “Ngaye wanjh nganangnamekbe nawu ngannan dja minj kanbuyinj.” 14 Wanjhkunmekbekenh kunu ngaleng bongeykurrmeng kunngadmanbu boyoy, bongeykurrmeng. “Kungad nuye nawukadjalmimbi munguyh dja nganhnan ngaye.”† Kad-jalboyo munguyh kumekbe kubulkayh kore Kadesh djaBered.

15WanjhHagar bimarneyawmeyAbrambeywurd nuye,* 16:11 Kunngey Ishmael, kayime “Godnganbekkabekkan.” † 16:14 KoreHebrew ngeykurrmeng “Beer Lahai Roi”.

Genesis 16:16 48 Genesis 17:7dja Abram bingeykurrmeng Ishmael. 16 Abram wanjhmandjewk nuyeni 86 bu Hagar bimarneyawmey Ishmael.

17God Nawu Yawey Yawoyhwokkurrmerrinj Bedberre Abram

Dja Nawu Nungka Benkebmawahmeng.Genesis 17:1-9

1 Kaluk bu Abram mandjewk nuyeni yimerranj 99,wanjh Yawey bimarnebukkarrinj dja yimeng, “Ngayewanjh El-Shaddai.* Ngudda kanwokma, dja munguyhyidjalkurduyimen mandjad bu kundjalmak. 2Ngaye nga-wokrayekworren kore ngawokkurrmerren dja berrebbunngudda, dja ngaye ngabenmirndewernwon bulkkidj nawungudda yibenkebmawahme.”

3 Wanjh Abram mankang kunkeb bolkdoy kurorre,dja God bimarneyimeng, 4 “Dja ngayembu, kuhni wanjhngardduk bu ngawokkurrmerren berrebbun ngudda,wanjh ngudda kaluk yiyimerran Mawah bedberre bir-ribebbehmirndewern nawu birriredbobubuyika. 5 Bonjyingeyyoy Abram†, dja yidjalngeyyo Abraham, dja ngayemarnbun ngudda bu yiyimerran Mawah bedberre bir-ribebbehmirndewern nawu birriredbo. ‡ 6 Ngayemarnbun bu birriwern duninjh yibenkebmawahme, kalukngaye marnbun yiyimerran birribebbehmirndebubuyikabirriredbo, dja kings kabirrimbebmerren kore nguddah-beh nawu yibenkebmawahme. 7Dja mak ngaye ngarayek-won kunwok ngardduk ngawokkurrmerren ba minj ka-wokyakmen kore ngaye berrebbun ngudda dja nawuyibenkebmawahme rowk bu djalmunguyh munguyh.* 17:1 Mahni Hebrew kunngey kayime “God nawu NgarrulkkarrekimukDuninjh”. † 17:5 Kunngey Abram kayime “Kornkumo Nangeykimuk.”‡ 17:5 Kunngey Abraham kayime “Nawu Benbornnang Birriwern.”

Genesis 17:8 49 Genesis 17:13Ngaye wanjh ngadjalyime God ke dja mak bedman bed-berre God, nawu kaluk yibenkebmawahme. 8 Kondahkubolkwarlah Canaan kore bolkkime ngudda wakewakenyidjalwodjalwohre, wanjh ngaye kaluk bolkwon kondan-jkunu kubolkwarlah rowk, ngudda dja nawu yibenkeb-mawahme, ngudda ngurridjalbolkkarrme bu munguyh,dja ngaye ngadjalyime God bedberre bedda dorrenghnawu yibenkebmawahme.”

9Wanjh God bimarneyimengAbraham, “Nguddawanjhkanwokkarrmen kunwok ngardduk bu ngawokkurrmer-rinj berrebbom ngudda, dja nawu yibenkebmawahmebedmanwali ngandiwokkarrme djalmunguyh.”

Bu Yawey Benbengdayhkeng Kabirrilakkayenworrenkenh.Genesis 17:10-14

10 Dja mak God bimarneyimeng Abraham, “Kuhniwanjh ngardduk kunwok bu ngawokkurrmerrinj buberrebbom ngudda dja nawu yibenkebmawahme,nawu kunwok ngudda kandiwokkarrme. Kaluknarahrangem rowk nawu ngurridjarrkni nanuwanjh ngurridjallakkayenworrimen. 11 Ngurriwernngurrilakkayenworrimen rowk, kuhni wanjhngurrimulewarren bu ngaye ngawokkurrmerrinjngudda berrebbom. 12 Djalmunguyh nawurerrererre kabirridangerren narahrangem rowknawu ngurrini kaluk ngurrbenlakkayenwo rowk, bukabirriyawdangen kaluk kunkodjke eight bedberre,ngurrbenlakkayenwo rowk, kaluk bedda dorrenghnawu ngundimarnedurrkmirri ngudberre nawuminj ngudberre Mawah, kaluk nawu bedmankabirridangen kore kured ngudberre ngurrini,dja mak bedman nawu ngurrbenkarremulewanngurrbenwon kunwardde birriwokbubuyika.”13 “Bedda wanjh ngurrbenlakkayenwo rowk nawu

Genesis 17:14 50 Genesis 17:18ngundimarnedurrkmirri, nawu kabirridangen korengurrini dja mak nawu ngurrbenkarremulewan.Kuhni bu ngurrikurduyime wanjh kunwok ngarddukbu ngawokkurrmerrinj bu berrebbom wanjhyiman kawokbimbuyindangen kuburrk ngudberredjalmunguyh. 14 Kaluk narangem nawu minjngurrilakkayenwon wanjh nungka kayimerran yimanminj ngurrimud, dja nungka wanjh bakkeng kunwokngardduk bu ngawokkurrmerrinj berrebbom.”

GodWokkurrmerrinj Bu Ngalbu Sarai KabimarneyawmangAbraham.

Genesis 17:15-2215 Dja mak God bimarneyimeng Abraham, yimeng,

“Ngalbu ngalbininjkobeng ke Sarai, bonj yingeybun Sarai,dja kaluk kadjalngeyyo Sarah§. 16 Ngaye kaluk nga-marnekurduyime kunmak dja woybukkih ngaye wonbeywurd ke, bu ngaleng ngunmarneyawmang. Ngayengamarnekurduyime kunmak ba kayimerran Makkahbedberre bininj nawu birribebbehmirndewern birrired-bobuyika, dja ngaleng nawu kabenkebmakkahme wanjhkumekbebeh kabirrimbebmerren kings nawu kabindi-marnewohrnan bininj nawu birribebbehmirndewern.”

17 Wanjh Abraham mankang kunkeb bolkdoy kurorredjekmeng dja nungan baybaywi yimeng, “Yiddok bininjkayawbornan beywurd bu mandjewk nuye one hundred?Dja yiddok Sarah kayawmang wurdyaw bu mandjewkngalengngarre ninety?” 18 Dja Abraham bimarneyimengGod, yimeng, “Bonj, yiddok minj yidjalbawon Ishmaelngardduk beywurd? Kamak bu nungka dorrengh yi-marnekurduyime kunmak.”§ 17:15 Kunngey Sarah kayime “Ngalbu king bibornnang.”

Genesis 17:19 51 Genesis 17:2419 Dja God yimeng, “Burrkyak, dja Sarah ngalbinin-

jkobeng ke ngaleng woybukkih ngunmarneyawmangbeywurd, kaluk ngudda yingeykurrmen Isaac.* Wanjhngamarnerayekworren nuye kunwok ngardduk dja minjkayakmen, kaluk ngawokkurrmerren ngaberrebbunnungka dja nawu kabenkebmawahme djalmunguyhmunguyh. 20Dja wanjh Ishmael nawu, ngaye bekkang bungudda kandjawam Ishmaelkah. Yina, woybukkih ngayekaluk ngamarnekurduyime kunmak, dja ngamarnbunbirriwern kabenbornan, dja ngamirndewernwonduninjh nawu kabenkebmawahme. Nungka kalukMawah bedberre twelve nawu kabindimarnewohrnanbirrimirndebubuyika bininj nawu twelve birriredbo,dja ngaye ngabenmarnbun nungka nuye nawukabenkebmawahme kabirriyimerran birriredbo nawubirrikuken. 21 Dja ngaleng manbu kunwok ngarddukngarayekwon, kaluk ngawokkurrmerren ngaberrebbunIsaac nawu Sarah kaluk ngunmarneyawmang, bu ngayengarrungname bu dird twelve kayakmen.” 22Kuhni rowkGod yakwong kore Abraham benewokdi, wanjh bibawongbidbom.

Abraham Benlakkayenwong Nawu Bininj Nuye.Genesis 17:23-27

23 Wanjh kundjalmekbe kunbarnangarra Abrahambikang Ishmael nawu beywurd nuye, dja mak benkangrowk bininj nawu birrimarnedurrkmirri, bedman nawubirridanginj kore kured nuye, dja mak bedman nawu kar-remulewam bedberre, kunwardde benwong birribuyika,kaluk narahrangem rowk nawu birrini kured nuye, wanjhbenlakkayenwong rowk. Kuhni kurduyimeng bu Godbimarneyimeng. 24 Abraham nungka wanjh mandjewk* 17:19 Kunngey Isaac kayime “Nungka kadjekme.”

Genesis 17:25 52 Genesis 18:4-5nuyeni bu birrilakkayenworrinj wanjh 99, 25 dja makbilakkayenwong beywurdnuye nawu Ishmael, dja nungkawanjh thirteen bumandjewk nuye. 26Kundjalmekbe kun-barnangarra Abraham dja Ishmael nawu nuye beywurdbenedjarrklakkayenminj, 27 dja mak bininj rowk nawubirrini kured nuye, bedda dorrengh nawu birrimarne-durrkmirri, bedman nawu birridanginj kured nuye djabedman nawu birriwokbuyika benmarnekarremulewam,bedda rowk birridjarrklakkayenminj Abraham dorrengh.

18Nawu Birridanjbik Angels Birribebmeng Kore Abraham Dja

Sarah.Genesis 18:1-15

1 Kaluk Yawey biyawoyhmarnebukkarrinj Abraham bunungka reddi kore mandulkkuken dulkdingihdi nuyeniMamre. Kaluk barnangarraburrk bu wernhdungbah-bangni, bu Abraham ni kore kururrkdangmaye ngarredabburlin nuye. 2 Wanjh nungka balwohnang bennangbininj danjbik kabirrihdi darnkih nuye. Bu nungkabennang wanjh nungka rlobmeng kumekbe kururrk-dangmayebeh, bendabkeng dja boddanj kanjdji kurorre.3 Dja yimeng, “Ngudda nawu ngurriwohrnan, bu nguddangurriyime yimankek ngamak, yuwn kandibangmeba-won ngaye nawu ngamarladj, dja med karridjalwohnin.4-5 Bu ngudda kandidjalwohmarnebebmeng ngaye nawungahdurrkmirri ngudberre, dja bu ngurrihwirle ngur-rihre wanjh kab ngabomang kukku kunboyahwurd ngur-ridengedjirridjburren dja ngurridjalwohngehmen korekudjurle, dja ngare ngamang manme manyahwurd,ngamkanngudberre ngurringun, ba ngurringudjmakmenwanjh kunu ngurrire.” Bedda birriyimeng, “Mah, kun-mekbe yikurduyimen.”

Genesis 18:6 53 Genesis 18:156 Wanjh Abraham dokorrokmeng durndi kore Sarah

kore dabburlin, dja bimarneyimeng, “Werrkwerrk yir-rudma manwern kandidjdjawa manduyh, yikarrmen yik-injemen manlodkilehkilelk.” 7Dja nungka rlobmeng korebulikki mirndemirnderri, mey nakudji kukmak bulikkiyaw nawu kanjkelk, dja biwong bininj nawu bimarne-durrkmirri, dja nungka kinjeng werrkwerrk. 8 WanjhAbraham kang manbu yiman cheese, dja mak kundjikkadja bulikki yawnawungokko kumyingkihmarnbuyindanj,dja benmarnekurrmeng, dja nungka Abraham kumekbekudjurle djahdjaldarnhdi bedberre bendangmadbuni bir-rihnguni.

9 Wanjh bedda birridjawam, “Baleh Sarah ngalbu ngal-bininjkobeng ke?” Abrahamyimeng, “Kururrk kahdi koredabburlin.” 10 Wanjh Yawey yimeng, “Ngaye woybukkihngamdurndeng bu mandjewkbuyika, dja bu kumekbekabolkyime, wanjh ngalbininjkobeng ke Sarah kayaw-mang narangem.”

Sarah wanjh ngaleng bihbekkani bu dingihdi kore dab-burlin kururrkdangmaye, kaluk kubodme nuye. 11 KalukAbraham dja Sarah bedda wanjh benewernhkohban-jni, dja yakminj ngarreni Sarah bu yimankek wurdyawyawmayi. 12 Wanjh kunu ngalengman Sarah djek-meng baybaywi dja yimeng, “Bu ngaye ngakohbanjminjdja mak nabininjkobeng ngardduk nakohbanj warridj,yiddok kuhni nganmarnekurduyimerran bu ngannjilng-marnbun?” 13 Wanjh Yawey bimarneyimeng Abraham,“Njalekah Sarah djekmeng dja ngalengman marneyimer-rinj bu yimeng, ‘Yiddok woybukkih ngayawmang bungaye ngakohbanjminj?’ ” Wanjh nungka Yawey yimeng,14 “Njale yimankek karayek kore ngaye nawu Yawey?Ngaye ngamdurndeng mandjewkbuyika bu ngarrungna-meng, dja Sarah kaluk kayawmang narangem.” 15Wanjh

Genesis 18:16 54 Genesis 18:22Sarah keleni wanjh kunu yakwarrinj dja yimeng, “Ngayeminj ngadjekmeninj.” Dja nungka yimeng, “Nguddayiyimeng dja yidjekmeng.”

Abraham Bidjawam God Kunred Sodomkenh.Genesis 18:16-33

16 Wanjh birrimekbe nawu bininj birridolkkang birrib-alhrey birribalhbolknani kanjdji kore Sodom, dja Abra-ham birribaldjarrkwam nungka kabendjalwohmunkewewohkah. 17 Wanjh Yawey marneyimerrinj, “Minj nukngaye ngamarnewarlkkan Abraham bu baleh ngayengokko darnkih ngakurduyime, 18 dja nungka Abrahamnawu kabenkebmawahme kabirriyimerran birriredbonawu birrikuken dja birringudjkimuk, dja kore nungkaAbraham kaluk ngabenmarnekurduyime kunmak bir-ribebbehmirndebubuyika nawu birriredbo rowk korekurorre. 19Dja ngaye korroko ngadjalyingkihdjarrngbomba bu nungka kabenwokrayekrayekwon wurdwurd nuyedja bininj nawu kabirridjarrkni, ba bedda kabirrikurduy-ime kunmak ngandiwokmarrkmang nawu ngaye Yaweyngadjare, ba bu kunu ngaye nawu Yawey ngamarnekur-duyime nawu ngaye ngaberrebbom nuye.”

20 Wanjh Yawey bimarneyimeng Abraham, yimeng,“Wokwarlahminj duninjh nawu ngawobekkang bedberrenawu kabirrini kore Sodom dja Gomorrah, djaying kun-warre bedberre wernminj duninjh, 21 wanjh ngakol-ung nganan bu kunmekbe kunwarre duninjh kabir-rihkurduyime nawu ngawobekkang, dja bu burrkyak,wanjh kunu ngaburrbun.” 22 Wanjh nawu bininj bo-kenh beneborledmeng bindibawong benedjalley benebal-bolkyikani Sodom, dja Abraham djahdjaldi kore kumirrknuye Yawey.

Genesis 18:23 55 Genesis 18:3023 Wanjh Abraham bimarnewam darnkih dja yimeng,

“Bu ngudda yibenbun birriwarre bininj yiddok woy-bukkih duninjh yibendjaldjarrkbun dorrengh nawu birri-mak? 24Bu yimankek fifty bininj nawu birrimak kabirrinikore kumekbe kubolkkimuk, yiddok ngudda yibenbunrowk nawu kumekbe kabirrini, minj nuk kunu yiben-darrkidbawon rowk bedberrekenh nawu fifty birrimak?25 Ngudda minj nuk yiman kuhni yikurduyime, bu birri-warre yibenbun, minj ngudda yibendjarrkbun dorrenghnawu birrimak. Kunkudjiwi minj yibenbebbehmarney-ime nawu birrimak dja birriwarre, kunukka minj nguddayikurduyime. Ngudda nawu kandjadme ngadberre bininjkubolkbubuyika rowk, wanjh woybukkih yidjalkurduy-ime kunmak.”

26 Wanjh Yawey yimeng, “Bu ngaye ngabenngalkefifty bininj nawu birrimak kore kubolkkimuk Sodom,wanjh bedda bedberrekenh ngabenbawon kabirridjaldar-rkid bininj birriwern rowk nawu kumekbe kabirrini.”

27 Wanjh Abraham yawoyhwokdanj yimeng, “Yina, bungaye bolkkime minj ngarrangyemeninj bu ngawokdanjke nawu Yiwohrnan Rowk, dja ngaye nawu yiman rerrihkundjulng mak kunyirrke, 28 wanjh yimankek bu djalforty five birrimak bininj kabirrini dja minj yiman fifty?Yiddok ngudda yibenbun rowk bininj nawu kumekbekubolkkimuk kabirrihni bu five yak nawu birrimak?”Nungka Yawey yimeng, “Bu ngaye kumekbe ngaben-ngalke forty five birrimak, wanjh minj ngabenbun bininjnawu kumekbe kabirrini.”

29 Wanjh kunyawoyhkudji Abraham wokdanj yimeng,“Bu yimankek djal forty birrimak yibenngalke?” WanjhYawey yimeng, “Bu bedda bedberre nawu forty, minjngabenbun bininj.” 30 Wanjh Abraham yimeng, “Yuwnnuk kandung ngudda nawu Yiwohrnan rowk, dja

Genesis 18:31 56 Genesis 19:3kanbawo ngawokdi. Dja bu djal thirty yibenngalkekumekbe?” Wanjh Yawey biwokmey, yimeng, “Minjngabenbun bininj bu kumekbe ngabenngalke thirty nawubirrimak.” 31 Abraham yimeng, “Yina, bu bolkkime minjngarrangyemeninj ngawokdanj ke nawu YiwohrnanRowk, dja bu yimankek djal twentywi yibenngalkekumekbe?” Wanjh Yawey yimeng, “Bedda twentybedberre minj ngabenbun bininj.”

32 Wanjh Abraham yimeng, “Yuwn nuk kandung,ngudda nawu Yiwohrnan rowk, dja kanbawo ngayawoy-hwokdi kunkudji, dja bu djal tenwi birrimak kumekbeyibenngalke?” Wanjh nungka Yawey biwokmey, yimeng,“Bedda bedberre nawu ten birrimak, minj ngaye ngaben-bun bininj nawu kabirrihni kumekbe kubolkkimuk.” 33BuYawey burnbom bu benewokdi Abraham, wanjh nungkabibawong, dja Abraham durndi kured.

19Angels Bokenh Benemarnebebmeng Nawu Lot.Genesis 19:1-14

1 Benemekbe bininj bokenh nawu angels wanjhbenebolkmey Sodom bu balhdungyibmi, dja Lot nungkaningihni kore kururrkdangmaye ngarre kubolkkimukSodom, dja bu nungka benbenenang nawu bininj bokenhnungka dolkkang benbenedabkeng dja boddanj kanjdjirorrehrorrenani. 2 Dja benbenemarneyimeng, “Nguddanawu ngunewohrnan, ngadjare ngunemre nguneyokore kunrurrk ngardduk ngaye nawu ngamarladj.Kumekbe ngunedengedjirridjburren dja nguneyo, djamak ngunedolkkan ngunerewi bu kukabel.” Dja beddabeneyimeng, “Burrkyak, ngad nganeyo kondah kuberrkkore berrebboyen bininj kabirrimirndemornnamerrenbu kabirriwokdikenh.” 3 Dja nawu Lot kebbabiminj,

Genesis 19:4 57 Genesis 19:9

benbenewernhdjawani wanjh kaluk benewokmarrkmeybirridjarrkngimeng kore nuye kunrurrk. Wanjh nungkabenbenemarnemarnbom manmak manme, dja kinjengmandulmuk kandidjdjawa manbu minj karrmeninjmanbu nguklurlmeninjkenh, wanjh benenguneng.

4 Bu minj birribangmekodjkeyuwirrinj wanjh bininjrowk nawu birrini kumekbe kubolkkimuk Sodom, nawubirriyawurrinjni dja mak birridabborrabbolkni, birridjal-wern rowk wanjh birrirurrkdabkeng Lot nuye kunrurrk.5 Dja birrimarnekayhmeng Lot, birriyimeng, “Baleh bin-inj nawu benemwam kore ngudda bolkkime? Yiben-benemdjalwohbebkemen ba ngad ngarrbenbenekukbur-rbun.” Kunmekbe birriyimeng, dja birridjareni yimankekbirrikaliyuwirrinj bu djal bedman bininj deleng.

6 Lot bebmeng kuberrk kore bininj birrihdi dja yerrekumdangbalhmeng, 7 dja yimeng, “Ngaye djawahdjawanngudberre nawu karridabbolk, yuwn kunmekbe ngur-rikurduyime kundjalwarre. 8 Kandibekka marneyimengudberre, ngaye ngabenbenekarrme ngalbebeywurdbokenh nawu minj bininj birribangmeyuwirrinj, kabbedda ngabenbenembebke ngurrbenbenemarneyime bubaleh ngudman ngurridjare, dja yuwn njale ngurrben-benemarneyime nanih nawu bininj bokenh, dja beddabenemwam kore kunrurrk ngardduk ngabenbenenah-nan.”

9 Dja bedda birriyimeng, “Yibalderrehmen nguddanu!”Dja mak birrimarneyimerrinj bu birribekkang nawu Lot,“Nanih nawu bininj nawu kumdjalwohwam nawu nakangbaleh, dja nungka yimankek kandjadme kadberre.” Djabirrimarneyimeng, “Ngad kunwernhwarre ngundimar-neyime ngudda, dja bedda nawu bininj bokenh yimanwalakkih ngarrbenbenemarneyime.” Wanjh munguyh

Genesis 19:10 58 Genesis 19:15birriwernhkukdjirrkkani Lot dja birridjareni birridang-bakkemeninj manu rurrkdangmayebalhmeng.

10 Dja bedda nawu bininj bokenh nawu benehni ku-rurrk benebidbebmeng benemberldurrkmeng Lot, be-nengimowong kururrk benedangbalhmeng. 11 Wanjhbindimimbuyikawong bininj nawu kumekbe birrihdi ku-berrkkah kore kururrkdangmaye darnkih, bedda yimanbirrimimdubberranj, nawu birriyawurrinjni dja birrid-abborrabbolkni, birridjalbolkbirrkahbirrkani, minj bir-rirurrkdangmayengalkemeninj. 12 Wanjh nawu bininjbokenh benemarneyimeng Lot, beneyimeng, “Yiddokbirribuyika yibenkarrme kondah kore kubolkkimuk, bib-injdoy, bebeywurd, ngalbebeywurd, dja mak nuk nan-gale nawu ngudda ke? Wanjh yibenbebkemen yibenkankondah kubolkkimukbeh, 13 dja ngad ngokko darnkihngarrbenbularrbun rowk nawu kondanjkunu kabirrihnikunred. Yawey wanjh bekkang nawu wokwarlahminjduninjh bu kunwarre bedberre nawu kabirrihni kondahkubolkkimuk, wanjh nungka Yawey kanbenemunkewengnganerurrkbularrbun rowk.” 14 Wanjh Lot wam korebininj bokenh nawu birrimarrimeninj ngalbebeywurdnuye, yimeng, “Werrkwerrk ngunedolkka ngunebolkba-won kondah, dja Yawey ngokko darnkih kabenbun nawukondah kubolkkimuk kabirrini.” Dja bedda nawu bibin-jdoy nuye beneyimeng bu yimankek kabenbenehmalel-mang.

Lot Dja Namud Nuye Birribolkbawong Kunred Sodom DjaBirrikelerlobmeng.

Genesis 19:15-2315 Wanjh bu darnkih kumbarrhbuni, nawu angels

bokenh benedjurrkdjurrkwong Lot, benemarneyimeng,“Werrkwerrk, yika ngalbininjkobeng dja mak ngalbe-beywurd bokenh nawu kondah ngurrini, yibenka, dja

Genesis 19:16 59 Genesis 19:23

marndi ngurridowen bu God kabendung nawu kondahkabirrihni kubolkkimuk.” 16 Dja Lot bu wohbolkmaddi,bedda nawu angel bokenh bindibidkarrmeng nungka,ngalbininjkobeng nuye dja mak ngalbebeywurd bokenhnuye, dja bindimyikang kumekbe kubolkkimukbeh ka-mak rowk, kunmekbe beneyimeng bu Yawey bikongibomLot. 17 Dja kundjalmekbe rerrih bu bindibebkeng nakudjiyimeng, “Ngurrikelerlobmerrimen, yuwn ngurribolknanyerre, dja yuwn baleh ngurridangen kore kondah kanjd-jikanjdji kabbal. Ngurridjalkelerlobmenwi kore kuward-dewardde, dja bu burrkyak marndi ngurridowen.”

18 Dja Lot yimeng, “Kunukka kunwid, ngudda nawungunewohrnan, 19 kandibekka ngaye nawu ngamarladj,ngudda nguneyimeng bu yimankek ngamak, dja kandi-marnekurduyimeng kunwernhmak duninjh, kandikongi-bom bu kandibawong ngarrarrkid, dja minj ngakeler-lobme kore kuwardde, marndi kunihbu kunyid ngan-wohmarnebebme dja ngarrowen! 20 Ngunena, kunihbukubolkkimukminj djarreh duninjh bu ngakelerlobme, djaminj kunwernhbolkkimuk. Kandimunkewemen kumekbengakelerlobme, dja yiddokminj kubolkyahwurd, dja kunuminj ngarrowen ngadjaldarrkid.” 21 Wanjh nakudji yi-meng, “Kanbekka, ngaye won kuhni mak bu kandjawam,minj ngabenbun nawu kumekbe kunred kabirrini korengudda yibolkyolyolmeng. 22 Dja werrkwerrk yikeler-lobmen, yire kumekbe, dja ngaye minj baleh ngabang-mekkurduyime, djalmadbun yibolkmang.” Kunmekbewanjh kabolkngeyyo Zoar. (Zoar kunekke kunngey kay-ime Kunyahwurd.) 23 Bu Lot bolkmey Zoar wanjh dung-bebmeng.

God Bolkyakwong Rowk Kunred Bokenh Sodom Dja Mak

Genesis 19:24 60 Genesis 19:31Gomorrah.

Genesis 19:24-2924 Wanjh Yawey munkeweng manbang manbu run-

girungi kore heavenbeh bu djakdungi yiman mand-jewk kore bininj nawui birrihni kore Sodom dja Go-morrah. 25 Kuhni wanjh yimeng bu bolkyakwongrowk kubolkkihkimuk kumekbe kanjdjikanjdji kore kab-bal, dja benyakwong rowk nawu birrihni kumekbekubolkkihkimuk, dja mak kolhderuy rowk kumekbe.26 Dja Lot nuye ngalbininjkobeng bu bimunkebuni Lot,borledmeng bolknang rerre, wanjh kunu kukyimerranjyiman djirla.

27 Wanjh bu kukabel Abraham dolkkang durndi korekukak benehdi benehwokdi Yawey, 28 dja nungka bolk-nang kanjdji kore Sodom dja Gomorrah mak kubolk-bubuyika rowk kumekbe kanjdjikanjdji, dja nungka nangkundolng manbu dolngdolkkani kumekbe kubolkwarlah-beh, wanjh mandolngkimuk duninjh, yiman yerreh man-birludjawurl duninjh kore kahrung. 29 Kunmekbe wanjhbu God bolkyakwong kubolkkihkimuk ngarre kanjdjikan-jdji, God biburrbom Abraham dja bimunkeweng Lotbibebkeng kumekbebeh, ba minj dowimeninj, bu nungkaGod benyakwong rowk nawu birrihni kubolkkihkimukkore Lot.

Lot Dja Ngalbebeywurd Nuye.Genesis 19:30-38

30 Lot dja ngalbebeywurd bokenh nuye kaluk birri-bolkbawong Zoar, dja birrini kore kuwarddewardde, djanungka keleni, minj niwirrinj kore Zoar. Nungka dja ngal-bebeywurd nuye birrini kore kuwardderurrk. 31 Wanjhkaluk bu ngalbu ngalwernwarre bimarneyimeng ngal-walawalak, yimeng, “Kornkumo ngarrku kohbanjminj,

Genesis 19:32 61 Genesis 19:38dja minj bininj kondah kani ba bu karriyo, yiman kabir-riyime kubolkbubuyika rowk. 32Kab ngarrbowo kunbangwinenawukornkumongarrku, djawanjh kaneyo, ba kunuminj kayakmen ngad bu karrimud, bu nungka Ngabbardkayawbornan ngarrku.”

33 Wanjh bu kunmekbe kumunun benebowongkornkumo manbang wine, dja ngalwernwarre ngimengbeneyonginj kornkumo, dja nungka wakwani bungaleng kurrmerrinj dja mak bu dolkkang. 34 Dja bumalaywi wanjh ngalu ngalwernwarre bimarneyimengngalwalawalak, “Yina, ngaye kukak nganeyonginjNgabbard, kab bolkkime mak ngarryawoyhbowomanbang wine, wanjh ngudda yingimen nguneyoba kunu minj kayakmen nawu karrimud buNgabbard kayawbornan ngarrku.” 35 Wanjh kunubeneyawoyhbowong kunbang bu kunmekbe kumununwarridj, dja ngalbu ngalwalawalak dolkkang wambeneyonginj, dja nungka wakwani bu ngalengkurrmerrinj dja mak bu dolkkang.

36 Kuhni wanjh kunu benemekbe bokenh nawu ngalbe-beywurd nuyeni Lot beneyawkani wurdyawnawu nungkabenbenebornang. 37 Ngalwernwarre yawmey narangem,bingeykurrmeng Moab, nungka wanjh mawah bedberrenamud nawu kabirringeyyo Moab. (Kaluk Moab kamen-hyime “kore ngabbardbeh”) 38Dja ngalwalawalak ngalengwarridj yawmey narangem, bingeykurrmeng Ben-Ammi,nungka wanjh mawah bedberre nawu kabirringeyyo Am-mon. (Ben-Ammi kamenyime “BeywurdBedberreNamudNgardduk”)

20Abraham Dja AbimelechGenesis 20:1-18

Genesis 20:1 62 Genesis 20:81 Wanjh Abraham dolkkang balhrey balhbolkyikani

Negeb. Kaluk yerrkang kubulkayh kore kunred bokenhKadesh dja Shur dja mak wam djahdjalwohni waken koreGerar. 2 Wanjh bu kumekbe ni Abraham yimeng buSarah ngalbu ngalbininjkobeng nuye wanjh yimeng bubenedanginj, wanjh kunu Abimelech nawu king nawuwohrnani kumekbe kore Gerar bikimey Sarah. 3 DjaGod bimarnebebmeng Abimelech bukirri bu kumunun,dja bimarneyimeng, “Kanbekka, marneyime, bu nguddayimey ngalinjngalu daluk wanjh kunu yidjaldowen, djangaleng wanjh kabeneni nabininjkobeng ngarre.”

4 Abimelech minj Sarah bibangmemarnebebmeninjdarnkih wanjh kunu nungka yimeng, “Ngudda nawu yi-wohrnan, yiddok ngudda kanbun ngaye ngardduk nawungarriredbo nawu minj kunwarre ngarriyimeninj? 5 DjaAbraham nganmarneyimeng bu ngaleng ngaldaluk nuye,dja mak ngalengman yimeng bu nungka benedanginj.Wanjh ngaye bu kuhni ngayimeng ngamey, wanjh woy-bukkih ngayimeng yimankek kamak, dja minj kunwarrengayimeninj.”

6 Wanjh God biwokmey bukirri, “Ngaye ngaburrbun buwoybukkih yiyimeng yimankek kamak, dja ngaye wanjhkarrmeng ba minj kunwarre kanmarneyimeninj, kun-mekbekenhkunungaye denghkengbaminj yikarrmeninj.7 Wanjh bonj, yirrurndiwemen ngalbu nuye ngalbinin-jkobeng, nungka wanjh prophet kanmarnemulewan kun-wok ngardduk, dja nungka kaluk ngunmarnedi yiwarrudjba minj yirrowen. Dja bu minj yirrurndiwe, kunu wanjhwoybukkih ngayime ke, ngudda dja nawu yibenkarrmerowk, kaluk ngurridjaldowen.”

8 Bu malaywi Abimelech dolkkang kukabel, wanjhnungka benkayhmeng rowk nawu birrimarnedurrkmirri,wanjh kuhni rowk benmarneyolyolmeng dja beddawanjh

Genesis 20:9 63 Genesis 20:17-18birrikeleminj duninjh. 9 Abimelech bikayhmeng Abra-ham dja bimarneyimeng, “Njale ngudda kanmarnekur-duyimeng ngadberre? Njale yiddok ngaye kunwarrengayimeng ke, bu ngudda kanmarnbom ngaye dja nawungabenmarnewohrnan ngundimarneyime kunihbu kun-warre duninjh? Dja kuhni bu kanmarnekurduyimeng,wanjh yiman bininj kabirriyime yimankek minj nangalekakurduyime.” 10 Dja mak Abimelech yimeng, “Njalengudda yiburrbuni bu kuhni kanmarnekurduyimeng?”

11 Abraham biwokmey yimeng, “Ngaye ngamarney-imerrinj, ‘Woybukkih nuk minj nangale kondah kabi-marnekele God, wanjh ngandibun ngalbininjkobengkahngardduk.’ 12 Dja mak woybukkih ngaleng yimannganedanginj duninjh, dja kornkumo nakudji ngarrewo-neng dja ngaleng ngalbadjanbuyika ngarre, dja wanjhyimerranj ngalbininjkobeng ngardduk. 13 Bu God ngan-marneyimeng ngabolkbawon kore Ngabbard ngarrihni,ngawohrey, wanjh ngaye ngamarneyimeng ngalbinin-jkobeng ngardduk, ngayimeng, ‘Kuhni bu kunmak kand-jalmarneyimen, bu baleh yarrkka ngarre, wanjh yiyimebu ngaye ngarrdanginj.’ ”

14 Wanjh Abimelech biwong Abraham sheep dja bu-likki, dja bininj daluk nawu birrimarnedurrkmirri, djamak bimarnedurndiweng Sarah ngalbininjkobeng nuye.15 Abimelech yimeng, “Yina, kubolkwarlah ngarddukyibolknan dja bu baleh yidjare, kunukka wanjh yini.”16 Dja mak Abimelech bimarneyimeng Sarah, yimeng,“Ngaye ngawong nawu ngudda ngunedanginj kunwarddenakimuk, ba nawu ngurridjarrkre kabirribularrbun yi-man kabirribengmidjdan, dja kabirriyime bonj nguddaminj kunwarre yiyimeninj.”

17-18 Yawey ngokko benmarnbom daluk rowk nawubirrini kore Abimelech nuye kunred minj birriyawmayi,

Genesis 21:1 64 Genesis 21:7kuhni yimeng bu Sarahkenh ngalbu Abraham nuyeningalbininjkobeng. Wanjh Abraham yiwarrudj di bid-jawam God, dja nungka God bimarnbom Abimelech, djangalbininjkobeng nuye dja daluk nawu birrimarnedurrk-mirri, benmarnbom warridj ba wurdyaw kabirriyawoy-hyawmang.

21Bu Nawu Isaac Danginj.Genesis 21:1-7

1 Kaluk Yawey bimarnekurduyimeng Sarah kunmakbu nungka yingkihdjedjenkurrmeng, dja nungkaYawey bimarnekurduyimeng bu nungka biberrebbom.2 Sarah ngaleng wanjh kanihkani wurdyaw djabimarneyawmey Abraham beywurd bu nungkawernhkohbanjminj, namekbe wurdyaw danginjbu God biyingkihmarnedungnameng. 3 Abrahambingeykurrmeng Isaac beywurd nuye nawu Sarahbimarneyawmey. 4 Bu beywurd nuye nawu Isaac budanginj, kaluk kunkodjke eight nuye wanjh Abrahambilakkayenwong kore God biwokrayekwong. 5 DjaAbraham nungka wanjh mandjewk nuyeni 100 bu Isaacnawu beywurd nuye bimarnedanginj.

6 Wanjh Sarah yimeng, “God ngannjilngmarnbom bungadjekme, dja birriwern rowk nawu kuhni kabirri-wobekkan, bedda dorrengh kaluk ngarridjarrkdjekme.”7Djamak ngaleng yimeng, “Nangale yimankek bimarney-imeninj Abraham bu ngaye wurdyaw ngadjikkawoyi? Djangaye ngamarneyawmey beywurd bu nungka wernhko-hbanjminj.”

Abraham Benbenekukmunkeweng Hagar Dja Ishmael.Genesis 21:8-21

Genesis 21:8 65 Genesis 21:158 Nawu wurdyaw wanjh djordmehdjordmeni,

kaluk djikkabawong. Dja kunbarnangarra bu Isaacdjikkabawong wanjh Abraham marnbom mulilmankimukkenh. 9 Dja Sarah nang bu wurdyaw nawuHagar ngalbu ngalkang Egypt bimarneyawmey Abraham,nungka wanjh bidjekmiwoni Isaac. 10 Wanjh Sarahbimarneyimeng Abraham, “Yibenbenekukmunkewemenngalmekbe ngalbu nganhmarnedurrkmirri dja nayawngarre, dja namekbe nawu nayaw ngarre ngalbunganhmarnedurrkmirri, minj nungka kalarlmang nawuyehyeng ke bu yibawon, dja Isaac nuye rowk, nawu ngayenayaw ngardduk.”

11 Wanjh kunu Abraham bimarnenjilngwarreminj dun-injh Ishmael nawu beywurd nuye. 12 Dja God bimar-neyimeng, “Yuwn bu kunihbukenh yiwernhnjilngwarreberrewoneng wurdyaw ke dja daluk ngalbu ngunmarne-durrkmirri. Dja kore Isaac ngaye won mawahmawahke nawu berrebbom, kunmekbekenh yikurduyimen korebaleh Sarah ngunmarneyime. 13 Dja mak ngaye ngaben-mirndewernwon mawah nuye nayaw nawu ngalmekbengalbu ngunmarnedurrkmirri biyawmey, dja kabirriy-imerran birriredbo warridj. Kuhni ngakurduyime bunungka mak ngudda ke beywurd.”

14 Wanjh Abraham dolkkang maninjmanu kukabel,mey buriddi mak kukku budjdjurlung dorrengh nawumayh kunkulah, dja bingorrkenwong Hagar, dja ben-benemunkeweng Hagar dja nayaw ngarre nawu Ishmael.Wanjh kunubenewambenedjalwohrey kore kubolkdarlehngarre Beersheba*.

15Kaluk bu kukkuboyakminjmanbuborrahkendimayh* 21:14 Beersheba kayime “Kungad manbu wokkurrmerrinjkenh”, dja mak“Kungad Bedberre Kunbidkudji dja bokenh.”

Genesis 21:16 66 Genesis 21:23kunkulah, ngaleng bikurrmeng Ishmael kore kudjurle,kaluk mandulkyahwurd. 16 Wanjh wam wurd djarreh,yiman bininj kaburriwe bunarra, kumekbe yerrkang ni,dja ngalengman yimeng, “Minj ngadjare nganan bu wur-dyaw karrowen.” Dja bu kumekbe ni ngaleng wanjhnalkbuhnalkbuni.

