Geoffrey Roberts, "Generał Stalina. Życie Gieorgija Żukowa"

GENERAŁ STALINA

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

Mówiono o nim, że ocalił Związek Radziecki przed Hitlerem.

„Marszałek zwycięstwa”, gwiazda rosyjskiej generalicji.

Kim był Gieorgij Żukow? Genialnym strategiem czy kolejnym

„bohaterem” wykreowanym przez sowiecką propagandę?

Jaką rolę odegrał w trakcie radzieckiej ofensywy w 1944,

którą wstrzymano, gdy wybuchło

powstanie warszawskie?

Życiorys generała Żukowa wydaje się spełnieniem Soviet dream. Wywodzący

się z chłopskiej rodziny mężczyzna zrobił oszałamiającą karierę w wojsku. Dzięki

nieustępliwości i twardemu charakterowi sięgnął po najwyższe odznaczenia, a po

II wojnie światowej zyskał status żywej legendy. Jego nazwisko wymieniano jednym

tchem obok Gagarina, Berii, Stachanowa.

Sławę przyniosło mu przede wszystkim okupione masą ofiar zwycięstwo w bitwie na

Łuku Kurskim. Po wojnie, choć przyjmowany z honorami, ze zmiennym szczęściem

walczył o względy Stalina i pozycję w radzieckich strukturach władzy.

Geoffrey Roberts obok biografii Żukowa omawia w książce także strategie działań

sowieckich polityków, opisuje mechanizmy funkcjonowania radzieckiego imperium,

które – jak dowiodły niedawne wydarzenia na Krymie – wcale nie należą do przeszłości.

G E O F F R E Y R O B E R T S

GE

OF

FR

EY

RO

BE

RT

S

ŻYCIE GIEORGIJA ŻU

KOW

AGENERAŁ STALINA

Cena 64,90 zł

Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1 2014-04-16 17:07:102014-04-16 17:07:10

Roberts_General_Stalina.indd 2Roberts_General_Stalina.indd 2 2014-04-09 11:50:392014-04-09 11:50:39

GEOFFREY ROBERTS

GENERAŁ STALINAŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

tłumaczenie JANUSZ OCHAB

Kraków 2014


Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37

Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: [email protected]

Wydanie I, Kraków 2014

Druk: Drukarnia Colonel, Kraków

Tytuł oryginałuStalin’s General. The life of Georgy Zhukov

Copyright © 2012 by Geoffrey Roberts

Copyright © for the translation by Janusz Ochab 2014

Projekt okładkiPaweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN

www.panczakiewicz.pl

Fotografia na pierwszej stronie okładkiCopyright © SCRSS, Society for Co-operation in Russian and Soviet Studies

Wszystkie fotografie we wkładce (poza fotografią moskiewskiego pomnika Gieorgija Żukowa autorstwa Geoffreya Robertsa) zostały zamieszczone w książce dzięki uprzejmości SCRSS,

Society for Co-operation in Russian and Soviet Studies.

MapyAll maps, except as noted below, copyright © 2012 by Mapping Specialists, Ltd.

Maps on pages 68, 94, 102, 146, 158, 166, 172, 174, 190, 201, 208, 217, 225, and 232 are from Stalin’s Wars by Geoffrey Roberts (New Haven, Conn. and London: Yale University Press,

2007) and are reprinted by permission of Yale Representation, Ltd., London

Opieka redakcyjnaJulita Cisowska

Przemysław Pełka

Opracowanie tekstu i przygotowanie do drukuPracownia 12A

ISBN 978-83-240-2529-9


19

Rozdział 1sit transit gloria

Wzloty i upadki marszałka Gieorgija Żukowa

Spośród wszystkich chwil triumfu, jakie przeżył marszałek Gieor-

gij Konstantinowicz Żukow, żadna nie mogła równać się z tamtym

czerwcowym dniem 1945 roku, kiedy to przyjmował Paradę Zwycię-

stwa na placu Czerwonym w Moskwie. Żukow, który podczas para-

dy dosiadał wspaniałego białego konia imieniem Cpeki, wjechał na

plac przez Bramę Spaską, kierując się ku słynnym kopułom katedry

Świętego Bazylego. W tym samym momencie licząca tysiąc czterysta

osób orkiestra zaczęła odgrywać Pieśń patriotyczną Michaiła Glinki.

