Upload
others
View
22
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Genel YetenekGenel Kültür
Konu Anlatımı
Pratik Bilgiler
Sınavlara En Yakın Özgün Sorular ve Açıklamaları
Çıkmış Sorular ve Açıklamaları
Önce biz sorduk
120 Soruda
SORU
2 10 8
kpss
TARİH
85
Lise ve Ön Lisans
Güncellenmiş Yeni Baskı
Serkan Aksoy
KPSS LİSE VE ÖN LİSANS TARİH KONU ANLATIMLI
ISBN 978-605-318-992-3
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayım ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.
“Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır.”
18. Baskı: 2018, Ankara
Yayın-Proje: Mehmet Ali TutluDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]
Değerli Adaylar;
Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Lise ve Ön Lisans Genel Kültür Testi'nde önemli bir yer tutan “Tarih” kapsamındaki 27 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır.
Kitap, sorulmuş ve sorulması olası soruların titizlikle incelenmesiyle meydana getirilmiş olup;
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi,
Türk-İslam Tarihi,
Osmanlı Tarihi,
Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri,
Avrupa’da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri,
XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti,
Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi,
Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi,
Cumhuriyet Dönemi,
Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve
Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi bölümlerinden oluşmaktadır.
Kitapta; bölümlerin sınav formatına uygun ve soru çözümünü kolaylaştıracak bir şekilde ele alınmasına ve bilgilerin açık ve anlaşılır bir dille ifade edilmesine, bilginin resim, şekil, şemalarla somutlaştırılmasına, kavram haritaları, tablolar, grafik ve etkinliklerle akılda kalıcı biçimde sunulmasına özen gösterilmiştir.
Her ünitenin sonunda,
cevaplı testler ve
çıkmış sorularayer verilmiştir.
Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarıma,
PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerime teşekkürü bir
borç bilirim.
Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve
önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da artıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle [email protected] aracılığıyla paylaşınız.
Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS’de ve meslek hayatınızda başarılar.
Serkan Aksoy
SUNU
iv
İÇİNDEKİLER
1. BÖLÜM İslamiyet Öncesi Türk Tarihi
Türk Adının Anlamı, Türklerin Ana Yurdu ve Türk Göçleri..............................1
İslamiyet Öncesi Türk Devletleri ......................................................................2
İskitler (Sakalar) (MÖ VII. yy.) ....................................................................2
Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları) ..................................................2
Kavimler Göçü (375) ...................................................................................2
Avrupa Hunları (375 - 469) .........................................................................3
Göktürk (I. Köktürk) Devleti (552-659) ........................................................3
II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti (682-744) ............................................4
Uygur Devleti (744-840) ..............................................................................4
Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları ................................................................5
1. Kırgızlar ...................................................................................................5
2. Sabirler (Sibirler-Sabarlar) ......................................................................5
3. Akhunlar (Eftalitler) .................................................................................5
4. Hazarlar ..................................................................................................5
5. Türgişler ..................................................................................................6
6. Karluklar ..................................................................................................6
7. Avarlar .....................................................................................................6
8. Bulgarlar ..................................................................................................6
9. Macarlar ..................................................................................................6
10. Peçenekler ............................................................................................6
11. Kıpçaklar (Kumanlar) ............................................................................7
12. Oğuzlar (Uzlar) ......................................................................................7
İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet ...............................7
A. Devlet Yönetimi ......................................................................................7
B. Ordu (Sü) ................................................................................................8
C. Din ve İnanış ..........................................................................................9
D. Hukuk ...................................................................................................10
E. Sosyal ve Ekonomik Hayat ...................................................................10
F. Yazı, Dil ve Edebiyat .............................................................................11
G. Bilim ve Sanat ......................................................................................12
H. Müzik ....................................................................................................12
Cevaplı Test ...................................................................................................13
Çıkmış Sorular ...............................................................................................16
v
2. BÖLÜM Türk - İslam Tarihi
Türklerin İslamiyet’i Kabulü................................................................................ 17Talas Savaşı (751) ........................................................................................ 17
İlk Türk - İslam Devletleri ................................................................................... 17Karahanlılar (840-1212) ................................................................................ 17Gazneliler (963-1187) ................................................................................... 18Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) ............................................................. 19Harzemşahlar (1097-1231) ........................................................................... 20