17 Wanjh God bibekkang Ishmael bu nungka dorrenghnalkbuhnalkbuni, wanjh angel nuye God bikayhmengHagar kaddumbeh dja bimarneyimeng, “Hagar, njaleyihkangewarre? Yuwn yikele, dja ngaye God nganalk-bekkang wurdyaw kore kahyo. 18 Mah. Yirrolkka, yi-wayhkemen Ishmael dja yibidkarrkarrmen, dja ngayengamarnbun kabenkebmawahme birriwern, kabirrim-irndewernmerren kabirriyimerran birriredbo nawu bir-rikuken.” 19 Wanjh God bimarnbom Hagar bu bolknangdja nang kaboyo kungad. Wanjh kunu ngaleng bor-rahkendoy rowk kore mayh kunkulah wanjh bibowongIshmael bonguneng.

20 Wanjh God binahnani nawu Ishmael bu nungkadjordmehdjordmeni. Nungka ni kore kubolkdarlehwanjhmayhmakminj duninjh bu bunarra burriweyi. 21 Bunungka ni kore kubolkdarleh ngarre Paran, wanjh ngal-badjan nuye bimarnemey ngalbininjkobeng nuye koreEgyptbeh.

Abraham Dja Abimelech Benewokmarnburrinj.Genesis 21:22-34

22 Kaluk yiman kunmekbe rerrih Abimelech kumwamkore Abraham, dja kaluk Phicol dorrengh, bininjnawu benmarnewohrnani djuram nuye Abimelech,wanjh Abimelech bimarneyimeng Abraham, yimeng,“God ngunehdjarrkre bu baleh yarrkka nguddayikurduyime. 23Kondah wanjh yiwokkurrmerrimen korengarrhdi, kunwok kunrayek duninjh, God nuye kunngey

Genesis 21:24 67 Genesis 21:33dorrengh, kanmarneyime bu ngudda minj kunwarrekanmarnekurduyime ngaye dja wurdyaw dorrenghngardduk, mak mawahmawah kanmarnekurduyimenkunmak, dja mak kubolkwarlah warridj kore nguddayidjalwohni nawu minj ke kunred, yikurduyimenkunmak, yiman bu ngaye werrk marnekurduyimengngudda.” 24Wanjh Abraham yimeng, “Ngaye kuninjkunungawokkurrmerren kunwok kunrayek duninjh.” 25WanjhAbraham bimarneyimeng Abimelech bu bininj nuyenawu birrimarnedurrkmirri Abimelech birriwambirringadyirrurrkmey manu nungan Abraham nuyekungad. 26Dja Abimelech yimeng, “Ngaye ngawakwan bunangale kuhni yimeng. Minj korroko kanmarneyimeninj,dja bolkkimewi ngahdjalbekkan.”

27 Wanjh Abraham kumkang sheep dja bulikki biwongAbimelech dja bedda nawu Abimelech dja Abraham be-newokmarnburrinj. 28 Abraham larlmey seven sheepyaw ngaldahdaluk kore kumirnde nuye dja benkurrmengbebbehbeh. 29 Wanjh Abimelech yimeng, “Njalekenhyilarlmey yibenkurrmeng bebbehbeh nanih nawu sevensheep yaw ngaldahdaluk?” 30 Abraham biwokmey yi-meng, “Ngadjare kanbidyimang nanih nawu seven sheepyaw, ba ngurriburrbun ngaye ngangadkaruy manihmanbu kahbongadyo.” 31Wanjh kunu kunmekbe kunredkabolkngeyyo Beersheba, kunmekbe kabolkngeyyo bubedda nawu bininj bokenh benewokkurrmerrinj kun-rayek duninjh kunwok.

32 Bu Abraham Abimelech benewokmarnburrinjkore Beersheba wanjh Abimelech bikang Phicol nawubenmarnewohrnani djuram nuye, wanjh benedurndikore kunbolkwarlah bedberre nawu Philistine bininj.33 Abraham dulkdudji tamarisk kundulk kore Beersheba,21:31 Ngurrina kore 21:14

Genesis 21:34 68 Genesis 22:6dja kumekbe yiwarrudj di bu bikayhmengYawey kunngeynuye God nawu kahdjalmimbi munguyh munguyh. 34DjaAbraham kumekbe ni kunkuyeng kore kubolkwarlahbedberre nawu Philistines.

22God Birohrokmeng Nawu Abraham.Genesis 22:1-19

1 Kaluk rerrekah wanjh God birohrokmeng Abra-ham. Nungka bikayhmeng, yimeng, “Abraham!” DjaAbraham biwokmey, yimeng, “Kondah ngaye ngahdi,bekkahbekkan.” 2 Wanjh God yimeng, “Yika ke bey-wurd, nawu nadjalkudji beywurd ke Isaac nawu yi-marnedjare duninjh, dja yiray kore kunred kabolkngeyyoMoriah, kumekbe kore kuwarddekimuk ngaye kalukmarnewarddeyolyolme, kumekbe kunu yibun bu yikuk-wurlhke bu kanwon ngaye.”

3 Wanjh kunu Abraham dolkkang kukabel, kurrmengkubodmekenh nuye donkey, benbenekang bininj bokenhnawu benemarnedurrkmirri, dja mak Isaac bikang nawubeywurd nuye. Wanjh rerrngdadjdadjkeng rowk manbukakinjekenh, wanjh birridolkkang birribolkyikani koreGod bimarnebolkyolyolmeng. 4 Bu kunbarnangarra dan-jbik Abraham balwohnang bolknang djarreh. 5 Wanjhbenbenemarneyimeng bininj bokenh nawu benemarne-durrkmirri, yimeng berrewoneng, “Ngunenin kondahkaluk donkey dorrengh, bu ngaye dja yawurrinj nganerekunukka, nganedi yiwarrudj. Kaluk nganemdurndengngorrewoneng.”

6 Wanjh Abraham rerrngmey manbu kakinjekenh, djabirerrngwong Isaac nawu beywurd nuye bu rerrngkani,dja nungan Abraham kanihkani kuybuk dja mandjawak.

Genesis 22:7 69 Genesis 22:15Wanjh benebalhdjarrkrey. 7Dja Isaac bimarneyimeng ko-rnkumo nuye nawu Abraham, yimeng, “Ngabba?” WanjhAbraham yimeng, “Njale yidjare, Korlonj?” Isaac yimeng,“Yina, ngarrkarrme kuybuk dja kunrerrng, dja kalukbaleh sheep yaw nawu ngarrbun ngarrkukwurlhke ngar-rwon God?” 8Abraham biwokmey yimeng, “Korlonj, Godnungan kaluk kanwon sheep yaw bu ngarrbun ngarrkinjengarrwon.” Wanjh benebalhdjarrkrey.

9 Bu benebebmeng kore God bimarnebolkyolyol-meng, Abrahammarnbom kunwardde yiwarrudjkenh djarerrngkurrmekurrmeng kaddumkah, wanjh biweleng-dukkang Isaac nawu beywurd nuye dja bikurrmeng kad-dum kore rerrngyoy kore altar. 10 Wanjh bidyirriyong-inj mandjawak mey, yimankek bikuyindulubuyi beywurdnuye. 11 Dja angel Yawey nuye bikayhmeng kaddumbeh,yimeng, “Abraham! Abraham!” Dja nungka yimeng,“Kondah ngaye ngahdi, bekkahbekkan.” 12 Wanjh an-gel yimeng, “Yuwn yibun nawu Isaac, yuwn baleh yi-marnekurduyime, dja bonj, bolkkime wanjh ngaburrbunbu ngudda kanmarnekele ngaye God, bu ngudda minjyinganenghmeninj kankaybuyi beywurd ke, nawu nad-jalkudji beywurd ke.”

13 Wanjh Abraham balwohnang dja nang sheep nawunarangem kanemdjardabmeng kore kuyahyay kundulk.Wanjh wam mey namekbe sheep dja bom kinjeng bubiwong God, dja bibawong nawu nuye beywurd, minjbibuyi. 14 Kunu wanjh Abraham bolkngeykurrmeng“Yawey nungan kanwon.” Dja kunu bininj kabirridjaly-ime bu munguyh kabirriyime, “Kore Yawey nuye kun-warddekimuk nungan kanwon.”

15 Kaluk wanjh angel nawu nuye Yawey wanjh22:9 James 2:20-24 22:14 Hebrews 11:17-19

Genesis 22:16 70 Genesis 22:24biyawoyhkayhmeng Abraham kaddumbeh, 16 djayimeng, “Kuhni ngayime ngaye Yawey ngayemanngawokkurrmerrinj, kunwok kunrayek duninjh, bungudda kuhni yikurduyimeng, bu minj yinganengh-meninj kankaybuyi beywurd ke nawu nadjalkudjibeywurd ke, 17wanjh ngaye woybukkih marnekurduyimekunmak, ngaye ngabenmirndewernwon nawungudda yibenkebmawahme ba kabirrimirndeyimerranyiman kayime mankokkarrng rerrih kore kungolyinan, dja mak yiman kayime kunkayalanj rerrihkore kukadjid kurrula kahyo. Dja nawu nguddayibenkebmawahme kaluk kabindibolkyimangkubolkkihkimuk bedberre nawu kabindiwidnan, kalukkabirribolkkarrme. 18 Dja kore bedda nawu nguddayibenkebmawahme ngabenmarnekurduyime kunmakbirribebbehmirndebubuyika rowk nawu birriredbokore kubolkwarlahkenh rowk. Kuhni ngakurduyimebu ngudda kanwokmarrkmey kore ngawokdanj ke.”

19 Wanjh kunu Abraham dja Isaac bindimarnedurndibininj bokenh nawu benemarnedurrkmirri Abraham, djabenedolkkang birridjarrkwam kore kunred Beersheba,dja wanjh Abraham kumekbe djahdjalni.

Nawu Nahor Benbornang.Genesis 22:20-24

20 Kaluk yerrekah wanjh Abraham bekkang bu Milcahwarridj bimarneyawmey wurdwurd nuye Nahor nawuAbraham benedanginj. 21-23 Bedda nawu bebeywurdwanjh birringeyyoy Uz, nawu nadjdjaman, Buz nawubenedanginj, dja Kemuel, Chesed, Hazo, Pildash, Jidlaph,dja Bethuel. Bedda wanjh Milcah bimarneyawmey eightbebeywurd nuyeni Nahor nawu Abraham benedanginj.Kaluk Kemuel bibornang Aram. Dja Bethuel nungkawanjh kaluk bibornang Rebekah. 24 Dja mak ngalbuyika

Genesis 23:1 71 Genesis 23:8ngalbu Nahor bidjalwohmey ngalbu ngeyyoy Reumah,ngaleng wanjh benyawmey Tebah, Gaham, Tahash djaMaacah.

23Sarah Doweng Dja Abraham BikukdudjiGenesis 23:1-20

1 Sarah wanjh mandjewk ngarreni bu djahdjalmimbiwanjh 127, 2wanjh ngaleng doweng kore kunred Kiriath-arba, kunmekbe kunred kabolkngeyyo warridj Hebronkore kubolkwarlah Canaan. Abraham wam bimarnenjil-ngwarreni dja bimarnenalkbuni Sarah bu doweng.

3 Wanjh nungka dolkkang bolkbawong kore ngalbinin-jkobeng kukyoy, djawamkore bininj nawuHeth * benkeb-mawahmeng, dja wanjh benmarneyimeng, 4 “Ngayengamwamnawu ngakang kubolkbuyika dja kondah ngad-jalwohni, yiddok minj ngurribolkweykan kandibolkwonkore ngakukdudjengkenh ngalbu nganmarnedoweng?”

5 Bedda nawu Heth benkebmawahmeng birriwokmeyAbraham, dja birriyimeng, 6 “Ngudda nawu yikimuk, kan-bekka ngadberre. Ngudda nawu yiman yingudjkimuk djayiwohrnawohrnan kore ngad ngadberre, wanjh ngalbungunmarnedoweng yikukdudje kore kumidj kuward-derurrk kuwernhmak duninjh ngadberre, minj nakudjikore ngad ngunkaybun nawu nungan nuye kumidj bangudda yikukdudjeng.”

7 Abraham dolkkang boddanj kanjdji kumirrk bedberrebininj nawu Heth benkebmawahmeng nawu birrikangkumekbe kunred. 8 Dja benmarneyimeng, “Bu nguddangurrinjilng ngakukdudjeng ngalbu nganmarnedoweng,wanjh kandibekka, wardi djawan ngudberre, ngudda* 23:3 Nawu Birriredbo Birringeydi warridj “Nawu Hittites”.

Genesis 23:9 72 Genesis 23:16kandimarnewokdi nawu Ephron, ngurrimarneyime nawubeywurd nuye Zohar, 9 ba nungka kabolkweykan ngard-duk kunwardderurrk nawu nungan nuye kore kunredMachpelah, kunmekbe kunwardderurrk wanjh darnkihkore nungka nuye kabbal kabalbolkburnbun. Ngur-ridjawa bolkweyka ngardduk bu kunmak, kore nguddanawu ngurribekkan, kunwardde ngakukwon rowk nawunungka rohrokmeng, ba ngabolkkarrme ngakukdud-jengkenh.”

10 Wanjh nawu Ephron nungka kumekbe birridjarrknibininj nuye nawu Heth benkebmawahmeng, dja nungkabiwokmey Abraham kore bedda birribekkang nawu bir-ridjarrkmirndemornnamerrinj darnkih kore kururrkdan-gmaye ngarre kumekbe kubolkkimuk ni. 11 Wanjh yi-meng, “Burrkyak, ngudda nawu kanmarnewohrnan, kan-bekka, ngaye bolkwon kabbal dja kunwardderurrk dor-rengh. Kore bininj ngardduk kabirribekkan, wanjh ngayebolkwon, wanjh yikukdudje ngalbu ngunmarnedoweng.”

12 Wanjh Abraham yawoyhboddanj kanjdji kumirrkbedberre bininj nawu birrikang kumekbe kunred kubolk-warlah. 13 Dja bu bedda birribekkang, nungka bi-marneyimeng Ephron, yimeng, “Ngadjare kanbekkan,ngadjare kukwon kunwardde rowk nawu yirohrokmengngarre kunmekbe kabbal. Ngadjare kankukyimang kun-wardde yikan, kanbolkwon, kumekbe kunu ngakukdud-jeng ngalbu nganmarnedoweng.” 14 Ephron biwokmeyAbraham, yimeng, 15 “Kanbekka, ngudda nawu kan-marnewohrnan, kunmekbe kabbal bu bininj kabirriyimeyiman 400 silver shekels kanwoyi kunwardde, dja bonjminj njale nuk 400 shekels bu ngudda dja ngaye. Bonj yid-jalkukdudje ngalbu ngunmarnedoweng.” 16Wanjh Abra-ham biwokmarrkmey, dja bimarnerohrokmeng Ephronkunwardde nawu Ephron ngeybom kore bedda bir-

Genesis 23:17-18 73 Genesis 24:3ribekkang nawu Heth benkebmawahmeng, mandjadrohrokmeng kore mankarre bedberre.

17-18 Wanjh kunu Ephron nuyeni kabbal koreMachpelah, darnkih kunred Mamre, kaluk kabbaldja kunwardderurrk dorrengh, dja kundulk rowkkore kabbal rowk, wanjh birriwokrayekworrinjbolkyimerranj Abraham nuye kabolkkarrme, bu bininjnawu Heth benkebmawahmeng wanjh birribekkangrowk nawu birrimirndemornnamerrinj darnkihkururrkdangmaye ngarre kumekbe kubolkkimuk.19 Wanjh kaluk Abraham bikukdudji Sarah ngalbungalbininjkobeng nuyeni kumekbe kore kuwardderurrkkore Machpelah darnkih Mamre, kabolkngeyyo warridjHebron, kore kubolkwarlah Canaan. 20 Kuhni wanjhkayolyolme bu bininj nawu Heth benkebmawahmengbirribolkweykang birribolkwong Abraham kabbal kalukkunwardderurrk dorrengh, ba kumekbe kabolkkarrmekabenkukdudjengkenh.

24Abraham Kadjare Isaac Kabenemarren NgalbininjkobengGenesis 24:1-61

1 Abraham wanjh wernhkohbanjminj duninjh, djaYawey biwernhmarnekurduyimeng kunmak rowk djakunwernhkah. 2 Kaluk Abraham bikarrmi nakudji bininjnawubimarnedurrkmirri korroko duninjh, nawunahnaniyehyeng rowk nawu Abraham karrmi. Wanjh Abrahambimarneyimeng, “Yibidkurrmerrimen kanjdji kore kur-rad ngardduk. 3Ngadjare yiwokkurrmerren kunwok kun-rayek duninjh, kore kunngey dorrengh Yawey nawu Godkore kaddum dja mak kore kurorre. Yiwokkurrmerrenbu ngudda minj beywurd ngardduk yimarnemang dalukngalbu ngalkang kondah kore karrini bedberre kunred

Genesis 24:4 74 Genesis 24:11Canaan. 4 Dja ngudda yiray kore ngardduk kunred korengaye ngarrimud kabirrini, dja kumekbebeh yimarne-mang daluk Isaac nuye nawu beywurd ngardduk.”

5 Wanjh namekbe nawu bimarnedurrkmirri yimeng,“Kunubewu yimankek ngalbu daluk minj kadjarenganemre kondah kubolkwarlah, yiddok kunu beywurdke ngakan kore kunred kubolkwarlah kore nguddayimdolkkang?” 6 Abraham yimeng, “Yuwn kunukka.Yuwn kumekbe yikan nawu beywurd ngardduk. 7 DjaYawey nawu God kore kaddum heaven nganbebkeng korekornkumo ngardduk ngarrihni, kore kubolkwarlah korengarranginj, dja nganmarnewokdanj dja wokkurrmerrinjkunwok kunrayek duninjh bunganberrebbom, yimeng bukondah kubolkwarlah kaluk kabenbolkwon nawu ngayengabenkebmawahme. Nungka wanjh kabimunkeweangel ngunyingkihmarnedokme, ba beywurd ngarddukyimarnemang daluk kumekbebeh. 8 Dja bu dalukminj kanjilng ngunemdjarrkre, wanjh kunu bonjkabularrbuyindangen kuhni kunwok kunrayek duninjhbu kanmarnewokkurrmerren. Dja kuhni bu kundjalkudji,yuwn beywurd ngardduk yikan kumekbe.” 9 Wanjhkunu namekbe bininj nawu bimarnedurrkmirri Abrahambidkurrmerrinj kore kurrad nuyeni Abraham nawubimarnewohrnani, dja bimarnewokkurrmerrinj kunwokkunrayek duninjh bu dalukkenh Isaac nuye.

Abraham Nuye Bininj Bingalkeng Rebekah.Genesis 24:10-27

10 Wanjh namekbe bininj kang ten camel mayh nawunuyeni Abraham nawu bimarnewohrnani, dja dolkkangwam, kang nawern namakmak dorrengh nawu Abrahambiwong kabenwonkenh, wanjh wam bolkyikani korenawu Nahor nuyeni kubolkkimuk kore kubolkwarlahMesopotamia. 11 Wanjh kuberrkkah kore kumekbe

Genesis 24:12 75 Genesis 24:18kubolkkimuk kaluk kore boyoy kunngad birrihbomangi,nungka benmarnbom camel birribarddurrukkulhdi.Wanjh dungkedjelkminj bu daluk birrimrey birribomangi.

12 Wanjh namekbe bininj danginj yiwarrudj, yi-meng, “Ngudda Yawey nawu God nuye Abraham, nawunganmarnewohrnan. Ngaye djawan kanbidyikarrmenbolkkime, ba kakurduyimerran bu ngamwamkenh, djayikongibu yimarnekurduyimen kunmak Abraham nawunganmarnewohrnan. 13Yina, ngaye ngahdi darnkih koremaninjmanu njilhmi kaboyo, dja daluk nawu birrikangkondah kubolkkimuk kabirrimre kabirribomang. 14 Kabbu ngamarneyime ngalyawk, bu ngayime, ‘Ngadjare kan-marneboma budjdjurlung ke ba ngabongun.’ Dja ngalengkayime, ‘Yibongu, dja ngabenbowon camel ke warridj.’Ngalyawk ngalbu kunmekbe kayime, wardi bu ngald-jalmekbenin ngalbu ngudda yimarnedjarrngbom nuyeIsaac nawu ngunmarnedurrkmirri. Bu kuhni kakurduy-imerran, wanjh ngaye ngaburrbun bu ngudda yikongibunnawu ngaye nganmarnewohrnan.”

15 Minj bangmeyakwoyi bu yiwarrudj dingihdi,wanjh kumekbe ngalbu Rebekah kumbebmengbudjdjurlung ngorrkani kukkukenh kukarlang ngarre.Ngalmekbe ngalyawk Rebekah wanjh kornkumongarreni Bethuel nawu Milcah ngalbadjan nuye,dja ngalbu Milcah ngalbininjkobeng nuyeni Nahor,nawu nungka Abraham benedanginj. 16 Ngalmekbengalyawk ngalkukmakkaykenhni duninjh, dja minjbininj benebangmeyuwirrinj. Ngaleng wanjh koluy korenjilhmi boyoy, borrahkendoy bobarlkeng budjdjurlung,wanjh kumbidbom. 17 Wanjh namekbe bininj rlobmengbirrabkeng, dja yimeng, “Ngadjare kanwohbowomanboyahwurd ngawohbongun kore ngudda kebudjdjurlung.” 18 Ngaleng yimeng, “Yibongu ngudda

Genesis 24:19 76 Genesis 24:27nawu kanmarnewohrnan.” Wanjh ngaleng werrkwerrkkoluyhweng budjdjurlung kukarlangbeh, karrmeng korekubid, dja bibowong.

19 Bu ngaleng yakwong bu bibowong, wanjh ngalengyimeng, “Ngabomang bedberre nawu camel ke war-ridj. Ngadjalbomang munguyh bu kabirribongun rowkkabirriboyakwon.” 20 Wanjh kunu werrkwerrk ngalengboyakbom kore mayh bedberre birriborrahkendongi, djarlobmeng durndi kore kungad, benmarnebomangi camelnuyeni rowk. 21 Dja namekbe bininj bidjalnani wokyak,ba kaluk kaburrbunbuYaweykabimarnekurduyimenawukumwamkenh, dja nuk burrkyak.

22 Bu camels birribonguneng rowk birriyakwong,wanjh nawu bininj bebkeng nawu kunkebkenh gold,walakkih dulmuk, dja bokenh gold kunberlkenhngalengngarre dulmukwurd, wanjh biwong Rebekah.23 Wanjh nungka bidjawam, yimeng, “Kanmarneyimen,ngudda nangale ngunbornang? Yiddok kunrurrkkimuknuye bu ngad ngarriwohyo?” 24 Wanjh ngalengbimarneyimeng, “Ngaye wanjh kornkumo ngarddukwanjh Bethuel nawu Milcah bimarneyawmey Nahor.”25 Dja yimeng warridj, “Ngad ngarrikarrme kundalkdja manme bedberre mayh, dja mak kunrurrk bungurriwohyo.”

26 Wanjh namekbe nawu bininj barddurrukkurl-hdanj dja biburlumeng Yawey, 27 dja yimeng,“Ngaburlume Yawey nawu God nuye Abraham nawunganmarnewohrnan, bu nungka minj bawoyi bukabikongibun, kunmak kabidjalmarnekurduyime,kabidjalburrbun munguyh kabinahnan nawunganmarnewohrnan. Dja wanjh ngayembu, nungkaYawey mandjad nganmikang ngamwam kore kunredbedberre birrimud nuye nawu nganmarnewohrnan.”

Genesis 24:28 77 Genesis 24:3728 Wanjh ngalbu ngalyawk ngaleng wanjh rlobmeng,

dokmeng kured dja benmarneyimeng rowk nawu birri-hni ngalbadjan ngarre kururrk. 29 Dja nawu Rebekahbenedanginj nungka ngeyyoy Laban, nungkawanjh doko-rrokmeng bimarnebebmeng bininj nawudi kumekbe korenjilhmi boyohboyoy. 30 Bu Laban bimarnenang ngal-daluk Rebekah bu kebdjongbuyindi dja berldjongbuyindi,dja bibekkang yolyohyolyolmi bu bininj bimarneyimeng,wanjh kundjalmekbe rerrih nungka Laban wam korebininj, bingalkeng, kaluk kumekbe djahdjaldi camel dor-rengh kore njilhmi boyoy. 31 Laban yimeng, “Yimrayngarre, ngudda nawu Yawey ngunmarnekurduyime kun-mak, dja njalekah yihdi kuberrk? Dja ngokko ngayengayingkihbolkmarnbom ke dja mak camels bedberre.”

32 Wanjh kunu namekbe bininj benewam kore Labannuyeni kunrurrk, dja Laban bodmeyerrhyerrkkeng nawucamels, dja biwongkundalk djamanmebedberre. Djamakbenmarnebokurrmeng kukku kundengekenh nungka djabininj nawu birridjarrkrey ba kabirridengedjirridjburren.33 Bu manme bimarnekurrmeng kangun, nawu Abrahambimarnedurrkmirri yimeng, “Minj ngaye ngabangmen-gun, ngayolyolmewerrk bu njale ngamwamkenh.” WanjhLaban yimeng, “Mah yiyolyolmen.”

34Wanjh nungka yimeng, “Ngaye wanjh ngamarnedur-rkmirri Abraham. 35Yawey kunmak duninjh bimarnekur-duyimeng nungka nawu nganmarnewohrnan, dja nungkakukenminj duninjh. Nungka biwong namirndebubuyikanawu mayh, dja silver dja gold, dja bininj daluk nawungarrimarnedurrkmirri, dja camels, dja donkeys. 36 DjaSarah ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni nungka nawunganmarnewohrnan, wanjh ngaleng bimarneyawmeybu kohbanjminj, dja nungka biwong namekbe bey-wurd yehyeng rowk nawu nuye. 37 Dja nungka nawu

Genesis 24:38 78 Genesis 24:44nganmarnewohrnan ngandjurrkkang ngawokkurrmer-rinj kunwok kunrayek duninjh, bu nungka nganmarney-imeng, ‘Yuwn beywurd ngardduk yimarnemang dalukngalbu ngalkang kondah kore karrihni kubolkwarlah bed-berre bininj nawu birrikang kondah Canaan. 38 Djangudda yiray kore kunred nuyeni kornkumo ngarddukkore ngaye ngarrimud kabirrini, kaluk kumekbebeh dalukyimarnemang beywurd ngardduk.’ 39 Kunmekbe ngan-marneyimeng, dja ngaye ngamarneyimeng nungka nawunganmarnewohrnan, ngayimeng, ‘Kunubewu yimankekngalbu daluk minj nganemre.’ 40 Dja nungka nganmar-neyimeng, yimeng, ‘Yaweynawunganehdjarrkre, nungkakaluk kabimunkewe angel nuye ngunedjarrkre, dja ngun-marnekurduyime kunmak bu ngaye ngayimeng, dja bey-wurd ngardduk yimarnemang daluk kaluk kumekbebehkore ngarrimud kore nawu nganbornang nuyeni kunred.41 Kaluk bu ngudda yikurduyime rowk, wanjh kabular-rbuyindangen kore yiwokkurrmerrinj kunwok kunrayekduninjh. Bu yire kore ngaye ngarrimud, dja bu beddaminjngundiwondaluk, wanjh kunubonj kabularrbuyindangenbu ngudda kanmarnewokkurrmerrinj kuhni bu kunwokkunrayek duninjh.’ ”

42 “Kunmekbe wanjh nganmarneyimeng Abraham, djabolkkime ngamwam kore njilhmi kaboyo dja yiwarrudjngarranginj ngayimeng, ‘Ngudda Yawey nawu God nuyeAbraham nawu nganmarnewohrnan, bu ngudda yidjareyikurduyime nawu ngamwamkenh, 43wanjh yina ngahdikondah darnkih kore maninjmanu njilhmi kabirrihbo-mang, kab bu ngalyawk kamre kabomang dja ngamar-neyime, “Ngadjare kanwohbowo manboyahwurd korebudjdjurlung ke ngawohbongun.” 44 Dja bu ngalengkayime ngardduk, “Yibongu, dja ngabomang bedberrenawu camels ke warridj.” Daluk ngalbu kunmekbe kay-

Genesis 24:45 79 Genesis 24:51ime, wardibu ngaldjalmekbenin ngalbu ngudda Yaweyyimarnedjarrngbom beywurd nuye nawu ngaye ngan-marnewohrnan.’ ”

45 “Kuhni ngayimeng, dja bu ngaye minj ngabang-meyakwoyi bu ngawokdi baybaywi kukange ngardduk,wanjh kumekbe Rebekah kumbebmeng budjdjurlungngorrkani kukkukenh kukarlang ngarre, dja ngalengkoluy kore njilhmi kaboyo dja bomey. Ngaye nga-marneyimeng, ‘Ngadjare kanbowo.’ 46 Wanjh ngalengwerrkwerrk budjdjurlung koluyhweng kukarlangbeh djayimeng, ‘Yibongu dja camels ke warridj ngabenbowon.’Wanjh kunu ngaye ngabonguneng, dja ngaleng ben-bowong camels warridj. 47 Wanjh ngaye ngadjawam,‘Ngudda nangale ngunbornang?’ Wanjh ngaleng yimeng,‘Ngaye kornkumo ngardduk wanjh Bethuel nawu Milcahbimarneyawmey Nahor.’ Kunu wanjh ngakebdjongbomring, dja kunberlkenh ngaberldjongbom. 48Wanjh ngad-jalbarddurrukkurlhdanj bu ngaburlumeng nawu Yawey.Ngaburlumeng nungka Yawey, nawu God nuye Abra-hamnawu nganmarnewohrnan, dja nungka Godmandjadnganmikangngamwamkore ngurrimudnuyenawungan-marnewohrnan, ba beywurd nuye ngamarnemang dalukngalbu Abraham benedanginj bikebmawahmeng.”

49 Wanjh namekbe bininj nawu Abraham bimarne-durrkmirri yimeng bedberre, “Wanjh bu ngudda ngur-rimarnewoybuk ngurrimarnekurduyime kunmak nungkanawu nganmarnewohrnan, wanjh kandimarneyimen, djabu burrkyak wanjh kandimarneyimen ba ngaburrbun bubaleh ngakurduyime.” 50 Wanjh Laban dja Bethuel be-newokmey beneyimeng, “Kuhni wanjh Yaweybeh, wanjhngad minj baleh mak ngundimarneyime bu yimankekkamak dja nuk kawarre. 51 Yina ngahli wanjh Rebekah,yima dja ngunere, wanjh bonj benemarrimen beywurd

Genesis 24:52 80 Genesis 24:60nuye nawu ngunmarnewohrnan, kore Yawey nungkangunbukkang.”

52 Bu namekbe bininj nawu Abraham bimarnedurrk-mirri bu benbenebekkang kore beneyimeng, nungka bod-danj kanjdji kurorre kore Yawey kumirrk nuye. 53Wanjhnamekbe bininj bebkeng yehyeng namakmak nawu bir-ridjongburreni silver dja gold, dja mak kunmadj, dja bi-wong Rebekah, dja warridj ngalbadjan dja narangem ben-benewong namakmak. 54Wanjh nungka dja bininj nawubirridjarrkrey birringuneng birribongunengdja kumekbebirriwohyonginj. Bu nungka dolkkang bu malaywi wanjhyimeng, “Kandimunkewemen ngarrurndeng kore ngan-marnewohrnan.”

Rebekah Benbawong Namud Ngarre.Genesis 24:55-61

55 Dja nawu Rebekah benedanginj dja ngalbadjanngarre beneyimeng, “Kab minj ngalyawk ngarriwohnikondah bu yiman ten kunkodjke, kunmekbe wanjh ngur-rire.” 56 Wanjh nungka yimeng, “Yuwn kandimaddeng,dja Yawey nganmarnekurduyimeng bu ngamwamkenh.Wanjh kandimunkewemen ba ngare kore nungka nawunganmarnewohrnan.” 57 Wanjh bedda beneyimeng,“Wardi ngalyawk nganekayhme nganedjawan.” 58Wanjhbenekayhmeng Rebekah benedjawam, “Yiddok ngunerenanih nawu bininj?” Dja ngaleng yimeng, “Yoh ngare.”59 Wanjh kunu benemunkeweng Rebekah ngalbu bir-rimud, daluk dorrengh ngalbu bihnahnani birridjar-rkwam namekbe bininj nawu Abraham bimarnedurrk-mirri, dja bininj nawu birridjarrkrey. 60 Wanjh beddanawu Laban dja ngalbadjan beneyimeng kunmak kun-wok ngarre Rebekah, beneyimeng, “Ngalyawk ngalbu

Genesis 24:61 81 Genesis 24:67

kanemud, nganedjare ngudda wurdwurd ke kabirrimirn-dewernmerren duninjh, dja nawu ngudda ke yibenkeb-makkahmekabindibolkyimangkubolkkihkimukbedberrenawu kabindiwidnan, kaluk kabirribolkkarrme.” 61 Kunuwanjh Rebekah dolkkang dja daluk dorrengh nawu birri-marnedurrkmirri, wanjh camels birrimorneni, dja birrid-jarrkwam namekbe nawu bininj.

Isaac Benemarrinj Rebekah.Genesis 24:62-67

62 Bu kumekbe bolkyimi, Isaac nungka bolkbawongBeer Lahai Roi,* dja wanjh nungka wam ningihni koreNegeb. 63 Bu wolewolehminj Isaac wam kore kabbalburrbuhburrbuni, wanjh balwohnang nang camels kabir-rimhre. 64 Dja Rebekah balwohnang dja bu ngalengbinang Isaac, ngaleng wanjh kumkoluy dja bimarney-imeng nawu Abraham nuye kabimarnedurrkmirri, yi-meng, 65 “Kaluk nangale nahni bininj nawu kahdjallekore kabbal, nawu kamre kandabke kadberre?” Wanjhnawu bininj yimeng, “Nungka wanjh beywurd nuye nawunganmarnewohrnan.” Kunu wanjh ngaleng kummeynawu manburrba ngarre nawu kunkebkenh, dja kebbar-rkburrinj. 66Wanjh namekbe bininj bimarneyolyolmengIsaac yehyeng rowk nawu nungka kurduhkurduyimi.

67 Wanjh Isaac bimey ngalyawk Rebekah, bikang koredabburlin nuye kore ngalbadjan nuye Sarah yoy kunkare,dja Rebekah yimerranj ngalbininjkobeng nuye. WanjhIsaac bimarnedjareni. Kunu wanjh nungka njilngmak-minj bungalbadjannuyeni ngalbu Sarah bimarnedoweng.* 24:62 Hebrew kamenyime, “Kungad nuye nawu kadjalmimbi munguyhdja nganhnan ngaye.”

Genesis 25:1 82 Genesis 25:10

25Bebeywurdbubuyika Nuyeni Abraham.Genesis 25:1-6

1 Kaluk Abraham bimey ngalbuyika ngalbininjkobengngalbu ngeyyoy Keturah. 2 Ngaleng bimarneyawmeyZimran, Jokshan, Medan, Midian, Ishbak dja Shuah.3Kaluk Jokshan benbenebornang Sheba dja Dedan. Kaluknawununganwali Dedanbenkebmawahmengbininj nawubirribebbehngeyyoy Ashur, dja mak Letush dja mak nawuLeumm. 4 Dja Midian nuyeni bebeywurd wanjh Ephah,Epher, Hanoch, Abida dja Eldaah. Birrimekbe rowk wanjhKeturah benyawmey dja benkebmakkahmeng.

5 Abraham biyibawong Isaac yehyeng rowk nawu kar-rmi. 6 Dja bu nungka Abraham djahdjaldarrkidni nungkaburudjang benwong bebeywurd nuyeni nawu daluk-bubuyika nawu nungka bendjalwohmey bindiyawmey.Wanjh benmunkeweng rowk kore kubolkwarlahbuyika,kaluk koyek, ba minj bedda birridjarrkraworrimeninjIsaac nawu beywurd nuye.

Bu Abraham Doweng.Genesis 25:7-11

7 Abraham nuyeni mandjewk rowk bu djahdjalmimbiniwanjh 175. 8Wanjh nungka ngolekdadjmeng, doweng buwernhkohbanjminj duninjh, dja malngwam kore Mawahnuyeni birriyingkihmalngdokmeng. 9 Bebeywurd nuyenawu Isaac dja Ishmael bedda wanjh benekukdudji korekuwardderurrk kore kunred Machpelah darnkih Mamre,kaluk kore kabbal nuyeni Ephron beywurd nuyeni Zoharnawu mawahmawah nuye Heth.

10 Mahni kabbal nawu Abraham korrokoni karremule-wam bu birribolkweykang bininj nawu Heth benkeb-mawahmeng. Wanjh kumekbe Abraham benekukdudji,

Genesis 25:11 83 Genesis 25:18dja Sarah kumekbe benemidjraworrinj ngalbu ngalbinin-jkobeng nuyeni.

11 Bu Abraham doweng wanjh God bimarnekurduyi-meng kunmak Isaac nawu beywurd nuye Abraham, djanungka Isaac yerrkang ni darnkih kore kunngad boyoymanbu bongadngeyyoy Beer Lahai Roi.

Nawu Ishmael Benbornang.Genesis 25:12-18

12 Kuhni kabiyolyolme Abraham beywurd nuye nawuIshmael nawu Hagar bimarneyawmey Abraham. Hagarngaleng ngalkang Egyptbeh dja bimarnedurrkmirriSarah. Wanjh nawu Ishmael benbornang djabenkebmawahmeng nahni bininj rowk. 13 Kuhni wanjhbirringeyyoy bebeywurd nuye, nawernwarre kangeydiwerrk, kabirringeydi rowk, kaluk yerre wanjh nayahwurdduninjh kangeydi. Kuhni wanjh birringeyyoy; Nebaiothnawu nadjdjaman nuyeni Ishmael, dja Kedar, Adbeel,Mibsam, 14Mishma, Dumah, Massa, 15Hadad, Tema, Jetur,Naphish dja Kedemah. 16 Kunmekbe wanjh birringeyyoyIshmael nuyeni bebeywurd. Bedda wanjh birriyimerranjrowk bu birribebbehwohrnani namudbubuyika bedberre.Kunmekbe wanjh birribebbehbolkngeykenhkaniwarridj kubolkyahwuyahwurd bedberre korebirrireddi. 17 Ishmael nuyeni mandjewk rowkbu djahdjalmimbini wanjh 137. Wanjh nungkangolekdadjmeng, doweng dja malngwam kore mawahnuyeni birriyingkihmalngdokmeng. 18 Dja nungka nawubenkebmawahmeng birrini kore kubolkwarlah, kalukkabolkdedjdjingmang kore kunred Havilah, kadjalewikabolkburnbun kore kunred Shur, darnkih kore Egypt, djamak kore karribalhbolkyikan kunred Asshur. Dja bedda25:11 Genesis 16:14

Genesis 25:19 84 Genesis 25:25birriyidwernni bindimarneyidngalhngalkeyi bedberrebirribuyika bininj nawu Abraham benkebmawahmeng.

Jacob dja Esau.Genesis 25:19-34

19 Kuhni wanjh kabiyolyolme Isaac nawu Abrahamnuyeni beywurd. Abraham bibornang nawu Isaac.20 Kaluk bu Isaac mandjewk nuyeni wanjh forty nungkabenemarrinj Rebekah, ngalbu ngalbeywurd nuye Bethuelnawu Aramean bininj, nakang Paddan Aram kore kubolk-warlah Mesopotamia. Dja ngaleng wanjh benedang-inj Laban nawu Aramean bininj. 21 Isaac nuyeni ngal-bininjkobeng wanjh ngalwalirrngwarreni, wanjh kunuIsaac bimarnedanginj yiwarrudj bidjawam Yawey bungalengkenh. Wanjh Yawey bibekkang bu yiwarrudjdingihdi dja ngalbininjkobeng nuye ngalbu Rebekahngaleng wanjh kanihkani wurdyaw. 22 Kaluk Rebekahbekkabekkarreni namekbe bokenhwurdyaw beneburrenikore kunjam ngalengngarre, wanjh yimeng, “Njalekenhmak ngaye ngahmimbi bu kuhni kurduyimerranj ngard-duk?” Kunmekbekenh kunu wanjh ngaleng wam bid-jawam Yawey.