Na Żukowa czekały kolumny połączonych pułków reprezentujących

wszystkie formacje sił zbrojnych ZSRR. Pośrodku placu przywitał go

marszałek Konstanty Rokossowski, który wydał żołnierzom komen-

dę „Baczność!”, a potem towarzyszył Żukowowi, gdy ten podjeżdżał

do poszczególnych pułków i pozdrawiał je.

Oddawszy honory wszystkim oddziałom, Żukow wszedł na cokół

nad Mauzoleum Lenina, gdzie czekał już na niego Józef Stalin, i wygło-

sił przemówienie sławiące zwycięstwo Armii Czerwonej nad nazistow-

skimi Niemcami. Niebo było zachmurzone, padał drobny deszcz, który

w miarę upływu czasu przybierał na sile. W pewnym momencie czapka

Żukowa przemokła do tego stopnia, że miał ochotę ją zdjąć i wytrzeć

daszek, powstrzymał się jednak, widząc, że Stalin stoi nieruchomo.

Jako były kawalerzysta Żukow z przyjemnością dokonywał prze-

glądu wojsk, lecz wygłoszenie przemówienia, które miały usłyszeć


20

Rozdział 1 Sit transit gloria

miliony ludzi na całym świecie, było czymś znacznie trudniejszym.

Marszałek denerwował się przed tym występem i przygotował go

bardzo starannie, urządził nawet próbę generalną przed swoimi cór-

kami, Erą i Ellą, które były tak zachwycone, że biły mu głośno brawo.

Przemówienie zostało opracowane w najdrobniejszych szczegółach,

Żukow zaznaczył sobie na marginesie, kiedy ma mówić ciszej, kiedy

głośniej, a kiedy przyjmować wyjątkowo poważny ton.

Podczas defi lady marszałek nie do końca panował nad zdener-

wowaniem, ale mimo to jego występ zrobił należyte wrażenie na słu-

chaczach. Choć nie uniknął pomyłek, mówił w sposób dobitny i prze-

konujący, a całość zwieńczył zdaniem: „Chwała naszemu mądremu

wodzowi i dowódcy – marszałkowi Związku Radzieckiego Józefowi

Stalinowi!”. W tym momencie oddano salwę artyleryjską, a orkiestra

odegrała radziecki hymn.

Po przemówieniu Żukow obejrzał defi ladę, stojąc u boku Stalina.

W pewnym momencie pokaz przerwano, by przy akompaniamencie

werbli rzucić pod ścianę Kremla dwieście zdobycznych sztandarów

nazistowskich, podobnie jak w roku 1812 rzucano pod stopy cara Alek-

sandra I sztandary francuskie, odebrane przez żołnierzy marszałka

Kutuzowa wojskom napoleońskim. Po zakończeniu defi lady odbył się

bajeczny pokaz sztucznych ogni.

Decyzja Stalina o tym, by to właśnie Żukow poprowadził paradę,

nie wywołała żadnych komentarzy. W końcu Żukow był zastępcą na-

czelnego wodza, uważanym powszechnie za głównego architekta zwy-

cięstwa ZSRR nad hitlerowskimi Niemcami – zwycięstwa, które urato-

wało Europę i Rosję przed nazistowską niewolą. Filmowa relacja z parady,

którą pokazywano na całym świecie, tylko utrwaliła wizerunek Żukowa

jako największego radzieckiego generała drugiej wojny światowej.

Kiedy latem 1941 roku niemieckie wojska zaatakowały Związek

Radziecki, to właśnie Żukow poprowadził pierwszą udaną kontro-

fensywę Armii Czerwonej, zmuszając Wehrmacht do odwrotu i po-

kazując całemu światu, że hitlerowska machina wojenna nie jest nie-

zwyciężona. Gdy we wrześniu 1941 Niemcy otoczyli Leningrad, Stalin

wysłał tam Żukowa, który miał ocalić miasto przed rychłą klęską. Mie-

siąc później Stalin odwołał Żukowa do Moskwy i powierzył mu dowo-

dzenie obroną radzieckiej stolicy. Gieorgij Żukow nie tylko zatrzymał


21


niemieckie wojska, ale w grudniu 1941 roku rozpoczął również kontr-

ofensywę, która odepchnęła Wehrmacht od miasta i położyła kres

nadziejom Hitlera na pokonanie Armii Czerwonej i podbicie ZSRR

w wyniku wojny błyskawicznej.