Mısır'da Hâkimiyet Kuran Türk-İslam Devletleri ................................................ 20Tolunoğulları (868-905) ................................................................................. 20Akşitler (İhşidler) (935-969) ........................................................................... 21Eyyûbiler (1174-1250) ................................................................................... 21Memlûkler (1250-1517) ................................................................................. 21
İlk Türk - İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet ............................................ 22A. Devlet Yönetimi ........................................................................................ 22B. Ordu .......................................................................................................... 23C. Toprak Yönetimi ........................................................................................ 24D. Ekonomik Yapı ......................................................................................... 24E. Sosyal Hayat ve Hukuk ............................................................................ 25F. Bilim, Dil ve Edebiyat ................................................................................ 25G. Sanat ve Mimari ....................................................................................... 26
Türkiye Tarihi ..................................................................................................... 27Malazgirt Savaşı’ndan Sonra Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri ........... 28
Saltuklular (1072-1202) ............................................................................ 28Mengücekliler (1080-1228) ....................................................................... 28Danişmentliler (1080-1178) ...................................................................... 28Artuklular (1102-1409) .............................................................................. 28Çaka Beyliği (1081-1093) ......................................................................... 28
Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti (1077-1308) .............................................. 28Uçlar ve Anadolu Beylikleri ........................................................................... 29Kösedağ Savaşı Sonucunda Kurulan Beylikler ............................................. 30
Karamanoğulları (1256-1487) .................................................................. 30Hamitoğulları (1300-1423) ........................................................................ 30Eşrefoğulları (1284-1326) ......................................................................... 30Dulkadiroğulları (1337-1515) .................................................................... 30Ramazanoğulları (1353-1608) .................................................................. 30Germiyanoğulları (1299-1429) ................................................................. 30Saruhanoğulları (1313-1410) ................................................................... 30Aydınoğulları (1308-1426) ........................................................................ 30Menteşeoğulları (1261-1424) ................................................................... 30Osmanoğulları (1299-1922) ..................................................................... 30Karesioğulları (1304-1360) ....................................................................... 30Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (1292-1461) ...................................... 30Pervaneoğulları (1277-1322) .................................................................... 30Taceddinoğulları (Canik Beyliği) (1348-1428) .......................................... 30İnançoğulları (1276-1368) ........................................................................ 30Sahip Ataoğulları (1275-1342) ................................................................. 30Eretna Devleti (1335-1381) ...................................................................... 30Kadı Burhaneddin Devleti (1381-1398) .................................................... 30
vi
Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler Döneminde Kültür ve Medeniyet ......... 31
A. Devlet Yönetimi ....................................................................................... 31
B. Ordu ......................................................................................................... 32
C. Toprak Yönetimi ....................................................................................... 32
D. Ekonomik ve Sosyal Hayat ...................................................................... 33
E. Hukuk ...................................................................................................... 33
F. Din ve İnanış ............................................................................................ 34
G. Fikir, Dil ve Edebiyat ................................................................................ 34
H. Bilim, Sanat ve Mimari ............................................................................. 35
Orta Asya ve Yakın Doğu’da Kurulan Devletler ............................................... 37
Fatımîler (909 - 1171) .................................................................................. 37
Moğollar (1196 - 1227) ................................................................................. 37
Timur Devleti (1370 - 1507) ......................................................................... 37
Babür Devleti (1526 - 1858) ......................................................................... 38
Karakoyunlular (1365 - 1469) ...................................................................... 38
Akkoyunlular (1350 - 1502) .......................................................................... 38
Safeviler (1502 - 1736) ................................................................................ 38
Cevaplı Test ...................................................................................................... 39
Çıkmış Sorular .................................................................................................. 42
3. BÖLÜM Osmanlı Tarihi
Kuruluş Dönemi (Beylikten Devlete) (1299-1453) ........................................... 45
Yükselme Dönemi (Dünya Gücü: Osmanlı Devleti) (1453-1579) ..................... 48
Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti............................................................... 51
A. Devlet Anlayışı ........................................................................................ 52
B. Merkez Teşkilatı ...................................................................................... 52