23 Dja nungka Yawey bimarneyimeng, yimeng, “Nawungudda yibenbeneyawkan wanjh kabenebebbehyimer-ran benebebbehredbubuyika nawu kabenebebbehmud,nawu kaluk kabenebebbehkuklarlmiyindan. Kaluk mirn-debuyika nawu nakudji nuye kabirriwernhngudjkimuk-men, nabuyika nawumirndebuyika nuye nanu wanjh bir-ringudjwarre. Dja nawu kamdokme karrangen, nungkawanjh kabimarnedurrkmirri nawu yerre kamdangen.”

24 Kaluk bu kumwam ngarre wurdyaw bihbuni wanjhbenedanginj narangem bokenh. 25 Nawu werrk danginjnungka wanjh kukkurlbakurlbahni, dja kunburrk rowknuyeni wanjh muddubbeni. Wanjh kunmekbekenh kunu

Genesis 25:26 85 Genesis 25:33benengeykurrmeng Esau. * 26 Kaluk rerre wanjh nawubenedanginj wanjh danginj. Nungka wanjh bidjalmad-karrmi nawu nawernwarre Esau. Kunmekbekenh kununungka wanjh ngeyyoy Jacob. † Isaac wanjh mandjewknuyeni yimerranj 60 bu Rebekah benbeneyawmey.

27 Kaluk namekbe narangem bokenh benedjordminj.Wanjh Esau yimerranj mayhmakni dja djareni djahdjal-ley kubehbeberrk. Dja Jacob nungka namodmikenhni,nungka djahdjalni kured, djahdjalwohrey kore dabburlin.28 Isaac biwernhmarnedjareni Esau, djareni nguyihnguyimayhnawuEsau bimarnedjangkani. Dja Rebekahngalengwanjh biwernhmarnedjareni Jacob.

29 Kaluk kunkudjikenh bu Jacob kinjehkinjeyimanme kunkalkkid, wanjh Esau kumbebmengkuberrkbeh kore rengehrey, dja nungka bulkkidjdjalwernhmarrwedoweng. 30 Wanjh nungkabimarneyimeng Jacob, yimeng, “Werrkwerrk kanwoyikah manmekbe mankukkurlba manme ngangun,dja ngaye ngadjalwernhmarrwedoweng bulkkidj.”(Kunmekbekenh kunu wanjh nungka ngeyyoyEdom warridj, dja Edom, kunekke kunngey kayime“Kukkurlba”.)

31 Dja Jacob biwokmey, yimeng, “Kanwo werrkyimweyka nawu nawernwarrekenh, yerre wanjhyingun manme.” 32 Esau yimeng, “Yina, ngayebolk darnkih ngarrowen, dja njalekenh yimankekngaburrbun nawernwarrekenh?” 33 Dja Jacob yimeng,“Kanmarnewokkurrmerrimen werrk kunwok kunrayekduninjh!” Wanjh Esau wokkurrmerrinj kunwok kunrayekduninjh bu bimarneweykang Jacob nawu nungan Esau* 25:25 Kunekke kunngey kayime “Nawu muddubbe”. † 25:26Kunekke kunngey kayime, “Nungka kabimadkarrme.” Mak kayime, “Nungkakabiyirrurrkmang.”

Genesis 25:34 86 Genesis 26:5nuyeni nawernwarrekenh, biwong Jacob. 34 Kunuwanjh Jacob biwong Esau buriddi mak manmekbemankukkurlba manme kunkalkkid. Wanjh Esaunguneng dja bonguneng wanjh dolkkang wam. Kunuwanjh Esau warnyakminj djalbawong nawu nuyeninawernwarrekenh.

26Yawey Bimarnebukkarrinj Isaac.Genesis 26:1-6

1 Kaluk kore kumekbe kubolkwarlah wanjh yawoy-hdjewkwarrewong bolkdarlehminj, manme birriyawar-reni. (Kaluk kunbuyika minj kunkudjiwi bu bolkdar-lehminj bu Abraham darrkidni.) Wanjh Isaac wam korekunred kabolkngeyyo Gerar kore kubolkwarlah bedberrePhilistines kore nawu king Abimelech wohrnawohrnani.2 Yawey bimarnebukkarrinj Isaac, dja bimarneyimeng,“Yuwn yire kore kubolkwarlah Egypt, dja yidjalnin korekubolkwarlah bu ngaye wokrayekwon. 3 Kondah kubolk-warlah yidjalwohnin wurd kunkuyeng, dja ngaye ngarrd-jarrkre dja marnekurduyime kunmak. Kunmekbe ngay-ime ke bu ngaye kaluk bolkwon ngudberre, nguddadja nawu yibenkebmawahme, bolkwon rowk kondan-jkunu kubolkwarlahbubuyika, wanjh kunu ngakurduy-ime, bu ngawokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjhnuye kornkumo ke Abraham. 4 Ngaye ngabenmarn-bun nawu ngudda yibenkebmawahme bininj kabirrim-irndeyimerran yimanmankokkarrng kamirndeyime korekungol, dja ngabenbolkwon kondanjkunu kubolkwarlah-bubuyika rowk, dja mak kore bedda nawu yibenkeb-mawahme, wanjh ngabenmarnekurduyime kunmak bir-ribebbehmirndebubuyika rowk nawu kabirrihni kubolk-bubuyika kore kondah kurorre. 5 Kunmekbe kunu

Genesis 26:6 87 Genesis 26:11ngakurduyime bu Abraham nganwokmarrkmangi djanganwokkarrmi rowk kore ngaye ngahdjareni, dja makkore ngawokrayekwong, dja mak ngawokkurrmerrinj, djamankarre rowk bu ngakarremarnbom. Kunmekbe rowknungka kurduhkurduyimi bu nganwokkarrmi.” KuhniYawey bimarneyimeng nawu Isaac. 6 Wanjh kunmek-bekenh kunu Isaac ni kore Gerar.

Bu Isaac Dja Rebekah Benekoweng.Genesis 26:7-11

7 Bu bininj nawu kumekbe birrini birridjawam IsaacRebekahkenh nungka yimeng, “Ngaleng wanjh ngayenganedanginj.” Nungka keleni bu yimankek yimeninj,“Ngaleng wanjh ngalbininjkobeng ngardduk.” Djanungka burrbuhburrbuni baybaywi yimeng, “Bininjnawu kondah kunred kabirrini wardi ngandibunRebekahkah, dja ngaleng ngalkukmakkaykenh.” 8 BuIsaac kumekbe ni bu korroko wanjh Abimelech nawu kingnawu benmarnewohrnani Philistine bininj, nungkabolknang kanjdji bu nungka dingihdi darnkih korewindow, dja benbenenang Isaac benehkeyoy Rebekahngalbu ngalbininjkobeng nuye. 9 Kunu wanjh Abimelechbikayhmeng Isaac dja yimeng, “Yina, ngaleng wanjhngalbininjkobeng ke, wanjh njalekenh ngudda yiyimengbu ngunedanginj?” Isaac yimeng, “Ngaye ngayimengmarndi ngandibun bu ngalengkah.”

10 Wanjh Abimelech yimeng, “Njale kuhni nguddakanmarnekurduyimeng ngadberre? Nakudji nawu ngadbininj marndi benewarriboyuwurrinj ngalbininjkobengke, dja kunu ngudda kanmarnbuyi bu ngad kunwarrengarriyimeninj.” 11Wanjh Abimelech benwokrayekwongnungka nuye rowk, yimeng, “Nawu kabenbenemarney-ime kunwarre nanih nawu bininj dja ngalbininjkobengnuye, namekbe wanjh kadjaldowen.”

Genesis 26:12 88 Genesis 26:20Yawey Bimarnbom Isaac Bu Wernhkukenminj dja Kunyid

Bimarnebebmeng.Genesis 26:12-22

12 Isaac kaluk dudji manmim kore kumekbe kubolkwar-lah, dja bu kunkudjiwi mandjewk nungka mangi man-wern duninjh manme yiman 100. Yawey bimarnekur-duyimeng kunmak. 13 Wanjh nungka kukenminj, djamak munguyh wernhkukenwernminj, kaluk nungka djal-wernhkukenminj duninjh. 14Nungka benkarrmi namirn-debubuyika mayh, dja mak birriwern bininj nawu bir-rimarnedurrkmirri, wanjh kunu nawu Philistine bininjbirrimarnekirnni. 15 Kaluk kunngad rowk manbu ko-rnkumo nuyeni bininj birringadkaruy bu nungka Abra-ham rengehrey kumekbe, wanjh bedda nawu Philistinebininj birringaddudji rowk.

16 Wanjh Abimelech bimarneyimeng Isaac, yimeng,“Yiray, kanbawo ngadberre, dja ngudda yiwernhngud-jkimukminj ngadberre.” 17 Wanjh kunu Isaac bolkba-wong kumekbe, dja wam bolkmarnbom kore kanjdjikan-jdji ngarre Gerar dja kumekbe kunu ningihni. 18 Isaacnuye bininj birriyawoyhngadkaruy rowk kunngadmanbuPhilistine bininj birringaddudji bu kornkumo nuyeninawu Abraham doweng, manbu kerrngehkenh birringad-karuy bininj nuyeni Abraham, bu nungka ningihnikumekbe. Dja Isaac yawoyhbongadngeykurrmeng rowkkunngeykudjiwi bu kornkumo yingkihbongadngeykur-rmeng.

19 Isaac nuye bininj nawu birrimarnedurrkmirri wanjhbirringadkarungi kumekbe kore kanjdjikanjdji dja bir-ribongalkeng kukku njilhmi. 20 Dja bininj nawu birri-nahnani mayh nawu birrikang Gerar, dja nawu Isaacnuyeni bininj nawu birrinahnani mayh, wanjh birri-boyirrurreni. Dja bedda nawu birrikang Gerar birriy-

Genesis 26:21 89 Genesis 26:27imeng, “Maninjmanu kukku wanjh ngad ngadberre.”Wanjh kunu Isaac bongadngeykurrmeng “Birridurrinj”bu bedda birriboyirrurrinj. 21 Wanjh birriyawoyhngad-karuy manbobuyika dja manmekbe warridj birriboyir-rurrinj, wanjh kunu Isaac bongadngeykurrmeng “Kandi-widnan”. 22 Wanjh nungka bolkbawong kumekbe, djabininj nuye birriyawoyhngadkaruy manbobuyika, djaminj birriboyirrurrimeninj. Wanjh kunu nungka bongad-ngeykurrmeng “Kubolkwarlah”, wokkihyimi dorrengh,“Bolkkime wanjh Yawey kanmarnebolkwarlahwong bakarrini kamak rowk dja ngad karrimirndewernmerrenkondah kubolkwarlah.”

Yawey Biyawoyhbukkarrinj Nawu Isaac.Genesis 26:23-25

23 Kaluk Isaac bolkbawong kumekbe dja wam koreBeersheba. 24Wanjh kundjalmekbe kumunun bu bolkmeywanjh Yawey bimarnebukkarrinj, dja yimeng, “Ngayewanjh God nuyeni kornkumo ke Abraham. Yuwn yikele,ngaye ngarrdjarrkre, dja ngaye marnekurduyime kun-mak, dja ngabenmirndewernwonnawungudda yibenkeb-mawahme. Kuhni ngakurduyime bu Abrahamkenh nawunganmarnedurrkmirri.”

25 Kaluk kumekbe Isaac marnbom altar kunwarddeyiwarrudjkenh, dja kumekbe danginj yiwarrudj bikayh-meng kunngey nuye Yawey. Kumekbe nungka namengdabburlin nuye, dja mak bininj nuye nawu birrimarne-durrkmirri birringadkarungi.

Isaac dja Abimelech Benewokkurrmerrinj.Genesis 26:26-33

26 Dja bu kunmekbe birribalhyimi, Abimelechkumbebmeng Gerarbeh, birrimdjarrkwam Ahuzzathnawu nungan nuye bibidyikarrmi, dja Phicolnawu benmarnewohrnani djuram nuye. 27 Isaac

Genesis 26:28 90 Genesis 26:35bendjawam, “Njalekenh ngurrimwam kore ngayedja ngudda wanjh kandiduy kandikukmunkeweng?”28 Bedda birriwokmey birriyimeng, “Ngad mandjadngarrihnan bu Yawey ngunehdjarrkre, wanjh kunungundimarneyime, wardi karriwokkurrmerrimenkunwok kunrayek duninjh, ngad dja ngudda, wardikarriwokmarnburrimen, 29 ba ngudda minj njalekunwarre kanmarneyime ngadberre, yiman rerrih bungad minj baleh ngundimarneyimeninj, kunmakwingundihdjalmarneyimi, dja ngundimunkewengkunmodmikenh dorrengh, dja bolkkime wanjh Yaweyngunmarnekurduyimeng kunmak.”

30 Wanjh Isaac benmarnemarnbom mulil, wanjh bir-ringuneng dja birribonguneng. 31 Dja wanjh bu kukabelbedda kunubirriwokkurrmerrinj kunmekbe kunwokkun-rayek duninjh. Wanjh Isaac benmunkeweng kabirridurn-deng, wanjh birribawong kunmodmikenh dorrengh.

32 Wanjh kunmekbe kunbarnangarra rerrih Isaacnuye bininj nawu birrimarnedurrkmirri birrimarnebeb-meng, dja birrimarnemulewam kunngad manbu bir-ringadkaruy. Birriyimeng, “Ngad ngarribongalkengkukku.” 33Nungka Isaac bongadngeykurrmeng Shiba, djakunmekbekenh kunu kunmekbe kubolkkimuk munguyhkadjalbolkngeyyo Beersheba.

Nawu Esau Benbenemey Daluk Ngalbu Benedjenbuyika.Genesis 26:34-35

34 Bu Esau nungka mandjewk nuyeni forty nungkabenemarrinj Judith ngalbeywurd nuye Beeri nawu Nahitbininj, djamak benemarrinj Basemath ngalbeywurd nuyeElon nawu Nahit bininj. 35 Dja bedda nawu ngalbib-ininjkobeng nuye wanjh bindinjilngwarrewoni Isaac djaRebekah.

Genesis 27:1 91 Genesis 27:1027

Isaac Bimarneyimeng Jacob Kunmak Kunwok Nawernwar-rekenh Nuyeni.

Genesis 27:1-401 Bu Isaac wernhkohbanjminj dja wernhmimbulerranj

minj njale wernhnayi, wanjh bikayhmeng Esau nawunuye beywurd nawu nadjdjaman, dja bimarneyimeng,“Korlonj.” Esau biwokmey yimeng, “Njale yidjare?”2 Isaac yimeng, “Kanbekka, marneyime. Ngaye ngako-hbanjminj, dja ngawakwan bu baleh kayime ngarrowen.3 Mah, wanjh yima bunarra ke dja yiray kore kubehbe-berrk, yidjangka mayh ngardduk. 4 Kanmarnekinjemennamanjmak nawu ngahdjaredjare dja yimkan ngarddukngangun, ba ngaye marneyime kunmak kunwok, wanjhyerre ngawelengdowen.”

5 Rebekah ngaleng wanjh bibekkani kore Isaac bimar-neyimi Esau nawu beywurd nuye. Dja Esau wam korekabbal kadjangkan mayh kamkukyirrurndeng, 6 WanjhRebekah bimarneyimeng nayaw ngarre nawu Jacob, yi-meng, “Ngabekkang kornkumongorrewoneng bimarney-imeng Nakokok Esau bu yimeng, 7 ‘Kanmarnedjangkamayh dja kanmarnekinjemen namanjmak ngangun, bangaye marneyime kunmak kunwok kumirrk nuye Yawey,rerre wanjh ngawelengdowen.’ 8 Kunmekbe bimarney-imeng kornkumo ngorrewoneng, wanjh kunu ngayimeke Djedje, kanwokmarrkma kore ngaye wokrayekwon.9Yiray kore mayh kadberre kamirnderri, dja kanmarnekabokenh goat yaw nawu namak, ba ngaye ngakinje na-manjmak nuye kornkumo ke nawunungan kahdjaredjare.10Dja wanjh kaluk ngudda yimarnekan kornkumo ke kan-gun, ba ngunmarneyime kunmak kunwok, rerre wanjhkawelengdowen.”

Genesis 27:11 92 Genesis 27:2111 Jacob bimarneyimeng Rebekah ngalbu ngalbadjan

nuye, yimeng, “Aba, nawu ngardduk Kokok nawu Esaunungka namuddubbe, dja ngaye ngamudyak. 12 Djabaleh bu kayime Ngabbard ngankukbekkan? Kunu wanjhnungka kayime ngahkowe, wanjh kunukka nungka ngan-dung, nganmarneyime kunyid kadjare ngardduk, djaminjkunmak kunwok nganmarneyime.” 13Wanjh ngalbadjanyimeng, “Djedje, bu yimankek ngunmarneyime kadjarekunyid ke, wanjh kunu nganmarneyimerra ngaye. Djabonj, kandjalwokmarrkma, dja yiray yimka nawu mayh.”

14 Wanjh Jacob wam mey nawu mayh bokenh ben-benemkukkang kore ngalbadjan nuye, dja ngaleng kin-jeng namanjmak nawu kornkumo nuye djarehdjareni.15 Wanjh Rebekah mey nawu namak duninjh kun-madj nuye Esau nawu nayawwernwarre ngalengngarre,mey namekbe kunmadj nawu ngaleng bihmadjkarrmikumekbe kururrk kore yongohyoy, dja ngaleng bidjong-bom nayawwalawalak ngalengngarre nawu Jacob. 16 Djamak bibiddukkang mayh kunkulah nawu goat dja kukomwarridj. 17 Wanjh bibidkenwong nayaw ngarre nawu Ja-cob namekbenamanjmak djamak buriddimanbungalengkinjeng.

18 Nungka ngimeng kore kornkumo dja yimeng,“Ngabba.” Nungka yimeng, “Ayh! Ngudda yingale,Korlonj?” 19 Wanjh Jacob bimarneyimeng kornkumo,yimeng, “Ngaye wanjh Esau nawu ngawernwarre ke.Ngakurduyimeng bu ngudda kanmarneyimeng. Yir-rolkka wanjh yiwohngun yikahwi mayh ngardduk nawungahdjangkani, ba kanmarneyime kunmak kunwok ke.”20 Isaac bidjawam beywurd, yimeng, “Njalekah bu werrk-werrk yidjalngalkeng Korlonj?” Jacob biwokmey, yimeng,“Yawey nawu God ke, nungka wanjh nganbidyikarrmeng,kamak rowk ngangalkeng.” 21 Wanjh Isaac bimarneyi-

Genesis 27:22 93 Genesis 27:29meng Jacob, yimeng, “Yimray darnkih ba bidbekkan Ko-rlonj, ba kunu ngaburrbun ngudda woybukkih beywurdngardduk nawu Esau, dja kunubewu nawid.” 22 Jacobwam darnkih kore kornkumo nuye Isaac, dja nungkabibidbekkang, wanjh marneyimerrinj, “Kamerlkyime yi-man Jacob kunmerlk nuye, dja kabidyime yiman Esaukunbid nuye.” 23 Nungka minj biwernhkukburrkbur-rkbekkayi dja nungka kunbid nuye bidmudwernni yi-man yerreh benedanginj nuye nawu Esau bidyihbidy-imi, wanjh kunu nungka kaluk bimarneyimeng kunmakkunwok. 24 Nungka bidjawam yimeng, “Yiddok nguddawoybukkih beywurd ngardduk nawu Esau?” Wanjh Jacobyimeng, “Yoh, wanjh ngaye.” 25Wanjh Isaac yimeng, “Ko-rlonj, yimka yikahwi nawu mayh ke nawu yidjangkani,yimka ngangun ba marneyime kunmak kunwok nawumarnehmarnekarrme.” Jacob bimmarnekang dja nungkanguneng, dja bimmarnebokang wine dja bonguneng.26 Wanjh kornkumo nuye nawu Isaac bimarneyimeng,“Yimdarnhray darnkih Korlonj, ba kanbunjhmang.”

27 Wanjh kunu nungka wam kore kornkumo dja bibun-jhmey. Bu Isaac bimadjnomeng nungka bimarneyimengkunmak kunwok, dja yimeng, “A, beywurd ngarddukkakukbanj yiman rerrih kabbal kabanj manbu Yaweymarnekurduyimeng kunmak. 28 Ngadjare God ngun-won kunberle kaddumbeh kabolkkihwon kabbal ke, djamanme manwern duninjh kadjokodjordmen ke, man-mim manwern ba yingun, dja mak manbowern winemanbu manbokerrnge yibongun. 29 Ngadjare birrimud-bubuyika bininj ngundimarnedurrkmirri, dja mak nawubirribebbehmirndewern ngundimarneboddan. Ngadjarengudda yibenmarnewohrnan nawu ngurrimud, dja nawungalbadjan ke kabenkebmakkahmengundimarneboddan.Nawu kabirridjare kunyid ngundimarnemarnbun, wanjh

Genesis 27:30 94 Genesis 27:36ngadjare kunyid kabenmarnebebme bedberre, dja nawukabirridjare kunmak ke, wanjh ngadjare kunmak kaben-marnebebme bedberre.”

30 Isaac yakwong kore bimarneyimi kunmak kunwok,dja nungka Jacob bibalhbawoni kornkumo, wanjh kund-jalmekbe rerrih benedanginj nuye nawu Esau kumbeb-meng kore mayh kumhdjangkanibeh. 31 Nungka warridjmayh kumkinjeng nawu namanjmak dja kumkang korekornkumo nuye, wanjh bimarneyimeng, “Ngabba, yir-rolkka dja yingun yikahwi nawu mayh ngardduk nawungahdjangkani, ba kunu kanmarneyime kunmak kun-wok kore nguddahbeh.” 32 Wanjh kornkumo nuye nawuIsaac bidjawam, yimeng, “Nangale ngudda?” Nungkabiwokmey, yimeng, “Ngaye wanjh ngawernwarre Esau.”33Wanjh Isaac deldehdeldelmi bulkkidj dja yimeng, “Nan-gale wanjh nawu djangkang mayh, dja kumkang korengaye? Ngaye nganguneng bu ngudda minj yimbang-mebebmeninj dja ngamarneyimeng kunmak kunwok,dja bonj wanjh nungka woybukkih kunmak kayimerrannuye.”

34 Bu Esau bibekkang kornkumo nuye kunwok, nungkakayhmeng wernkih duninjh kunmimnalk dorrengh, bunjilngwarreminj duninjh, dja bimarneyimeng kornkumo.“Ngaye warridj kanmarneyimen kunmak kunwok,Ngabba.” 35 Dja nungka yimeng, “Nawu ngunedanginjkumwam ngankoweng dja ngunyirrurrkmey kunmakkunwok nawu marneyimeninj ngudda.” 36 Wanjh Esauyimeng, “Nungka wanjh mandjad kangeyyo Jacobnawu kahkurren. Nungka bokenhkah ngankoweng.Kerrngehkenh nungka nganyirrurrkmey nawungarddukniwirrinj bu nawernwarrekenh, dja bolkkimenganyirrurrkmey bu kanmarneyimeninj kunmakkunwok.” Wanjh Esau bidjawam kornkumo, yimeng,

Genesis 27:37 95 Genesis 27:42“Minj nuk ngudda kanwohmarnekarrme bu ngayekunmak kunwok kanmarneyime?” 37 Isaac biwokmeyEsau, yimeng, “Yina, ngaye ngamarnbom nungkangunmarnewohrnan, dja nawu ngurrimud rowkngurrimarnedurrkmirri nungka, dja nungka ngawongmanmim dja manbokerrnge wine ba kunmak rowk kani.Dja mak baleh ngaye ngakurduyime ke, Korlonj?” 38 Esaubimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Yiddok nguddakundjalkudji kunmak kunwok yikarrme, Ngabba? Ngayewarridj kanmarneyimen kunmak kunwok, Ngabba.”Wanjh Esau nalkbom wernkih.

39 Wanjh kornkumo nuye nawu Isaac biwokmey yi-meng, “Yina, ngudda kaluk yini djarrehkah kore manmemanwern kadjokodjordmen, dja mak djarrehkah korekunberle kaddumbeh kabolkkihwon. 40 Bu ngudda yim-imbi wanjh mandjawak yikan yibenbunkenh, dja nguddayimarnedurrkmirri nawu ngunedanginj. Dja kaluk buyiwunjibmingalme, ngudda yiman rerrih yibakke nawunungka ngunbongkarrme.”

Rebekah Bimarneyimeng Jacob Kakelerlobme kore LabanNawu Badjan Nuye.

Genesis 27:41-4641 Wanjh Esau biwidnani Jacob bu nungka kornkumo

bimarneyimeng kunmak kunwok. Dja Esau nunganbaybaywi marneyimerrinj, “Ngokko darnkih Ngabbardkarrowen karrimarnenjilngwarre, kunu wanjh ngabunngakukkurrme nawu nganedanginj Jacob.”

42 Bu Rebekah wobekkang bu kuhni yimeng nawunayawwernwarre ngarre Esau, wanjh ngaleng bikayh-meng Jacob nawu nayawwalawalak ngalengngarre, djabimarneyimeng, yimeng, “Yina, nawu ngunedanginjEsau, nungka wanjh kakangemarnburren bu kayime

Genesis 27:43 96 Genesis 28:3kaluk ngunbun ngunkukkurrme. 43 Wanjh kunmek-bekenh kunu Djedje, kanwokmarrkma, yirrolkka, yikel-erlobmen kore ngaye nganedanginj Laban kore Haran.44Nungka ngunewohni bu kundedjdjumbungkenh, kalukbu ngunedanginj kayidyakmen. 45 Wanjh bu nungkanawu ngunedanginj kayidyakmen dja kabengmidjdankore baleh ngudda yimarnekurduyimeng, wanjh kunungaye kunwok marnemunkewe ba yimdurndeng kumek-bebeh. Dja njalekah yimankek bu kunbarnangarrakudjingudda benbenedjarrkbalanhmang?”

46 Wanjh Rebekah bimarneyimeng Isaac, yimeng,“Ngaye wanjh ngawarnyakminj bu ngamimbi bu beddadaluk birriwern ngalbu mawahmawah Heth nuye. Wanjhbu Jacob daluk kabimang kore birrimekbe daluk nawu yi-man bedda, daluk nawu birrikang kondah kubolkwarlah,wanjh yiman yerreh ngadjaldjare ngarrowen.”

28Isaac Bimunkeweng Jacob Kunmakkenh Kore Laban.Genesis 28:1-9

1 Kunu wanjh Isaac bikayhmeng Jacob dja bimarney-imeng kunmak kunwok, dja biwokrayekwong, yimeng,“Yuwn ngunemarren daluk ngalbu ngalkang kunbolkCanaan. 2 Yirrolkka, yiray kore kunred Paddan Aramkore kunrurrk nuye kornkumo ngarre ngalbadjan kenawu Bethuel. Dja kumekbe yimang daluk ngunemar-ren, kaluk ngalbeywurd nuye Laban nawu badjan ke.3Ngadjare El Shaddaingunmarnekurduyime kunmak, djamak ngunmarnbun bu yibenbornan birridjalwern, kaluknawu yibenkebmawahme bininj kabirrimirndewern kore28:3 Ngurrina kore Genesis 17:1

Genesis 28:4 97 Genesis 28:11kabirrimudbubuyika kabirrihni. 4 Ngadjare mak ngun-won ngudda dja nawu yibenkebmawahme, ngunwon kun-mak nawu nuyeni Abraham, ba kunu ngudda ngurri-bolkkarrme kunred kubolkwarlah kore bolkkime karri-hni, kore minj kadberrekih kunred, kaluk kunred nawuGod bibolkberrebbom Abraham.”

5 Wanjh Isaac bimunkeweng Jacob, dja nungka wamkore Paddan Aram, kore Laban beywurd nuye Bethuelnawu Aramean bininj, nawu nungka Laban benedanginjRebekah, ngalbu ngalbadjan berrewoneng Jacob dja Esau.

6 Kaluk Esau bekkang bu Isaac kunmak kunwok bimar-neyimeng Jacob dja bimunkeweng kore Paddan Aram, bakumekbe daluk kabimang kabenemarren, dja mak Esaubekkang bu Isaac kunmak kunwok bimarneyimeng Ja-cob, nungka biwokrayekwong dorrengh, yimeng, “Yuwnngunemarren ngalbu daluk kore nawu Canaan benkeb-mawahmeng.” 7 Dja mak nungka bekkang bu Jacobbenbenewokmarrkmey kornkumo dja ngalbadjan, dja bunungka wam kore Paddan Aram. 8Wanjh Esau bengdayh-meng bu daluk bokenh nuye ngalbu Canaanbehwanjh be-nenjilngwarrewong kornkumo nuye nawu Isaac. 9 Kunuwanjh nungka Esau wam kore Ishmael nawu beywurdnuye Abraham, dja benemarrinj Mahalath ngalbu ngal-beywurd nuye Ishmael, dja benedanginj nawu Nebaioth.Esau wanjh bimey Mahalath dja benrawong ngalbibinin-jkobeng nawu ngokko benbenekarrmi.

Nawu Yawey Bukirri Bimarnebebmeng Jacob Kore KunredBethel.

Genesis 28:10-2210 Jacob bolkbawong Beersheba, dja wam bolkyikani

Haran. 11 Nungka bebmeng kore kubolkkudji dja dungy-ibmeng, wanjh kunmekbekenh kunu nungka kumekbeyonginj. Nungka mey mankudji kunwardde manbu

Genesis 28:12 98 Genesis 28:18kumekbe yoy, dja kurrmeng kodjbahkodjbarndi, wanjhkumekbe kekurrmerrinj. 12 Wanjh nungka bukirri-bom yiman stairs rerrih manbu balhrey kurorrebeh,djahdjalleywi kaddum heaven. Dja kumekbe angelsnawu birrimarnedurrkmirri God wanjh birribalbidbunidja birrimkolungi manmekbe stairs. 13 Wanjh kalukYawey bimarnedanginj kungurrid nuye, dja nungka yi-meng, “Ngaye wanjh Yawey nawu God nuye Abrahamnawu Mawah ke, dja mak God nuye Isaac. Kondahkunred kore yihyo ngaye kaluk bolkwon ngudda djanawu yibenkebmawahme. 14 Dja bedda nawu yibenkeb-mawahme kaluk kabirrimirndeyimerran yiman kund-julng rerrih kore kurorre, kabirrikaberrkwernmen kabir-riyarlarrme, kabirribolkmang karrikad, koyek, dja kakbi,dja mak walem. Dja kore ngudda dja nawu yibenkeb-mawahme ngaye ngabenmarnekurduyime kunmak bed-berre nawu birribebbehmudbubuyika rowk kore kurorre.15Dja kanbekka,marneyime, ngaye ngarrdjarrkre djamaknahnan bu baleh yarrkka yire, dja mak kaluk durndiwengudda kondah kunred kubolkwarlah. Dja ngaye minjbawon, ngadjalkurduyime werrk nawu ngaye berrebbomngudda.”

16 Wanjh Jacob kodjkerrolkkang dja yimeng, “Woy-bukkih wanjh Yawey kani kondah dja ngaye minj ngay-ingkihburrbuyi.” 17 Wanjh nungka keleminj dja yimeng,“Kondah wanjh ngadjalbolkkengeme! Kondah kadjal-bolkyime God nuye kunrurrk, dja mak kondah kururrk-dangmaye ngarre kaddum heaven.”

18 Wanjh kunmekbekenh kunu Jacob dolkkangbu kukabelbuyika dja mey manmekbe kunwarddekore kodjdihkodjdi, dja warddedjabnameng djayakbom mankalkkid kore manmekbe kunwardde.

Genesis 28:19 99 Genesis 29:319 Nungka bolkngeykurrmeng kumekbe Bethel. *Djakerrngehkenhni kumekbe kunred bolkngeyyoy Luz.

20-21 Wanjh Jacob wokkurrmerrinj kunwok kunrayekduninjh, yimeng, “Bu ngudda God ngarrdjarrkre, djakannahnan kore yiman kunihbu ngahre, dja mak kanwonburiddi ngangun, kunmadj ngadjongburren, ba ngam-durndeng kore Ngabbard ngardduk nuye kunrurrk kun-modmikenh dorrengh, wanjh kunu ngudda nawu Yaweyngayime ngudda God ngardduk. 22 Dja maninjmanukunwardde manbu ngawarddedjabnameng, wanjh kay-imerran ngudda God kunrurrk ke. Dja yehyeng rowk bungudda kanwon, bu yarrkka yiman ten kanwon, wanjhngaye nakudji marnedurndiwe bu munguyh.”

29Jacob Bolkmey Kore Laban Nuye Kunred.Genesis 29:1-14

1 Wanjh Jacob dolkkang wanjh rengehrey dja bolkmeykubolkwarlah kore kabirrihni birrimudbubuyika bininjnawu birrikang koyek. 2 Wanjh kumekbe kore kabbalnungka nang kunngad, dja kumekbe darnkih birriyoybirrimirndedanjbik nawu sheep, dja manmekbe kunngadbininj mayh birrimadbuni bindibowoyi. Wanjh kunmek-bekenh kunu birrimekbe mayh birriyoy kumekbe. Kun-wardde manbu birringadbalhmeng mahni kungad wanjhmanwarddekimuk. 3 Dja berrebboyen bu kumirnde-bubuyika rowk nawu sheep bindimirndemornnamerrinj,wanjh bininj nawu birrinahnani sheep birriwarddedjir-rkkayi, dja sheep birribowoyi. Wanjh kunmekbe birri-warddedurndiweng kore ngaddangbalhmeng.* 28:19 Bethel kamenyime “God nuye kunrurrk”.

Genesis 29:4 100 Genesis 29:134 Wanjh Jacob bendjawam bininj nawu birrinahnani

sheep kumekbe, yimeng, “Ngudda nawu karridabbolk,ngudda ngurrikang baleh?” Bedda birriyimeng, “Ngadngarrikang kunbolk Haran.” 5Wanjh nungka yimeng bed-berre, “Yiddok ngurriburrbun Laban nawu Nahor Mawahnuyeni?” “Yoh”, birriyimeng, “wanjh ngarriburrbun.”6 Wanjh Jacob bendjawam, yimeng, “Kaluk nungka ka-mak?” Wanjh bedda birriyimeng, “Yoh nungka kamak,dja yina, Rachel ngalbu ngalbeywurd nuye ngalih wanjhkamhre, kamhmirndekan sheep.”

7 Jacob yimeng, “Ngurrina, kaddum kahdjaldungdi,minj ngurribangmemirndemornname nawusheep. Wanjh ngurrbenbowo dja ngurrimirndekakabirridalkngun.” 8 Bedda birriyimeng, “Minj kunukkangarribangmeyime, dja med ngarrimadbun mayhkumirndebubuyika rowk kabindimirndemornname,wanjh kunu ngarriwarddedjirrkkan manbukahngaddangbalhmiyindi. Kumekbe wanjh sheepngarrbenbowon kukku.”

9 Wanjh bu nungka djahdjalwokdi, Rachel bebmengsheep dorrengh nawu kornkumo ngarre nuye, djangalengbu bennahnani. 10Wanjh bu Jacob binang Rachelngalbu ngalbeywurd nuye Laban nawu badjan nuye, djamak nang mayh nuye nawu sheep, Jacob wam wardded-jirrkkang manmekbe kunwardde, dja benbowong mayhnawu nuye nawu Laban. 11 Wanjh Jacob bibunjhmeyRachel dja nalkbom wernkih. 12 Wanjh Jacob bimarney-imeng Rachel bu nungka nayaw nuye kornkumo ngarre,dja bu nungka wanjh nayaw ngarre Rebekah. Wanjh kunungaleng rlobmeng bimarneyimeng kornkumo.

13 Wanjh kunmekbe rerrih bu Laban biwobekkangJacob nawu nayaw nuye, nungka dokorrokmengbirrabkeng. Nungka biwanjbimey, bibunjhmey dja

Genesis 29:14 101 Genesis 29:23bimkang kore kururrk nuye, wanjh kumekbe Jacobyolyolmerrinj dja bimarneyimeng rowk. 14 WanjhLaban yimeng nuye, “Woybukkih ngudda wanjh yawmeyduninjh.” Wanjh Jacob benehni bu dird nakudji.

Jacob Bimarnedurrkmirranginj Laban Nawu Biwong LeahDja Rachelwali.

Genesis 29:15-3015 Kaluk Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Bu

ngudda ngarrmud minj nuk kunmekbekenh kanmarne-durrkmirri bu minj marnekarremulewan. Kanmarneyi-men baleh yiyime karremulewan?”

16 Wanjh Laban benbenekarrmi ngalbebeywurd bo-kenh. Ngalwernwarre wanjh ngeyyoy Leah, dja ngal-walawalak ngaleng wanjh ngeyyoy Rachel. 17 Leahngalmimwarreni dja Rachel ngalkukmakni dja ngal-makkaykenhni duninjh. 18 Jacob bimarnedjareni Rachel,wanjh yimeng, “Ngaye marnedurrkmirri seven mand-jewk bu ngudda kanwon ngalbeywurd ke ngalwalawalakngalbu Rachel.” 19Laban yimeng, “Kunwernhmak buwonngudda, minj ngadjare ngawon nabuyika bininj, wanjhkondah yinin kore ngaye.”

20 Wanjh kunu Jacob bimarnedurrkmirranginj bumandjewk seven ba Rachel bimayi. Dja nungka bubimarnedjareni Rachel bulkkidj, wanjh kunmekbekenhkunu nungka bekkarrinj bu yimanminj kunwern kunbar-nangarra bu bimarnedurrkmirranginj.

21 Kaluk Jacob bimarneyimeng Laban, yimeng, “Kanwodaluk ngalbu ngardduk. Ngayakwong bu mandjewkseven marnedurrkmirranginj, dja ngadjare nganeyo.”22 Wanjh Laban benmirndemornnameng birriwern rowknawu kumekbe kured birrini, dja mulil marnbom ben-wong. 23 Dja bu ngokdanj nungka bikang ngalbeywurd

Genesis 29:24 102 Genesis 29:32

nuye ngalbu Leah dja biwong Jacob, wanjh Jacob beney-onginj. 24Dja ngalkudji ngalbu bimarnedurrkmirri Labanngalbu ngeyyoy Zilpah, ngaleng wanjh Laban biwongngalbeywurd Leah kabimarnedurrkmirri.

25 Wanjh yimankek bu barrhbom, kaluk Jacob bikuk-nang Leahni! Wanjh Jacob bimarneyimeng Laban, “Njalekuhni bu ngudda kanmarnekurduyimeng? Ngaye wanjhmarnedurrkmirranginj bu Rachel ngamayi. Njalekahngudda kankoweng?” 26 Laban biwokmey, yimeng, “Minjkondah ngarriyime kakarremak bu ngalwalawalak werrkbininj kabimang, dja ngalwernwarre werrk kabimangbininj. 27Bonj wanjh, ngunedjalyuwn bu kunbarnangarraseven bu bimulilmang, wanjh kunu ngundiwon ngal-buyika warridj, bu kanyawoyhmarnedurrkmirri mand-jewk seven.”

28 Wanjh Jacob kodjdukmeng, nungka benehyoy Leahbu kunbarnangarra seven, wanjh Laban biwong ngal-beywurd nuye ngalbu Rachel ngalbininjkobeng nuye.29 Ngalkudji ngalbu bimarnedurrkmirri Laban ngalbungeyyoy Bilhah, wanjh Laban biwong ngalbeywurd nuyeRachel kabimarnedurrkmirri. 30 Wanjh Jacob benehyoyRachel warridj, dja nungka biwernhmarnedjareni Rachel,dja Leah walakkih. Dja nungka biyawoyhmarnedurrkmir-ranginj Laban kunbuyika bu seven mandjewk.