Pół roku później Hitler ponownie próbował zadać Armii Czer-

wonej druzgocący cios i rozpoczął ofensywę, która miała na celu zaję-

cie radzieckich pól naftowych w Baku. W kluczowym momencie tego

natarcia wojska radzieckie dokonały kontruderzenia i w listopadzie

1942 roku okrążyły Stalingrad, zamykając w nim trzysta tysięcy nie-

mieckich żołnierzy – głównym autorem planu tej operacji był Żukow.

Po tym olśniewającym sukcesie w lipcu 1943 roku marszałek odniósł

kolejne fantastyczne zwycięstwo w bitwie pod Kurskiem, gdzie znisz-

czeniu uległy ostatnie rezerwy niemieckich sił pancernych. W listo-

padzie 1943 wiwatujące tłumy witały Żukowa i przyszłego przywódcę

ZSRR Nikitę Chruszczowa w wyzwolonej stolicy Ukrainy – Kijowie.

W czerwcu 1944 roku Żukow koordynował operację „Bagration”, kam-

panię, która miała uwolnić Białoruś spod niemieckiej okupacji. Ofen-

sywa „Bagration” przywiodła Armię Czerwoną do bram Warszawy,

a zdobycie polskiej stolicy w styczniu 1945 roku było jednocześnie po-

czątkiem operacji wiślańsko-odrzańskiej – ofensywy, która pozwoliła

wojskom Żukowa przejść przez całą Polskę i wschodnie Niemcy, aż

po Berlin. W kwietniu 1945 Żukow poprowadził ostateczne radziec-

kie uderzenie na Berlin. Zażarta bitwa o niemiecką stolicę koszto-

wała życie osiemdziesięciu tysięcy radzieckich żołnierzy, ale pod ko-

niec kwietnia Hitler już nie żył, a nad ruinami Reichstagu powiewała

fl aga ZSRR. To właśnie Żukow przyjął bezwarunkową kapitulację Nie-

miec, którą podpisano 9 maja 1945 roku.

Gdy w czerwcu 1945 roku Żukow przyjął triumfalną Paradę Zwy-

cięstwa połączonych sił Armii Czerwonej, marynarki wojennej i sił

powietrznych ZSRR, wydawało się, że czeka go równie błyskotliwa

i chwalebna kariera powojenna. W marcu 1946 roku został mianowany

wodzem naczelnym całości wojsk lądowych Związku Radzieckiego,

jednak zaledwie trzy miesiące później Stalin usunął go z tego stano-

wiska i powierzył mu dowództwo Odeskiego Okręgu Wojskowego.

Powodem tego zesłania była rzekoma nielojalność i brak szacunku

Żukowa wobec Stalina, a także fakt, że Żukow przypisywał sobie zbyt


22


wielki udział w zwycięstwie w wielkiej wojnie ojczyźnianej, jak nazy-

wano ją w Rosji. W rzeczywistości lojalność Żukowa wobec Stalina

nie podlegała żadnej dyskusji. Jeśli ktokolwiek zasługiwał na miano

„generała Stalina”, to właśnie on. Żukow lubił się przechwalać i z pew-

nością robił to w gronie swoich znajomych, ale była to cecha charak-

terystyczna wszystkich generałów świata, również wielu spośród jego

kolegów z radzieckiego Dowództwa Naczelnego – a wszyscy ci gene-

rałowie poparli decyzję Stalina o usunięciu Żukowa ze stanowiska wo-

dza naczelnego. W rzeczywistości Stalinowi przeszkadzała niezależ-

ność, jaką przejawiał Żukow, a także jego szczerość – cechy te uważał

dyktator za przydatne podczas wojny, ale z pewnością nie zyskały jego

uznania w czasie pokoju, gdy – jak mu się wydawało – nie potrzebo-

wał już niczyich rad. Podobnie jak Żukow Stalin bywał próżny i za-

zdrościł swemu dowódcy podziwu, jakim otaczano go w czasie wojny

i tuż po niej, choć przecież to głównie dzięki Stalinowi Żukow zyskał

sobie sławę wielkiego dowódcy i generała. Degradacja Żukowa była

też wyraźnym sygnałem dla innych generałów: skoro taki los spotkał

najsławniejszego i najbliższego Stalinowi dowódcę, to równie dobrze

może się to przydarzyć każdemu z nich, jeśli tylko nie będą się odpo-

wiednio zachowywali.