C. Taşra ve Eyalet Teşkilatı ......................................................................... 55
D. Toprak Sistemi ........................................................................................ 56
E. Ordu ve Donanma .................................................................................. 58
F. Ekonomik Hayat ...................................................................................... 60
G. Sosyal Hayat ........................................................................................... 62
H. Hukuk ................................................................................................... 63
I. Eğitim ...................................................................................................... 64
J. Dil ve Edebiyat ........................................................................................ 66
K. Bilim Dünyası ve Fikir Hayatı ................................................................... 66
L. Basın - Yayın ........................................................................................... 67
M. Mimari .................................................................................................... 68
N. Güzel Sanatlar ........................................................................................ 70
Cevaplı Test ...................................................................................................... 72
Çıkmış Sorular .................................................................................................. 75
vii
4. BÖLÜM Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri
Duraklama Dönemi (Arayış Yılları) (17. Yüzyıl) (1579-1699) .........................77
XVII. Yüzyıl Islahatları (Duraklama Dönemi) ..............................................80
Gerileme Dönemi (18. Yüzyıl) (1699 - 1792) ..................................................82
XVIII. Yüzyıl (Gerileme Dönemi) Islahatları ...............................................85
Dağılma Dönemi (En Uzun Yüzyıl) (19. Yüzyıl) (1792 - 1922) .......................87
XIX. Yüzyıl Islahatları (Dağılma Dönemi) ...................................................92
II. Mahmut Dönemi Islahatları (1808 - 1839) .........................................93
Tanzimat Dönemi Islahatları (1839 - 1876) ..........................................95
II. Abdülhamit Dönemi Islahatları ..........................................................97
Cevaplı Test ....................................................................................................101
Çıkmış Sorular ................................................................................................104
5. BÖLÜM Avrupa’da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri
Orta Çağ'da Avrupa ........................................................................................109
A. Kilise ve Papalık ...................................................................................109
B. Feodalite (Derebeylik) ...........................................................................109
C. Haçlı Seferleri ........................................................................................109
D. Magna Carta (Büyük Şart) (1215) .........................................................110
E. Yüzyıl Savaşları (1337-1453) ................................................................110
Yeni Çağ'da Avrupa ........................................................................................110
A. Coğrafi Keşifler ......................................................................................111
B. Rönesans ..............................................................................................111
C. Reform .................................................................................................. 112
D. Aydınlanma Çağı .................................................................................. 113
E. Otuz Yıl Savaşları (Mezhep Savaşları) (1618-1648) ............................ 113
F. Yedi Yıl Savaşları (1756-1763).............................................................. 113
G. Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması (1787) ................................. 113
Yakın Çağ'da Avrupa ..................................................................................... 113
A. Fransız İhtilali (1789) ............................................................................ 113
B. Sanayi İnkılabı ...................................................................................... 114
Sanayi İnkılabı ve Osmanlı Devleti ...................................................... 114
C. 1830 İhtilalleri ...................................................................................... 114
D. 1848 İhtilalleri ...................................................................................... 114
E. İtalya ve Almanya’nın Siyasi Birliklerini Kurmaları ............................... 114
Cevaplı Test ................................................................................................... 115
viii
6. BÖLÜM XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti
Trablusgarp Savaşı (1911-1912) .................................................................... 117Balkan Savaşları (1912 - 1913) ...................................................................... 118
I. Balkan Savaşı ......................................................................................... 118II. Balkan Savaşı (1913) ............................................................................. 119Osmanlı Devleti’nin Balkan Devletleri ile İmzaladığı Antlaşmalar .............. 119
I. Dünya Savaşı (1914 - 1918)........................................................................ 120I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti ........................................................ 120Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919) ..................................................... 124
Mondros Ateşkes Anlaşması ve Cemiyetler ................................................... 126Mondros Ateşkes Anlaşması (30 Ekim 1918) ............................................ 126
İzmir’in İşgali ve Kuvayimillîye ........................................................................ 131İzmir’in İşgali (15 Mayıs 1919) ................................................................... 131Kuvayimillîye’nin Kurulması ....................................................................... 131
Cevaplı Test .................................................................................................... 133
Çıkmış Sorular ................................................................................................ 137
7. BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi
Genelgeler ve Kongreler Dönemi ................................................................... 1391. Mustafa Kemal’in Samsun’a Çıkışı ........................................................ 1392. Samsun Raporu ..................................................................................... 1403. Havza Genelgesi (28 Mayıs 1919) ......................................................... 1404. Amasya Genelgesi (Tamimi) (22 Haziran 1919) .................................... 1405. Erzurum Kongresi (23 Temmuz – 7 Ağustos 1919) ............................... 1416. II. Balıkesir Kongresi (26-30 Temmuz 1919) ......................................... 1437. Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos 1919) ............................................... 1438. Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919) ........................................................... 1439. Amasya Görüşmeleri (Protokolü) (20-22 Ekim 1919) ............................ 14410. Temsil Heyetinin Ankara’ya Gelişi (27 Aralık 1919) ............................. 14511. Son Osmanlı Mebusan Meclisinin Toplanması (12 Ocak 1920) ........... 14612. Misakımillî Kararları (28 Ocak 1920) .................................................... 14613. İstanbul’un Resmen İşgali (16 Mart 1920) ........................................... 147
I. TBMM Dönemi ............................................................................................. 148Bilecik Görüşmesi (5 Aralık 1920) .............................................................. 150Millî Mücadele Dönemi Basın Yayın .......................................................... 150TBMM’ye Karşı Yapılan Ayaklanmalar ....................................................... 151Düzenli Ordunun Kurulması (Kasım-Aralık 1920) ...................................... 152
Cevaplı Test .................................................................................................... 153
Çıkmış Sorular ................................................................................................ 156
ix
8. BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi
Kurtuluş Savaşı’nda Cepheler ........................................................................1591. Doğu Cephesi ........................................................................................159
Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920) ........................................................159Ermeni Sorunu ......................................................................................160
2. Güney Cephesi ......................................................................................1603. Batı Cephesi ..........................................................................................161
I. İnönü Savaşı (6 -10 Ocak 1921) ........................................................161Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921) ...........................................161Londra Konferansı (23 Şubat - 12 Mart 1921) .......................................162Afganistan’la Dostluk Antlaşması (1 Mart 1921) ...................................163İstiklâl Marşı’nın Kabulü (12 Mart 1921) ................................................163
Moskova Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması (16 Mart 1921) ...................163
II. İnönü Savaşı (23 Mart - 1 Nisan 1921) ..................................................164
Eskişehir - Kütahya Muharebeleri (10 - 24 Temmuz 1921) ........................165
Tekalif-i Millîye Emirleri (Millî Yükümlülükler) (7-8 Ağustos 1921) .........165
Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos - 13 Eylül 1921) ......................166
Kars Antlaşması (13 Ekim 1921) ...........................................................166
Ankara Antlaşması (20 Ekim 1921) .......................................................167
İtilaf Devletleri’nin Ateşkes Teklifleri (22 Mart 1922) ..............................167
İtilaf Devletleri’nin Barış Teklifleri (26 Mart 1922) ..................................167
Büyük Taarruz (26 Ağustos - 9 Eylül 1922) ................................................167
Çanakkale Olayı .........................................................................................168
Mudanya Ateşkes Anlaşması (11 Ekim 1922) ................................................168
Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) ..........................................................169
Lozan Barış Antlaşması (24 Temmuz 1923)...................................................170
1. Sınırlar ..............................................................................................171
2. Kapitülasyonlar ..................................................................................171
3. Azınlıklar ............................................................................................171
4. Boğazlar ............................................................................................171
5. İstanbul’un Boşaltılması ....................................................................171
6. Borçlar ...............................................................................................171
7. Yabancı Okullar .................................................................................171
8. Patrikhane .........................................................................................171
9. Mısır, Sudan, Kıbrıs ...........................................................................172
10. Ticaret, Sağlık ve Adalet ..................................................................172
11. Savaş Tazminatları ..........................................................................172
Cevaplı Test ....................................................................................................173
Çıkmış Sorular ................................................................................................176
x
9. BÖLÜM Cumhuriyet Dönemi
II. Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi ..........................................................179
İnkılap Kavramı...............................................................................................179
Siyasi Alanda Yapılan İnkılaplar .....................................................................179
1. Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) .................................................179
2. Ankara'nın Başkent Oluşu (13 Ekim 1923) ............................................179
3. Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923) .........................................................179
4. Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) .....................................................181
5. 1924 Anayasası (20 Nisan 1924) ...........................................................181