Ngalbu Leah Benyawkani.Genesis 29:31—30:24

31 Bu Yawey binang Jacob minj bimarnedjareniwirrinjLeah, wanjh nungka bimarnbom kamak kayawkan, djaRachel ngaleng ngalwalirrngwarreni. 32 Leah yawkanidja yawmey narangem. Dja ngaleng yimeng, “Yaweynungka burrbom ngardduk bu kunnjilngwarre, dja woy-bukkih nuk wanjh nabininjkobeng ngardduk bolkkime

Genesis 29:33 103 Genesis 30:3nganmarnedjare bu kunmekbekenh.” Kunmekbekenhkunu bingeykurrmeng namekbe wurdyaw Reuben.*

33 Kaluk yawoyhyawkani dja bu narangembimarneyawdanginj, wanjh yimeng, “Bu Yawey bekkangbu minj Jacob nganmarnedjare, kunmekbekenh kununamekbe warridj nganyawwong.” Kunu wanjh ngalengbingeykurrmeng Simeon.†

34 Wanjh yawoyhyawkani, dja bu narangem bimar-neyawdanginj, wanjh ngaleng yimeng, “Kaluk burrkwanjh nabininjkobeng ngardduk nuk nganbelbme, djangaye ngamarneyawmey danjbik bebeywurd.” Kunuwanjh ngaleng bingeykurrmeng Levi. ‡

35 Wanjh yawoyhyawkani dja bu bimarneyawdan-ginj narangem, ngaleng yimeng, “Kuninjkunu wanjhngaburlume Yawey.” Kunu wanjh bingeykurrmeng Ju-dah.§ Wanjh Leah ngurdmeng, minj yawoyhyawmayi.

30Bu Rachel Minj Bimarneyawmayi Jacob.Genesis 30:1-8

1 Bu Rachel narrinj bu ngaleng minj Jacob bimar-neyawmayi wurdyaw, wanjh ngaleng kirnni bikirnweyingalbu benedanginj. Wanjh kunu bimarneyimeng Jacob,“Kanyawwo wurdwurd, dja bu burrkyak, wanjh ngar-rowen.” 2 Wanjh Jacob birruy, yimeng, “Yiddok ngayeyimankek yiyime God, nawu nungan ngunmarnbomminjyiyawmang?” 3 Wanjh ngaleng yimeng, “Ngahli wanjhBilhah ngalbu nganmarnedurrkmirri. Nguneyuwn ba* 29:32 Mahni kunngey Reuben kunubewu kamenyime “Nungka kannangbu nganjilngwarre.” † 29:33 Mahni kunngey kunubewu kamenyime,“Nungka kanbekkang.” ‡ 29:34 Mahni kunngey kunubewu kameny-ime, “Belbmeng”. § 29:35 Mahni kunngey kunubewu kamenyime“Ngaburlume.”

Genesis 30:4 104 Genesis 30:13

ngaleng nganmarneyawmang, nawu kayawmang, wanjhnamekbe ngaye ngardduk wurdyaw.”

4 Wanjh kunmekbekenh kunu ngaleng biwong Bil-hah ngalbu bimarnedurrkmirri, biwong Jacob bu ngal-bininjkobeng yimerranj. Wanjh Jacob beneyonginj.5 Dja ngaleng yawkani bimarneyawmey Jacob beywurd.6 Wanjh Rachel yimeng, “God wanjh yiman ngandjad-meng, yimeng ngamak, nungka nganbekkang bu ngakeb-djarrkmi dja nganyawwong narangem.” Kunmekbekenhkunu ngaleng bingeykurrmeng Dan.*

7 Bilhah ngalbu Rachel bimarnedurrkmirri wanjh ya-woyhyawkani, dja bimarneyawmey Jacob nabuyika bey-wurd. 8 Wanjh Rachel yimeng, “Ngaye yiman nganeyi-marreni bulkkidj ngalbu nganedanginj, dja ngaye ngaw-inhmeng.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Naph-tali.†

Bu Jacob Benbornang Birribuyika Wurdwurd.Genesis 30:9-24

9 Bu Leah narrinj bu ngaleng ngurdmeng, minj kaya-woyhyawmang, wanjh ngaleng bikang Zilpah ngalbu bi-marnedurrkmirri, dja biwong Jacob kabeneyo. 10 WanjhZilpah ngalbu Leah bimarnedurrkmirri, ngaleng wanjhbimarneyawmey Jacob beywurd. 11 Wanjh Leah yi-meng, “Kunukka wanjh kunmak.” Wanjh kunu ngalengbingeykurrmeng Gad.‡ 12 Zilpah ngalbu bimarnedurrk-mirri Leah wanjh bimarneyawmey Jacob nabuyika bey-wurd. 13Wanjh Leah yimeng, “A! Ngadjalnjilngmak, mor-* 30:6 Mahni kunngey kamenyime “Yimeng ngaye ngamak”. † 30:8Mahni kunngey kamenyime “Nganeburren”. ‡ 30:11 Mahni kunngeykunubewu kamenyime “Kunmak kunwern”.

Genesis 30:14 105 Genesis 30:20lehmorlenj kaluk kabirriyime bu ngaye nganjilngmak.”Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Asher.§

14 Kaluk bolkyimi bu manmim wheat birrimimmoyh-mangi, Reuben wam kore kabbal dja ngalkengmankolhdemanme manbu ngeyyoy mandrake*, dja kumkang korengalbadjan Leah. Wanjh Rachel bimarneyimeng Leah,“Kab kanwo yikah manbu mandrake manbu nayaw kengalkeng.” 15 Dja Leah bimarneyimeng, “Yiddok minjyiyime bonj bu kanyimey nabininjkobeng ngardduk?Yidjare yikan mandrake warridj manbu nayaw ngard-duk ngalkeng?” Wanjh Rachel yimeng, “Kaluk kamaknguneyuwn Jacob kuninjkunu kumunun bu ngudda kan-won mandrake manbu nayaw ke ngalkeng.”

16 Wanjh kunu bu Jacob kumbebmeng kabbalbeh buwolewoleh, Leah wam birrabkeng, yimeng, “Nguddabolkkime ngarryo, dja ngaye karremulewam ngaweykangmandrake manbu nayaw ngardduk ngalkeng.” Wanjhkunu beneyonginj bu kunmekbe kumunun.

17 Wanjh God bibekkang Leah, dja yawkani, bimar-neyawmey Jacob beywurd nabuyika nawu marnbomkunbidkudji ngalengngarre. 18 Wanjh Leah yimeng,“God ngankarremulewam bu ngalbu nganmarnedurrk-mirri ngawong nabininjkobeng ngardduk.” Wanjh kunungaleng bingeykurrmeng Issachar.†

19 Leah yawoyhyawkani, dja bimarneyawmey Jacobbeywurd nabuyika nawu marnbom kunbidkudji djanakudji ngalengngarre. 20 Wanjh Leah yimeng, “Godnganwong burudjang namakmak. Bolkkimewanjh nabin-injkobeng ngardduk yiman ngankukenhme, kunmekbe§ 30:13 Mahni kunngey kamenyime, “Nganjilngmak”. * 30:14Mahni mankolhde wanjh daluk birriyimi bu kabenmarnbun bininj kabindi-marnedjare. † 30:18 Mahni kunngey kunubewu kamenyime“Ngankarremulewam”.

Genesis 30:21 106 Genesis 30:30kakurduyime bu ngaye ngamarneyawmey kunbidkudjidja nakudji bebeywurd.” Wanjh kunu ngaleng bingeykur-rmeng Zebulun.‡ 21 Kaluk rerrikah ngaleng yawmeyngaldaluk, dja bingeykurrmeng Dinah.

22 Wanjh yerre God biburrbom Rachel bibekkang djabimarnbom ba kamak kayawkan. 23 Wanjh ngalengyawkani, yawmey narangem dja yimeng, “God ngan-marneyakwong bu bininj ngandiwarreweyi.” 24 Ngalengbingeykurrmeng Joseph, wokkihyimi, “Ngadjare Yaweynganmarnerawon nabuyika narangem.” §

Jacob Nuye Mayh Birrimirndewernmerrinj.Genesis 30:25-43

25 Wanjh bu Rachel biyawmey Joseph, kaluk yerrekahJacob bimarneyimeng Laban, yimeng, “Kanmunkewemenba ngarrurndeng kunred ngardduk. 26 Kanwo ngalbib-ininjkobeng ngardduk, dja mak wurdwurd nawu ngayemarnehmarnedurrkmirri beddakenh, dja kanmunkewe-men ngare. Ngudda yiburrbun bu kunkimuk ngayemarnehmarnedurrkmirri.”

27 Dja Laban bimarneyimeng, yimeng, “Bu ngudda nukyiyime ngamak, yuwn yire, ngarrnin. Ngaye ngabolb-meng bu mankurdang nganmarneyimeng bu Yaweynganmarnekurduyimeng kunmak bu nguddakenh. 28 Djabu ngudda njale yidjare marnekarremulewan, wanjhyingeybu, won.”

29 Jacob yimeng, “Ngudda yiburrbun bu ngaye kamakmarnehmarnedurrkmirri, dja bu mayh ke kamak rowkngabennahnani. 30 Bu ngaye minj ngambangmeraw-inj, wanjh minj ngudda yikarrmeninj nawern, dja bungaye dorrengh wanjh ngunmarnewernminj duninjh,‡ 30:20 Mahni kunngey kunubewu kamenyime “Ngankukenhme”.§ 30:24 Mahni kunngey kayime “Ngadjare kanyawoyhwon”.

Genesis 30:31 107 Genesis 30:37dja Yawey ngunmarnekurduyimeng kunmak kore balehyarrkka ngaye ngahrey. Dja kaluk baleh kayime bu ngayengabenmarnemang bedberre nawu ngaye ngardduk?”31 Wanjh Laban bidjawam, “Kaluk njale won?” Jacobbiwokmey yimeng, “Yuwn njale kanwon, dja ngaye mayhke ngabenyawoyhwon manme, dja ngabendjalnahnan bukuhni kaluk kanmarnekurduyime. 32 Kanmunkewemenngare bolkkime kore mayh ke kabirrihmirnderri, djangabenbebke rowk nawu mayh nawu birrimudbubuyikadja birrikukdjirlhdjirlmikenh, dja ngabenbebke rowksheep yawnawubirrikukbulerri, dja goat nawubirrikukd-jirlhdjirlmikenh dja birrimudbubuyika. Bedda wanjh bungabenmang wanjh yikarremulewan ngardduk. 33 Djakaluk yinan bu ngawoybuk, bu ngudda yirohrokme nawukankarremulewan. Bu yinan ngaye yimankek ngakar-rme goat nawu minj mudbubuyika dja minj kukdjirl-hdjirlmikenh, dja sheep yaw nawu minj kukburlerri,wanjh namekbe yiyime ngadjirdmey.” 34 Wanjh Labanyimeng, “Mah, kunmekbe ngarrkurduyimen kore nguddayimeng.”

35 Madjamku kunmekbe yimeng Laban, dja kund-jalmekbe kunbarnangarra Laban benbebkeng rowk goatnarahrangem nawu birrikuklayirrhlayirrmikenh dja bir-rikukdjirlhdjirlmikenh, dja ngaldahdaluk nawu birrimud-bubuyikani dja birrikukdjirlhdjirlmikenh, birriwern rowknawu birriwohmudbeleni. Dja mak benbebkeng rowkbirrikukbulerri sheep yaw, dja benwong bebeywurd nuyekabindinahnan. 36Dja bindikang djarreh duninjh bu kun-barnangarra danjbik, dja Jacob nungka djahdjalni kuredbennahnani birrimirndebuyika nawu Laban nuye mayh.

37 Yiman djamku kuhni Laban kurduyimeng, dja Jacobnungka wanjh dulkberldjobkeng manbu karrulkngeyyopoplar, almond, dja plane kundulk, wanjh dulkmornih-

Genesis 30:38 108 Genesis 30:43morninjkurrmeng. 38 Wanjh manmekbe kundulk rowkmanbu dulkmornihmorninjkurrmi wanjh nungka dulkd-jabdjabnameng kumirrk bedberre mayh, kore kukku bor-rahkendi bedberre mayh kore birrimrey birribonguni.Dja mayh bu birrimrey birribonguni wanjh kumekbewarridj birrimarreni. 39 Wanjh kumekbe birrihdjalmar-reni kore kurrulkmihmimirrk kore dulkdjahdulkdjabd-jabdi. Dja kaluk yayaw bedberre nawu bindiyawmangiwanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh, birrimudbubuyikani,dja birrikukdjirlhdjirlmikenh. 40 Jacob benlarlmey nawuyaw benkurrmeng bebbehbeh, dja mayh nawu mirn-dehmirnderri nungka benkebborledkeng birribalhbolk-nani kore Laban nuye mayh birrihmirnderri, nawu bir-rikuklayirrhlayirrmikenh dja birrikukbulerri. Dja wanjhnungka benkurrmengmayh nuye bebbehbeh, minj bindi-rawoyi nawu Laban nuye.

41 Dja yarrkka bu birriwernhngudjmak nawu ngaldah-dalukmayh bindihmangi, wanjh Jacob dulkdjabnami korekukku borrahkendi birribonguni, kukok bedberre kun-dulk, ba kunu birrimarreni kore darnkih dulkdjabdjabdi.42Dja bu nungka bennani birringudjwarreni myah, wanjhminj dulkdjabnameninj. Wanjh kunu nawu birringud-jwarre mayh kaluk Laban nuye, dja nawu birringudjmakwanjh Jacob nuye. 43Wanjh bu kunmekbe kurduhkurduy-imi Jacob wernhkukenminj duninjh, dja mayh mirndew-ernminj nuye nawu sheep dja goat, dja mak benkarrmibirriwern daluk dja bininj nawu birrimarnedurrkmirri,dja mak camel dja donkey.

31Jacob Bibawong Laban Wokyak.Genesis 31:1-21

Genesis 31:1 109 Genesis 31:111 Kaluk Jacob wobekkang bu Laban nuye bebeywurd

birriyimi, “Jacob kang rowk nawu Ngabbard nuyeni, djakore nawu Ngabbard nuyeni nungka kukenminj.” 2 Djamak Jacob nang bu Laban bimarnekebbumi, dja ker-rngehkenhni kamakni. 3 Wanjh Yawey bimarneyimengJacob, yimeng, “Yirrurnde kore kubolkwarlah bedberrenawumawahmawah ke kore ngudda ngurrimud kabirrini,dja ngaye wanjh ngarrdjarrkre.”

4 Wanjh Jacob benbenekayhmeng Rachel dja Leahkabenemre kore kabbal kore mayh nuye mirnderri. 5 Djanungka benbenemarneyimeng, “Ngaye nganan bu ko-rnkumo ngorrewoneng nganhmarnekebbume dja ker-rngehkenhni kamakni. Kunu bonj, dja God nawu Ko-rnkumo ngardduk wanjh nganehdjarrkrey nganbidyikar-rmeng. 6Ngudda nguneburrbun bu ngaye ngamarnedur-rkmirranginj kornkumo ngorrewoneng kunngudj dor-rengh ngardduk. 7 Dja kunu yiman djamku, dja nungkangankoweyi, dja kunwernhkah borledkeyi nawu yi-mankek nganmarnekarremulewayi, dja God birrenghkeyiba minj kunwarre nganmarnekurduyimeninj. 8 Bunungka yimeng, ‘Kaluk mayh nawu birrimudbubuyikawanjh ke bu karremulewan.’ Wanjhmayh rowk bindiyaw-mangi birrimudbubuyikani. Dja bu yimeng, ‘Kalukmayhnawubirrikuklayirrhlayirrmikenhwanjh ke bu kar-remulewan.’ Wanjh mayh rowk bindiyawmangi birrikuk-layirrhlayirrmiken. 9Kunu God biyimeymayh rowk nawunuyeni kornkumo ngorrewoneng, dja nganwong ngaye.

10 Kaluk bolkyimi bu mayh bedberreni birrimarreni,ngaye ngabukirribom, ngawohnang nganang mayh nawugoat narahrangem nawu bindihmangi ngaldahdalukwanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh, birrimudbubuyikanidja birrikukdjirlhdjirlmikenh. 11 Dja ngabekkangangel nuye God nganmarneyimeng bukirri, yimeng,

Genesis 31:12 110 Genesis 31:19‘Jacob!’ Dja ngayimeng, ‘Ngaye konhda, bekkabekkan.’12 Dja nungka yimeng, ‘Yiwohrna, dja yinan goatrowk nawu narahrangem nawu kabindimangngaldahdaluk wanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh,birrimudbubuyika, dja birrikukdjirlhdjirlmikenh. Kuhningakurduyime bu ngaye nganang rowk nawu Labanngunhmarnekurduyimi. 13 Ngaye wanjh God, djamarnebebmeng kore kunred Bethel, kore nguddamankalkkid oil yikalkkidyakbom kore kunwarddemanbu yiwarddedjabnameng, dja kore nguddakanmarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh.Mah. Wanjh yirrolkka yibolkbawo kondah kubolkwarlah,dja werrkwerrk yirrurndeng kore kubolkwarlah koreyirranginj.’ ”

14 Bu Jacob kuhni benbenemarneyimeng wanjh Racheldja Leah benewokmey beneyimeng, “Minj njale Ngab-bard nganbeneyibawon. 15 Nungka wanjh nganben-emarnekurduyime yiman bu ngad nganewokbuyika!Nungka nganbenekukweykang dja warridj kahkukyak-won nawu mey bu nganbeneweykang. 16 Yehyeng rowknawu God biyimey Ngabbard, wanjh woybukkih yimer-ranj ngad ngadberre, dja mak wurdwurd dorrengh nawungadberre. Wanjh kunu bu balehGodngunmarneyimeng,wanjh kunmekbe yikurduyimen.”

17 Wanjh kunu Jacob dolkkang benkurrmeng wurd-wurd nuye dja mak ngalbibininjkobeng kore camel bir-rimorneni. 18 Dja nungka benmirndemunkeweng mayhnuye kabirrimarnedokme. Yehyeng rowk dorrengh nawuwernmerreni nuye kore Paddan Aram wanjh kang, djabirriwambirribolkyikani kore kornkumonuye nawu Isaackore kubolkwarlah Canaan.

19 Bu Laban wam benhmuddjobkeyi nawu sheep,wanjh Rachel djalmey wokyak nawu god nawern nuye

Genesis 31:20 111 Genesis 31:29kornkumo nawu yiwarrudj benmarnedi kore kururrknuye. 20 Dja warridj Jacob bikoweng Laban nawu Arame-abeh bu nungka minj bimarneyimeninj kakelerlobme.21Nungka kelerlobmeng kang rowk yehyeng nawu nuye,wanjh dolkkang wam djowkkeng mankabo Euphratesdja djahdjalley balbolkyikani kore kurruluhdulum ngarrekabolkngeyyo Gilead.

Laban Bingudjkadjuy Jacob.Genesis 31:22-42

22 Kaluk bu kunbarnangarra danjbik wanjh bininjbirrimarneyimeng Laban bu Jacob kelerlobmeng.23 Wanjh nungka Laban benkang nawu birrimuddja bindingudjkadjuy bu kunbarnangarra seven, djabindimarnebebmeng kore kurruluhdulum ngarre Gilead.24 Wanjh kumekbe kukak God bimarnebebmeng Labannawu Aramean bininj, bimarnebebmeng bukirri djabimarneyimeng, “Marndi yinahnarrimen, dja yuwn njaleyimarneyime Jacob nawu kunmak dja kunwarre.”

25 Jacob wanjh dabburlin nuye nameng kore kunward-dekimuk ngarre kunbolk Gilead bu Laban bimarnebeb-meng, dja Laban dja nawu birrimud birriyonginj kumekbewarridj. 26 Wanjh Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng,“Ngudda njale yikurduyimeng? Ngudda kankoweng djayibenbenekang ngalbebeywurd ngardduk yiman rerrihnawu bininj kabindidukkan daluk kabindikan bu kabir-riburren war. 27 Njalekah ngudda manmolk yikelerlob-meng dja kankoweng? Njalekah minj kanmarneyimeninjba kunu ngaye munkewemeninj bu karriwarnmakmeninjkarriwayiniwirrinj bu birridoyi tambourine dja birribuyilyre. 28 Njalekah ngudda minj yibenbawoyi ngabenbun-jhmayi ngabenwoknayi nawu ngabenkebmanjmeng djangalbebeywurd ngardduk? Ngudda kunu yikurduyimengyiman yerreh yikodjkuluyak. 29 Ngaye wanjh ngakarrme

Genesis 31:30 112 Genesis 31:35kundulkarre bumarneyime kunwarre, dja bonj, Godnawukornkumo ke nuye wokdanj ngardduk kukak, yimeng,‘Marndi yuwn njale yimarneyime Jacob nawu kunmak djakunwarre.’ 30 Bonj, ngaye ngaburrbun bu ngudda wanjhyibolkbawong bu ngudda yidjareni bulkkidj yirrurndengkore kornkumo ke kani. Bonj kunu, dja njalekah yidjird-mey nayahwurd gods nawu ngardduk?”

31 Jacob biwokmey Laban, yimeng, “Ngaye ngamwammanmolk bu ngakeleni, dja ngaye ngayimeng bu nguddakanyirrurrkmayi ngalbebeywurd ke. 32Dja bolkkimemar-neyime, bu yingalke nangale kakarrme gods ke, wanjhbonj namekbe kadjaldowen. Bu nawu ngad karrimud dor-rengh kabirrinan wanjh kanbukka yehyeng nawu ngayengakarrme bu ngudda ke, dja yidjalka.” Kaluk Jacobnungka wakwani bu Rachel djirdmey namekbe nawugods.

33 Wanjh Laban ngimeng kore Jacob nuye dabburlin,dja Leah ngalengngarre, dja dabburlin berrewoneng ben-emekbe daluk bokenh nawu bindimarnedurrkmirri, djaminj kumekbe ngalkemeninj nawu god nuye. Wanjhnungka kumbebmeng kore Leah ngarre dabburlin djangimeng kore Rachel ngalengngarre. 34 Rachel wanjhkorroko mey nawu gods nuye dja dahkendoy kore camelnuyeni baladji kubodmekenh, dja ngaleng wanjh nger-rehmeng. Bu kumekbe ni Laban wernhmadjyawanikore dabburlin rowk, dja minj ngalkemeninj. 35 DjaRachel bimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Nguddanawu yiwohrnan ngardduk, yuwn kandung bu minjmarnedolkkan dja ngaye kunbodme ngarrowen.” WanjhLaban benmadjyawam, dja minj ngalkemeninj namekbenawu gods nuyeni nawu benmarnedi yiwarrudj kururrknuye.

Genesis 31:36 113 Genesis 31:42

36 Wanjh Jacob ngukwarreminj dja birruy Laban. Ja-cob yimeng, “Baleh yiddok ngayimeng? Njale yiddokkunwarre ngakurduyimeng ke bu rerre ngudda kan-munkekadjuy bu kanbuyi? 37 Ngudda wanjh kanmad-jyawam rowk nawu ngahkarrme, njale yiddok yingalkengnawu ke yehyeng? Wanjh yikurrmen kondah kore ngayengarrimud kabirrinan, dja mak ngudda ngurrimud, bakunu bedda kandidjadme ngarrku, kabirriyime nangalekunwarre yimihyimi, kunubewu ngudda dja ngaye nuk.

38 Ngaye mandjewk twenty ngarrdjarrkni, dja sheepke ngaldahdaluk dja mak goat minj bindimarneyaw-dowimeninj. Dja ngaye minj nganguyi nawu sheepnarahrangem kore ngudda ke mayh mirndehmirnderri.39 Dja bu mayh nabang buni bikukdjalkdjalkmangi nawungudda ke, wanjh namekbe nawumayh keminj ngamkayikore ngudda bukkayi, dja ngayeman ngakarremule-wani. Dja ngudda kandjalyidjawani ngakarremulewanibu mayh bindidjirdmangi bu barnangarrakenh dja makbu kukakkenh. 40 Kunih wanjh kunu ngakurduyimi, bubarnangarra wanjh ngarungi kundungbang dja bu kukakngabonjdjekdoweni, dja mak minj ngawernhkeyuwirrinj.41 Ngaye mandjewk twenty ngani kore ngudda ke kun-rurrk. Ngaye mandjewk fourteen marnedurrkmirranginjbu ngalbebeywurd ke bokenh kanwongkenh, dja makmandjewk sixmarnedurrkmirranginj bumayhkenhnawukekih kanwongkenh. Dja ngudda kunwernhkah yibuyika-woni nawu kankarremulewani. 42Bu God nawu Ngabbardnuye, nawu God nuyeni Abraham, dja nawu Isaac kabi-marnekele, bu nungka minj nganbidyikarrmeninj, wanjhwoybukkih ngudda kankukmunkewemeninj ngalarrkni-wirrinj. God nang ngardduk kunmurrngrayek, dja bungawernhdurrkmirranginj, dja wanjh kukakni nungkangunduy.”

Genesis 31:43 114 Genesis 31:50

Jacob Dja Laban Benewokmarnburrinj.Genesis 31:43-55

43 Wanjh Laban biwokmey Jacob, yimeng, “Beddawanjh ngalbebeywurd ngardduk, dja wurdwurdwanjh ngabenkebmanjmeng, dja mayh wanjhngardduk, yehyeng rowk nawu yihnan nakka wanjhngardduk. Kunu bonj, dja njale yimankek bolkkimengabenmarnekurduyime ngalbebeywurd ngardduk djawurdwurd berrewoneng nawu bedda bindiyawmey?44 Kuhni yina ngarryimen, wanjh ngarrwokmarnburrenngudda dja ngaye, ba kanmulewan ngarrku.”

45 Wanjh Jacob mey kunwardde dja warddedjabna-meng. 46 Dja benmarneyimeng nawu birrimud nuye,“Ngurriwarddemoyhma.” Wanjh bedda birrimey kun-wardde dja birridulminjameng kukudji, dja kumekbedarnkih birringuneng manme. 47 Laban dja Jacobbenebebbehwarddengeykurrmeng. Laban nuye kunwokwanjh “Jegar Sahadutha”. Dja bu Jacob nuye kunwokwanjh “Galeed”.* 48 Laban yimeng, “Maninjmanu manbubirridulminjameng kunwarddewanjh bolkkime kanmule-wan ngudda dja ngaye.” Kunmekbekenh kunu ward-dengeykurrmeng Galeed.

49 Dja mak warddengeykurrmeng Mizpah.†Kunmekbe warddengeykurrmeng bu yimeng, “NgadjareYawey kanbebbehnahnan bu ngudda dja ngaye korengarrhbebbehni. 50 Bu kunubewu ngudda kunwarreyibenbenemarnekurduyime ngalbebeywurd ngardduk,dja kunbuyika bu ngudda yibenmang dalukbubuyikayibenrawon ngalbebeywurd ngardduk, madjamku minj* 31:47 Mahni kunngey bokenh kamenyime “Birridulminjameng nawuKanmulewan”. † 31:49 Mahni kunngey kamenyime, “Manrurrkkuyengkabolknahnankenh”.

Genesis 31:51 115 Genesis 32:2nangale karrini kannan ngarrku, yiburrbu God kannanbu ngudda dja ngaye.”

51 Mak Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Yina,maninjmanu manbu kunwardde birridulminjameng djamakmanbu kawarddedjabdi bu ngaye ngawarddenamengkubulkayh ngarrku. 52 Maninjmanu manbu kunwarddebirridulminjameng wanjh kanmulewan, dja maninjmanumanbu kawarddedjabdi wanjh kanmulewan bu maninj-manu kunwardde manbu birridulminjameng ngaye minjngawarddeyurrhke ngamre kore ngudda, dja nguddaminj yimwarddeyurrhkemaninjmanu kunwarddemanbubirridulminjameng dja manbu kawarddedjabdi, minjyimre kore ngaye bu kunwarrekenh ngarrmarneyimer-ren. 53 Nawu God nuyeni Abraham dja nuyeni Na-hor, nawu God nuyeni kornkumo berrewonengni, kand-jadme ngarrku.” Wanjh kunu Jacob wokkurrmerrinjkunwok kunrayek duninjh, kunngey dorrengh God nawukornkumo nuye nawu Isaac bimarnekeleni. 54 Dja Ja-cob kinjeng mayh God nuye bu yiwarrudj di kumekbekore kuwarddekimuk, dja benkayhmeng nawu birrimudkabirringun, wanjh birringuneng dja kumekbe birrini bukukakkuyeng kore kuwarddekimuk.

55 Wanjh bu kukabel Laban dolkkang benbunjhmeynawu benkebmanjmeng dja ngalbebeywurd nuye, djabenmarneyimeng kunmak kunwok, wanjh kunu nungkabenbawong dja dokmeng kured.

32Jacob Yingkihmarnburrinj Bu Esau Kabirrabke.Genesis 32:1-21

1 Wanjh Jacob djahdjalley, dja angel nuye God birrid-abkeng. 2 Bu Jacob bennang nungka yimeng, “Nanih

Genesis 32:3 116 Genesis 32:8wanjh God nuye bininj nawu kabirriburrenkenh.” Kun-mekbekenh kunu nungka bolkngeykurrmeng kunmekbekunred Mahanaim.*

3 Jacob benyingkihmunkeweng bininj nuyekunwok kabirriyingkihyirrokme kabirrimarnekannuye Esau nawu benedanginj nuye kore kunredSeir, kumekbe kubolkwarlah bolkngeyyoy warridjEdom. 4 Jacob benwokrayekwong birrimekbebininj nawu benmunkeweng, yimeng, “Kuhniwanjh ngurrimarneyimen Esau nawu yimannganmarnewohrnan, ngurriyimen, ‘Kuhni wanjhngunmarneyime Jacob nawu yiman namarladj,kayime ke, “Ngaye ngadjalni kore Laban, kumekbengahdjalni munguyh, bolkkime ngambolkbawong. 5 Djangabenkarrme bulikki, donkey, sheep, dja goat, dja bininjdaluk nawu ngandimarnedurrkmirri, dja wanjh ngayengamunkewe kuhni kunwok ngudda marneyime nawukanmarnewohrnan, ba kunu ngudda kunubewu yiyimengamak.” ’ Kuhni bu ngurrimarneyime nawu Esau.”

6 Kaluk birrimekbe bininj nawu Jacob benmunkewengwanjh birrimmarnedurndi Jacob dja birriyimeng, “Ngadngarriwam kore ngunedanginj nawu Esau, dja nungkawanjh kamhre ngunhdabke, dja 400 bininj kabirrimd-jarrkre.” 7 Jacob wanjh keleni duninjh dja mak kange-warreni duninjh, wanjh kunu nungka benlarlmey bininjrowk nawu birridjarrkrey benmarnbom mirndebokenh.Dja mak sheep, goat, bulikki, camel, mirndelahlarlmeywarridj. 8 Dja nungka burrbom baybaywi, yimeng, “BuEsau kunubewu kamre kabenbun kabenyakwon nawubirrimirndekudji, wanjh kunubewu birrimirndebuyikakabirrikelerlobme.”* 32:2 Mahni kunngey kamenyime “Kunred Bokenh”.

Genesis 32:9 117 Genesis 32:13-169 Wanjh Jacob danginj yiwarrudj yimeng, “Ngudda

nawu God nuyeni Mawah ngardduk nawu Abraham,dja mak God nuye Ngabbard Isaac, ngudda Yaweynawu kanmarneyimeng ngarrurndeng kore kubolkwar-lah ngardduk dja nawu ngarrimud, dja ngudda kunmakkanmarnekurduyime. 10 Ngaye wanjh ngawarre, minjngamak bu ngudda kankongibuni kanmarnekurduyimikunmak, kanburrbuni munguyh kannahnani. Dja bungamdjowkkeng manih mankabo Jordan ngadjalkarrmikunkarndudjwi, dja bolkkimewanjhngayimerranj ngane-mirndebokenh. 11 Ngaye djawan kanbebkemen korekunbid nuye nawu nganedanginj Esau, dja ngakengeme,marndi nungka nuk kamre kanbun, dja ngalbabadjanwarridj wurdwurd dorrengh. 12 Dja ngudda yiyimengbu ngudda kanmarnekurduyime kunmak, dja yibenmirn-dewernwon nawu ngaye ngabenkebmawahme, kabirrim-irndeyimerran yiman kunkayalanj kamirndeyime korekurrula kurrid, nawu minj nangale kamirnderohrokmedja manmirndewern.”

13-16 Wanjh Jacob kumekbe yonginj bu kukak, djakore nungka karrmi nungka djarrngbom nawu kabi-won Esau burudjang; 200 goats ngaldahdaluk, twentygoats narahrangem, 200 sheep ngaldahdaluk, twentysheep narahrangem, thirty camels ngalbabadjan, djayayaw bedberre, forty bulikki ngaldahdaluk, ten bulikkinarahrangem, twenty donkeys ngaldahdaluk, dja tendonkeys narahrangem. Nungka benwong kabindinah-nan bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri, mirnde-bubuyika kabindibebbehmirndenahnan. Wanjh nungkabenmarneyimeng bininj nuye nawu birrimarnedurrk-mirri, yimeng, “Ngurriyingkihdokmen, mirndekudji kar-rokme, wanjh djarrehkahwurd mirndebuyika, dja djar-rehkahwurd mirndebuyika, bu munguyh.”

Genesis 32:17 118 Genesis 32:2317 Wanjh nungka biwokrayekwong nawu dokmidokmi,

yimeng, “Bu ngaye nganedanginj Esau ngundabke djangundjawan, ‘Ngudda nangale ngunmarnewohrnan, djabaleh yire, dja nangale nuye nanih nawu mayh nawukahdokme?’ 18 Wanjh kunukka ngudda yiyime, ‘Beddawanjh Jacob nuye nawu namarladj. Nungka wanjh ngun-won burudjang bu ngunmarnemunkeweng, ngudda nawuEsau nawu kanmarnewohrnan, dja warridj nungka kamrererre.’ ”

19 Dja Jacob benwokrayekwong nayungkih, yerre,wohbulkayh, dja yerre duninjh, kaluk birribuyika rowknawu bindimirndekadjungi mayh, benmarneyimeng,“Ngudda kunkudjiwi ngurrimarneyimen Esau bungurridabke. 20 Dja mak yuwn ngurribengmidjdandja ngurriyimen nuye, ‘Jacob nawu namarladj nungkawanjh yerre kamre warridj.’ ” Kuhni Jacob yimeng bunungka burrbom baybaywi, yimeng, “Ngaye kunubewunganjilngmarnbun, bu ngamunkewe nawu ngawonburudjang ngayingkihdokmihwe, wanjh yerre bunganan, wanjh kunubewu kamak rowk ngankimang.”21 Wanjh kunu nawu Jacob kabiwon Esau wanjhyingkihdokmihweng, dja nunganwanjh kumekbe yonginjkured bu kukak.

Jacob Benekommarreni God.Genesis 32:22-32

22 Wanjh bu kundjalmekbe kumunun, Jacob dolkkangbenkang ngalbibininjkobeng nuye nawu benebokenh, djadaluk benebokenh nawu benemarnedurrkmirri, dja be-beywurd nuye nawu eleven, dja bedda birridjowkkengmankabo Jabbok. 23Nungka benmey dja benmunkewengbirridjowkkeng mankabo, dja mak yehyeng nuye nawukarrmi warridj nungka munkeweng.

Genesis 32:24 119 Genesis 32:32

24 Wanjh Jacob nungka djahdjalni nakudjihkudji, djawanjh nabuyika bininj bimarnebebmeng, wanjh bene-hdjalkommarreni kunkakkuyeng munguyh kore kumbar-rhbom. 25 Bu namekbe bininj narrinj bu nungka minjbiburriwemeninj Jacob, nungka bibom kungadmo djabingadmoyirrhmey bu benekommarreni.

26 Wanjh nungka nawu bininj yimeng, “Kanbawo ngaredja kumbarrhbom.” Dja Jacob yimeng, “Minj bawon yire,bu minj kanmarneyime kunmak kunwok.” 27 Dja nawubininj yimeng, “Ngudda baleh yingeyyo?” Dja nungkayimeng, “Jacob.” 28 Wanjh nawu bininj yimeng, “Minjmunguyh yingeyyo Jacob, dja Israel yidjalngeyyo, kun-mekbe yingeyyo bu ngudda ngunedurrkmarreni God, djabininj ngurridurrkmarreni, dja ngudda yiwinhmeng.”†29Wanjh Jacob bidjawam, yimeng, “Kab ngadjare kanmar-neyime, baleh yingeyyo?” Dja nungka yimeng, “Njalekahkandjawan bu baleh ngangeyyo?” Wanjh kunmekbenungka bimarneyimeng kunmak kunwok.

30 Wanjh Jacob bolkngeykurrmeng kunmekbe kunredPeniel, wokkihyimi, “Kunmekbe ngabolkngeykurrme bungaye nganang God kukeb dja nganbawong ngarrar-rkid.”‡ 31Wanjh kumdungbebmeng bu nungka bolkyur-rhkeng Peniel, nungka burriwarreminj dja kunngadmobiwarrewoni. 32 Kunmekbekenh kunu bininj nawu Is-rael benkebmawahmeng djalmunguyh minj kabirringunkunngadmokanj kore kangadmodjinhdjinduluburren, djakumekbe bininj Jacob bibom.

† 32:28 Israel kamenyime, “God benekommarreni”. ‡ 32:30 Penielkamenyime “Kukeb nuye God”.

Genesis 33:1 120 Genesis 33:1033

Esau Bimarnebebmeng Jacob.Genesis 33:1-20

1 Wanjh Jacob bolknang dja nang kaluk Esau kamhre,dja 400 bininj dorrengh. Wanjh kunu nungka benlarlmeywurdwurd, dja Leah, Rachel, dja daluk benebokenhnawu bindimarnedurrkmirri, bindibebbehkarrmi wurd-wurd. 2Nungka bendokmiweng daluk nawu bindimarne-durrkmirri dja wurdwurd berrewoneng, wanjh Leahwalidja wurdwurd ngalengngarre benkurrmeng yerrekah, djayerre duninjh benbenekurrmeng Rachel dja Joseph. 3Djanungka naweleng wanjh dokmi dja balwohboddaboddan-geni kurorre kunwernhkah seven, bu nungka balhbebmikore nawu benedanginj.

4 Dja Esau nungka rlobmeng birrabkeng, berlwakbombiwanjbimey, bibunjhmey, wanjh benemarnenalkburrinj.5Wanjh Esau balwohnang bennang daluk dja wurdwurd,wanjh bidjawam Jacob, yimeng, “Birringale nanih nawungurridjarrkre?” Jacob biwokmey, yimeng, “Bedda wanjhwurdwurd nawu God burudjang nganwong ngaye nawungamarladj.”

6 Wanjh daluk nawu bindimarnedurrkmirri dja wur-dwurd berrewoneng birrimwam dja birrimarneboddanj.7 Wanjh Leahwali dja wurdwurd ngalengngarre bir-rimwam birrimarneboddanj. Wanjh yerre duninjh ben-emwam Joseph dja Rachel, dja bedda warridj benemarne-boddanj. 8 Esau bidjawam, “Dja njalekenh nawu bir-rimirndebubuyika mayh nawu ngabennang?” WanjhJacob yimeng, “Ngabenmunkeweng ba ngudda kunubewuyiyime ngamak ngudda nawu kanmarnewohrnan.” 9 DjaEsau yimeng, “Ngaye ngokko ngakarrme nawern, nguddanawu ngarrdanginj. Nawu yikarrme, wanjh yidjalkar-rmen yingan ke.” 10 Wanjh Jacob yimeng, “Burrkyak,

Genesis 33:11 121 Genesis 33:17ngaye kebdjarrkme, bu ngudda yiyime yimankek ngamak,wanjh kanbidyima nawu ngaye won burudjang. Dja woy-bukkih ngaye bu kebnan wanjh yiman rerrih God ngakeb-nan, bu ngudda kamak rowk kankimey. 11 God nungkakunmak nganmarnekurduyimeng burudjang, dja nawungakarrme wanjh bonj nawern, kunmekbekenh kunungaye kebdjarrkme, kanbidyima nawu ngaye marne-munkeweng won burudjang.” Wanjh kuhni nungka bi-marneyimi kebbabiminj, wanjh kaluk Esau nungka biy-imey.