Zdaniem córki Żukowa Ery jej ojciec nie był człowiekiem skłon-

nym do okazywania emocji, nawet w rodzinnym gronie, ale przenie-

sienie do Odessy sprawiło mu wielki ból. Później wyznał radziec-

kiemu pisarzowi Konstantinowi Simonowowi: „Postanowiłem, że

bez względu na okoliczności pozostanę sobą. Wiedziałem, że czekają,

aż się poddam, i przypuszczają, że nie wytrzymam ani jednego dnia

jako dowódca okręgu. Nie mogłem na to pozwolić. Oczywiście sława

jest rzeczą miłą, ale czasami to broń obosieczna, która może również

skrzywdzić ciebie. Po tym ciosie robiłem wszystko, co mogłem, by się

nie zmienić. W tym widziałem moje wewnętrzne ocalenie”.

Jednak był to dopiero początek problemów Żukowa. W lutym

1947 został usunięty z Komitetu Centralnego partii komunistycz-

nej na podstawie oskarżenia o „antypartyjne podejście”. Żukow był

przerażony i błagał Stalina o prywatną audiencję, co pomogłoby mu

oczyścić własne imię. Stalin zignorował jego prośbę, a kampania skie-

rowana przeciwko Żukowowi trwała nadal. W 1947 roku marszałek


23


został potępiony za przyznanie orderu wojskowego śpiewaczce Li-

dii Rusłanowej, gdy ta odwiedziła Berlin w sierpniu 1945. Wkrótce

potem Rusłanowa i jej mąż generał W.W. Kriukow zostali areszto-

wani i osadzeni w więzieniu. „W 1947 roku codziennie obawiałem się

aresztowania – wspominał potem Żukow. – Zawsze miałem przy so-

bie torbę z bielizną”.

Kolejne wydarzenia były jeszcze bardziej złowieszcze: rozpoczęło

się śledztwo dotyczące łupów wojennych, które Żukow zgromadził

podczas służby w Niemczech. Jak wynika z raportu komisji partyj-

nej, marszałek zebrał całą masę trofeów, między innymi siedemdzie-

siąt złotych klejnotów, siedemset czterdzieści przedmiotów ze srebra,

pięćdziesiąt dywanów, sześćdziesiąt obrazów, 3700 metrów jedwabiu

i trzysta dwadzieścia futer, wybranych zapewne na podstawie facho-

wej oceny (w młodości Żukow był kuśnierzem). Żukow utrzymywał,

że wszystkie te przedmioty otrzymał w prezencie lub kupił za własne

pieniądze, lecz komisja uznała jego tłumaczenia za nieszczere i mało

konkretne. Uznała, że choć marszałek nie zasługuje na to, by wyrzu-

cić go z partii, powinien oddać nieuczciwie zdobyte łupy państwu.

W styczniu 1948 roku został przeniesiony do Swierdłowska, gdzie ob-

jął dowództwo nad Uralskim Okręgiem Wojskowym.

Następną formą kary było stopniowe usuwanie Żukowa z pub-

licznej pamięci. Jego nazwisko zostało wymazane z historii wielkiej

wojny ojczyźnianej. Jego postać zniknęła z obrazów przedstawiają-

cych Paradę Zwycięstwa z 1945 roku. W fi lmie dokumentalnym o bi-

twie o Moskwę, powstałym w 1948 roku, ledwie o nim wspomniano.

Na plakatach z 1949 roku ukazujących Stalina i jego generałów planu-

jących kontrofensywę pod Stalingradem Żukow jest nieobecny.

Jednak już w październiku 1949 roku pojawiły się pierwsze oznaki

rehabilitacji marszałka. W dzienniku „Prawda” z tego miesiąca ukazał

się nekrolog marszałka F.I. Tołbuchina, podpisany między innymi przez

Żukowa. W roku 1950 wraz z grupą starszych ofi cerów został ponow-

nie wybrany do Rady Najwyższej ZSRR. Dwa lata później, w drugim

wydaniu Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej pojawiła się krótka, ale przy-

chylna notka o Żukowie, która podkreślała jego istotną rolę w realizacji

planów wojskowych Stalina podczas wojny. W październiku tego sa-

mego roku Żukow był delegatem na 19. Kongres Partii, przywrócono


24


mu również na okres próbny członkostwo w Komitecie Centralnym.