12 Wanjh Esau yimeng, “Kab karridjarrkray dja ngayemak.” 13 Dja Jacob bimarneyimeng, “Ngudda nawukanmarnewohrnan, yiburrbun bu wurdwurd birringud-jwarre, dja ngabennahnan sheep, goat, dja bulikki nawukabindiyawdjikkawon. Bu yimankek bu kunbarnangar-rakudji ngabendjirrkkan wernkih, wardi mayh kabir-ridowerren rowk. 14 Wanjh kunu ngudda nawu kan-marnewohrnan kanmarneyingkihdokmen ngaye nawungamarladj, dja ngaye yeledj ngamdjalle yiman mayhkabirrire nawu ngabendjirrkkan, dja mak yiman bu wur-dwurd yeledj kabirrire, kunmekbe ngayime munguyh,kaluk marnebebme ngudda nawu kanmarnewohrnan,kore kunred Seir marnebebme.”

15 Wanjh Esau yimeng, “Wanjh yiyimen kamakngabenbawon ngurridjarrkre yikahwi nawu bininjngardduk nawu ngarridjarrkre.” Dja Jacob yimeng,“Njalekah yimankek kunmekbe yikurduyime?Ngadjaldjare ngudda yiyime ngaye ngamak, nguddanawu kanmarnewohrnan.” 16Wanjh kunu Esau dolkkangkunmekbe kunbarnangarra, baldjaldurndi kore kunredSeir. 17 Dja yiman djamku Jacob yimeng rawinj kore Seir,dja nungka barlungmeng wam kore kunred Succoth,dja kumekbe nungka rurrknameng kunrurrk nuye dja

Genesis 33:18 122 Genesis 34:5djurlenameng bedberre mayh. Kunmekbekenh kunukabolkngeyyo Succoth.*

18 Wanjh kaluk Jacob bu kumhrey Paddan Arambehnungka kaluk bebmeng kamak rowk kore kubolkkimukShechem kore kubolkwarlah Canaan, dja nungka birriyoydarnkih kore kubolkkimuk. 19 Dja Jacob karremulewamkunred kore dabburlin nuye nameng, kunwardde 100silver benwong bebeywurd nuye Hamor nawu kornkumonuye Shechem bu birribolkweykang. 20 Wanjh kumekbeJacob marnbom kunwardde yiwarrudjkenh dja nungkawarddengeykurrmeng, “God, nawu God nuye Israel.”†

34Bininj Nawu Nakang Kunred Shechem Bidjirdmey Ngalbu

Dinah.Genesis 34:1-17

1 Kaluk Dinah ngalbu ngalyaw ngarre Leah ngalbubimarneyawmey Jacob, wanjh Dinahwamkabennanmor-lehmorlenj ngalbu birrihni kumekbe kunred. 2 KalukShechem nawu beywurd nuye Hamor nawu namud Hiv,nawu nungka benmarnewohrnani bininj kumekbe, wanjhbu nungka binang Dinah, wanjh bidjaldarrkidmey beney-onginj. 3Wanjh nungka bulkkidj bimarnedjareni bikange-bakkeng Dinah ngalbu ngalbeywurd nuye Jacob, wanjhnungka bimarnedjareni ngalmekbe ngalyawk dja kun-wok kunkerlh bimarneyimeng. 4Wanjh Shechem bimar-neyimeng kornkumo nuye nawu Hamor, yimeng, “Kan-marnemangalbungalyawkbanganemarrenngamarnbunngalbininjkobeng ngardduk.”

5 Bu Jacob bekkang bu ngalbeywurd nuye, bininj bi-marneyimeng kunwarre, wanjh nungka nuye bebeywurd* 33:17 Kunekke kunngey kayime “Kundjurle”. † 33:20 Hebrew kunwokkayime, “El Elohe Israel”.

Genesis 34:6 123 Genesis 34:11-12birrini kuberrk kore kabbal birrinahnani mayh nuye,wanjh kunu Jacob djalngurdmeng, minj baleh bangmeyi-meninj, nungka benmadbuni bebeywurd kabirrimdokmekured. 6 Wanjh Hamor nawu Shechem nuye kornkumonungka wanjh wam kabenewokdi Jacob. 7 Kaluk Ja-cob nuye bebeywurd bedda wanjh bu birriwobekkangbaleh yimerranj, wanjh birrimbebmeng kabbalbeh. Djabedda birrikangewarreni duninjh, dja mak birriyidduyduninjh, bu Shechem kurduyimeng bininj nawu Israelbenkebmawahmeng kabirriyime kunwarre duninjh bir-riyemikarrinj, bu nungka beneyonginj Jacob nuye ngal-beywurd, kunu wanjh nawu kunwarre birriyimi minjnangale kurduyimeninj. 8 Dja Hamor benmarneyimeng,yimeng, “Nawu beywurd ngardduk Shechem, nungkakabidjalmarnedjare ngalbu ngudda ngurridanginj. Ngayedjawan ngudberre bu ngurriwon kabenemarren kayimer-ran ngalbininjkobeng nuye. 9 Kamak nuk karriworrendaluk, ngudda kandiwo ngarrimarren ngudberre ngal-bebeywurd, dja ngadmanwali ngalbebeywurd ngadberrengurrimarren.

10 Ngudda kamak ngurrini kore ngad, dja nguddakamak ngurrimre kore kubolkwarlah ngadberre, ngur-rini, dja ngurrikarremulewan ngurrimang yehyeng, makngurriweykan kondah kore ngadberre kunred kubolk-warlah, dja kaluk kamyawoyhwernworren ngudberre.”11-12Wanjh Shechemwarridj wokdi, dja benmarneyimengnawu Dinah ngarre kornkumo dja birridanginj, yimeng,“Ngaye ngadjare ngurriyime nuk ngamak, dja ngaye wonbu baleh kandiyidjawan, ngudda ngurriyime bu ngayewon ngudberre dalukkenh ngamang. Bu ngurringeybunnakimuk duninjhwon ngudberre, wanjh ngayewon nawubaleh ngudda kandiyidjawan, dja kandidjalwo ngalbungalyawk ba nganemarren.”

Genesis 34:13 124 Genesis 34:2013 Wanjh bu ngaldaluk bedberre Dinah kunwarre

nungka bimarneyimeng, wanjh kunmekbekenh kunubedda nawu Jacob nuye bebeywurd bu bindiwokmeyShechem dja kornkumo nuye nawu Hamor, bedda wanjhbindikoweng, 14 bindimarneyimeng, “Kunukka minj ngadngarrikurduyime, minj ngarriwon ngalbu ngarridang-inj kore bininj nawu minj birrilakkayenwoyi. Kunukkawanjh ngarriyime kundjalwarre duninjh ngarriyemikar-ren. 15 Ngad ngarriyime kamak ngunemarren bukuhni kundjalkudji ngurriyime, bu ngudda ngurriyimer-ran yiman ngad, dja ngurrilakkayenworren rowk nawunarahrangem rowk ngudberre. 16 Bu kunmekbe ngur-rikurduyime wanjh ngad biwon ngudberre ngalbebey-wurd ngadberre, dja ngarrimang ngalbebeywurd ngud-berre ngarrimarren. Wanjh ngarribolkmarnbun ngarrinikore ngudda dja karriyimerran yiman karrikudjiwi. 17Djabu ngudda minj ngurrikodjdukme ngurrilakkayenwor-renkenh, wanjh kunu ngad ngarrikan ngalbu ngarridang-inj dja ngarrire.”

Narahrangem Bindibom Birrimekbe Bininj.Genesis 34:18-31

18 Wanjh nawu bedda birrikarremarnbom berrewo-neng Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem, wanjhbedda benebekkarrinj kamak rowk. 19 Wanjh namekbenawuyawurrinj bimarnedjareni Jacob nuye ngalbeywurd,wanjh kunu nungka djalwam werrkwerrk, kakurduyimenawu bedda birrimarneyimeng. Dja nungka wanjh naw-ernhkuken kore nawu birrimud. 20 Wanjh kunu Hamordja Shechem nawu beywurd nuye benewam kore kurur-rkdangmaye kore kumekbe kubolkkimuk dja birriwokdibininj rowk nawu birridjarrkni kumekbe kubolkkimuk.

Genesis 34:21 125 Genesis 34:2721Wanjh bedda beneyimeng, “Nahni nawubininj kabir-

ridjare karridabbolkmen, kab ngurriyimen kamak kabir-rini kore kubolkwarlah kadberre, kabirrikarremulewankabirrimang yehyeng mak kabirriweykan. Ngurrina,kondah bu kabolkwarlah, bedda kamak kabirrini. Ngadwanjh karrbenmang ngalbebeywurd bedberre, dja beddakabindimang ngalbebeywurd kadberre. 22 Dja beddanawu bininj kabirrikodjdukme karridjarrkni yiman kar-rikudjiwi, bu kuhni karridjalkurduyime, narahrangemrowk ngad kadberre wanjh karrilakkayenworren yimanbu bedda rerrih. 23 Minj nuk ngurrinan bu bulikkibedberre, dja yehyeng nawu kabirrikarrme, dja mayh-bubuyika bedberre warridj, wanjh nahni rowk kayimer-ran ngad kadberre? Wanjh kunu karrbenmarnekodjduk-men dja kabirribolkmarnbun kore ngad karridjarrkni.”

24 Bininj rowk nawu birrimirndemornnamerrinj korekumekbe kururrkdangmaye, wanjh bindimarnekodjduk-meng Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem. Wanjhnarahrangem rowk nawu birrihni kumekbe kubolkkimukwanjh birrilakkayenworrinj. 25 Bu kunbarnangarradanjbik bu bedda birridjakbekkani rowk, benebokenhnawu Jacob nuye bebeywurd, kaluk Simeon dja Levinawu Dinah birridanginj, bedda wanjh benemeymandjawakkuyeng berrewoneng, dja benemwam korekumekbe kubolkkimuk buminj njale bedda birriburrbuyi,dja bindidulubom bindikukkurrmeng narahrangemrowk. 26 Bindidulubom mandjawak, kaluk beddadorrengh Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem,dja benemey Dinah kore ngaleng ni kore Shechem nuyenikunrurrk dja birriwam. 27 Nawu birribuyika Jacob nuyebebeywurd bindimarnebebmeng nawu birrikukyoy,dja bedda birrikang yehyeng nawu birringalkeng korekumekbe kubolkkimuk. Kunmekbe birriyimeng bu bininj

Genesis 34:28 126 Genesis 35:2bimarneyimeng kunwarre ngalbu bedda birridanginj.28 Bedda birrikang sheep, goat, bulikki, dja donkey, djamak yehyeng warridj nawu bedberre kore kubolkkimuk,dja mak kore kabbal. 29 Bedda wanjh birrikang rowknawu namakmak bedberre, dja daluk rowk warridjbindidukkang bindikang, dja mak wurdwurd bedberre,dja birrikang yehyeng kore kunrurrk bedberre.

30 Wanjh Jacob benbenemarneyimeng Simeon dja Levi,“Ngudda wanjh kunyid ngunemarnbom ngardduk, djabininj nawu birrimdolkkang Canaan dja bininj nawu Perizbenkebmawahmeng, nawu kabirrini kondah kubolkwar-lah, bedda wanjh kaluk ngandiwidnan. Ngaye minj birri-wern ngabenkarrme, dja bu bedda kabirriraworren kan-didabke kandibunkenh, ngaye dja ngardduk bininj karri-dowen.” 31Dja bedda benewokmey beneyimeng, “Yiddokyiyime bonj kamak bu nungka bidjalmarnekurduyimengngalbu ngad ngarridanginj, yiman ngaleng ngalwarrererrih ngalbininjwern kakukweykaweykarren?”

35God Yawoyhwokkerrngehmerrinj Kore Wokkurrmerrinj

Biberrebbom Jacob.Genesis 35:1-15

1 Wanjh God bimarneyimeng Jacob, yimeng,“Yirrolkka, yiray kore Bethel, kumekbe yibolkmarnbuyinin, dja altar kunwardde yiwarrudjkenh yimarnbungayekenh, nawu God nawu marnebukkarrinj bu nguddayikelerlobmeng kore ngunedanginjbeh nawu Esau.”

2 Wanjh kunu Jacob benmarneyimeng nawu birrimuddja bininj rowk nawu birridjarrkrey, wanjh yimeng,“Ngurribawo rowk nawu birriwokbubuyika bedberregods nawu ngurrikarrme, dja ngurrikukdjirridjburrimen

Genesis 35:3 127 Genesis 35:10ngurrikukbeleworrimen, dja kunmadjbele ngurridjong-burrimen. 3 Wanjh ngurrimray, wanjh karrire koreBethel, ba kumekbe ngaye ngamarnbun altar kunwarddeyiwarrudjkenh nuye God nawu nganbekkang bu ngayengakangewarreni, dja nawu mak nganehdjarrkrey bubaleh yarrkka ngarey.” 4Wanjh kunu bedda birriwong Ja-cob birriwokbubuyika bedberreni gods nawu birrikarrmi,mak kunkanemkenh nawu birrikanemdjongbuyindi, bir-riwong rowk, dja Jacob dudji rowk kanjdji kore oak kun-dulk kore Shechem. 5Wanjh birriwam, dja God benmarn-bom birrikeleminj bininj nawu birrini kubolkkihkimukrowk kumekbe darnkih, ba minj bindikadjuyi Jacob djanawu birrihdjarrkrey.

6 Jacob dja bedda rowk nawu birridjarrkrey wanjhbirrimbebmeng kore kunred Luz, kumekbe korekabolkngeyyo warridj Bethel, kore kubolkwarlahCanaan. 7 Wanjh kumekbe nungka marnbomaltar kunwardde yiwarrudjkenh, dja kumekbe Godkorroko bimarnebukkarrinj bu nungka kelerlobmengbenedanginjbeh, wanjh kunmekbekenh kunu Jacobbolkngeykurrmeng “God nawu kunred Bethelkenh.”*

8 Kaluk Deborah ngalbu Rebekah binahnani wanjhdoweng, dja birrikukdudji kanjdji kurrulk oak, kalukwalemkah Bethel. Wanjh kunu birridulkngeykurrmeng“Kundulk kore birrinalkbuni”†.

9 Bu Jacob kumdurndi Paddan Arambeh God biyawoyh-marnebukkarrinj dja bimarneyimeng kunmak kunwok.10 God bimarneyimeng, “Ngudda yingeyyo Jacob, wanjhminj munguyh mak ngundingeybun Jacob, dja Israelyidjalngeyyo.”‡ Wanjh kunu bingeykurrmeng Israel.* 35:7 Hebrew kunwok kayime, “El Bethel”. † 35:8 Hebrewkunwok kayime, “Allon Bacuth”. ‡ 35:10 Mahni kunngey kamenyime“Kabeneburren God”.

Genesis 35:11 128 Genesis 35:1811Wanjh God bimarneyimeng, yimeng, “Ngayewanjh Godnawu Ngangudjkimuk Duninjh. Ngudda yibenborna bir-riwern wurdwurd, ngurrimirndewernworrimen. Nawungudda yibenkebmawahme kaluk kabirriyimerran bir-riredbo, dja mak birrimirndekihkimuk nawu birriredbo.Dja king kabirrimbebmerren kore nguddahbeh nawuyibenkebmawahme, kaluk kabindibebbehmarnewohrnanbirribebbehmirndewern bininj. 12 Dja kunred nawungabenbenebolkwong Abraham dja Isaac, wanjh nguddabolkwon warridj, dja ngabenbolkwon nawu ngudda kalukyibenkebmawahme.” 13Kaluk God bibawong bolkbawongkumekbe kore benehwokdi.

14 Wanjh Jacob warddedjabnameng kumekbe kore Godbenehwokdi, wanjh nungka boyakbom manbu bibowongGod, dja mak mankalkkid oil yakbom kore manmekbemanbu djabnameng. 15 Kumekbe kore God benehwokdiJacob bolkngeykurrmeng Bethel.§

Rachel Doweng Bu Benjamin Danginj.Genesis 35:16-20

16 Wanjh bedda birribolkbawong Bethel. Bubirrimhboyenrey kaluk Ephrath djarrehni rerrih,Rachel wurdyaw bihbuni, dja baraburreni. 17 Bungaleng barahbaraburreni bu wurdyaw bihbuni, wanjhdaluk ngalbu bibidyikarrmi wurdyawkenh wanjhbimarneyimeng, “Yuwn yikele, dja yiyawmey narangemnabuyika.” 18 Wanjh Rachel kuyindoweng, dja bungolekyakmeni ngaleng bingeykurrmeng, “Nayawngardduk bu ngakangewarre.” Dja kornkumo nuyebingeykurrmeng Benjamin. Kunekke kunngey kayime“Wurdyaw kunbidkunkenh ngardduk.”§ 35:15 Mahni kunngey kamenyime, “Kunrurrk nuye God”.

Genesis 35:19 129 Genesis 35:2919 Wanjh kunu Rachel doweng dja birrikukdudji kore

darnkih manbolh manbu kahre kore Eprath. KumekbeEprath kabolkngeyyo warridj Bethlehem. 20 Kalukkaddumkah kore kumidj ngarre Jacob warddedjabna-meng, manmekbe manbu kadjalwarddedjabdi munguyh,kabimidjmulewan Rachel ngarre kumidj.

Jacob Nuye Bebeywurd.Genesis 35:21-26

21 Israel yawoyhwam dja dabburlin nameng bewhkahngarre kunred Migdal Eder. 22 Bu Israel ni kumekbekubolkwarlah, kaluk Reuben bimarnengimeng beney-onginj Bilhah, ngalbu kornkumo nuyeni daluk ngalbubenedjalwohni, dja Israel wobekkang bu kunmekbe yi-meng. Jacob benbornang twelve bebeywurd. 23 Nawunayayaw ngarreni Leah wanjh Reuben nawu nadjdjamannuye Jacob, dja mak Simeon, Levi, Judah, Issachar djaZebulun. 24Nawu nayayaw ngarreni Rachel wanjh Josephdja Benjaminj. 25 Nawu nayayaw ngarreni Bilhah ngalbuRachel bimarnedurrkmirri, wanjh Dan dja Naphtali. 26Djanawu nayayaw ngarreni Zilpah ngalbu Leah bimarnedur-rkmirri, wanjh Gad dja Asher. Bedda wanjh birribebey-wurd nuye Jacob nawu birrimarnedanginj kore PaddanAram.

Bu Isaac Doweng.Genesis 35:27-29

27 Jacob kumdokmeng kured kore kornkumo nuyenawu Isaac kore kunred Mamre, darnkih kore KiriathArba. Kumekbe mak kabolkngeyyo warridj Hebron koreAbraham ningihni korrokoni, dja mak Isaac kumekbe ni.28 Isaac djahdjalmimbini bu mandjewk 180. 29 Wanjhnungka ngolekdadjmeng doweng, dja malngwam koremawahmawah nuye birriyingkihmalngdokmeng. Bu

Genesis 36:1 130 Genesis 36:8

nungka doweng wanjh nungka wernhkohbanjminj dun-injh. Dja bebeywurd nuyeni nawu Esau dja Jacobbenekukdudji.

36Nawu Esau Benbornang Dja Mak Nawu Benkebmawah-

meng.Genesis 36:1-19

1 Kuhni wanjh kabenyolyolme Esau dja nawu benbor-nang dja nawu benkebmawahmeng. (Esau nungka makngeyyoy Edom.)

2 Esau benbenemey ngalbibininjkobeng kore Canaan-beh daluk, ngalkudji Adah ngalbu ngalbeywurd nuyeElon nawu Nahit bininj, dja ngalbuyika Oholibamahngalbu ngalbeywurd nuyeAnah, nawunungannuyeni ko-rnkumowanjh Zibeon ngalbu ngeyyoy Hiv, 3djamak Esaubimey Basemath ngalbu ngalbeywurd nuyeni Ishmael djangaleng benedanginj Nebaioth.

4 Adah bimarneyawmey Esau Eliphaz. Basemathbiyawmey Reuel. 5 Dja Oholibamah benyawmey Jeush,Jalam, dja Korah. Birrimekbewanjh bebeywurdnuye Esaunawu birrimarnedanginj kore kubolkwarlah Canaan.

6 Esau benkang ngalbibininjkobeng nuye dja bebey-wurd ngalbebeywurd dja bininj nuye rowk nawu birrid-jarrkni, dja mak benkang mayh nuye rowk, dja yehyengrowk nuye nawu mangi kore Canaan, dja nungka wamkore kubolkwarlah djarrehkah kore benedanginj nawuJacob. 7 Nawu bedda benebebbehkarrmi wanjh nawernduninjh, wanjh kunuminj benedjarrkniwirrinj munguyh,dja kore kubolkwarlah kore benedjalwohningini minjmanmemanwern yuwirrinj, dja mayh berrewoneng naw-ern duninjh. 8 Wanjh kunmekbekenh kunu Esau nawu

Genesis 36:9 131 Genesis 36:17mak ngeyyoy Edom, nungka bolkmarnbom ni kore kur-ruluhdulum ngarre Seir.

9 Kuhni kabenyolyolme Esau dja nawu Esau benbor-nang dja benkebmawahmeng. Esauwanjh nungkamawahbedberre bininj nawu birringeyyoy Edom, nawu birrinikore kurruluhdulum ngarre kunred Seir.

10Kuhni birringeyyoy Esaunuye bebeywurd djaMawahnuye. Kaluk benbenebornang Eliphaz nawunayawngarreAdah ngalbu Esau nuye ngalbininjkobeng, dja Reuel nawunayaw ngarre Basemath ngalbu Esau nuye ngalbinin-jkobeng. 11 Dja nawu Eliphaz nunganwali bebeywurdnuye wanjh Teman, Omar, Zepho, Gatam dja Kenaz.12 Dja namekbe Eliphaz nawu Esau bibornang nungkabiwohmey ngalbuyika daluk ngalbu ngeyyoy Timna,ngaleng wanjh bimarneyawmey Amalek. Birrimekbebininj rowk wanjh Esau nuye ngalbininjkobeng Adahbenkebmakkahmeng.

13 Dja nawu Reuel benbornang wanjh Nahath, Zerah,Shammah, dja Mizzah. Birrimekbe wanjh Esau nuyengalbininjkobeng Basemath benkebmakkahmeng.

14 Dja nayayaw ngarre Esau nuye ngalbininjkobengOholibamah, ngalbu ngalbeywurd nuye Anah nawuZibeon kornkumo nuyeni, wanjh nayayaw ngarre nawubimarneyawmey Esau wanjh Jeush, Jalam, dja Korah.

15 Nanih wanjh nawu birriwohrnani kore Esau benkeb-mawahmeng. Bebeywurd nuye Eliphaz nawu nadjdja-man nuye Esau, wanjh nawu birriwohrnani kaluk Teman,Omar, Zepho, Kenaz. 16 Korah, Gatam, dja Amalek.Birrimekbe wanjh bedda nawu birriwohrnani nawu Elip-haz benkebmawahmeng kore kubolkwarlah Edom, beddawanjh Adah benkebmakkahmeng. 17 Dja bebeywurdnuye Reuel nawu Esau bibornang, wanjh bedda nawu

Genesis 36:18 132 Genesis 36:28birriwohrnani kaluk Nahath, Zerah, Shammah, dja Miz-zah. Bedda wanjh birrimekbe nawu birriwohrnani, nawuReuel benkebmawahmeng kore Edom, bedda wanjh Base-math benkebmakkahmeng, ngalbu Esau nuye ngalbinin-jkobeng. 18 Dja nayayaw ngarre Oholibamah ngalbu Esaunuye ngalbininjkobeng, beddawanjh nawubirriwohrnanikaluk Jeush, Jalam, dja Korah. Bedda wanjh birrimekbenawu birriwohrnani nawu Esau nuye ngalbininjkobengOholibamah benyawmey, ngalbu ngalbeywurd nuyeniAnah. 19 Bedda wanjh birrimekbe bebeywurd nuye Esaunawumak ngeyyoy Edom, dja nawu bindimarnewohrnanibirribuyika bedberre bininj.

Nawu Seir Benbornang Dja Benkebmawahmeng.Genesis 36:20-30

20 Bininj nawu birringeyyoy Hor, wanjh birriyingki-hni kumekbe kubolkwarlah. Nanih wanjh bebeywurddja mawahmawah nuye Seir nawu birrimekbe nawu Horbirringeyyoy. Nawu benbornang wanjh Lotan, Shobal,Zibeon, Anah, 21 Dishon, Ezer, dja Dishan. Beddanawu bebeywurd nuye Seir kore Edom nawu bindi-marnewohrnani kore nawu birringeyyoy Hor. 22 Lotannuye bebeywurd wanjh namud bedberre ngeyyoy Horidja mak Heman. Dja Timna ngaleng benedanginj Lotan.23 Shobal nuye bebeywurd wanjh Alvan, Manahath,Ebal, Shepho, dja Onam dja nawu bindikebmawahmeng.24 Zibeon nuye bebeywurd wanjh Aiah dja Anah. Nanihwanjh namekbe Anah nawu bongalkeng kore kubolk-darleh bu bennahnani donkey nuye Zibeon nawu ko-rnkumo nuye. 25 Anah benbenebornang Dishon djaOholibamah ngalbu ngalbeywurd nuye Anah. 26 Dishonnuye bebeywurd wanjh Hemdan, Eshban, Ithran, djaKeran. 27 Ezer nuye bebeywurd wanjh Bilhah, Zaavan,dja Akan. 28 Dishan nuye bebeywurd wanjh Uz dja Aran.

Genesis 36:29 133 Genesis 36:4029 Bedda wanjh birrimekbe nawu bindimarnewohrnanibininj nawu birringeyyoy Hor. Kaluk birriwohrnaniLotan, Shobal, Zibeon, Anah, 30 Dishon, Ezer, dja Dis-han. Beddawanjh bindibebbehmarnewohrnani nawubir-ringeyyoy Hor kore birribebbehmud kore kubolkwarlahSeir.

Kunkareni Nawu Kings Birriwohrnani Kore Kunred Edom.Genesis 36:31-43

31 Nanih kabirringeydi king nawu birriwohrnani korekubolkwarlah Edom, bu minj Israel birribangmekar-rmeninj king benmarnewohrnayi. 32 Bela nawu bey-wurd nuye Beor, nungka yimerranj king wohrnani koreEdom. Kubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Dinhabah. 33 BuBela doweng, wanjh Jobab nawu beywurd nuye Zerahnawu nakang Bozrah, nunganwali wanjh yimerranj king.34 Bu Jobab doweng, Husham nawu nakang kubolkwarlahbedberre nawu Teman benkebmawahmeng, nunganwaliyimerranj king. 35 Bu Husham doweng, wanjh Hadadnawu beywurd nuye Bedad, nawu bibom Midian korekubolkwarlah Moab, nunganwali yimerranj king. Djakubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Avith. 36 Bu Hadaddoweng, Samlah nawu nakang Masrekah, nunganwaliyimerranj king. 37Bu Samlah doweng, Shaul nawunakangRehoboth kore mankabo, nunganwali yimerranj king.38 Bu Shaul doweng Baal Hanan nawu beywurd nuyeAcbor, nunganwali yimerranj king. 39 Bu Baal Hanannawu beywurd nuye Acbor doweng, Hadad nunganwaliyimerranj king. Kubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Pau,dja ngalbininjkobeng nuye ngeyyoy Mehetabel ngalyawngarre Matred, ngalbu ngalbeywurd nuye Mezahab.

40 Nanih wanjh birringeyyoy nawu birriwohrnaninawu Esau benkebmawahmeng, kaluk nawu birriyaw-mud duninjh birribolkngeykenkani kunred bedberre.

Genesis 36:41 134 Genesis 37:4Kaluk Timna, Alvah, Jetheth, 41 Oholibamah, Elah,Pinon, 42 Kenaz, Teman, Mibzar, 43 Magdiel dja Iram.Bedda wanjh birrimekbe nawu birriwohrnani kore Edom.Kunred kore birrini nawu birriyawmud duninjh, wanjhbirribolkngeykenkani.

Kuhni wanjh biyolyolmeng Esau nawu benkebmawah-meng bininj nawu birringeyyoy Edom.

37Bu Joseph Bukirrinarrinj Nuye.Genesis 37:1-11

1 Jacob ni kore kubolkwarlah bu kornkumo nuyedjalwodjalwohrey korroko, kore kubolkwarlah Canaan.2 Nahni kunwok wanjh kabenyolyolme Jacob dja nawunungka benbornang.

Kunkareni, Joseph nawu yawurrinjni bu mandjewknuyeni seventeen, wanjh nungka mayh benmirnde-nahnani, birridjarrknahnani nawu birridanginj, nawunayayaw berrewoneng Bilhah dja Zilpah nawu kornkumonuye ngalbibininjkobeng. Wanjh Joseph benmulewamkore kornkumo, yimeng bu bedda kunwarre birriyiminawu birridanginj.

3 Kaluk Israel biwernhmarnedjareni Joseph, djanawu birribuyika wurdwurd nuye, nungka yimanwalakkih benmarnedjareni. Nungka Joseph danginjbu kornkumo kohbanjminj, kunmekbekenh kunu nungkabiwernhmarnedjareni. Wanjh Israel namak duninjhbimarnemarnbom Joseph nawu kadjongburrenkenh.4 Wanjh bu nawu birridanginj birrinang kornkumobiwernhmarnedjareni nungka nawu Joseph, wanjhkunu bedda birriwidnani, dja minj baleh kunmakbirrimarneyimeninj.

Genesis 37:5 135 Genesis 37:135 Kaluk Joseph kodjbukirriwam, dja bu benmarney-

imeng nawu birridanginj, bedda birriwernhwidnang.6 Nungka benmarneyimeng, “Kandibekka ngaye nga-mulewarren bu ngakodjbukirriwam. 7 Kaluk ngad karri-dalkdukkani kore kabbal, dja kumekbe ngaye ngarddukkundalk mandobbokenh wanjh dalkdolkkang dalkdjab-danginj mandjad, dja ngudda ngudberre kundalk bir-rimirndemornnamerrinj kore ngaye ngardduk kundalk,birrimarnedalkboddanj kore ngaye ngardduk kundalk.”8 Wanjh nawu birridanginj birrimarneyimeng, “Yid-dok yiwohrnan ngadberre woybukkih, yiddok nguddakaluk ngundiwokmarrkmang dja ngundimarnedurrk-mirri?” Bu nungka kuhni kodjbukirriwam, dja mak bubenmarneyimeng, kunu wanjh birriwernhwidnani.

9 Wanjh nungka yawoyhkodjbukirriwam, dja benmar-neyimeng birridanginj, yimeng, “Kandibekka, ngaya-woyhkodjbukirriwam, dja kaluk kundung, dird dja elevenmankokkarrng ngandimarneboddangeni.” 10 Wanjhbu kuhni bimarneyimeng kornkumo warridj, wanjhnawu kornkumo birruy bimarneyimeng, “Njale kuhni buyibukirribom? Yiddok woybukkih ngaye dja ngalbadjanke dja nawu ngurridanginj, wanjh ngarrimre ngarribod-dan kurorre kumirrk ke?” 11 Wanjh nawu birridanginjbirrimarnekirnni, dja kornkumo nungka wanjh djalkar-rmeng kunwok kukange nuye.

Bu Joseph Nuye Birridanginj Wanjh Nungka Birrikuk-weykang.

Genesis 37:12-3612 Kaluk nawu Joseph birridanginj birriwam kabindi-

dalkwon mayh nuye kornkumo bedberre, birriwamdarnkih kore kabolkngeyyo Shechem. 13 Wanjh Israelbimarneyimeng Joseph, yimeng, “Ngudda yiburrbun bunawu ngurridanginj kabindidalkwon mayh darnkih kore

Genesis 37:14 136 Genesis 37:22Shechem. Ngaye munkewe kore bedda.” Wanjh bi-marneyimeng, “Mah kamak.” 14 Wanjh kornkumo yi-meng, “Yiray wanjh dja yinan bu kamak bedda kabirrininawu ngurridanginj dja mayh warridj, dja yimdurndengkanmarneyime.” Kunu wanjh nungka bimunkewengkumekbebeh kanjdjikanjdji ngarre Hebron, dja wam koreShechem.

15 Bu bebmeng kore darnkih Shechem, wanjh nakudjibininj bingalkeng bu nungka Joseph djahdjalrengehreykore kabbal, dja bidjawam, “Ngudda njale yihyawan?”16 Nungka yimeng, “Ngabenyawan nawu ngarridanginj,kab kanmarneyime bu bedda baleh mayh kabindidalk-won.” 17Dja namekbe bininj yimeng, “Bedda birriwamdjangabenbekkang birrimarneyimerrinj, ‘Karriray kunredDothan.’ ” Wanjh Joseph djahdjalwam benyikang nawubirridanginj, benngalkeng kore darnkih Dothan. 18Beddawanjh birrinang bu djarreh kumhrey, dja bu nungkaminj bangmebebmeninj bedberre, bedda birriwokmarn-burrinj kabirribunkenh. 19 Bedda birrimarneyimerrinj,“Nanih nawu kamhre nawu munguyh kahkodjbukirrire.20 Wardi karribu dja karrikukburriwe kore mandjorlok-burrk*, kaluk karrimulewan bu karriyime nawu mayhnabang bibom bikukyakwong. Wanjh karrinan bu balehkayimerran bu nungka kahkodjbukirrire!”

21 Dja Reuben nawu nawernwarre duninjh bedberre,bu bekkang kuhni, nungka minj djareniwirrinj kun-mekbe birrimarneyimeninj, yimeng, “Yuwn bu karri-bun!” 22 “Yuwn mak ngurrikurlbawarrhke! Dja wardingurridjalburriwemen kore kudjorlok manbu kukkukenhkondahkore kubolkdarleh, yuwnbalehmakkarrimarney-ime.” Kuhni nungka Reuben yimeng ba kaluk bibebke-* 37:20 Hebrew kunwok kayime, “Kungad manbu Boyakminj”.

Genesis 37:23 137 Genesis 37:32meninj kore bedda birrimarneyimeninj, dja birrurndiwe-meninj kore kornkumo.

23 Wanjh kunu Joseph benmarnebebmeng nawu birri-danginj, bedda wanjh birriyerrkkeng nawu namak dun-injh nawudjongbuhdjongbuyindi, 24dja nungka birrikangbirriburriweng kore kudjorlok, kaluk kumekbe kudjorlokbukni, minj boyuwirrinj.

25 Wanjh bedda birriyerrkang birrihnguni manme, djabirribolknang bindinang kabirrimhre bininj nawu Ish-mael benkebmawahmeng kore Gileadbeh, camel dor-rengh bedberre nawu birringorrkani namanjmak yimanspices, balm dja myrrh, kabirrikan kore Egypt kore bir-rihrey. 26Wanjh Judah benmarneyimeng nawu birridan-ginj, yimeng, “Njale kaluk karrimang bu karribun nawukarridanginj dja karrikukwarlkkan? 27 Kab karrikuk-weyka kore bininj nawu Ishmael benkebmawahmeng, djayuwn baleh karrimarneyime, dja nungka karridanginjbulkkidj.” Wanjh nawu birridanginj birrikodjdukmeng.

28 Bedda nawu Ishmael benkebmawahmeng bininjwanjh birribayahmeng dja birriweykani njalehnjale. Bubindimarnebebmeng, wanjh Joseph birridanginj birri-wayhkeng Joseph kudjorlokbeh, dja birrikukweykang bubedda bindiwong kunwardde nawern, yiman twenty sil-ver shekels, dja bedda birrikang Joseph kore Egypt.

29 Kaluk bu Reuben kumdurndi kore kudjorlok,dja nang Josephyak kumekbe kore kudjorlok,nungka welengdjobkerrinj manburrba nawudjongbuhdjongbuyindi, 30 dja nungka yawoyhdurndikore birridanginj dja yimeng, “Yawurrinj wanjh wam, djangaye baleh ngakurduyime?” 31 Wanjh bedda birrimeyJoseph nuye nawu djongburreni, dja birribom goat,dja namekbe nawu Joseph nuye nawu djongburreniwanjh birridjuhkeng kore goat kunkurlba. 32 Wanjh

Genesis 37:33 138 Genesis 38:2bedda birrikang namekbe nawu namak duninjh nawudjongburreni, birrikang kore kornkumo, dja birriyimeng,“Ngad ngarringalkeng nanih, wardi yikukna, djakunubewu nuye nawu beywurd ke dja nuk burrkyak.”33 Wanjh nungka wernhkukburrknang dja yimeng,“Namekbe wanjh nuye beywurd ngardduk. Mayh nabangbibom bikukyakwong, Joseph bonj wanjh, woybukkihbikukdjalkdjalkmey.”

34 Wanjh Jacob djobkeng manburrba nuye nawu djong-buhdjongbuyindi, dja djongburrinj nawu kunnjilngwar-rekenh, dja bimarnenjilngwarreni kunkuyeng kunbar-nangarra kunwern. 35 Bebeywurd nuye rowk dja ngal-bebeywurd birrimrey nuye kabirrinjilngmarnbunkenh,dja yiman bendabmeng rerrih, minj njilngmakmeninj.Nungka yimeng, “Bonj, ngadjalnjilngwarre munguyhnuye beywurd ngardduk, kaluk ngayemanwali ngar-rowen, ngamalngre kanjdji kore nungka kore kunbolkSheol.”† Kuhni yimi kornkumo bu bidjalmarnenalkbuni.

36 Kaluk bininj nawu Midianbeh birrikukweykangJoseph kore kunbolk Egypt. Nawu Potipharbimey, nawu King Pharaoh bimarnedurrkmirri, djabenmarnewohrnani djamun nawu birrirurrknahnaniPharaoh nuye.

38Judah Dja Tamar.Genesis 38:1-30

1 Wanjh Judah benbawong nawu birridanginj, djawam beneni nakudji bininj nawu nakang kunred Adul-lam nawu nungka ngeyyoy Hirah. 2 Bu kumekbe ni,Judah binang ngalbeywurd nuye nakudji bininj nawu† 37:35 Sheol kamenyime “Kore nawu birridowerrinj kabirrihni”, dja yika“kumidj”.

Genesis 38:3 139 Genesis 38:12Canaan bikebmawahmeng, nawu nungka ngeyyoy Shua.Wanjh Judah benemarrinj dja beneyoy ngalmekbe daluk.3 Wanjh ngaleng yawkani, kaluk narangem yawmey, ko-rnkumo bingeykurrmeng Er. 4 Kaluk yawoyhyawkani djayawmey narangem, bingeykurrmeng Onan. 5 Wanjh ya-woyhyawmey nabuyika warridj, bingeykurrmeng Shelah.Ngaleng ni kore kunred Kezib bu nungka danginj.

6 Kaluk bu Er djordminj, wanjh Judah daluk bi-marnemey daluk nuye nawu beywurd nadjdjaman nuye,ngaleng ngeyyoy Tamar. 7 Dja Er nawu nadjdjaman nuyeJudah, nungka bu Yawey binang kunwarre djalkadjuy,wanjh kunu Yawey bibom, doweng.