Trudno w to uwierzyć, ale Żukow był przekonany, że Stalin zamierza

mianować go ministrem obrony.

W marcu 1953 roku Stalin umarł, a Żukow był jednym z ważniej-

szych członków gwardii honorowej na jego pogrzebie. Jedną z pierw-

szych decyzji nowego, poststalinowskiego rządu było mianowanie

Żukowa zastępcą ministra obrony. Rehabilitacja Żukowa postępo-

wała w niesłabnącym tempie, o czym świadczy fakt, że w lutym zo-

stał mianowany ministrem obrony przez Nikitę Chruszczowa, który

zastąpił Stalina na pozycji przywódcy partii. W lipcu 1955 Żukow wy-

jechał do Genewy, gdzie uczestniczył w szczycie najpotężniejszych

państw świata: Wielkiej Brytanii, Francji, Związku Radzieckiego i Sta-

nów Zjednoczonych – pierwszym takim spotkaniu od zakończenia

wojny. Tam spotkał prezydenta Dwighta Eisenhowera, który podobnie

jak on służył w Berlinie tuż po wojnie. „Czyżby przyjaźń dwóch starych

żołnierzy miała stać się podstawą autentycznego ocieplenia stosunków

między Stanami Zjednoczonymi i Rosją?” – zastanawiał się redaktor

magazynu „Time”.

Jako minister obrony Żukow stał się jedną z najważniejszych po-

staci życia publicznego w Związku Radzieckim i ustępował popu-

larnością tylko Chruszczowowi. W czerwcu 1957 roku frakcja twar-

dogłowych, kierowana przez byłego ministra spraw zagranicznych

Wiaczesława Mołotowa, próbowała odsunąć Chruszczowa od władzy,

czemu w głównej mierze zapobiegł właśnie Żukow. Jak na ironię, bra-

wura, którą wykazał Żukow w walce z Mołotowem, w oczach Chrusz-

czowa uczyniła zeń poważne polityczne zagrożenie. W październiku

1957 oskarżono Żukowa o spisek, który miał podważyć rolę KPZR w si-

łach zbrojnych. Wśród najaktywniejszych oskarżycieli Żukowa znajdo-

wało się wielu generałów i marszałków, którzy służyli z nim podczas

wojny. Chruszczow zwolnił go z posady ministra obrony, a w marcu

1958 roku Żukow przeszedł w stan spoczynku w stosunkowo młodym

wieku sześćdziesięciu jeden lat.

Do końca ery Chruszczowa postać Żukowa była praktycznie nie-

obecna w radzieckich książkach historycznych, podobnie jak w cza-

sie gdy marszałek popadł w niełaskę Stalina. Na przykład w 1960 roku

partia zaczęła wydawać obszerną wielotomową historię wielkiej wojny


25


ojczyźnianej, w której ledwie wspominano Żukowa, a zarazem wy-

olbrzymiano rolę Chruszczowa. Innym wyrazem niechęci władz do

marszałka była jego izolacja od świata zewnętrznego. Kiedy amery-

kański pisarz Cornelius Ryan odwiedził w 1963 roku Związek Radziec-

ki, aby zbierać tam materiały do swojej książki o bitwie o Berlin, Żu-

kow był jedynym radzieckim marszałkiem, z którym nie pozwolono

mu się spotkać.

Żukow szukał pociechy w pisaniu dzienników. Wzorował się w tym

względzie na Winstonie Churchillu i jego wspomnieniach z czasów

drugiej wojny światowej, przetłumaczonych na rosyjski i w latach pięć-

dziesiątych wydanych w ZSRR w ograniczonym obiegu. Tworząc to

dzieło, Churchill kierował się hasłem, że historia przyświadczy jego

słowom – bo to on pisał historię! Wydaje się, że Żukow postępował

według podobnej zasady, a jego dzienniki miały nie tylko przedsta-

wić jego punkt widzenia, ale i udowodnić krytykom z obozu Chrusz-

czowa, że się mylą, nawet jeśli oznaczało to wypaczanie historii na

własną korzyść.

Dopóki Związkiem Radzieckim rządził Chruszczow, dzienniki

Żukowa nie mogły ukazać się drukiem. Kiedy córka Ella spytała mar-

szałka, dlaczego w ogóle zawraca sobie tym głowę, odpowiedział, że

pisze do szufl ady. Jednak w październiku 1964 roku Chruszczow zo-

stał odsunięty od władzy i tym samym rozpoczął się proces rehabili-

tacji Żukowa jako znaczącej postaci w historii radzieckiej wojskowo-

ści. Co znamienne, radziecka prasa znów zaczęła drukować artykuły

Żukowa, w tym opisy bitew o Moskwę, Berlin i Stalingrad oraz bitwy

pod Kurskiem.

Drugi powrót Żukowa na nowo rozbudził zainteresowanie jego

osobą na Zachodzie, który właściwie o nim zapomniał, odkąd mar-

szałka zwolniono ze stanowiska ministra obrony. W 1969 roku amery-

kański dziennikarz i historyk Harrison E. Salisbury opublikował nie-

autoryzowany przekład artykułów Żukowa zebranych w książce pod

tytułem Marshal Zhukov’s Greatest Battles. We wstępie do książki Sa-

lisbury użył w odniesieniu do Żukowa słynnego już określenia „mistrz

sztuki wojennej XX wieku”. Większość krytyków zgodziła się z nim.

John Erickson, największy brytyjski autorytet w dziedzinie historii Ar-

mii Czerwonej, piszący regularnie dla „Th e Sunday Times”, stwierdził:


26


„Największym żołnierzem, jakiego wydał do tej pory XX wiek, jest mar-

szałek Gieorgij Żukow ze Związku Radzieckiego. Najprościej rzecz uj-

mując, jest generałem, który nie przegrał żadnej bitwy (...) Przez długi

czas to niemieccy generałowie mówili o wojnie najwięcej, wychwa-

lali swoje umiejętności (...) teraz nadeszła kolej na marszałka Żukowa,

który pojawia się na scenie ze sporym opóźnieniem, ale ostatnie słowo

może należeć właśnie do niego”.

Dzienniki Żukowa wydano w kwietniu 1969 w eleganckiej opra-

wie, z kolorowymi mapami i setkami zdjęć, wśród których znajdowały

się również fotografi e z prywatnego archiwum marszałka. Radzieccy

czytelnicy przyjęli dzienniki entuzjastycznie. Pierwszy nakład w liczbie

trzystu tysięcy egzemplarzy szybko się wyprzedał, później sprzedano

jeszcze kilka milionów sztuk, w tym setki tysięcy w licznych przekła-

dach. Dzienniki szybko stały się – i nadal pozostają – najważniejszą

osobistą relacją z wielkiej wojny ojczyźnianej.

Sam Żukow nie miał jednak okazji nacieszyć się w pełni swoim

zwycięstwem w bitwie o pamięć historyczną wielkiej wojny ojczyź-

nianej. Gdy w 1974 roku ukazało się poprawione wydanie jego dzien-

ników, marszałek już nie żył. W 1968 roku przeszedł rozległy zawał,

po którym nigdy już nie wrócił do pełni sił. Z pewnością na stan jego

zdrowia wpływał również stres związany z chorobą drugiej żony Galiny,

która cierpiała na raka. Gdy umarła w listopadzie 1973 roku, w wieku

czterdziestu siedmiu lat, stan Żukowa również zaczął się gwałtownie

pogarszać. Marszałek zmarł w czerwcu 1974 roku, w kremlowskim

szpitalu, w wieku lat siedemdziesięciu siedmiu.

Pogrzeb Żukowa był największym tego rodzaju spektaklem w ZSRR

od śmierci Stalina. Kiedy trumna z ciałem marszałka leżała w Central-

nym Domu Armii Czerwonej w Moskwie, przychodziły tam tysiące

ludzi, by oddać hołd zmarłemu. Gdy 21 czerwca jego prochy zostały

złożone na cmentarzu przy murze kremlowskim, mistrzem ceremo-

nii był sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew, a podczas póź-

niejszych uroczystości żałobnych przemawiał minister obrony mar-

szałek Andriej Antonowicz Grieczko.