8 Wanjh Judah bimarneyimeng Onan, “Nguneyuwnngalbu beneni Nakokok, bu mankarre kahyo bininjkabeneyo kamarrdjukun nuye nawu nawernwarre bubeneni, ba kunu wurdwurd yibenbornan nawu yimannungka nuye rerrih.” 9 Dja Onan burrbom bu wurdwurdbenbornayi, bininj birriyimeninj minj nungka nuyeni-wirrinj, wanjh kunu bu rey beneyoy ngalbu nawernwarrenuyeni, nungka manduk yakbom kore kurorre, ba minjyawbornayi nuyeniwirrinj nawu benedanginj. 10 WanjhYawey nang bu kuhni kurduhkurduyimi kunwarre, wanjhkunu nungka warridj bibom doweng.

11 Wanjh Judah bimarneyimeng ngalbinjdoy nuyeTamar, yimeng, “Ngudda yidjalkamarrdjukunnin kore ko-rnkumo ke nuye kunrurrk, kumekbe yidjalnin munguyh,kaluk beywurd ngardduk nawu Shelah kadjordmen.”(Kunmekbe yimeng bu nungka keleni bu yimankek nun-ganwali Shelah dowimeninj yiman birridanginj nuyebenedoweng.) Wanjh kunu Tamar wam ningihni korekornkumo ngarreni kunrurrk nuye.

12 Kaluk rerrikah Judah nuyeni ngalbininjkobengngalbu ngalbeywurd nuye Shua, wanjh doweng. Wanjh

Genesis 38:13 140 Genesis 38:20Judah njilngwahnjilngwarreni, wanjh kaluk bu njilng-makminj wanjh nungka wam bidbom kore kunred Tim-nah, kore bininj birrimuddadjkeyi sheep nuye, dja nawubenedabbolk Hirah Adullumbeh wanjh benedjarrkwam.13 Kaluk bu Tamar bekkang bu nabininjdoy kahre koreTimnah kabirrimuddadjke sheep, 14 wanjh ngaleng yer-rkkerrinj nawu kamarrdjukunkenh bu djongbuhdjong-buyindi, dja manburrba djongburrinj kebbarrkburrinj,wanjh wam yerrkang ni kore bininj kabirringimen korekunred Enaim, kaluk kore manbolh manbu kahre koreTimnah. Kunmekbe yimeng bu ngaleng nang Shelahdjordminj dja minj biwoyi beneniwirrinj.

15 Kaluk Judah binang Timnah, dja nungka yimengbu yimankek ngaleng daluk ngalbu kakukweykarren korebininj. Kunmekbe nungka yimeng bu ngaleng kebbarrk-buyindi. 16Nungkaminj burrbuyi bu ngaleng ngalbinjdoynuye, wanjh nungka wam kore ngaleng ni kore kubolh-did, dja yimeng, “Yimray wanjh, ngarryo.” Dja ngalengbidjawam, “Njale kaluk kanwonngarryokenh?” 17Nungkayimeng, “Ngaye marnemunkewe goat yaw kore ngarddukmayh kamirnderri.” Wanjh ngaleng bidjawam yimeng,“Yiddok ngudda kanwon njale ngadjalwohkarrme, kalukmarnedurndiwe bu ngudda yimmunkewe?”

18 Nungka yimeng, “Njale kaluk yidjare won yidjal-wohkarrme?” Wanjh ngaleng biwokmey yimeng, “Kanworing kunbidkenh nawu yingan kekih nawu yiman rerrihyihngeybimdi, kaluk kunyarl dorrengh, djamak kunkarn-dudj manbu yihkarndudjkarren.” Wanjh kunu nungkabiwong, dja beneyonginj. Kaluk ngaleng yawkani nungkanuye wurdyaw. 19 Wanjh ngaleng bu wam wanjh yer-rkkerrinj nawu kebbarrkbuyindi dja yawoyhdjongburrinjkamarrdjukunkenh kunmadj.

20 Kaluk Judah munkeweng goat yaw, bininj nawu

Genesis 38:21 141 Genesis 38:27benedabbolk nawu nakang Adullam, nungka kang badaluk bimarnedurndiwemeninj nawu biwong nawu djal-wohkarrmi. Nungka kaluk bidjalyawam, minj bin-galkemeninj. 21 Wanjh bendjawam bininj nawu bir-rini kumekbe, yimeng, “Baleh daluk ngalbu kakuk-weykaweykarren kore ngudberre yiwarrudjkenh, ngalbuni kore kubolhdid kore Enaim?” Bedda birriyimeng,“Minj kondah niwirrinj ngalbu kakukweykaweykarrenkore ngadberre yiwarrudjkenh.” 22 Wanjh kunu nungkadurndi kore Judah ni dja yimeng, “Minj ngangalkemeninjdjamak bininj nawu kumekbe birrini birriyimeng buminjkumekbe niwirrinj daluk ngalbu kakukweykaweykarrenkore bedberre yiwarrudjkenh.” 23 Wanjh Judah yimeng,“Bonj, balkarrmen nawu kahkarrme, marndi bu ngar-ryawan wanjh bininj kandidjekwiwon ngarrku. Ngayengamarnemunkeweng goat yaw, dja minj ngaleng yin-galkemeninj.”

24 Kaluk rerrikah bu yiman dird danjbik Judah birri-marneyimeng, “Ngalbinjdoy ke ngalbu Tamar wanjh kuk-weykarrinj kore bininj, dja wanjh kayawkan.” Judah yi-meng, “Ngurrimbebkemen dja kunak ngurrikukwurlhke-men karrowen.” 25 Bu birrimbebkeng ngaleng kunwokmunkeweng nuye nawu nabininjdoy, yimeng, “Ngayewurdyaw ngakan nuye bininj nawu nuye nahni.” Djamakyimeng, “Yinanbuyimankekyikukburrknannangalenuye nawu nahni bininj nuye nawu yiman rerrih kah-ngeybimdi, kaluk kunyarl dorrengh, dja kunkarndudj?”

26 Wanjh Judah kukburrknang dja yimeng, “Ngalengwanjh ngalmak, dja ngaye ngawarre bu minj ngawoyibeywurd ngardduk nawu Shelah.” Dja nungka Judahminjbeneyawoyhyuwirrinj. 27 Bu kumwam ngarre wurdyawbibuni wanjh narahrangem bokenh kanihkani.

Genesis 38:28 142 Genesis 39:428 Bu wurdyaw mahmirri, nakudji bidbebmerrinj,

wanjh kunu daluk ngalbu bibidyikarrmi wurdyawkenh,kunyarl mey nawu kukkurlbani dja bibendedukkang,yimeng, “Namekbe wanjh bebmeng werrk.” 29 Djabu nungka biddurndiwerrinj, wanjh nawu benedanginjdanginj werrkwerrk, wanjh ngaleng yimeng, “Kunukkawanjh ngudda yibebmeng werrkwerrk.” Wanjh kununungka ngeyyoy Perez.* 30 Wanjh nunganwali dang-inj nawu benedanginj nawu bendedukkayindi kukkurlbakunyarl, wanjh nungka ngeyyoy Zerah.†

39Joseph Namungukenh Birridangbalhmeng.Genesis 39:1-23

1 Bininj nawu Ishmael benkebmawahmeng, nawu bir-rikang Joseph kore Egypt, wanjh birribalkukweykang djaPotiphar bimey. Nungka Potiphar wanjh Egyptbeh bininjnawu king Pharaoh bimarnedurrkmirri, kaluk wohrnanibedberre djamun nawu king Pharaoh birrimarnerurrk-nahnani.

2 Yawey wanjh benedjarrkrey Joseph, dja nungkaJoseph bu baleh yimerrangeni nuye wanjh kamak rowk,dja nungka Joseph ni kore kunrurrk nuye Egyptbehbininj nawu bimarnewohrnani. 3 Bu nungka nawu bi-marnewohrnani nang bu Yawey benedjarrkrey Joseph,djaYaweybibidyikarrmi ba bubaleh yimerrangeni nuyeniJoseph wanjh kamak rowk, 4 wanjh namekbe bininjPotiphar bimarneyimeng Joseph namak, dja bikurrmeng* 38:29 Kunekke kunngey kayime “Kambebme werrkwerrk”. † 38:30Kunekke kunngey kayime, “Manbu Mankukkurlba Kabame”.

Genesis 39:5 143 Genesis 39:10nungan kabinahnan, dja bimarnbom nungka Joseph ben-marnewohrnani bininj nuye nawu birridurrkmirri ku-rurrk nuye, dja mak bimarnenahnani nawu yehyengrowk nuye. 5 Wanjh kundjalmekbe bu Potiphar yimengbimarnbom Joseph kawohrnan kore kunrurrk nuye djamak kore yehyeng nuye rowk, wanjh munguyh Yaweybenmarnekurduyimi kunmak bininj nuye nawu namekbeEgyptbeh bininj. Kuhni Yawey kurduyimi bu nungkaJosephkenh. Yehyeng nawu Potiphar karrmi wanjh Godbimarnekurduyimi kunmak, kaluk kore kunrurrk dja makkore kabbal. 6 Wanjh kunu nungka bidjalyibawong rowkJoseph wohrnani. Dja bu nungka Joseph bikarrmi bi-marnedurrkmirri, minj njale burrbuyi nawu Potiphar,nungka djalburrbuni manme nuyemanbu nungan nguni-hnguni.

Dja Joseph nungka wanjh kukmakni dja mak kebmakniwarridj. 7 Wanjh kaluk ngalbininjkobeng nuye nawubimarnewohrnani, ngaleng wanjh binani Joseph dja yi-meng, “Yimray, ngarryo.”

8 Dja nungka birrahmeng, yimeng, “Bu ngayengankarrme ngawohrnan, wanjh nungka nawunganmarnewohrnan minj njale kaburrbun kondahkore kunrurrk, yehyeng nawu nungka kakarrme wanjhnungka ngankurrmeng ngamarnenahnan. 9Minj nangalenabuyika kawernhwohrnan kondah kore kunrurrk, djangaye ngadjalwohrnan. Minj njale ngankaybuyi, djayidjalkudji ngudda nawu nuye ngalbininjkobeng. Kalukbaleh yimankek ngaye kuhni kunwarre duninjh ngayime,dja God ngamarneyime kunwarre?”

10 Dja madjamku ngaleng munguyh bu kunbarnan-garrabubuyika bihmarneyimi, dja nungka Joseph bidjal-dahmi, minj beneyuwirrinj dja minj mak niwirrinj kore

Genesis 39:11 144 Genesis 39:20

ngaleng. 11 Kaluk kunbarnangarrakudji bu nungka ngi-meng kururrk kore durrkmihdurrkmirri, dja minj nan-gale mak nawu birridurrkmirri birriniwirrinj kururrk,12 wanjh ngaleng bimarnekarrmeng manburrba nawukaddum djongbuyindi, dja yimeng, “Yimray ngarryo.”Dja nungka djalbawong manburrba kubid ngalengngarredja kelerlobmeng kuberrk.

13 Bu ngaleng nang nungka bawong manburrba ku-bid ngalengngarre dja nungan kelerlobmeng kuberrk,14 wanjh ngaleng benkayhmeng nawu birrimarnedurrk-mirri, dja benmarneyimeng, “Nabininjkobeng ngarddukbimkang nahni nawu Hebrew bininj kanyemikan kad-berre. Nungka ngimeng kondah nganeyuwirrinjkenh djangaye ngakayhmeng. 15 Bu nungka nganbekkang ngayengakayhmeng, wanjh nungka bawong manburrba nuyekore ngaye dja kelerlobmeng kuberrk.”

16 Wanjh ngaleng kurrmeng manburrba nuyeJoseph darnkih kore ngaleng ni, dja bimadbunikamdurndengkenh nawu Joseph bimarnewohrnani, 17djakunkudjiwi kunwok bimarneyimeng, yimeng, “NawuHebrew bininj nawu ngunmarnedurrkmirri nawu nguddayimkang kore ngad, nungka wanjh nganmarnengimengnganyemikankenh, 18 dja bu ngaye ngakayhmeng wanjhkundjalmekbe rerrih nungka bawong manburrba nuyekore ngaye, dja kelerlobmeng kuberrk.”

19 Wanjh namekbe nawu Joseph bimarnewohrnani bubekkang kuhni kunwok nawu ngalbininjkobeng nuye bi-marneyimeng bu yimeng, “Kuhni wanjh kunukka ngan-marnekurduyimeng bininj nawu ngudda ngunmarnedur-rkmirri”, wanjh nungka kangewurlhmeng. 20 Wanjhnawu Joseph bimarnewohrnani bikang Joseph birrang-balhmeng kore prison, kore bininj nawu king benhdang-

Genesis 39:21 145 Genesis 40:4balhmi birridangbalhmiyindi, wanjh kumekbe dangbalh-miyindi.

21 Dja bu Joseph kumekbe ni kore dangbalhmiyindi,wanjh Yawey benedjarrkrey, bihkongibuni bihmarnekur-duyimi kunmak munguyh, dja bininj nawu bennah-nani nawu birridangbalhmiyindi, nungka Yawey bimarn-bom bimarneyimeng Joseph namak. 22 Wanjh kununamekbe bininj nawu bennahnani bikurrmeng Josephbenmarnewohrnani bininj rowk nawu kumekbe birri-dangbalhmiyindi kore prison, dja nungka wohrnani koreyehyeng nawu kumekbe prison birrikurduyimi. 23 Yaweybenedjarrkrey Joseph dja bimarnbom bu baleh nungkayimi wanjh kamak rowk yimerrangeni, wanjh kununamekbe nawu bennahnani minj baleh biyidjawayi koreJoseph nahnani.

40Joseph Benbenebebbehmarnekarreyolyolmeng Kunkod-

jbukirri Berrewoneng Nawu Birridjarrkdangbalhmiyindi.Genesis 40:1-23

1-2 Kaluk yerrekah bininj bokenh benenjilngwarrewongnungka nawu benehmarnedurrkmirri, nawu kingPharaoh, nawu wohrnawohrnani kubolkwarlahEgpyt. Nakudji bininj nawu wohrnani bedberre nawubirrimarnebokani king Pharaoh, dja nabuyika nawuwohrnani bedberre nawu manme birrimarnekinjeyinawu king. Nungka wanjh yidduy bu kunmekbebeneyimeng bininj bokenh nawu benekihkimukbenemarnedurrkmirri, 3 wanjh benbenedangbalhmengkore prison, kore kunrurrk nuye bininj nawu wohrnanibedberre bininj nawu king birrimarnerurrknahnani,kaluk kubolkkudjiwi kore Joseph dangbalhmiyindi.4 Wanjh namekbe nawu wohrnani bedberre

Genesis 40:5 146 Genesis 40:13djamun nawu king birrimarnerurrknahnani, wanjhbikurrmeng Joseph kabenbenenahnan, wanjh nungkabenbenemarnedurrkmirri, benbenemarnekani manme.Kaluk bedda kunkuyengwurd benedangbalhmiyindi.

5 Kaluk kunkudji kumunun king Pharaoh nuyebininj nawu bimarnebokani dja mak nabuyika nawubimarnekinjeyi manme, nawu benedangbalhmiyindikore prison, wanjh benebebbehkodjbukirriwam, kalukmanbebbehkarrebubuyika. 6-7 Kaluk bu kukabel buJoseph benbenemarnebebmeng benbenenang beddanawu benekihkimukni benemarnedurrkmirri Pharaohnawu birridjarrkdangbalhmiyindi, benbenenangbedda wanjh benenjilngwarreni. Wanjh kunuJoseph benbenedjawam, “Njalekah bolkkimengunekebbume?” 8 Wanjh bedda beneyimeng, “Ngadnganekodjbukirriwam, dja minj nangale kaburrbun bukanbenemarnekarreyolyolme.”

Wanjh Joseph benbenemarneyimeng, “God nadjalkudjikaburrbun dja kanmarnekarreyolyolme. Wanjh ngad-jare kandimarneyimenawunjale ngunekodjbukirriwam.”9 Wanjh kunu bininj nawu king bimarnebokani bimar-neyimeng Joseph bukirri nawu nuye nungka kodjbukir-riwam, yimeng, “Bu ngaye ngakodjbukirriwam nganangmanrakel kore kumirrk ngardduk, 10 dja kore manrakelkaluk danjbik manyenhyende, wanjh bu worrbebmer-rinj, wanjh kundjalmekbe rerrihmannguy dangerrinj, djamanme mirndedjolengminj manbu grapes. 11 Pharaohnuye banikkin ngakarrmi kubid ngardduk wanjh ngameygrapes dja ngakalkkiddjuwimeng kore banikkin nuyePharaoh, dja ngabidkenwong banikkin nuye.”

12 Wanjh Joseph bimarneyimeng, “Kuhni wanjh kakar-reyime. Manbu danjbik manyende kayolyolme kunbar-nangarra danjbik, 13 kaluk bu minj kabangmeyakmen

Genesis 40:14 147 Genesis 40:20kunbarnangarra danjbik wanjh Pharaoh ngunbebke djangunmarnbun yiyawoyhmarnedurrkmirri, dja nguddakaluk yibidkenwon banikkin yiman bu kerrngehkenhyihkurduyimi bu ngudda yimarnebokani. 14 Dja yina!Kaluk bu ngudda ke kayimerran kamak rowk, wanjh kan-burrbu ngaye, dja kankongibu kunmak kanmarnekurduy-imen, ngadjare kanmulewan kore Pharaoh ba ngabebmekondah kururrkbeh. 15 Kunmekbe yikurduyimen djangaye ngandidjirdmey kore Hebrew ngadberre kubolk-warlah, dja kondah Egypt warridj minj njale kunwarrengayimeninj ngandikurrmengkenh kondah kubolkwarrekore kururrkmunun.”

16 Wanjh bininj nawu king bimarnekinjeyi manme, bunungka bimarnekarrebekkang nabuyika nuye bu kamakrowk, wanjh nungka bimarneyimeng Joseph, “Ngayewar-ridj ngakodjbukirriwam, ngangorrkani kukodj ngarddukbasket danjbik manmekenh. 17 Kaluk kore basket manbukaddumduninjh, dahkendimanmemanbumankerrikenhmanbubuyika nuye Pharaoh, dja mayhmayh birringunimanme kore basketbeh kukodj ngardduk.” 18 WanjhJoseph yimeng, “Kuhni wanjh kakarreyime. Nawu basketdanjbik kaluk wanjh kayolyolme kunbarnangarra dan-jbik. 19 Kaluk bu minj kabangmeyakmen kunbarnan-garra danjbik wanjh Pharaoh ngunbebke dja ngunkomd-jobke wanjh ngunkukbarnname kurrulk, dja mayhmayhngundikukngun.”

20 Wanjh bu kunbarnangarra danjbik kaluk Pharaohnuyeni birthday bu burrbuni kore nungan danginj,nungka mulil marnbom bedberre bininj nawu bir-rikihkimukni birrimarnedurrkmirri, dja nungka ben-benebebkeng bininj nawu bimarnebokani, dja nabuyikanawu bimarnekinjeyi manme, benbenemkang kore bin-inj nuye nawu birrimarnedurrkmirri birrikihkimukni.

Genesis 40:21 148 Genesis 41:721 Nawu bimarnebokani nungka king bimarnbom biya-woyhmarnedurrkmirri, bibidkenwoni banikkin. 22 Djanawu bimarnekinjeyi manme, nungka bikukbarnnamengkore kurrulk, kunmekbe yimerranj bu Joseph benbene-marnekarreyolyolmeng.

23 Wanjh yiman djamku kuninjkunu karreyimerranj,dja bininj nawu king bimarnebokani minj biburrbuyiJoseph, bidjalbengmidjdanj.

41Joseph Bimarnekarreyolyolmeng Pharaoh Nuye Kunkod-

jbukirri.Genesis 41:1-36

1 Kaluk rerrikah bu mandjewk bokenh, wanjh Pharaohkodjbukirriwam. Nungan bukirriburrinj kore yimankekdarnkih mankabo Nile dingihdi. 2 Wanjh kumekbenang seven birrikukmak dja birridjurdudjurduh bulikkibirrimbidburrinj kore kukabobeh, birringuni kunbak.3 Wanjh kumekbe birribuyikawali seven bulikki birrim-bidburrinj yerre nawu birrimowarreni dja birrimurrng-bebmerrinj. Wanjh kumekbe birridjarrkdi nawu bu-likki rowk, kumekbe kore kurrid ngarre Nile mankabo.4 Wanjh nawu birrimowarreni birrimurrngbebmerrinjbulikki bindikuknguneng bindiyakwong rowk nawu bir-rikukmakni birridjurdudjurduhni. Wanjh Pharaoh kodjk-errolkkang.

5 Kaluk nungka yawoyhkeyonginj, wanjh yawoyhkod-jbukirriwam. Kumekbe nang seven manburrkkimuknidja manmakni manme djordmerreni kore kundalkkudji.6 Wanjh kumekbe kaluk yerre kolhdebebmerrinj sevenmanmowarreni manme manbu yiman manmayorrk-wurlhkenh kinjeng. 7 Wanjh manmekbe manme manbu

Genesis 41:8 149 Genesis 41:13manmowarreni bindinguneng manbu manmak manbur-rkkimuk manme, bindiyakwong rowk. Wanjh Pharaohkodjkerrolkkang, yimerrinj, “A! Ngaye ngakodjbukirri-wam.”

8 Wanjh kunu bu kukabel nungka kangewarreminj,dja benmarnekayhmeng birriwern rowk bininj nawu bir-rikurdangni nawu birrini kore Egypt dja mak nawu birri-mayaliwernni bininj, dja Pharaoh benmarneyimeng korekodjbukirriwam, dja minj nangale mak bimarnekarrey-olyolmeninj Pharaoh.

9 Wanjh bininj nawu wohrnani bedberre nawubenmarnebokani king Pharaoh, nungka bimarneyimengPharaoh, yimeng, “Ngaye bolkkime ngabengdayhmengbu kunwarre ngayimeng. 10 Bu ngudda Pharaohkanbeneduy nawu ngundimarnedurrkmirri, djakanbenekurrmeng ngaye dja bininj nawu wohrnanibedberre nawu manme ngundimarnekinjeyi,kanbenedangbalhmeng kore kunrurrk nuye bininj nawukawohrnan bedberre nawu ngundimarnerurrknahnan.11 Kaluk ngad nganekodjbukirriwam bu kunkakkudji,nungka dja ngaye nganebebbehkodjbukirriwammanbebbehkarrebuyika. 12 Wanjh kumekbengarridjarrkni yawurrinj nawu Hebrew, nawubimarnedurrkmirri bininj nawu kabenmarnewohrnannawu ngundimarnerurrknahnan. Wanjh bu ngadnganemarneyimeng namekbe Hebrew, nungkawanjh nganbenebebbehmarnekarreyolyolmengngarrewoneng kore nganebebbehkodjbukirriwam. 13 Djabu nungka nganbenemarnekarreyolyolmeng wanjhkundjalmekbe kurduyimerranj, ngaye kandurndiwengyawoyhmarnedurrkmirri, dja bininj nawu manmengunmarnekinjeyi, nungka wanjh yikukbarnnamengkore kurrulk.”

Genesis 41:14 150 Genesis 41:2314 Wanjh Pharaoh bimunkeweng bininj kabikimang

Joseph, wanjh werrkwerrk birribebkeng kore dangbalh-miyindi kubolkwarre kore kururrkmunun. Wanjh bunungka djawurrkburrinj dja djongburrinj namak, wanjhkumwam bimarnebebmeng king Pharaoh, danginj ku-mirrk nuye. 15 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph,“Ngaye ngakodjbukirriwam, dja minj nangale ngan-marnekarreyolyolme, dja ngaye wobekkang bu nguddayibekkan nawu bininj kakodjbukirrire wanjh ngudda yi-marnekarreyolyolme.”

16 Wanjh Joseph biwokmey Pharaoh, yimeng,“Ngaye ngawid, dja God ngunmarnekarreyolyolmekunmak ngudda nawu king Pharaoh.” 17 WanjhPharaoh bimarneyimeng Joseph, “Kanbekka, bungakodjbukirriwam wanjh ngaye ngahdi korekurrid ngarre Nile mankabo, 18 wanjh seven bulikkibirridjurdudjurduh dja birrikukmak birrimbidburrinjkore kukabobeh Nile, dja birringuni kunbak.19 Wanjh seven birribuyika bulikki bedmanwalibirrimbidburrinj nawu birridjalmowarreni duninjh,birrimurrngbebmerrinj, birrikukyimi yiman minjkab korroko nganayi kore kubolkwarlah Egyptrowk. 20 Wanjh bulikki nawu birrimowarrenibirrimurrngbebmerrinj, bedda wanjh bindingunengbindiyakwong nawu seven birridjurdudjurduhbulikki nawu birrimbebmerrinj werrk. 21 Dja bubindinguneng, kunmekbe birridjalkukyimi yimanrerrih minj bindinguyi, dja birridjalmurrngbebmerrinjmunguyh, yiman bu kerrngehkenh birrikukyimi. Wanjhngakodjkerrolkkang.”

22 “Dja mak nganang bu ngakodjbukirriwam sevenmanme djordmerreni kore kundalkkudji, kaluk manbur-rkkimuk dja manmak, 23 dja seven manme manbu man-

Genesis 41:24 151 Genesis 41:32weleberrkni manmowarreni dja mak yiman manmayor-rkwurlhmikenh kinjeng, wanjh manmekbe kolhdedan-gerrinj rerre. 24 Wanjh manme manbu manmowar-reni bindinguneng manbu seven manmakni. Dja ngayekuhni ngabenmarneyimeng birrikurdang, dja minj nan-gale nganmarnekarreyolyolmeninj.”

25 Wanjh Joseph bimarneyimeng Pharaoh, yimeng,“Nawu ngudda Pharaoh yikodjbukirriwam wanjh mand-jalkudjiwi. God ngunyingkihbengdayhkeng bu balehdarnkih kakurduyime. 26 Nawu seven birrimak bulikkiwanjh ngundimarnemulewan seven mandjewk, dja sevenmanmak manme wanjh seven mandjewk. Nawu yikod-jbukirriwam wanjh mandjalkudji. 27 Dja seven nawubirrimowarre bulikki nawu birrimurrngbebmerrinj nawuyerre bindimarnebidburrinj, wanjh ngundimarnemule-wan seven mandjewk, dja manbu seven manlarrk manmemanbu yiman kunmayorrk wurlhmi kinjeng, manekkewarridj wanjh ngundimarneyolyolme seven mandjewkbu kabolkdarlehmen, manme kayakmen kore kubolkwar-lah Egypt rowk.

28 Wanjh kunmekbe bu ngayimeng ke nawuking Pharaoh, God ngunyingkihbengdayhkeng bubaleh kakurduyime darnkih. 29 Kaluk kamre sevenmandjewk bu manme manwern duninjh karrikarrmekore kubolkwarlah Egypt rowk. 30 Dja rerrikahwanjh kamre seven mandjewk bu minj kadjordmenmanme, karridjalyawarren rowk. Wanjh bininj kalukkarribengmidjdan kore manme manwern karrikarrmikore Egypt, kadjalbolkwarremen duninjh. 31 Wanjhbu kunmekbe kayimerran kadjewkwarremen rowk,karriyawarren duninjh, wanjh kunmekbekenh kunukaluk karribengmidjdan kore manwern karrikarrmi.32 Dja bu bokenh yikodjbukirriwam, wanjh kunu

Genesis 41:33 152 Genesis 41:39ngunbukkan bu nungka God wokrayekworrinjduninjh, dja nungan God darnkih kakurduyime korengunbukkang.”

33 Mak Joseph yimeng, “Wanjh kunu yidjarrngbu bin-inj nawu mayalimak dja kaburrbun yeledj kabenmar-neyime, dja yikurrmen kawohrnan kore kubolkwarlahEgypt. 34 Dja mak yibenkurrmen bininj nawu kabirri-bolknahnan, dja bu mandjewk seven bu manme man-wern wanjh bedda kabirrimang yikah manme. Bir-riwarlahkenh bininj birrika kunkarrngbakmeng manbumanme bedberre, dja mankudji kabindiwon nawu kabir-rimang kabirrikarekurrme. 35 Kaluk bu kamre mand-jewk kore manme manwern wanjh manme kabirrimangkabirrikarekurrme bu ngudda Pharaoh yiwohrnan yiben-marneyimen kabirrikarekurrme kore kubolkkihkimuk,wanjh kumekbe kunu kakareyo. 36 Manmekbe manmekakareyo ba bu kaluk karringun bu kamre seven mand-jewk kore kabolkdarlehmen karriyawarren kore kubolk-warlah Egypt. Kunmekbe yikurduyimen ba minj bininjkarridowen bu manmeyak kondah kubolkwarlah Egypt.”

Pharaoh Bikurrmeng Joseph Bu Kawohrnan Kore Egypt.Genesis 41:37-57

37 Bu kunmekbe Pharaoh bekkang nungka dja bininjnuye birrikihkimuk nawu birrimarnedurrkmirri, wanjhbirribekkarrinj kamak bu kuhni kabirrikurduyime.38Wanjh Pharaoh bendjawam bedda nawu birrikihkimuknuye, “Minj nuk nabuyika karringalke bininj yimannungka Joseph nawu kunmalng God nuye kakarrme?”

39 Wanjh kunu Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “BuGod kuhni rowk ngunbukkang, minj nangale nabuyikakaburrbun yeledj kabenmarneyime, dja minj nangale

Genesis 41:40 153 Genesis 41:48mayalimak yiman ngudda. 40 Ngudda wanjh yiben-marnewohrnan bininj nawu kabirrini kururrk ngard-duk, dja bininj rowk ngardduk ngundiwokmarrkmangkore yibenwokrayekwon. Dja ngudda yidjalwohrnan, djangaye ngadjalkudji nawu king ngawernhwohrnan.”

41 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Yina ngayekurrmeng ngudda yiwohrnan kubolkwarlah rowk Egypt.”42Wanjh Pharaoh bidyerrkkerrinj nawu biddjongbuyindinawu nungan king ngeydi, dja bibiddjongbom Joseph,dja bidjongbom manburrba namak duninjh, dja bi-mangiwong wirlmurrng gold chain. 43 Dja bikurrmengkarrahkenhdi kore wirlbarra, nungka king nuye naw-ernhmakni dja Joseph nuye manmakni rerrih. Wanjhbininj birrikayhmeng nuye Joseph bu kumhrey, “Ngur-rimarnewayhmen.” Kunu wanjh bimarnbom kawohrnankubolkwarlah rowk Egypt.

44 Dja mak Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Ngayewanjh Pharaoh, dja bu ngudda minj yibenmarnekodj-duhme bininj, minj baleh kabirrikurduyime kore kubolk-warlah rowk Egypt.” 45Wanjh Pharaoh bingeykurrmengJoseph Zaphenath-paneah, dja biwong daluk benemarrinjngalbu ngeyyoy Asenath, ngalbeywurd nuye Potipheranawu wohrnani yiwarrudj bedberre kore kunred On.Wanjh Joseph rey kubolkbubuyika rowk kore kubolkwar-lah Egypt.

46 Joseph wanjh mandjewk nuyeni thirty budedjdjingmey bimarnedurrkmirri king Pharaoh nawuwohrnani kore Egypt. Wanjh Joseph bu di kore Pharaohwanjhbebmeng, djawamrengehrey kore kubolkbubuyikarowk kore kubolkwarlah Egypt. 47 Wanjh bu mandjewksevenmanmemanwern djordmerreni, manwern duninjh,48 dja nungka manme mangi bu mandjewk seven koremanwern birrikarrmi kore Egypt, dja nungka karekurrmi

Genesis 41:49 154 Genesis 41:55kore kubolkkihkimuk. Kore kubolkkihkimukbubuyikanungka bebbehkarekurrmi manme manbu djordmerrenikumekbe kore kabbal darnkih kore kubolkkimuk,kudjalmekbe darnhkarekurrmi. 49 Wanjh Josephkarekurrmi manmim mandjalwernkenh duninjh, yimankamirndeyime kunkayalanj kore kurrid kurrula, kalukminj munguyh bimbuyi rohrokmeninj, dja manwernduninjh, minj nangale rohrokmeninj.

50 Bu minj kumbangmeyimerrangimeninj bumandjewk kawarremen, wanjh Joseph benbenebornangbebeywurd bokenh. Asenath ngalbeywurd nuyePotiphera nawu bininj yiwarrudj wohrnani bedberrekunred On, ngalmekbe Asenath bimarneyawmey Joseph.51 Joseph bingeykurrmeng nadjdjaman Manasseh.Dja yimeng, “Kunmekbe ngangeykurrmeng bu Godnganmarnbom ngabengmidjdanj kunmurrngrayekngardduk, dja mak yiman ngabenbengmidjdanj nawungarrimud.”* 52 Dja nawu nawalawalak nungkawanjh bingeykurrmeng Ephraim. † Dja nungkayimeng, “Kunmekbe ngangeykurrmeng bu Godnungka nganmarnbom ngayerdwernminj kore kondahkubolkwarlah kore nganjilngwarreni.”

53 Wanjh mandjewk seven bu manme manwernni korekubolkwarlah Egypt kaluk yakminj, 54 dja dedjdjing-mey bu seven mandjewk bininj birriyawarrinj manmebu Joseph yimeng. Kubolkbubuyika rowk birriyawar-reni, dja kore kubolkbubuyika rowk kore kubolkwar-lah Egypt wanjh manme yongohyoy. 55 Kaluk bu bir-riwernhmarrwedoweni bininj kore Egypt rowk, wanjhkunnalk dorrenghni bininj birrikayhmi Pharaoh, birrid-jawani manmekah. Dja Pharaoh benmarneyimeng rowk* 41:51 Mannaseh kayime “bengmidjdanj”. † 41:52 Kunekke kunngeykayime “Wernminj.”

Genesis 41:56 155 Genesis 42:5bininj nawu Egyptbeh, “Ngurriray kore Joseph, dja bubaleh ngunmarneyime, kunmekbe ngurrikurduyimen.”56 Wanjh bu warlahminj manme birriyawarreni kubolk-warlah rowk Egypt, Joseph dangmarrhmey kunrurrkrowk kore manme karehkareyoy, dja weykani bedberrebininj nawu Egyptbeh. Dja djewkwarreminj duninjh,meyakminj kore kubolkwarlah Egypt rowk.

57 Dja mak bininj birrimdolkkarrinj kubolkbubuyikarowk, birrimrey kore Egypt kore Joseph mimweykah-weykani. Kunmekbe birrikurduyimi bu birriyawarreniduninjh kubolkbubuyika rowk kurorre.

42Joseph Nuye Birridanginj Birriwam Kore Egypt.Genesis 42:1-6

1 Bu Jacob bekkang manme manbu manmim bir-rikarrmi kore Egypt, wanjh nungka benmarneyimengbebeywurd nuye, yimeng, “Njalekah ngudda ngurri-hdjalkuknarren?” 2 Dja mak yimeng, “Kandibekka,ngaye ngabekkang bumanmimkabirrikarrme kore Egypt.Ngurriray kumekbe dja ngurrikan kunwardde ngurrim-immang kadberre, ba kunu karridarrkid dja minj karrid-owen.”

3 Wanjh ten nawu Joseph birridangerrinj birriwamkabirrimang manmim kore Egypt. 4 Dja Jacob keleni buBenjaminj birridjarrkrawinj, marndi baleh yarrkka kun-yid biwohmarnengalmeninj, wanjh kunmekbekenh kununungka minj bimunkewemeninj Benjaminj nawu Josephngalbadjan ngalkudji berrewoneng. 5 Wanjh kunu Israelnuye bebeywurd birrimdjarrkbebmeng birribuyika bininjnawu birrimwam kabirrimang manmim, dja manme bir-riyawarreni kore kubolkwarlah Canaan warridj.

Genesis 42:6 156 Genesis 42:136 Kaluk Joseph wohrnawohrnani kore kubolkwarlah

Egypt, dja nungka wanjh mimweykani bedberre bininjrowk. Wanjh kunu bu Joseph nuye birridangerrinj bir-ribebmeng, birrimarneboddanj kanjdji birrirorrenani.

Joseph Benkoweng Nawu Birridanginj.Genesis 42:7-26

7 Bu Joseph bennang nawu birridanginj nuye, wanjhkundjalmekbe benkukburrknang, dja bu baleh yarrkkabenhmarneyimi, wanjh yiman yerreh benkukwakwani,dja warridj bu wokdi bedberre wanjh yiman yerrehbenduy, dja bendjawam, “Ngudda balehbeh ngurrim-dolkkang?” Bedda birriwokmey, “Ngad ngarrimdolkkangkubolkwarlah Canaan, manme ngarridjare ngarrimang.”

8 Kaluk Joseph benkukburrknang nawu birridanginj,dja bedda minj nungka birrikukburrknayi. 9 Wanjhnungka bengdayhmeng bu korrokoni benbukirribom.Wanjh benmarneyimeng, “Ngudda ngurrimwam ngur-ribolknabolknan, wardi ngurribolkyawan kore baleh yi-mankek ngurrimkuningimen kandibun!” 10 Bedda bir-riwokmey birriyimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan, bur-rkyak, ngad nawu ngarrimarladj, ngad wanjh ngar-rimwam manme ngarrimang. 11 Ngad wanjh kornkumonadjalkudji ngadberre, ngad nawu ngarrimarladj wanjhngarriwoybuk, minj ngarrimrawinj ngarribolknabolk-nankenh.” 12 Wanjh nungka yimeng bedberre, “Bur-rkyak, dja ngurrimwam ngurribolkyawan kore baleh yi-mankek ngurrimkuningimen kandibun” 13Dja bedda bir-rimarneyimeng, “Ngad nawu ngarrimarladj wanjh twelvengarridangerrinj, kornkumo nakudji ngadberre, nawukani kore kubolkwarlah Canaan. Yina, nawu nayahwurdduninjh bolkkime kabenedjarrkni Ngabbard, dja nakudjiyakminj.”

Genesis 42:14 157 Genesis 42:2214 Joseph benmarneyimeng, “Wanjh yiman

ngaye ngayimeng ngudberre, ngudda ngurrimwamngurribolknabolknan. 15 Dja kuhni wanjh ngakurduyimerohrokme ngudberre. Ngawokrayekworren Pharaohnuye kunngey dorrengh, bu nayahwurd minjkamre, ngudda minj kondah ngurribolkbawon.16 Ngurrimunkewemen nakudji kabimkanngurridanginj nawu nayahwurd, dja ngurribuyikangurridangbalhmiyindi kore prison, ba kunukunwok ngudberre ngarohrokme, ngaburrbun bungudda kunwoybuk ngurriwokdi. Dja bu burrkyak,wanjh ngawokrayekworren kore Pharaoh kunngeydorrengh bu ngudda woybukkih ngurrimwamngurribolknabolknankenh.” 17 Wanjh nungkabendangbalhmeng rowk bu kunbarnangarra danjbik.

18 Kaluk bu kunbarnangarra danjbik Joseph benmar-neyimeng, “Kuhni ngurrikurduyimen dja ngurridarrkid,dja ngaye ngamarnekele God. 19 Bu ngudda bininjnawu ngurriwoybuk wanjh nakudji nawu ngurridanginjdangbalhmiyindin kondah kore prison, dja ngurribuyikanawu wanjh ngurridurnderren, dja manmim ngurrikanbedberre nawu kabirrini kured ngudberre nawu kabir-rihmarrwe. 20 Dja ngurrimdjalka nayahwurd duninjhngurridanginj, ba kunu kunwok ngudberre ngaburrbunkunwoybuk, dja minj ngurridowen.” Wanjh bedda birri-marnekodjdukmeng.

21 Dja bedda birrimarneyimerrinj, “Woybukkih wanjhngad kunwarre karrimarneyimeng nawu karridanginj.Ngad karrinang nungka kangewarreni bu nungka kand-jawadjawani kadberre bu minj karribuyi, dja ngad minjkarrimarrkmayi, wanjh kunmekbekenh kunu karrikange-warre, kuhni kurduyimerranj kadberre.” 22 Reubenbenwokmey, “Ngaye ngayimeng ngudberre, ‘Yuwn kun-

Genesis 42:23 158 Genesis 42:28warre ngurrimarneyime nawu yawurrinj.’ Dja nguddaminj kandimarrkmayi, wanjh bolkkime ngadmanwalikunwarre kumwam kadberre bu kunkurlba nuye kar-remulewayindanj.” 23Beddaminj birriburrbuyi bu Josephbenbekkani, dja nungka bu wokdi bedberre wanjh kun-wokbuyika kunwok wokdi, dja nabuyika biwokmulewanibenmarneyolyolmi bu bedberrekih kunwok.

24 Wanjh nungka Joseph benbodmekenhwong dja ded-jdjingmey nalkbuni, dja kaluk benmarneborledmengyawoyhwokdi bedberre. Dja benmarneyimeng bin-inj nuye birrimey Simeon birridukkang kore kumirrkbedberre nawu birridanginj. 25 Joseph benwokrayek-wong bininj nuye kabindimarnebarlke baladji bedberrenawubirridanginj nuye,manmimkabirridahkendong, djakunwardde kabindibebbehmarnedurndiwe kore baladjibedberre, dja mak kabindiwon manme kabirrirekenh.Bu kuhni bindimarnekurduyimeng, 26 bedda manmimbirridelengkurrmeng kubodme kore donkeys bedberre,wanjh birriwelengbolkbawong.

Nawu Birridangerrinj Birrikeleminj.Genesis 42:27-38

27 Bu kukak birriwohyonginj wanjh kumekbe nakudjidangmarrhmey baladji nuye, manme kabiwon donkeynuye, wanjh nungka nang kunwardde nuye yongo-hyoy kore kurrangmaye baladji! 28 Wanjh benmarneyi-meng nawu birridanginj, yimeng, “Kunwardde ngarddukngandimarnedurndiweng. Kondah kahyo kore baladjingardduk.” Wanjh bedda birrikangewarreminj dja bir-riborledmerrinj birrideldelmeng dja birriyimeng, “Balehkuhni bu God kanmarnekurduyimeng kadberre?”

Genesis 42:29 159 Genesis 42:3629 Bu birrimarnebebmeng kornkumo bedberre nawu

Jacob kore kubolkwarlah Canaan, wanjh birrimarney-imeng rowk nawu benmarnekurduyimerranj. Birriy-imeng, 30 “Bininj nawu kawohrnan kumekbe kubolk-warlah, yiman yerreh kanduy ngadberre, kanmarney-imeng yiman bu ngad ngarriwam ngarribolknahbolk-nanikenh. 31 Kunmekbe nungka yimeng ngadberre,dja ngad ngarrimarneyimeng, ‘Ngad ngarriwoybuk bin-inj, minj ngarrimrawinj ngarribolknabolknankenh, 32 djangad twelve ngarridangerrinj, kornkumo nakudji ngad-berre. Nakudji yakminj, dja nawu nayahwurd duninjhbolkkime kabeneni Ngabbard kore Canaan.’

33 Kunmekbe ngarriyimeng, wanjh namekbebininj nawu kawohrnan kumekbe kubolkwarlahkanmarneyimeng ngadberre, ‘Kuhni wanjh ngaburrbunbu nguddambu ngurriwoybuk bininj. Ngurribawonakudji nawu ngurridanginj kondah kore ngayenganeni, dja ngurrika manme bedberre nawungurrihdjarrkni kured nawu kabirrimarrwe djangurridurnde. 34 Dja ngurrimka nawu nayahwurdduninjh ngudberre nawu ngurridanginj, ngurrimkakore ngaye ba kunu ngaye ngaburrbun bu ngudda minjngurrimrawinj ngurribolknabolknankenh, dja nguddawanjh ngurriwoybuk bininj. Wanjh kunumarnedurndiwengudberre nawu ngurridanginj, dja ngudda kamakngurrire baleh yarrkka kondah kubolkwarlah djangurribayahme dja mak ngurriweykan njalehnjale.’ ”

35 Bu bedda birriyakwong bu birrimarneyimi ko-rnkumo, wanjh bedda birriwelengyakbommanme, wanjhbirribebbehdobbokenhnang kunwardde bedberre ben-marnebebbehyoy kore baladji bedberre! Bu bedda dja ko-rnkumo bedberre birridobbokenhnang nawu kunwarddewanjh birrikeleminj. 36 Wanjh Jacob nawu kornkumo

Genesis 42:37 160 Genesis 43:5

bedberre benmarneyimeng, “Ngudda kandibeywurdyak-won. Joseph yakminj, Simeon yakminj, dja bolkkimengurridjare ngurrikan Benjaminj. Kuninjkunu wanjhnganmarnekurduyimerranj kunwarre duninjh.”

37 Wanjh Reuben bimarneyimeng kornkumo, yimeng.“Bu ngaye minj ngamyirrurndeng ke Benjaminj wanjhbonj, ngardduk beywurd bokenh yibenbenebun. KanwoBenjaminj nganahnan dja ngaye ngamyirrurndeng ke.”38 Dja Jacob yimeng, “Beywurd ngardduk minj kumekbengurridjarrkre, nawu benedanginj ngalbadjan ngalkudjiberrewoneng doweng ngokko, dja nungka nadjalkudjikahdi. Bu yimankek ngurrire, nungka baleh yarrkkakunyid kabiwohmarnengalme, wanjh kunu kandimarn-bunngaye nawungabulu, kunnjilngwarre dorrenghngar-rowen ngamalngre kore Sheol.”

43Birriyawoyhdurndi Kore Kunbolk Egypt, Benjaminj Dor-

rengh.Genesis 43:1-14

1 Kaluk manme birridjalyawarrinj bulkkidj kumekbekore kubolkwarlah Canaan. 2 Wanjh kunu bu beddabirringuneng rowkmanmimmanbu birrimey kore Egypt,wanjh kornkumo bedberre benmarneyimeng, “Ngur-ridurnde dja ngurrimyawoyhmang manyahwurd manmekadberre.” 3 Wanjh Judah bimarneyimeng, yimeng,“Nawu bininj kanwokrayekwong ngadberre, yimeng bungarridanginj minj ngarrikan wanjh nungka minj ngar-riyawoyhkebnan. 4WanjhNgabba, bu ngudda yimunkewenawu ngarridanginj ngarridjarrkre, wanjh kunu ngarrirengundimarnemang manme. 5 Dja bu minj yimunkewe,

Genesis 43:6 161 Genesis 43:12wanjh kunu minj ngarrire, dja namekbe bininj kanmar-neyimeng ngadberre bu minj ngarrikan nawu ngarridan-ginj, wanjh minj nungka ngarriyawoyhkebnan.”

6Wanjh Israel bendjawam, “Njalekah kunmekbe kandi-marnekurduyimeng bu kunwarre, ngurrimarneyimengnamekbe bininj bu ngurrikarrme nabuyika nawu ngur-ridanginj?” 7 Bedda birriwokmey birriyimeng, “Nungkakandjawadjdjawani munguyh ngadkenh dja nawu kar-rimud, bu yimeng, ‘Yiddok kornkumo ngudberre kad-jaldarrkid?’ dja, ‘Yiddok nabuyika ngurrikarrme nawungurridanginj?’ Dja ngadbu ngarridjalwokmawokmangikore kandjawadjdjawani ngadberre. Minj nuk ngarribur-rbuyi nungka yimeninj, ‘Kondah yimka nawu ngurridan-ginj.’ ”

8 Wanjh Judah bimarneyimeng kornkumo nuye nawuIsrael, yimeng, “Yimunkewemen yawurrinj bu ngayengakan, wanjh ngarrire werrk ba ngad dja ngudda djawurdwurd ngadberre karridjaldarrkid, dja minj karrid-owen. 9 Ngaye ngayeman ngawokkurrmerren nganah-nan kamak rowk, ngudda kanwo ngaye nganahnankenh.Bu ngaye minj ngamdurndiwe ke kondah yiyawoyhdar-rkidnan, wanjh ngaye kandjalwelengnamen munguyh bungarrarrkid. 10 Dja bonj bu minj karridenghkerrimeninj,ngarrirawinj dja ngarrimdurndeyi bokenhkah.”

11 Wanjh Israel nawu kornkumo bedberre benmar-neyimeng, “Bu yiman bu ngurridjalle, wanjh kuhningurrikurduyimen. Ngurridahkendo kore baladji ngud-berre yikahwi nawu namakmak, nawu kondah kubolk-warlah karrikarrme, dja ngurrikan ngurriwon burudjangnamekbe bininj, ngurrikan manyahwurd balm manbukarrikukdelkkerrenkenh, dja nayahwurd mankung, djamak manmanjmak spice dja myrrh, dja pistachio nutdja almond. 12 Dja bokenh kunwardde ngurribebbehkan,

Genesis 43:13 162 Genesis 43:18dja ngurriwon kunwardde nawu ngundimarnedurndi-weng kore kurrangmaye baladji ngudberre. Kunubewumungu ngundimarnedurndiweng ngudberre. 13Dja ngur-rika warridj nawu ngurridanginj, dja ngurridjaldurndekore namekbe bininj werrkwerrk. 14 Dja ngadjare GodnawuNgudjkimuk Duninjh* kabimarnbun ngunkongibunnamekbe bininj, ba nungka kabimmunkewe nabuyikanawu ngurridanginj, dja Benjaminj dorrengh ngurrimd-jarrkdurndeng. Dja ngaye bu ngandimarnedowen wurd-wurd, wanjh bonj ngandidjalmarnedowen.”

Joseph Benkimey Nawu Birridangerrinj.Genesis 43:15-34

15 Wanjh kunu bedda nawu bininj birrikang nawukabirriwon burudjang, dja mak kunwardde bokenhmanbu birringalkeng kore baladji bedberre, dja makBenjaminj warridj birrikang. Bedda birridokorrokmengbirriwam kore Egypt dja birrimarnebebmeng Joseph, bir-ridanginj kumirrk nuye. 16 Bu Joseph bennang Ben-jaminj dorrengh, nungka bimarneyimeng bininj nawubimarnedurrkmirri kunrurrk nuye, yimeng, “Nanih nawubininj yibenka kore ngardduk kunrurrk, yibu mayh, djamanmeyiyingkihmarnbu, beddawanjhngarridjarrkngunbu barnangarraburrk.”

17 Namekbe bininj kurduyimeng kore Joseph bimar-neyimeng, dja benkang bedda nawu birridangerrinj koreJoseph nuye kunrurrk. 18 Wanjh bedda nawu birridan-gerrinj bu benkang kore Joseph nuye kunrurrk wanjhkunu birrikeleminj, bedda birrimarneyimerrinj, “Bu ker-rngehkenh kunwardde birrimdurndiweng kadberre birri-dahkendoy kore baladji, wanjh kunmekbekenh kunu kon-dah kankang kadberre. Nungka kadjare kandarrkidmang* 43:14 Hebrew kunwok kayime “El Shaddai”.

Genesis 43:19 163 Genesis 43:27kadberre dja kanmarnbun bu karrimarnedurrkmirri, djamak kamang donkey kadberre.”

19 Wanjh kunu bedda birriwam kore namekbe bin-inj nawu bimarnedurrkmirri Joseph, birriwokdi nuyekore kururrkdangmaye bu birribalhngimi, 20birriyimeng,“Ngudda nawu yiwohrnan, ngad ngarrimwam kondahkerrngehkenhni manme ngarrimey. 21 Dja bu ngarriwamngarriwohyonginj kukak, baladji ngadberre ngarridang-marrhmey, ngarribebbehkukngalkeng kunwardde rowknawu ngarriwong manmekenh, wanjh yongohyoy korekurrangmaye baladji. Wanjh ngarrimkang ngarrimya-woyhdurndiweng. 22 Dja ngad ngarrimkukkang war-ridj nabuyika kunwardde nawumanmekenh ngarrimang.Ngad ngarriwakwan bunangale baladji dorrenghwardde-durndiweng ngadberre.”

23 Wanjh nungka yimeng, “Bonj kamak, yuwn ngur-rikele. Nawu God ngudberre dja nuye kornkumo nawungudberre, nungka ngunwong namakmak kore baladjingudberre. Dja ngaye wanjh ngayingkihmey nawu kun-wardde ngudberre.” Bu kuhni yimeng wanjh nungkaSimeon bimbebkeng bedberre. 24 Namekbe bininj nawuJoseph bimarnedurrkmirri benngimewong kore Josephnuye kunrurrk, benbowong kukku birridengedjirridjbur-rinj, dja benwong manme donkey bedberre birringuni.25 Bedda nawu birridangerrinj birribekkang bu kalukmanme kabirringun kumekbe, wanjh kunu birriyingkih-marnbom nawu kabirriwon Joseph burudjang bu nungkakambebme barnangarraburrk.

26 Bu Joseph kumdokmeng kured, bedda birriwongburudjang nawu birrimkang kururrk, dja birrimarne-boddanj kanjdji kurorre. 27 Nungka bendjawam bu yi-mankek birrimak, dja wanjh nungka yimeng, “Dja nawu

Genesis 43:28 164 Genesis 43:33nakohbanj kornkumo ngudberre nawu kandimarney-olyolmeng, yiddok nungka kamak? Yiddok munguyhkadjaldarrkid?” 28 Wanjh bedda birriwokmey bir-riyimeng, “Nungka nawu yiman namarladj nawu ko-rnkumo ngadberre, nungka wanjh kadjaldarrkid dja ka-mak kani.” Wanjh bedda birrimarneboddangeni bir-rikukenhmi. 29 Bu nungka Joseph bolknang dja bi-nang Benjaminj nawu nungka benedanginj, ngalbadjanngalkudji berrewoneng, nungka bendjawam, “Yiddoknahni nawu nayahwurd duninjh ngudberre nawu ngurri-danginj nawu kandimarneyolyolmeng?” Dja mak bimar-neyimeng Benjaminj, “Ngudda nawu yawurrinj, ngadjareGod ngunmarnekurduyime kunmak.” 30Wanjh bu binangnamekbe nawu benedanginj, nungka Joseph bimarnekan-genalkbom duninjh, wanjh nungka djalbebmeng wer-rkwerrk bolkyawam ba kanalkbunkenh. Nungka ngi-meng kore nungan nuye kunrurrk kore yongohyoy, djakumekbe bimarnenalkbom.

31Kaluk bu kebdjirridjburrinj rowkwanjh nungka kum-bebmeng, kangerayekworrinj dja yimeng bedberre nawubirrimarnedurrkmirri, “Ngurrimka manme.” 32 Nungkanakudjihkudji ni dja birriwong manme, dja nawu bir-ridanginj, bedman birridjarrkni bebbehbeh birringuni,dja bininj nawu Egyptbeh nawu kumekbe birringuneng,bedman bebbehbeh birridjarrkni. Kunmekbe birriyimibu bininj nawu Egyptbeh minj kabirridjarrkngun nawuHebrew bininj, dja bininj nawu Egyptbeh kabirriwarnyakduninjh kabirridjarrkngun.

33 Wanjh nawu birridanginj bedda bu Joseph nuyebininj benmarneyimeng kabirriyerrkan birrimirrkmey,wanjh benbolkbukkang kore birriyerrkarrinj, nawern-warre werrk yerrkang, yerre walawalakko, yerre wanjhnayahwurd duninjh balyerrkang. Wanjh kunu birrinar-

Genesis 43:34 165 Genesis 44:5rinj dja birrikangebarrhmeng. 34 Bu manme bindimarne-mey kore Joseph nungka ni, wanjh Benjaminj nuyenimanme mandjalwern duninjh. Wanjh mulil bedda bir-ridjarrknguneng bu Joseph dorrengh, birribongunengwarridj, birrinjilngmarnburreni.

44Bu Manmolk Birrikurrmeng Nakudji Silver Banikkin Kore

Benjamin Nuye Baladji.Genesis 44:1-13

1Wanjh Joseph biwokrayekwong bininj nawu bimarne-durrkmirri kururrk nuye, yimeng, “Nanih nawu bininjbaladji bedberre yibenmarnebarlkemen, manme yiben-marnedahkendo, yirohrokmen manwern duninjh manbudarnkih kabirribarabun kabirringorrkan. Dja yiben-bebbehmarnedurndiwemen kunwardde bedberre, yikur-rmen kore kurrangmaye baladji bedberre. 2Wanjh yikur-rmen ngardduk banikkin nawu silver, kore kurrangmayebaladji nuye nawu nayahwurd duninjh, dja kunwarddedorrengh nuye yikurrmen nawu nungka karremulewammanmimkenh nuye.” Wanjh nungka djalkurduyimengrowk nawu Joseph bimarneyimeng.

3 Wanjh bu kumbarrhbuni, nani nawu bininj nawubirridangerrinj, wanjh bindimunkeweng donkey dor-rengh bedberre kabirrire. 4 Minj djarreh birribolkba-woyi kubolkkimuk bu Joseph bimarneyimeng namekbebininj nawu bimarnedurrkmirri, yimeng, “Werrkwerrkyibenkadju birrimekbe bininj dja bu yibenmarnebebmeyibenmarneyimen, ‘Njale ngudda ngurrimarneyimengkunwarre nawu nungka kunmak ngunmarneyimeng? Djanjalekenh ngurridjirdmey nawu silver banikkin nuye?5 Dja wanjh namekbe nawu banikkin wanjh nanu nuyenawu nganmarnewohrnan kahbongubongunkenh, dja

Genesis 44:6 166 Genesis 44:13mak mankurdangkenh kahbonanganan ba bu kaburrbunbaleh bininj kabirrikurduyime. Kuhni wanjh kunwarreduninjh ngudda ngurrikurduyimeng.’ ”

6 Wanjh bu nungka bebmeng bedberre, kuhni kunwokrowk nungka benmarneyimeng. 7Dja bedda birrimarney-imeng, “Njalekah ngudda nawu kanmarnewohrnan kuhnikunwok yiyime? Ngad nawu ngarrimarladj, minj yi-man kunmekbe ngarrikurduyime. 8 Dja warridj ngarrim-durndiweng ngudberre kubolkwarlah Canaanbeh kun-wardde nawu ngarringalkeng kore baladji ngadberre,wanjh kunu njalekah yimankek ngarridjirdmang silvermak gold nawu kayo kore kunrurrk nuye nawu ngun-marnewohrnan? 9 Bu yingalke kore ngad nawu ngarri-marladj, wanjh namekbe nawu kakarrme, bonj, karrowendja ngarribuyika ngundimarnedurrkmirri ngudda nawukanmarnewohrnan.”

10Wanjh nungka yimeng, “Kunu bonj, dja bu ngangalkenawu nangale kakarrme, wanjh namekbe nanu ngan-marnedurrkmirri, dja ngurribuyika wanjh bonj, minj bi-welengname ngudberre.” 11 Wanjh werrkwerrk beddarowk birribebbehkoluyhweng baladji bedberre kurorredja birridangmarrhmey. 12 Wanjh namekbe bininj nawubimarnedurrkmirri Joseph dedjdjingmey yawahyawani.Wanjh yawam kore nawernwarre werrk, djalwam korewalawalakko rowk, dja yerre duninjh yawam kore nayah-wurd duninjh nuye. Dja banikkin badngalkeng kore Ben-jaminj nuyeni baladji! 13 Bu kuhni yimeng bu ngalkengwanjh bedda birrimadjdjalkmarrinj manburrba bedberrenawu birridjongbuyindi, wanjh birriyawoyhkurrmengbaladji bedberre kore kubodme donkey dja birridurndikubolkkimuk.

Nawu Judah Mulewarrinj Bu Djawadjawam Nawu Joseph.Genesis 44:14-34

Genesis 44:14 167 Genesis 44:2014 Bu Judah dja nawu birridanginj birrimbebmeng kore

Joseph nuye kunrurrk, wanjh Joseph kumekbe djahdjalni,dja bedda birrimarnemankarrinj kore kurorre. 15 WanjhJoseph benmarneyimeng, “Njale kuhni bu ngudda ngur-rikurduyimeng? Minj nuk ngurriburrbun bu bininj nawuyiman ngaye wanjh ngarrikurdang, ngarrikarrme nawukanbukkan baleh bininj ngurrikurduyime, bebke ngud-berre?” 16Wanjh Judah yimeng, “Njale nuk ngad ngundi-marneyime ngudda nawu kanmarnewohrnan? Njalenuk ngarriyime? Baleh yimankek ngarrikurduyimengarrimulewarren bu minj kuhni ngarriyimeninj? Godnungka nganmarnekarrebebkeng bu kunwarre ngarriy-imeng ngad nawu ngarrimarladj. Wanjh kumekbengad kaluk ngundimarnedurrkmirri ngudda nawu kan-marnewohrnan, ngad dja nungka warridj nawu bimar-nengalkeng banikkin karrmi.”

17 Dja Joseph yimeng, “Kunukka minj ngayengakurduyime! Nadjalkudji nganmarnedurrkmirrinamekbe bininj nawu bimarnengalkeng banikkinkarrmi, dja nguddambu bonj, kunmodmikenhdorrengh ngurridurnde kore kornkumo ngudberre.”18 Wanjh Judah biyikang darnkih dja yimeng, “Nguddanawu kanmarnewohrnan, ngaye nawu ngamarladj,wanjh djawan kanbawo ngawokdi ke ngudda nawukanmarnewohrnan, dja yuwn kandung ngaye nawungamarladj, dja madjamku ngudda yiman ngunerohrokyerreh nungan nawu Pharaoh. 19 Ngudda nawukanmarnewohrnan, ngudda kandjawam ngad nawungarrimarladj, ngudda yiyimeng, ‘Yiddok ngurrikarrmekornkumo, dja nuk nawu ngurridanginj?’ 20 Djangad ngundimarneyimeng, ‘Ngad ngarrikarrmekornkumo nawu nakohbanj, dja mak ngarridanginjnawu nayahwurd duninjh, nawu bimarnedanginj

Genesis 44:21 168 Genesis 44:29Ngabbard bu kohbanjminj. Nawu benedanginj nuyewanjh doweng dja nungka nadjalkudji kahdi nawungalbadjan ngalkudjihni berrewonengni, dja Ngabbardkabimarnedjare bulkkidj.’ ”

21 “Wanjh ngudda kanmarneyimeng ngadberre nawungarrimarladj, yiyimeng, ‘Yimka kondah kore ngaye, bangaye ngakuknan nganan kumim ngardduk.’ 22 Dja ngadngundimarneyimeng nawu kanmarnewohrnan, ngarriy-imeng, ‘Nungka nawu yawurrinj minj kabibawon Ngab-bard, dja bu kabibawon wanjh kunu Ngabbard nawukarrowen.’ 23Wanjh ngudda kanmarneyimeng ngadberrenawu ngarrimarladj, yiyimeng bu minj ngarrimdjarrkrenawu ngarridanginj nayahwurd duninjh ngadberre, ngadminj ngundiyawoyhkebnan. 24 Wanjh bu ngad ngar-ridurndi kore nungka nawu namarladj nawu Ngabbard,ngad ngarrimarneyimeng kunwok rowk nawu nguddanawu kanmarnewohrnan yiyimeng ngadberre.”

25 “Wanjh kaluk buNgabbardngadberre yimeng, ‘Ngur-riyawoyhray, ngurrima kadberre manyahwurd manme.’26 Wanjh ngad ngarrimarneyimeng, ‘Minj ngarrire. Bunayahwurd duninjh ngarridjarrkre, wanjh kunu ngarrire,dja minj ngarriyawoyhkebnan namekbe bininj bu minjnungka dorrengh nayahwurd duninjh ngarridjarrkre.’27 Wanjh kunu nungka nawu namarladj nawu Ngabbard,wanjh kanmarneyimeng ngadberre, yimeng, ‘Nguddangurriburrbun bu ngalbu ngalbininjkobeng ngardduknganmarneyawmey narahrangem bokenh. 28 Nakudjinganbawong dja ngayimeng woybukkih wanjh mayhbikukdjalkdjalkmey, dja minj ngayawoyhnayi. 29Bu ngur-rikan nahni warridj, nganbawon dja bu yimankek balehyarrkka kunyid kabiwohmarnengalme, ngudda wanjhkandimarnbun ngaye nawu ngabulu, wanjh kunnjilng-warre dorrengh ngarrowen, ngamalngre kore Sheol.’ ”

Genesis 44:30-31 169 Genesis 45:130-31 Kuhni yimeng Judah biyolyolmeng kornkumo,

wanjh mak yimeng nawu Judah, “Kunmekbekenh wanjhbu ngamarnebebme nungka nawu namarladj Ngabbard,dja namekbe nawu yawurrinj minj ngarridjarrkre, wanjhkunu nungka bu kannan ngadberre nungka yak, nungkawanjh karrowen, dja ngad ngarrimarnbun nungka nawunamarladj Ngabbard ngadberre nawu bulu, kunnjilng-warre dorrengh karrowen kamalngre kore Sheol. Kun-mekbe kayimerran bu nungka wanjh yiman kabidjal-burrbun nawu yawurrinj, nungka kabidjalmarnemimbi.32 Dja ngaye nawu ngamarladj, ngayeman ngawokkur-rmerrinj nuye nawu yawurrinj bu Ngabbard ngamarney-imeng, ‘Bu ngaye minj ngamdurndiwe ke, wanjh kunungaye kandjalwelengnamen ngudda Ngabbamunguyh bungamimbi.’ ”

33 Wanjh kunu Judah yimeng, “Kunmekbekenh wanjhngaye nawu ngamarladj wanjh djawan, ngaye kondahngahni nungkakenh nawu yawurrinj, dja marnedurrk-mirri ngudda nawu kanmarnewohrnan, dja nungka bonj,yibawo karrurndeng, nawu ngarridanginj birridjarrk-durnde. 34 Dja minj mak ngaye baleh ngayime ngarrurn-deng kore Ngabbard bu nawu yawurrinj minj nganed-jarrkre. Ngaye minj ngadjare nganan kunnjilngwarreNgabbard nuye.”

45Joseph Mulewarrinj Bedberre Nawu Birridanginj.Genesis 45:1-15

1Wanjh Josephminjmunguyh kangerayekworrimeninjkore bininj kumirrk bedberre nawu birrimarnedurrk-mirri. Wanjh kunu nungka kayhmeng yimeng, “Ngadjarengurriray kandibawo rowk.” Wanjh kunu minj nangalemak Joseph birridjarrkniwirrinj bu nungka mulewarrinj

Genesis 45:2 170 Genesis 45:8

bedberre nawu birridanginj. 2 Dja nungka wernkih dun-injh nalkbom, birrinalkbekkang bininj nawu Egyptbeh,dja kaluk Pharaoh dja nawu birrini kururrk nuye birri-wobekkang.

3 Joseph yimeng bedberre nawu birridanginj, “Ngayewanjh Joseph. Yiddok ngardduk kornkumo kadjaldar-rkid?” Wanjh kunmekbe nawu birridanginj nuye minjmak baleh birriyimeninj yimankek birriwokmayi, dja bir-rikeleminj duninjh bu nungka dorrengh benmarnedang-inj.

4 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birridanginjnuye, “Mah, ngadjare ngurrimdarnhray.” Bu kunmekbebirrikurduyimeng birridarnhyikang wanjh nungka ben-welengmarneyimeng, “Ngaye wanjh karridanginj nawuJoseph nawu ngudda kandikukweykang kore Egypt. 5 Djabonj, yuwn ngurrikangewarre, dja yuwn mak ngurriwe-lengnamerren bu ngaye kandikukweykang kondah, djaGod nganmunkeweng ngamyingkihdokmeng ngudberreba bu nungka kanngehke dja minj mak karridowe rowk.”

6 “Dja kuhni ngayime. Kanbekka. Dja mandjewkbokenh kamarnbunbuminjmanmekarrikarrmeninj kon-dah kubolkwarlah Egypt, dja mak kaluk bu fivemandjewkminj bininj kabirribolkkarung kabirrimimdudjengkenh,minj mak kabirrimimmoyhmang. 7 Dja God ngan-munkeweng ngamyingkihdokmeng ngudberre, ba kunuyikahwi nawungudberre bininj ngurridjaldarrkid kondahkurorre. Nungka wanjh ngunngehke kundulkarre dun-injh nuye dorrengh ba ngurriwern ngurridjaldarrkid.”

8 “Kunmekbe wanjh, minj ngudda kandimmunkewe-meninj kondah, dja nungka God nganmunkeweng.Nungka nganmarnbom yiman kornkumo rerrih nuyePharaoh, ngabenmarnewohrnan bedberre bininj

Genesis 45:9 171 Genesis 45:16nawu kabirrini kururrk nuye, dja ngawohrnan korekubolkwarlah Egypt rowk.”

9 “Wanjh werrkwerrk ngurridurnde kore Ngabbard,dja ngurrimarneyimen, ‘Kuhni wanjh beywurd kenawu Joseph ngunmarneyime, “God nganmarnbomngawohrnan kore kubolkwarlah Egypt rowk. Wanjhyimray kore ngaye djalwerrkwerrk, dja yuwnyiwohbolkmaddeng. 10 Ngudda kaluk yini kore kunredGoshen, darnkih kore ngaye, ngudda, dja mak wurdwurdke, dja mak mawahmawah ke, dja mak mayh nawu sheep,goat, bulikki, dja mak yehyeng rowk nawu yikarrme.11Ngaye kaluk won manme kumekbe, dja five mandjewkkamre bu kadjewkwarremen, minj manme kadjordmen.Bu minj yimre ngudda dja nawu ngurridjarrkni dja nawuke rowk, wanjh ngurridjalyawarren duninjh.” Kuhningurrimarneyime nawu nganbornang.’ ”

12 Mak Joseph yimeng bedberre nawu birridang-inj, “Ngudda wanjh ngudman kandikuknan, dja Ben-jaminj ngudda warridj nawu ngarrdanginj kannan, djawanjh woybukkih ngaye nawu ngawokdi ngudberre.13 Ngurrimarneyimen Ngabbard bu ngandikukenwongkondah kore Egypt, dja mak ngurrimarneyolyolmenyehyeng nawu ngurrinang. Dja ngurrimka Ngabbardkondah, djalwerrkwerrk ngurrimka.”

14 Wanjh nungka bimarneberlwakbom kukom nuyeBenjaminj dja bimarnenalkbom, dja Benjaminj nungan-wali bimarnenalkbom. 15Dja nungka benbunjhmey rowknawu birridanginj dja benmarnenalkbom. Wanjh kalukrerrikah bedda nawu birridangerrinj birriwokdi nuye.

Bu Pharoah Dorrengh Birrinjilngmakminj.Genesis 45:16-24

16 Kaluk kore Pharaoh nuye bininj birriwobekkangbu Joseph nuye birridanginj birrimwam Egypt, wanjh

Genesis 45:17 172 Genesis 45:24Pharaoh dja bininj nuye nawu birrikihkimuk, nawu bir-rimarnedurrkmirri Pharaoh, bedda rowk birrinjilngmak-minj. 17Pharaoh bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Yiben-marneyimen nawungurridanginj bu ngayimeng ngadjarebedda birrimadjkurrmen kubodme bedberre nawu mayhbedberre dja birridurnden kore kubolkwarlah Canaan.18 Wanjh kumekbe bindima kornkumo dja mak bin-inj rowk ngudberre, dja kabirrimyawoyhdurndeng korengaye. Wanjh ngaye bolkwon ngudberre kore kuw-ernhbolkmak kondah kubolkwarlah Egypt, dja munguyhngurringun manme manmak duninjh. 19 Dja mak ngayePharaoh wokrayekwon ngudda Joseph, wanjh yibenmar-neyimen bu kabirrikan wirlbarra kondah Egyptbeh bakabirrimdahkendan wurdwurd dja ngalbibininjkobeng,dja mak nawu kornkumo ngudberre, wanjh birrimraykondah rowk. 20Dja mak yibenmarneyimen, ‘Yuwn ngur-rinjilngwarre bu yehyeng ngurribawon nawu ngudberre.Bonj, dja ngurridjalbawo, dja kondah kore kubolkwar-lah Egypt kunwernhmak duninjh ngarre ngurrimang.’ ”Kuhni rowk nawu Pharaoh bimarneyimeng Joseph.

21 Wanjh nawu bebeywurd nuye Israel kunmekbebirrikurduyimeng. Joseph benwong wirlbarrabu Pharaoh biwokrayekwong, dja mak manmebenwong kabirrirekenh. 22 Benbebbehmadjwong rowkkunmadjmakmak, dja Benjamin nungka wanjh biwongkunwardde nakimuk, 300 silver shekels, dja kunmadjwernduninjh. 23 Dja kuhni wanjh bimarnemunkewengkornkumo nuye, kaluk ten donkeys nawu birringorrkaninamakmak duninjh nawu nakang kumekbe Egypt,dja ten donkeys ngaldahdaluk nawu birringorrkanimanmim dja manme dja yehyeng nuye kornkumo bukamrekenh. 24 Wanjh nungka Joseph benmunkewengnawu birridanginj nuye dja benmarneyimeng, “Yuwn

Genesis 45:25 173 Genesis 46:4ngurridurren bu ngurrire.”

Bu Birriwokmulewam Jacob Kore Joseph Benmarneyimeng.Genesis 45:25-28

25 Wanjh birriwam birriwelengbolkbawong Egypt, bir-rimarnebebmeng kornkumo bedberre nawu Jacob korekubolkwarlah Canaan. 26 Wanjh birrimarneyimeng,“Joseph nungka kadjaldarrkid. Nungka kawohrnan korekubolkwarlah Egypt rowk.” Jacob wanjh kukkange-barrhmeng dja minj benwoybukwoyi. 27 Dja kaluk bubedda birriwokmulewam rowk bu Joseph benmarney-imeng, dja mak bu nang wirlbarra manbu Joseph bi-marnemunkeweng kabikankenh, wanjh kunu nungka Ja-cob nawu kornkumo bedberre wanjh yawoyhkangemar-rmarrminj. 28 Wanjh Israel yimeng, “Bonj, ngaburrbunkadjaldarrkid Joseph nawu beywurd ngardduk. Ngarenganan dja yerre wanjh ngawelengdowen.”

46Bu Yawey Bimarnebukkarrinj Nawu Jacob.Genesis 46:1-7

1 Wanjh kunu Israel bolkbawong wam, nungka kangyehyeng rowk nawu nuye. Bu nungka bolkmey Beer-sheba, nungka bom mayh kinjeng nuye God. NahniGod wanjh God nuyeni Isaac warridj, nawu Jacob bi-bornang. 2 Dja kunmekbe God bimarnewokdanj Israelbu yiman nungka biwaralnani bu kukak, yimeng, “Ja-cob, Jacob!” Wanjh Jacob biwokmey, yimeng, “Kondahngaye.” 3Wanjh God bimarneyimeng, “Ngaye wanjh God.Dja ngaye God nuye nawu ke kornkumo. Yuwn yikelebu yire kore Egypt, dja bu kumekbe yini ngaye kalukwon birrimirndewern bininj nawu ngudda yibenkeb-mawahme, kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken.4 Ngaye ngudda ngarrdjarrkre Egypt, dja woybukkih

Genesis 46:5 174 Genesis 46:14ngaye durndiwe kondahwarridj. Dja nungka kaluk Josephyimarnedowen kore nungka ngunedi.”

5 Wanjh Jacob bolkbawong Beersheba, dja bebeywurdnuye Israel birrikang Jacob nawu kornkumo bedberre,dja wurdwurd bedberre, dja ngalbibininjkobeng bedberrebindikang, birridahkendi kore wagon manbu Pharaohmunkeweng kabenkankenh. 6Dja birrikang warridj mayhbedberre dja yehyeng bedberre nawu birrikarrmi, nawubenmarnewernminj kore kubolkwarlah Canaan. WanjhJacob dja bedda rowk nawu nungka benbornang dja nawubenkebmawahmeng wanjh birriwam rowk kore Egypt.7 Nungka benkang rowk bebeywurd dja mawamawah-mikenh, ngalbebeywurd dja ngalmawahmikenh. Birri-wern rowk nawu benbornang dja benkebmawahmengbirridjarrkwam Egypt.

Nawu Birridjarrkwam Jacob Kore Egypt.Genesis 46:8-27

8 Jacob dja nawu nungka benbornang djabenkebmawahmeng nawu birrimwam Egypt, kuhniwanjh birringeyyoy birrimekbe nawu Israel benbornangdja benkebmawahmeng. Reuben nungka Jacob nuyeninawu nadjdjaman. 9 Reuben bebeywurd nuye wanjhHanoch, Pallu, Hezron, dja Carmi. 10 Simeon bebeywurdnuye wanjh Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Zohar, dja Shaulnawu nungka nayaw ngarreni daluk ngalbu ngalkangCanaan. 11 Levi bebeywurd nuye wanjh Gershon, Kohathdja Merari. 12 Judah bebeywurd nuye wanjh Er, Onan,Shelah, Perez, dja Zerah. (Bedda nawu Er dja Onan wanjhngokkokenh benedoweng kore kubolkwarlah Canaan.)Nawu Perez nungan nuye bebeywurd wanjh Hezron djaHamul warridj birridjarrkwam. 13 Isaachar bebeywurdnuye wanjh Tola, Puah, Jashub, dja Shimron. 14 DjaZebulun bebeywurd nuye wanjh Sered, Elon, dja Jahleel.

Genesis 46:15 175 Genesis 46:25

15 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Leah nawubimarneyawmey Jacob kore Paddan Aram, dja warridjngalbeywurd nuye ngalbu Dinah. Nanih nawu bebeywurddja ngalbeywurd, dja mawamawahmikenh nuye Jacobnawu Leah ngarreni wanjh thirty three.

16 Gad bebeywurd nuye wanjh Zephon, Haggi, Shuni,Ezbon, Eri, Arodi, dja Areli. 17 Asher bebeywurd nuyewanjh Imnah, Ishvah, Ishvi, dja Beriah. Ngaldaluk bed-berre wanjh Serah. Beriah nungan nuye bebeywurdwanjh Heber dja Malchiel birridjarrkwam.

18 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Zilpah ngalbuLaban biwong Leah ngalbeywurd nuyeni. Bedda nawuZil-pah bimarneyawmey Jacob wanjh sixteen bebeywurd djamawamawahmikenh dja ngalmawahmikenh nawu Zilpahngarreni.

19 Dja nayayaw ngarreni Rachel ngalbu ngalbinin-jkobeng nuye Jacob, wanjh Joseph dja Benjaminj. 20 BuJoseph ni kore kubolkwarlah Egypt wanjh bebeywurdnuye benedanginj nawu Manasseh dja Ephraim, nawungalbadjan berrewoneng wanjh Asenath ngalbeywurdnuyeni Potiphera, nawu nungka yiwarrudj wohrnani bed-berre kore kunred On. 21 Benjaminj bebeywurd nuyewanjh Bela, Becher, Ashbel, Gera, Naaman, Ehi, Rosh,Muppim, Huppim, dja Ard.

22 Birrimekbewanjh nayayawRachel ngarreni nawu Ja-cob benbornang. Bedda wanjh fourteen bebeywurd nuyeJacob dja mawamawahmikenh nawu Rachel ngarreni.

23 Dan beywurd nuye wanjh Hushim. 24 Naphtalibebeywurd nuye wanjh Jahzeel, Guni, Jezer, dja Shillem.

25 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Bilhah ngalbuLaban biwong Rachel ngalbeywurd nuyeni. Bedda wanjhnawu Bilhah bimarneyawmey Jacob, wanjh seven nawu

Genesis 46:26 176 Genesis 46:32bebeywurd dja mawamawahmikenh nawu Bilhah ngar-reni.

26 Bedda nawu birridjarrkwam Egypt Jacob dorrengh,nawu nungka benbornang dja nawu benkebmawahmengwanjh 66 bininj dja daluk. Dja nawu ngalbibininjkobengbedberre minj bindirohrokmeninj. 27 Dja nawu bebey-wurd nuye Joseph nawu benedanginj kore Egypt, bubedda dorrengh wanjh 70 bininj dja daluk bu Jacob djanungka nuye nawu birriwam kumekbe Egypt.