Rosjanie uważali – i nadal uważają – Żukowa nie tylko za najwięk-

szego generała drugiej wojny światowej, ale i za najbardziej utalento-

wanego połkowodca (wodza, dowódcę) w historii Rosji. Na Zachodzie


27


Żukow cieszy się niemal równie dobrą opinią. Oczywiście nie wszyscy

są jego wielbicielami. Nawet w Rosji nie brakuje krytyków Żukowa. Nie-

którzy uważają go za samolubnego brutala, który sam wykreował swoją

legendę, przypisując sobie cudze zasługi. Zdaniem Wiktora Suworowa,

byłego ofi cera radzieckiego wywiadu, którego książki historyczne cie-

szą się w Rosji ogromną popularnością, „najwyżsi dowódcy wojskowi,

każdy, kto tylko nosił na pagonach marszałkowskie gwiazdy – wszy-

scy byli przeciwko Żukowowi. (...) Generałowie i marszałkowie wie-

dzieli, że Żukow jest chorobliwie ambitny, że jest człowiekiem strasz-

nym i ograniczonym. Wiedzieli, że to uzurpator i cham. Wiedzieli, że

jest najwyższej miary karierowiczem. Wiedzieli, że zdeptał wszystkich

na swojej drodze. Wiedzieli, że ma we krwi żądzę nieograniczonej wła-

dzy i głębokie poczucie własnej nieomylności”.

Jak sami się przekonamy, Żukow z pewnością nie był człowiekiem

wolnym od wad, a generałowie, z którymi miał do czynienia w ciągu

swej kariery, niekoniecznie wyrażali się o nim pochlebnie, jednak Su-

worow podkreślił w swej książce wyłącznie negatywy. Jego atak na

marszałka miał niewielki wpływ na popularność tej postaci w Rosji.

Można wręcz przypuszczać, że wszystkie te kontrowersje tylko przy-

dały mu uroku, czyniąc zeń osobę o wielu przywarach i ogromnych

osiągnięciach zarazem.

Jednym z zarzutów najczęściej kierowanych pod adresem Żukowa

jest twierdzenie, że beztrosko szafował życiem swoich żołnierzy i nie

przejmował się ludzkimi kosztami swoich zwycięstw. Marszałek ostro

sprzeciwiał się takim oskarżeniom, wytykając domorosłym krytykom,

że łatwo z perspektywy czasu mówić, iż taką czy inną bitwę czy też

kampanię można było wygrać przy znacznie mniejszych stratach w lu-

dziach. Owszem, Żukow był dowódcą, który stawiał przede wszystkim

na ofensywę, lecz w czasie wojny nauczył się doceniać zalety odwrotu

i odstępowania od ataku. Istnieje mnóstwo dowodów potwierdzających,

że Żukow robił, co mógł, by oszczędzać i chronić swoje wojska. Zawsze

bardzo skrupulatnie przygotowywał się do bitew i gromadził tyle środków,

ile tylko skłonny był mu dać Stalin. Bez wątpienia oddziały znajdujące

się pod komendą Żukowa nie ponosiły większych strat w ludziach niż

wojska dowodzone przez innych radzieckich generałów, choćby takich

jak Rokossowski, który uchodził za znacznie łagodniejszego dowódcę.


28


Równie mylne jest przekonanie, że Żukow był obojętny na los swoich

żołnierzy. Fakt, że czasami brutalnie traktował swoich podwładnych,

nie był przejawem jego okrucieństwa, lecz stylu dowodzenia. Kiedy by-

wał niezadowolony lub zirytowany, kierował swą złość głównie na star-

szych stopniem ofi cerów, co może tłumaczyć, dlaczego niektórzy z nich

później wypowiadali się o nim tak krytycznie.

Kiedy Żukow opublikował swoje dzienniki, rosyjskie archiwa były

zamknięte, a niezależne akta i dokumenty niedostępne. Historycy pi-

szący jego biografi ę musieli więc siłą rzeczy korzystać z dzienników

Żukowa, a tym samym tworzyć fałszywy, lukrowany obraz jego ży-

cia. Sytuacja zaczęła się poprawiać na początku lat dziewięćdziesią-

tych, gdy ukazały się nowe wydania dzienników Żukowa, zawierające

mnóstwo materiałów usuniętych przez radzieckich cenzorów w la-

tach sześćdziesiątych. Po upadku Związku Radzieckiego w 1991 roku

opublikowano tysiące dokumentów dotyczących kariery Żukowa, za-

mkniętych dotąd w archiwach wojskowych i politycznych. Niedawno

udostępniono również niektóre z osobistych zapisków i dokumentów

marszałka. Dzięki temu można obecnie stworzyć opis jego życia opar-

ty na jednoznacznych, udokumentowanych zapisach.