Joseph Benbengdayhkeng Nawu Nuye Namud Bu Kabirri-marnebebme Pharaoh.

Genesis 46:28-3428 Jacob bimunkeweng Judah yingkihdokmeng kore

Joseph, kabimarneyime kabimdabke kore Goshen, wanjhbirriwam kore kunred Goshen. 29 Wanjh Joseph meynuye wirlbarra, dja wam kore Goshen kabirrabke ko-rnkumo nuye nawu Israel. Bu Joseph bimarnebebmengwanjh kundjalmekbe rerrih nungka biwanjbimey nuyekornkumo dja bimarnenalkbom kunkuyeng. 30 WanjhIsrael bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Bonj, bu ngaye-man yawoyhkebnang ngudda, ngaburrbun yidjaldarrkid,wanjh kamak ngarrowen.”

31 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birridanginjdja birriwern nawu kornkumo nuye birridjarrkni, yi-meng, “Ngaye ngare nganewokdi Pharaoh, ngamarney-ime, ‘Ngaye ngarridanginj dja Ngabbard dja bininj nuyerowk nawu birrini kore kubolkwarlah Canaan wanjh bir-rimwam kore ngaye. 32 Bedda nawu bininj wanjh mayhkabirrinahnan dja birrimmirndeyorrkeng nawu sheep,goat, dja bulikki bedberre, dja mak birrimkang yehyengbedberre nawu kabirrikarrme.’ Kunmekbe wanjh ngay-ime nuye Pharaoh mulewan ngudberre.”

Genesis 46:33 177 Genesis 47:433 “Dja bu nungka Pharaoh ngunkayhme ngudberre

ngurringimen nuye dja ngundjawan ngudberre, ‘Nguddabaleh ngurridurrkmirri?’ 34 Wanjh ngudda ngurridjal-wokma, ngurriyimen, ‘Ngad nawu ngarrimarladj, ngadngarrinahnani mayh bu ngarriyawurrinjni dja munguyhngarridjalnahnan, yiman Mawah ngadberre birrikurduy-imi.’ ” Mak Joseph yimeng bedberre, “Bu kuhni ngurriy-ime wanjh ngunbolkwon ngurrini kore kunred Goshen,dja Egyptian bininj kabindinjirrhmiwon rowkbininj nawumayh kabirrinahnan, minj kabirridjarrkni.”

47Nawu Pharaoh Benbolkwong Israel Dorrengh.Genesis 47:1-12

1 Wanjh Joseph wam ngimeng kore Pharaoh, dja bi-marneyimeng, yimeng, “Kornkumo ngardduk dja nawungarridanginj birrimwam, kaluk sheep, goat, dja bulikkibedberre birrimmirndeyorrkeng, dja mak birrimkangyehyeng nawu kabirrikarrme, birrimwam kubolkwarlahCanaanbeh dja bolkkime kabirrini kore kunred Goshen.”2Wanjh Joseph benmey yikah kubidkudji nawu birridan-ginj dja benkang kore Pharaoh kumirrk nuye. 3 Pharaohbendjawam, “Ngudda baleh ngurrikurduyime ngurridur-rkmirri?” Dja bedda birrimarneyimeng Pharaoh, “Ngadnawu ngarrimarladj, ngad wanjh mayh ngarrihdjalnah-nan, yiman mawahmawah ngadberre birrikurduyimi.”4Wanjh birrimarneyimeng Pharaoh, “Ngad ngarrimwamngarridjare kondah kubolkwarlah ngarriwohni, dja korekubolkwarlah Canaan minj karralkdi bedberre mayhngadberre nawu ngarrimarladj, dja bolkwarreminj dun-injh bu djewkwarrewong, wanjh bolkkime ngundidjawanngarridjare kanbolkwon ngadberre nawu ngarrimarladj,ngarrini kore kunred Goshen.”

Genesis 47:5 178 Genesis 47:12

5 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, yimeng,“Kornkumo ke dja nawu ngurridanginj birrimwam korengudda. 6 Bu bedda baleh kabirridjare kabirrini wanjhbonj kumekbe yibenbolkwo. Kornkumo ke dja nawungurridanginj yibenbolkwo kore kuwernhbolkmak, bonjbirrinin kore kunred Goshen. Dja bu yibenburrbun yikahkore bedda nawu birrimak, wanjh yibenkurrmen kabirri-nahnan mayh ngardduk.”

7 Wanjh Joseph bimkang Jacob nawu kornkumo nuyebingimiwong kore Pharaoh, bimarnedanginj kumirrknuye, wanjh Jacob bimarneyimeng Pharaoh kunmak kun-wok. 8Wanjh Pharaoh bidjawam Jacob, yimeng, “Nguddakaluk baleh yimi mandjewk ke bu yimimbi?” 9Wanjh Ja-cob bimarneyimeng Pharaoh, yimeng, “Ngaye mandjewkngardduk bu ngadjalwohreywohrey wanjh 130 mand-jewk. Minj nawernmandjewkngamimbiniwirrinj djamakkunrayek nganmarnebebmi. Ngaye bu mandjewk ngard-duk minj yiman bedda nawu mawahmawah ngarddukbu birridjalwohreywohrey.” 10 Wanjh Jacob biwoknangbimarneyimeng Pharaoh kunmak kunwok. Dja wanjhbibawong Pharaoh dja wam.

11 Wanjh Joseph benbolkwong kornkumonuye dja nawu birridanginj, kuwernhbolkmakbenbolkwong kunred Rameses kumekbe kore Pharaohbiwokrayekwong. 12 Dja mak Joseph manme benwoninawu kornkumo nuye, dja birridangerrinj, djabirriwern rowk nawu birridjarrkni kornkumo, manmebenmarnerohrokmi bedberre. Nawu benkarrmiwurdwurd birriwern wanjh manwern benwoni, djanawu wurdwurd birrimirndeyahwurd benkarrmi wanjhmanyahwurd benwoni.

Bu Djewkwarreminj Duninjh Joseph Weykani Manme Bed-

Genesis 47:13 179 Genesis 47:18berre.

Genesis 47:13-2613 Wanjh kore kubolkwern rowk bolkdarlehminj dun-

injh, bu djaldjewkwarreni munguyh, kunmekbekenhwanjh minj manme birrikarrmeninj. Egypt dja Canaanbolkwarreminj duninjh bu kunmekbekenh mandjewkdjewkwarrewong. 14 Bininj nawu birrini kore Egypt djaCanaan wanjh birribayahmi manme, dja birrikukwongrowk Joseph kunwardde bedberre, birriyakwong bu man-mim birrimimmangi, dja nungka kang kunwardde korekunrurrk nuye Pharaoh. 15 Wanjh bu kunwardde bed-berre kukyakminj rowk, bininj nawubirrini kore Egypt djaCanaan, wanjh birriwern Egyptian bininj birrimwam koreJoseph, birrimarneyimeng, “Kanwo ngadberre manme.Njalekah yimankek ngarridowen kore ngudda kumirrkke? Dja kunwardde ngadberre wanjh yakayakminj.”

16 Wanjh Joseph benwokmey, yimeng, “Kandiwo mayhngudberre dja ngaye won ngudberre manme bu nguddakandiwon mayh. Kunekke wanjh ngurrikurduyimen djawanjh kunwardde badyakminj ngudberre.” 17 Wanjhkunu bedda birrimkang mayh bedberre kore Joseph bir-riwong, dja nungka benwong manme bu bedda birri-wong djarrang, sheep, goat, bulikki dja bedberre. Wanjhnungka benwoni manme bu bedda birriwoni mayh bunamekbe mandjewkkenh.

18 Dja bu namekbe mandjewk yakminj, wanjhmandjewkbuyika bedda birrimwam kore nungkadja birrimarneyimeng, “Ngad minj ngarriwarlkkanke nawu kanmarnewohrnan, bu kunwardde rowkngadberre wanjh kukyakayakminj, dja mayh rowkngadberreni, bolkkime wanjh ngudda ke rowk nawukanmarnewohrnan. Minj njale mak ngarrimkarrmebu ngundiwon ngudda nawu kanmarnewohrnan,

Genesis 47:19 180 Genesis 47:24ngarridjalkarrme ngadman kunburrk ngadberredja mak kabbal ngadberre. 19 Njalekah ngadyimankek ngarridowen kore ngudda kumirrk ke,ngad ngarridowen dja kunred warridj ngadberrekarrowen? Kandjarrkma ngadberre kabbal dja ngadwarridj kanma, ngarridjarrkweykarren kabbal dorrenghmanmekenh ngadberre. Dja ngad bu kabbal dorrenghngadberre wanjh ngarrimarnedurrkmirri nawu Pharaoh.Dja kanmimwo manmim ba ngarridarrkid dja minjngarridowen, dja minj kunred kabolkmarladjmenduninjh.”

20 Wanjh kunu Joseph bolkbayahmeng rowk kubolk-warlah Egypt, Pharaoh bimarnemey, dja Egyptian bin-inj rowk birribolkweykang kabbal bedberre rowk bumanme birridjalyawarreni bulkkidj duninjh. Wanjhkunred kubolkwarlah bolkyimerranj Pharaoh nuye, 21 djabininj nawu nungka benmarnbom birrimarnedurrkmirrikubolkwernkenh rowk kore Egypt.

22 Kunbolkkudji nungka minj bolkmayi, kaluk kunredbedberre bininj nawu birriwohrnani yiwarrudj bedberre,dja beddamunguyh kunwardde Pharaoh benwoni. Wanjhnamekbe kunwardde bu Pharaoh benwoni wanjh beddabirrimangi manme, wanjh kunu minj bedda birribolk-weykayi kunred bedberre.

23 Wanjh Joseph benmarneyimeng bininj, yimeng,“Kandibekka, ngaye wanjh bonj djarrkmey ngudberre djakabbal dorrengh ngudberre ngamarnebolkmey Pharaoh.Manih wanjh manmim ngudberre ngurrimimdudjengkore kabbal. 24 Dja bu ngurrimimmoyhmang bu yimankunbidkudji baladji ngurribarlke, wanjh nakudji ngur-riwo Pharaoh bumunguyh, dja nawu kunkarrngbakmengbaladj wanjh ngurrikarrme ngudberre, yikah ngurrimim-dudjeng kore kabbal, dja yikah ngudberre manme ngur-

Genesis 47:25 181 Genesis 47:30ringun, ngudda dja nawu ngurridjarrkni, dja wurdwurdngudberre kabirringun.” 25 Wanjh bedda birriyimeng,“Ngudda kanngehkeng ngarridarrkid, wanjh bonj nguddanawu kanmarnewohrnan ngarridjare kanmarneyimen bungarrimak, dja bonj, kamak ngad Pharaoh ngarrimarne-durrkmirri.”

26 Wanjh kunu Joseph mankarre marnbom ngarrekubolkwarlah Egypt, munguyh kadjalkarreyime bu bininjmanme kabirrimoyhmang kunbidkudji yarrkka, wanjhPharaoh kabirriwon mankudji. Kundjalkudji kunred minjbolkyimerrangimeninj Pharaoh nuye, kaluk kunred bed-berre nawu birriwohrnani bedberre yiwarrudj.

Joseph Bimarnewokkurrmerrinj Jacob.Genesis 47:27-31

27 Wanjh kunu bininj nawu Israel benkebmawahmengbirrini kore kubolkwarlah Egypt kore kunred Goshen,dja yehyeng bedberre benmarnewernmerreni, dja wur-dyaw nawern birrimey, birrimirndewernminj duninjh.28Wanjh Jacob ni kore kubolkwarlah Egypt bu mandjewkseventeen, wanjh Jacob nuye mandjewk bu nungka mim-bini wanjh 147.

29 Wanjh bu ngokko darnkih kumwam nuye bu nungkanawu Israel kadjaldowen, nungka bimkayhmeng Josephnawu beywurd nuye dja bimarneyimeng, “Bu nguddayiyime ngamak, wanjh yibidkurrmerrimen kurrad ngard-duk, dja kanberrebbun bu ngudda kunmak dja kunwoy-buk kanmarneyime. Yuwn kankukdudjeng kondah koreEgypt, 30 dja bu ngamalngre kore mawahmawah ngard-duk, wanjh ngadjare ngakukyo kore bedda kabirrikukyo.Kankukka kondah Egyptbeh dja kankukdudjeng korebedda kabirrikukdudjindi.” Joseph biwokmey, yimeng,“Ngaye kunmekbe ngakurduyime bu ngudda yiyimeng,Ngabba.”

Genesis 47:31 182 Genesis 48:531 Dja Jacob yimeng, “Kanmarnewokkurrmerrimen

kunwok kunrayek duninjh.” Wanjh nungka Josephwokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. Wanjh Israelnungka welengboddanj kore kunkarndudj manbu karn-dudjkarreni, bu biburlumeng God.

48Bu Jacob Benbenemarneyimeng Kunmak Kunwok Nawu

Joseph Nuye Bebeywurd.Genesis 48:1-22

1 Kaluk rerrikah wanjh bininj bimarneyimeng Joseph,yimeng, “Kornkumo ke wanjh kahdowen.” Wanjh kunuJoseph benbenekang bebeywurd nuye Manasseh djaEphraim birridjarrkwam. 2 Wanjh bu bininj bimarney-imeng Jacob, yimeng, “Beywurd ke nawu Joseph wanjhngunmarnebebmeng”, wanjh Israel kumngudjrayekwor-rinj kumdolkkang kumhni kore balabbala.

3 Jacob bimarneyimeng Joseph, yimeng, “ElShaddai nganmarnebukkarrinj kore kunredLuz kore kubolkwarlah Canaan, dja kumekbenungka nganmarneyimeng kunmak kunwok, 4 djanganmarneyimeng, ‘Ngaye marnbun ngudda buyibenbornan birriwern wurdwurd, dja nawuyibenkebmawahmen wanjh kabirrimirndewernmen, djamak kabirribebbehmirndeyimerran birribebbehmirn-dekihkimuk, dja ngaye ngabenbolkwon kumekbekunred kore bolkkime yihdi ba bu kabirribolkkarrmedjalmunguyh.’ ”

5 Kunmekbe yimeng Jacob biwokmulewam God, djakuhni mak nungka bimarneyimeng Joseph, yimeng,“Bonj, dja kuhni yina kayime, bebeywurd ke bokenhnawu ngundimarnedanginj kondah kore Egypt bu48:3 Ngurrina kore Genesis 17:1

Genesis 48:6 183 Genesis 48:13ngaye minj ngambangmerawinj ke, bedda wanjhkabeneyimerran yiman ngardduk rerrih bebeywurd.Ephraim dja Manasseh bedda wanjh kabeneyimerranngardduk yiman Reuben dja Simeon ngardduk. 6 Buyimankek wurdwurd birribuyika ngundimarnedangenyerrekah, bedda wanjh ngudda ke, dja Ephraim djaManasseh kabenembolkweykan kabindimbolkwonkumekbebeh. 7 Kunmekbe ngakurduyime Rachelkahbu doweng. Bu ngaye ngarrurndengi Paddanbeh, wanjhngakangewarreni bu Rachel doweng kore kubolkwarlahCanaan bu karribalhrey, darnkih karribebmeninjEphrath. Wanjh ngaye kumekbe ngakukdudji darnkihkore manbolh manbu kare Ephrath.” (Kumekbe kunredwanjh kabolkngeyyo warridj Bethlehem.)

8 Bu Israel benbenenang Joseph nuye bebeywurdwanjh nungka bidjawam, yimeng, “Benengale beddanu?”9 Joseph bimarneyimeng kornkumo, “Bedda wanjh be-beywurd ngardduk nawu God nganwong kondah koreEgypt.” Wanjh Israel yimeng, “Ngadjare yibenbenemkakore ngaye ba ngaye ngabenbenemarneyime kunmakkunwok berrewoneng.” 10 Dja Israel nungka wanjhwernhmimbulerranj dja kohbanjminj, nungka minj njalewernhnayi. Wanjh kunu Joseph bebeywurd nuye benben-emkang darnkih, dja kornkumo nuye benbenebunjhmeybenbenewanjbimey. 11 Israel bimarneyimeng Joseph,yimeng. “Ngaye ngayimeng bu minj ngudda yawoyhkeb-nayi, dja God nungan kurduyimeng ngardduk ngabenbe-nenan wurdwurd ke warridj.”

12 Wanjh Joseph benbenekoluyhweng kore Israel be-neni kubard nuye, dja nungka Joseph boddanj kanjdji ror-rehrorrenani.* 13 Wanjh Joseph benbenekang, Ephraim* 48:12 Bu bedda beneni kubard nuye Israel, nungka benbenemarnbomyiman bebeywurd nuye.

Genesis 48:14 184 Genesis 48:19bikang kubidkun nuye bikurrmeng kore Israel nuye kud-jakku, dja Manasseh Joseph bikang kubiddjakku nuyebikurrmeng kore Israel nuye kukun, wanjh kumekbebenbenekang darnkih kore Israel ni. 14 Dja nungka nawuIsrael bidkurrmerrinj kunbidkunnuye kore Ephraimnuyekukodj, madjamku nungka Ephraim nawalawalak, djaberlyurrhkerrinj bidkurrmerrinj kunbiddjakku nuye koreManasseh nuye kukodj, madjamku Manasseh nungkawanjh nadjdjaman.

15Wanjh nungka Israel bimarneyimeng Joseph kunmakkunwok, yimeng, “Ngadjare God nawu Mawah ngard-duk nawu Abraham dja Ngabbard Isaac benemarne-durrkmirri, God nawu ngandjalnahnani nganmikani bungayahwurdni dja munguyh ngandjalnahnani, dja makbolkkime ngannahnan. 16 Nungka angel nawu ngan-bebkeyi bu baleh yarrkka kunwarre nganmarnebebmi.Ngadjare nungka kabenbenemarnekurduyime kunmaknanih nawu yawurrinj bokenh. Ngadjare kunngey ngard-duk dja kunngey berrewonengNgabbard Isaac, dja ngard-duk Mawah nawu Abraham kandingeykerrngehme ngad-berre, kunmekbe kabaldjalyimerran munguyh munguyh.Dja ngadjare nawu kabindikebmawahme kabirrimirn-dewernmen kore kurorre.”

17 Bu Joseph nang kornkumo nuye bidkurrmerrinj kun-bidkun nuye kore Ephraim nuye kukodj, wanjh nungkaJosephminj djareniwirrinj. Wanjh kununungka bibidkar-rmeng kornkumo nuye kunbid, bibidwayhkemeninj koreEphraim nuye kukodjbeh, bibidkurrmeninj kore Man-asseh nuye kukodj. 18 Joseph bimarneyimeng kornkumo,yimeng, “Kuwid Ngabba, nanih wanjh nadjdjaman, yibid-kurrmerrimen kunbidkun ke kukodj nuye.”

19 Dja kornkumo nuye birrahmeng yimeng,“Ngaburrbun Korlonj, ngaburrbun. Nungka warridj

Genesis 48:20 185 Genesis 49:2Manasseh wanjh kabenkebmawahme namirndewernbininj, dja warridj kabirrimirndekukenmen. Djanawu nawalawalak nuye kabiyurrhke, dja nawukabenkebmawahmewanjh kabirriwernhmirndeyimerranbirribebbehmirndewern nawu birriredbo.”

20 Kunmekbe kunbarnangarra nungka Israel benbene-marneyimeng kunmak kunwok, yimeng, “Bininj nawu Is-rael benkebmawahmeng kaluk bingeybun ngorrewonengbu bedda kabindimarneyime bininj kunmak kunwok,kaluk kabirriyime, ‘Ngarridjare God ngunmarnbun ngur-riyimerran yiman Ephraim dja Manasseh.’ ” Bu kuhniyimeng nawu Israel nungka birrokmiweng Ephraim, djaManasseh bikurrmeng rerre.

21 Wanjh Israel bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Kan-bekka, ngaye ngokko darnkih ngarrowen, dja God ngur-ridjarrkre munguyh dja ngunkan ngudberre ngurridurn-deng kore kunred bedberre nawu mawahmawah ngud-berre. 22 Dja ngudda nawu yibenmarnewohrnan nawungurridanginj, ngaye kaluk bolkwon kore kawohdu-lum kunred Shechem kore ngaye ngabenbolkyimey bin-inj nawu Amor benkebmawahmeng bu mandjawak djabunarra ngardduk ngabenbuni.”

49Jacob Benmarneyimeng Bebeywurd Nuye Bu Baleh Kaluk

Kabenbebbehmarnekurduyimerran.Genesis 49:1-28

1 Wanjh Jacob benkayhmeng bebeywurd nuye djayimeng, “Wurdwurd, ngurrimray nadjakerryih djanakokokyih ngurrimirndemornnamerrimen ngarddukdja kandiwokbekkan ngaye bu marneyime ngudberre.Ngadjare marneyime ngudberre bu kaluk balehkabebbehkurduyimerran ngudberre yerrekah. 2 Ngaye

Genesis 49:3 186 Genesis 49:7wanjh nawu nakornkumo ngudberre bu ngakarrmekunngey bokenh. Kunkudji ngangeyyo Jacob djamak kunbadbuyika ngangeyyo Israel bu nungan Godnganngeywong. Kandibekkabekka bolkkime.”

3 “Ngudda nawu Reuben, ngudda wanjh ngardduknawernwarre duninjh nawu nadjdjaman, nawu kundungngarruy. Bu ngaye ngayawurrinjni dja ngangudjmakniwanjh ngudda nawu yirrokmeng bu bornang. Nguddanawu yikimuk duninjh dja mak balhberr yirri ngardduk.4 Minj mak bu yibenmarnewirrihmerren dja mak yiben-marnewohrnan birrikilehkilelk nawu ngurridangerrinj.Minj ngudda kunu yimarnburren yimak dja yidjalyimer-ran yiman kayime kukku manbu kabore dja kaboyarlar-rme bebbehbeh. Dja ngudda kunu yiwam yiyonginjkore kunmadj ngardduk bu kanmarnbom ngayemengbulkkidj.”

5-6 “Simeon dja Levi ngudda nawu ngunedjaldanginjduninjh. Ngudda wanjh ngurrbenbuni bininj bu kunkaremandjawakyi bu ngunedjalyiddungi dja mak ngurrbend-jalbuni burudjang. Dja mak ngurrbenmarneyildadjkeyimayh bedberre bu yimankek marlehmarlelh ngunehy-imi. Ngaye minj ngadjare kaneraworren bu kunin-jkunu kunwarrekenh kunmekbe bu ngudda ngunebur-rbun kore ngunemayaliyime ngonewoneng. 7 Bu nguddamunguyh ngunedjalyiddung dja ngunekukbengwarrmendja mak ngunemimkongiyakmen wanjh ngaye ngad-jare God ngunbenedjarrkdung ngunebokenh. Nguddanawu ngunekebmawahme nawu ngonewoneng wanjhnakka kabirribebbehmirndeyarlarrme kore wanjh ngayengabenkebmawahme nawu birribuyika. Wanjh kunukkangudda nawu ngurrimud minj mak ngurrikukenworrenngudmandeleng, dja larrk.”

Genesis 49:8 187 Genesis 49:13

8 “Ngudda nawu Judah, wanjh nawu ngurridanginjngundiburlume. Bu ngudda wanjh munguyhyibendjalyurrhke bininj nawu yimankek birribangngundibun. Wanjh kuninjkunukenh nawu nguddangurridanginj wanjh ngundimarneboddan nguddake. 9 Ngudda yiman kayime nawu lion kukyawurrinjnawu nabang duninjh. Ngudda wanjh yire djayibun ke mayh, wanjh bu yimdurndeng wanjhyingehme bu yikeyokenh. Minj nangale kelebukbu kamre ngunkodjkedolkkayhwe kore yihkeyo.10 Ngudda nawu ngurrimud wanjh kabindingalke nawukings bu kabindimarnewohrnankenh bininj nawungabenkebmawahme nawu kabirringeyyo Israel korengaye ngabenngeywon. Kaluk bu yerrekah wanjhnakudji kambebme nawu yibenkebmawahme ke, djanungka wanjh nawu king duninjh kayimerran, wanjhbirriwarlahkenh bininj kabirriwokmarrkmang nuye.*11 Kaluk yerrekah nungka kamre, wanjh kakan yawdjarrang kakebbongname kore mandulkbarnemmakkahdi manbu grapes. Kaluk nungka kamadjdjirridjburrenkore mankalkkidbeh grapes, yiman kayimemanbokurlbah rerrih. 12 Dja mak nungka kabongunmanbowern mankalkkid manbu grapesbeh wanjhkunmim nuye kamimburlerran bu kamimkakyongen.Dja mak manbowern kabongun yiman kayime korekundjikkabeh wanjh kunyidme nuye kabelemen.”

13 “Ngudda nawu Zebulun, ngudda wanjh yireddi korekukadjid mankarndan ngarre adjbud. Wanjh manbumankimuk kabbala kamre karrangen kore ngudda yireddiba bu yidarnhnahnan bu kamak rowk kahdi. Ngudda kekunred wanjh kayawbolkkimuk bu kare kangurdme kore* 49:10 Hebrew kunngey nuye wanjh “Shiloh”.

Genesis 49:14-15 188 Genesis 49:22kabolkngeyyo Sidon.”

14-15 “Dja ngudda nawu Issachar, ngudda wanjh yimankayime djarrang nawu nangudjrayek kamadjngorrkan,bu karrurrkmirri kunrayek dja bu kabolknan kanan korekurralkmak, wanjh kayerrkan kangudjngehme kumekke.Dja nungkamunguyh kadjaldurrkmirri, dja mak bu bininjkabirridjaldjurrkkan wanjh nungka munguyh karrurrk-mirri bedberre.”

16 “Ngudda nawu Dan yibenkebmawahme nakkawanjh kabindidjadme birribuyika bininj nawu ngayengabenkebmawahme. 17 Ngudda wanjh kaluk yimankayime nayin nabang nawu kahdi kurrid manbolh djakabimadbun djarrang kabibun ba bu nawu kahmornenikaddum wanjh kabiburriwe kore kurorre kamankankubodme nuye.”

18 “Ngudda nawu Yawey, ngaye wanjh madbun bungudda kanngehke!”

19 “Ngudda nawu Gad, yikahwi bininj kabirridjarengundibun dja ngundimarnedjirdmang, kaluk yinganwaliyibenyikadjung dja mak yibenyimang rowk.”

20 “Ngudda nawu Asher, ngudda ke kunbolk wanjhmunguyh kakarrme manme manmakmak, yiman kayimemanbu kings kabirringun.”

21 “Ngudda nawu Naphtali, ngudda yiman kayimemayh nawu deer kanemdulkwern ngalbu kayawkarrmenayawmakmak kilehkilelk.”

22 “Dja ngudda nawu Joseph, ngudda yiman kayimemanrakelmak manbu kadjordmen kore njilhmi kahdidarnkih, dja manbu manyenhyende wanjh makka kaw-ernmerren dja kabarnemwelehwelme manbu manme.

Genesis 49:23-24 189 Genesis 49:2823-24 Dja kaluk yikahwi bininj birridjareni kunyid dor-rengh ngundiyameninj mankole, dja mak bedda yi-mankek ngundidjalkuyinjbuyi dja bedda minj ngundid-jorrngmayi bu ngundibuyi. God nawu dulkarrekimukngunmurrngrayekwong ngudda. Ngaye nawu Jacobngamunkekadjung namekbe nawu God dulkarrekimukngardduk. Nungka kabennahnan bininj ngaye nawungabenngeywong Israel yiman kayime shepherd kanah-nan mayh nuye nawu sheep. Nungka wanjh yiman kay-ime kunwarddekimuk manbu balhberr karri bedberre.25Nungka wanjh ngardduk God ngaye nawu nakornkumoke, djamak ngudda ke Godwanjh nungkamunguyh ngun-bidyikarrme. Nungka wanjh nadjalkudji nadjaldulkar-rekimuk duninjh mak ngunwon nawu namakmak korekaddumbeh dja mak nawu kanjdjibeh. Dja warridj namakngunnahnan ngudberre nawu ngurrimud ba bumunguyhkabirriyawwernmerren, dja mak mayh bedberre kabir-riyawwernmerren.”

26 “Ngaye wanjh kornkumo ke dja ngadjare kuhniwanjh God kakurduyime ke bu kundjalwernhmakmakduninjh bu karri munguyh. Ngaye wanjh ngadjare kun-injkunu God ngunmarnekurduyime nawu ngudda ngayengardduk beywurd Joseph. Dja mak ngudda wanjh yidjal-wernhkuken bedberre nawu ngurridangerrinj.”

27 “Dja ngudda nawu Benjaminj, ngudda wanjh yimankayime dalkken nabang nawu marrwedowikenh kahre.Dja bu malahmalaywi ngudda yibun mayh bu yingunyiworrkmiworren, dja bu wolewoleh kayimerran nguddayibun mayh wanjh yikukdjalkdjalkmang yiwarlaykur-rmekurrme bebbehbeh.”

28 Kuhni rowk yimeng nawu Israel. Wanjh nungkabenbebbehmarneyimeng rowk bebeywurd nuyebu baleh kaluk kabenbebbehmarnekurduyimerran

Genesis 49:29 190 Genesis 49:33

bedberre. Nungka benmarneyolyolmeng rowk bedberrebirrimekbe nawu twelve bebeywurd nuye, nawu kalukbirribebbehyimerranj twelve nawu birribebbehmarnbomnamud bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng.Nungka nawu kornkumo benwong kunwok kunmakbedberre, benbebbehmarneyimeng rowk kunwok manbumandjalkarredjadni manbu bedberrekih.

Jacob Doweng Kore Egypt Dja Birrikukdudji kore KunbolkCanaan.

Genesis 49:29-3329 Wanjh Jacob benwokrayekwong, yimeng bedberre,

“Ngaye ngokko darnkih ngarrowen, ngamalngre koremawahmawah ngayekenh birriyingkihmalngdokmeng.Kaluk kandikukdudjeng kore mawahmawah kadberrekabirrikukdudjindi kore kuwardderurrk kore kabbalnuyeni Ephron nawu Heth bikebmawahmeng.30 Kaluk kore kuwardderurrk kore kabbal koreMachpelah, koyekkah Mamre kore kubolkwarlahCanaan, kaluk kunwardderurrk manbu Ephron nawuHeth bikebmawahmeng bolkweykang, Abrahambibolkyimey kabbal dorrengh karribolkkarrmekenhkarrbenkukdudjengkenh.”

31 “Kumekbe bindikukdudji Abraham dja Sarah ngalbungalbininjkobeng nuye, kumekbe bindikukdudji Isaac djaRebekah ngalbu ngalbininjkobeng nuye, dja kumekbemak ngaye ngakukdudji Leah. 32 Kaluk kabbal dja kun-wardderurrk manbu kumekbe karri wanjh Mawah ben-bolkyimey bu bininj nawu Heth benkebmawahmeng bir-ribolkweykang.”

33 Bu Jacob yakwong bu benwokrayekwoni bebeywurdnuye, wanjh nungka dengewayhmeng kore balabbalawanjh balwelengngolekdadjmeng baldoweng, malngwamkore mawahmawah nuyeni birriyingkihmalngdokmeng.

Genesis 50:1 191 Genesis 50:750

Joseph Bimarnenalkbuni Jacob Nawu Kornkumo Nuye.Genesis 50:1-14

1 Wanjh Joseph kukburriwerrinj kore kornkumokukyoy dja bimarnenalkbuni bikukbunjhmangi.2-3 Bu kumekbe wanjh mankarre yoy bedberrenawu Egyptian bininj bu bininj nawu doweni wanjhmunguyh birridjalkukbarungi bu forty barnangarra.Wanjh Joseph benwokrayekwong bininj nawubirrimarnedurrkmirri nawu birriburrbuni nawu bedmanbirridoweni bindikukbarungi baminj birrikuknudmeninj,benmarneyimeng kabirrikukbarung kornkumo nuyenawu Israel. Wanjh kunu bedda birrikukbarungi,birridjalkukbarungi munguyh bu kunbarnangarraforty. Dja nawu birriwern Egyptian bininj munguyhbirrihdjalmarnenalkbuni kunbarnangarra seventy.

4 Dja bu yakminj birrimarnenalkbuni wanjh Josephwokdanj bedberre bininj nawu birridjarrkni Pharaoh,benmarneyimeng, “Bu nuk ngudda ngurriyime ngayengamak, ngaye djawan ngudberre ngadjare ngurrimar-neyime Pharaoh 5 kuhni kunwok bu ngardduk kornkumongandjurrkkang ngamarnewokkurrmerrinj kunwok kun-rayek duninjh. Bu nungka darnkih dowehdoweni nungkanganwokwong nganmarneyimeng ngakukdudjeng korekumidj nungan yingkihmidjmarnbom nungan nuye korekubolkwarlah Canaan. Wanjh kunu ngaye djawanPharaoh, kanmunkewemen ngakukdudjeng kornkumongardduk wanjh ngamdurndeng.”

6 Wanjh Pharaoh biwokmey yimeng, “Yiray wanjhyikukdudje kornkumo ke bu nungka ngundjurrkkangyimarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh.”7 Wanjh Joseph wam kabikukdudjeng kornkumo nuye,kaluk birridjarrkwam bininj nawu birrikihkimuk

Genesis 50:8 192 Genesis 50:13birrimarnedurrkmirri Pharaoh, dabborrabbolk nawubirridjarrkni Pharaoh, dja dabborrabbolk rowknawu birrini kore kubolkwarlah Egypt. 8 Dja makbirridjarrkwam rowk nawu Joseph birridjarrkni, djabirridanginj nuye, dja nawu kornkumo birridjarrkni.Bedda birridjarrkwam dja birridjalkudji birrini koreGoshen, nawu wurdwurd bedberre dja mayh nawu sheep,goat dja bulikki, bedda wanjh minj birridjarrkrawinj,dja birrini kore Goshen. 9 Dja mak wirlbarra dorrenghbirridjarrkwam dja bininj nawu birrimorneni djarrang.Wanjh nawu birriwam wanjh birrimirndewern duninjh.

10 Kaluk birribolkmey kore kunrurrk bininj kabir-rimimkarrhkarrhme kore kunred Atad, kaluk bewhkahJordan mankabo, wanjh kumekbe birrimarnenalkbuniwernkih duninjh, dja birrikangewarreni duninjh, djakumekbe Joseph bimarnenjilngwarreni kornkumo nuyebu kunbarnangarra seven. 11 Bu bininj nawu birrikangkumekbe kubolkwarlah Canaan bindinang birrinjilng-warreni kore kabirrimimkarrhkarrhme kore kunred nuyeAtad, wanjh birriyimeng, “Nahni bininj nawu Egypt-beh kabirrikarrme kundowikenh dja kabirrimarnenjil-ngwarre duninjh.” Wanjh kunmekbekenh kunu birri-bolkngeykurrmeng Abel-Mizraim*.

12 Wanjh kunu bebeywurd nuye Israelbirrimarnekurduyimeng bu nungka benwokrayekwong.13 Bedda birrikukkang kore kubolkwarlah Canaandja birrikukdudji kore kuwardderurrk kore kabbalkore Machpelah, koyekkah Mamre kore Ephronnawu Heth bikebmawahmeng bolkweykang Abraham.Nungka wanjh wardderurrkmey kabbal dorrenghkabirribolkkarrmekenh kabindikukdudjengkenh.* 50:11 Mahni kunngey kayime “Kore bininj nawu Egyptbehkabirrimarnenalkbun”.

Genesis 50:14 193 Genesis 50:2114 Wanjh bu Joseph bikukdudji kornkumo nuye, nungkadurndi kore Egypt, birridjarrkdurndi birridanginj nuyedja mak birriwern rowk nawu birridjarrkwam nawubirrikukdudjikenh kornkumo nuye.

Joseph Benmarneyimi Kunmak Nawu Birridanginj.Genesis 50:15-21

15 Wanjh bu kornkumo bedberre doweng, kunu wanjhbirridanginj nuye Joseph birriburrbuni, birrimarney-imerrinj, “Wardi kunubewu Joseph kanwidnan kad-berre dja kanmarnedurndiwe kunwarre bu ngad kun-wern kunwarre karrimarnekurduyimi.” 16 Wanjh kunubindimunkeweng bininj kore Joseph dja birrimarneyi-meng, “Kornkumo ke kanwokrayekwong ngadberre buminj bangmedowimeninj, yimeng, 17 ‘Kuhni wanjh ngur-rimarneyimen Joseph, “Ngaye djawan ngudda Joseph buyibengmidjda kunwarre nawu ngurridanginj ngundimar-neyimeng, dja ngaburrbun kunwarre kunwern ngundi-marnekurduyimi.” Kuhni yimeng kornkumo ke dja ngadnawu karridanginj wanjh ngundidjawan kab yibengmid-jda kunwarre ngadberre nawu ngarrimarnedurrkmirriGod nuye nawu kornkumo ke.’ ” Wanjh bu kuhni kunwokbirriyimeng bindiwokmulewam nawu birridanginj rowk,Joseph wanjh nalkbom.

18 Wanjh birridanginj nuye birrimyikangbirrimankarrinj kumirrk nuye birrimarneyimeng,“Yina, ngad ngundimarnedurrkmirri.” 19 Dja Josephbenmarneyimeng, “Yuwn ngurrikele. Yiddok ngayeyimankek ngurriyime God? 20 Ngudda wanjh bonj,ngurridjareni kunwarre nganmarnekurduyimer-rangimeninj ngardduk, dja God djareni kunmak babu birriwern kabirridjaldarrkid yiman bu bolkkimeyimerranj. 21 Wanjh kunu yuwn ngurrikele, ngayenahnan ngudberre, manme won warridj ngudda dja

Genesis 50:22 194 Genesis 50:26wurdwurd ngudberre.” Wanjh kuhni kunmakmakbenmarnewokdi munguyh benkangemarnmarnbuni.

Bu Joseph Doweng.Genesis 50:22-26

22 Wanjh Joseph ni kore kubolkwarlah Egypt, nungkadja birriwern rowk nawu kornkumo nuyeni. WanjhJoseph mimbini bu mandjewk 110. 23 Joseph bennangnawu benkebmawahmeng, nawu Ephraim benbornang,dja wurdwurd nuye Machir nawu beywurd nuye Man-asseh, bedda warridj Joseph bendjarrkmey kore kubardnuye bu birridanginj.

24 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birrimud,yimeng, “Ngaye ngokko darnkih ngarrowen. Dja Godkaluk kamre ngunbidyikarrme ngudberre, dja ngunkanngudberre ngurribolkbawon kondanjkunu kubolkwarlah,ngunkan kore kubolkwarlah kore benmarnewokkurrmer-rinj Abraham, Isaac dja Jacob, nungka benmarnewokkur-rmerrinj kunwok kunrayek duninjh bu kaluk kanbolkwonkadberre.”

25 Wanjh Joseph bendjurrkkang birriwokkurrmerrinjkunwok kunrayek duninjh bininj nawu Israel benkeb-mawahmeng, yimeng, “God kamre ngunbidyikarrmengudberre dja ngudda kandimurrngkan kondahbeh.”26 Wanjh kunu Joseph doweng bu nungka mandjewknuyeni wanjh 110. Wanjh birrikukbaruy dja birrikuk-dahkendoy kore kundulk kumekbe kore Egypt, djahd-jalkukdahkendi minj birrikukdudjeyi.

195God Nuye Kunmok

The Holy Bible in the Kunwijku language of Australiacopyright © 2018 Bible Society of AustraliaLanguage: Kunwijku (Gunwinggu)This translation is made available to you under the terms of the Creative CommonsAttribution-Noncommercial-No Derivatives license 4.0.Youmay share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format,provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures includedwith Scriptures and other documents on this site are licensed just forusewith those Scriptures and documents. For other uses, please contact the respectivecopyright owners.2019-04-22PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 29 Jan 2022 from source files dated 11 Dec20201e76c3c7-fc1a-5488-bdac-9a98d749a074