Życiorys Żukowa obejmuje znacznie więcej niż tylko listę stoczo-

nych przezeń bitew. Jego historia odzwierciedla zarówno triumfy, jak

i tragedie sowieckiego reżimu, któremu służył niemal przez całe życie.

Żukow był przede wszystkim zagorzałym komunistą i wiernym sługą

Stalina oraz radzieckiego reżimu. Jego zwycięstwa nad nazistami przy-

służyły się ludzkości, lecz zarazem wzmacniały i legitymizowały de-

spotyczny i niezwykle represyjny system. I jako ideolog, i jako żołnierz

Żukow akceptował radziecki ucisk w przekonaniu, że służy to sprawie

komunizmu, w który szczerze wierzył. Gdyby dożył końca Związku

Radzieckiego, prawdopodobnie wcale nie wyparłby się swoich przeko-

nań ani nie widziałby potrzeby przepraszania za swój udział w umac-

nianiu reżimu Stalina. Można raczej przypuszczać, że podobnie jak

wielu przedstawicieli jego pokolenia twierdziłby, że był patriotą oraz

komunistą i że radziecki reżim – pomimo wszystkich swych wad – był

jedynym, jakiemu mógł służyć dla dobra swojego kraju.

Żukow nie był ani nieskazitelnym bohaterem rodem z bajek, ani też

skończonym draniem opisywanym przez jego krytyków. Bez wątpienia



był świetnym dowódcą, człowiekiem o wielkim talencie strategicznym,

obdarzonym przy tym siłą charakteru konieczną do toczenia i wygry-

wania okrutnych wojen. Popełnił jednak również wiele błędów, pomy-

łek, za które zapłaciły życiem i krwią miliony ludzi. Ponieważ nie był

postacią wolną od wad i wewnętrznych sprzeczności, trudno ocenić

jednoznacznie jego życie i karierę. Lecz to właśnie te wady i sprzecz-

ności, a także wielkie zwycięstwa i porażki czynią z jego życia tak fa-

scynujący temat.


GENERAŁ STALINA

ŻYCIE GIEORGIJA ŻUKOWA

Mówiono o nim, że ocalił Związek Radziecki przed Hitlerem.

„Marszałek zwycięstwa”, gwiazda rosyjskiej generalicji.

Kim był Gieorgij Żukow? Genialnym strategiem czy kolejnym

„bohaterem” wykreowanym przez sowiecką propagandę?

Jaką rolę odegrał w trakcie radzieckiej ofensywy w 1944,

którą wstrzymano, gdy wybuchło

powstanie warszawskie?

Życiorys generała Żukowa wydaje się spełnieniem Soviet dream. Wywodzący

się z chłopskiej rodziny mężczyzna zrobił oszałamiającą karierę w wojsku. Dzięki

nieustępliwości i twardemu charakterowi sięgnął po najwyższe odznaczenia, a po

II wojnie światowej zyskał status żywej legendy. Jego nazwisko wymieniano jednym

tchem obok Gagarina, Berii, Stachanowa.

Sławę przyniosło mu przede wszystkim okupione masą ofiar zwycięstwo w bitwie na

Łuku Kurskim. Po wojnie, choć przyjmowany z honorami, ze zmiennym szczęściem

walczył o względy Stalina i pozycję w radzieckich strukturach władzy.

Geoffrey Roberts obok biografii Żukowa omawia w książce także strategie działań

sowieckich polityków, opisuje mechanizmy funkcjonowania radzieckiego imperium,

które – jak dowiodły niedawne wydarzenia na Krymie – wcale nie należą do przeszłości.

G E O F F R E Y R O B E R T S

GE

OF

FR

EY

RO

BE

RT

S

ŻYCIE GIEORGIJA ŻU

KOW

AGENERAŁ STALINA

Cena 64,90 zł

Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1Roberts_General Stalina_okladka_druk.indd 1 2014-04-16 17:07:102014-04-16 17:07:10

Documents

Geoffrey Roberts, "Generał Stalina. Życie Gieorgija Żukowa"