6. Çok Partili Yaşama Geçiş Denemeleri ...................................................182
a) Halk Fırkası (CHP) (9 Eylül 1923) .....................................................182
b) Terakkiperver (İlerici) Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924) ..............182
Ordunun Siyasetten Ayrılması (19 Aralık 1924) ....................................182
Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925) ..........................................................183
Mustafa Kemal Paşa'ya Suikast Girişimi (15 Haziran 1926) .................183
c) Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930).................................183
Kadınlara Siyasi Hakların Verilmesi ......................................................184
Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar .............................................................184
Medeni Kanun'un Kabulü (17 Şubat 1926) ............................................184
Hukuk Alanındaki Diğer Gelişmeler .......................................................185
Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar .............................................185
Eğitim Sisteminde Gözetilecek Esaslar: ................................................185
1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretimin Birleştirilmesi) (3 Mart 1924) ...186
2. Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun'un Çıkarılması (2 Mart 1926) ......186
3. Türk Harflerinin Kabulü (Harf İnkılabı) (1 Kasım 1928) .....................186
4. Türk Tarih Kurumunun Kurulması (15 Nisan 1931) ...........................187
5. Türk Dil Kurumunun Kurulması (12 Temmuz 1932) ..........................187
6. Halkevleri (19 Şubat 1932) ................................................................187
7. Üniversite Reformu (1933) ................................................................188
8. Eğitim ve Kültür Alanındaki Diğer Gelişmeler ....................................188
Sosyal Alanda Yapılan İnkılaplar ...............................................................189
1. Şapka Kanunu (25 Kasım 1925) .......................................................189
2. Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması (30 Kasım 1925) ...............189
3. Soyadı Kanunu (21 Haziran 1934) ....................................................190
4. Takvim, Saat, Rakam, Ölçü ve Hafta Tatilinin Değiştirilmesi .............190
Ekonomik Alanda Yapılan İnkılaplar ..........................................................190
1. TBMM'nin 1 Mart 1922'de Ortaya Koyduğu Ekonomik Hedefler .......190
2. İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923) ..............................................190
3. Tarım Alanında Yapılan Düzenlemeler ..............................................191
xi
4. Ticaret Alanında Yapılan Düzenlemeler ............................................191
5. Sanayi ve Madencilik Alanında Yapılan Düzenlemeler .....................191
6. Devletçi Ekonominin Uygulanması ....................................................192
Bayındırlık ve Ulaştırma Alanındaki Gelişmeler ....................................192
Sağlık ve Sosyal Alandaki Gelişmeler ...................................................193
Atatürk İlkeleri ................................................................................................193
Atatürkçülüğün Tanımı ...............................................................................193
A) Temel İlkeler ..........................................................................................193
1. Cumhuriyetçilik ..................................................................................193
2. Milliyetçilik .........................................................................................194
3. Halkçılık .............................................................................................194
4. Laiklik ................................................................................................195
5. Devletçilik ..........................................................................................195
6. İnkılapçılık .........................................................................................196
B) Bütünleyici İlkeler .................................................................................196Cevaplı Test ....................................................................................................197Çıkmış Sorular ................................................................................................200
10. BÖLÜM Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası
Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri................................................................ 205
1923-1932 Arası Türk Dış Politikası ............................................................... 205
1. Patrikhane Sorunu ................................................................................. 205
2. Nüfus Mübadelesi (Değiş Tokuş) Sorunu ............................................... 206
3. Yabancı Okullar Sorunu ......................................................................... 206
4. Borçlar Sorunu ....................................................................................... 206
5. Musul (Irak) Sorunu ............................................................................... 207
1932 - 1939 Arası Türk Dış Politikası ............................................................. 207
1. Milletler Cemiyetine Üyelik (18 Temmuz 1932) ...................................... 208
2. Balkan Antantı (9 Şubat 1934) ............................................................... 208
3. Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi (20 Temmuz 1936) ................ 208
4. Sadabat Paktı (8 Temmuz 1937) ........................................................... 209
5. Hatay (Sancak) Sorunu (30 Haziran 1939) ............................................ 209
Cevaplı Test .................................................................................................... 211
Çıkmış Sorular ................................................................................................ 213
xii
11. BÖLÜM Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi
XX. Yüzyıl Başlarında Dünya ......................................................................... 215
A. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya’daki Türk Devletler ve Topluluklar ................................................................. 215
Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilâli ........................................ 215
Rusların Orta Asya’yı İstilası ................................................................. 215
SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarının Durumu ............................... 215
B. Orta Doğu’da Manda Yönetimlerinin Kurulması .................................... 216
Orta Doğu’da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikaları ........................ 216
C. Uzak Doğu’da Yeni Bir Güç: Japonya ................................................... 217
D. 1929 Dünya Ekonomik Krizi (Kara Perşembe) ...................................... 217
E. Avrupa’da Totaliter Rejimlerin Kurulması ............................................... 218
F. İki Savaş Arası Dönemde Dünyada Gelişmeler ..................................... 218
G. Barışa Katkı Amaçlı Diğer Antlaşmalar ................................................. 219
II. Dünya Savaşı ............................................................................................. 220
A. Yeni Bir Savaşa Doğru........................................................................... 220
Savaşa Katılan Devletler ve Gruplar ..................................................... 220
B. II. Dünya Savaşı’nda Türkiye ................................................................. 222
Adana Görüşmeleri (30 Ocak - 1 Şubat 1943) ...................................... 223
Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) ...................................................... 223
Dönemin Önemli İç Olayları .................................................................. 223
C. II. Dünya Savaşı Sırasında Yapılan Konferanslar ................................. 224
Atlantik Bildirisi (1941) ........................................................................... 224
Kasablanca Konferansı (14-24 Ocak 1943) .......................................... 225
Washington (Trident) Konferansı (12-26 Mayıs 1943)........................... 225
Quebec Konferansı (14-24 Ağustos 1943) ............................................ 225
Moskova Konferansı (19-30 Ekim 1943) ............................................... 225
Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) ........................................ 225
Dumbarton Oaks Konferansı (1944) ..................................................... 225
Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945) ...................................................... 226
San Francisco Konferansı (25 Nisan-26 Haziran 1945) ........................ 226
Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) .............................. 226
II. Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Sırasında Gerçekleşen Önemli Olaylar ........................................................................................... 226
Soğuk Savaş Dönemi ..................................................................................... 227
A. Blokların Kuruluşu ................................................................................. 227
1. Doğu Blokunun Kuruluşu ................................................................... 227
2. Batı Blokunun Kuruluşu ..................................................................... 228
B. Paylaşılamayan Orta Doğu .................................................................... 230
1. İsrail’in Kuruluşu ................................................................................ 230
2. Eisenhower Doktrini .......................................................................... 231
xiii
C. Uzak Doğu’da Çatışma ......................................................................... 231
1. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu .................................................... 231
2. Uzak Doğu’da Hâkimiyet Mücadeleleri .............................................. 232
D. Asya ve Afrika’nın Kurtuluşu ................................................................. 232
1. Güney Asya’daki Gelişmeler ............................................................. 232
2. Afrika’daki Gelişmeler ........................................................................ 233
E. Soğuk Savaş Dönemi’nde Türkiye ........................................................ 234
1. Soğuk Savaş Dönemi’nde Türk Dış Politikası ................................... 234
2. Türkiye’de Hayat ............................................................................... 235
3. Dönemin Önemli İç Olayları .............................................................. 236
4. Dünya’daki Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmeler ....................... 237
Yumuşama (Detant) Dönemi ve Sonrası ........................................................ 238
A. Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci .................................................. 238
1. Yumuşama Dönemi Politikaları ......................................................... 238
2. Nükleer Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri .............................. 239
3. Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) ............................................... 239
B. Yumuşama Dönemi Çatışmaları ............................................................ 239
1. Küba Buhranı .................................................................................... 239
2. Vietnam Savaşı ................................................................................. 239
3. Keşmir Sorunu ................................................................................... 240
4. Afganistan’ın SSCB Tarafından İşgali ............................................... 240
C. Barış İçinde Bir Arada Yaşama ............................................................. 241
D. Arap - İsrail Savaşları ve Büyük Devletlerin Politikaları ......................... 242
1. Camp David Anlaşmaları ................................................................... 243
2. İslam Konferansı Örgütü ................................................................... 243
E. Uluslararası Politikada Petrolün Yeri ..................................................... 244
F. İran - Irak Savaşı (1980 - 1988) ............................................................. 244
1. Irak’ta Rejim Değişikliği ..................................................................... 244
2. İran’da Rejim Değişikliği .................................................................... 245
3. İran-Irak Savaşı'nın Sonuçları ........................................................... 245
G. Yumuşama Döneminde Dünya ............................................................. 245
1. Ekonomi ............................................................................................ 245
2. Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler ...................................................... 245
3. Kültürel Hayat .................................................................................... 246
H. Türk Dış Politikası ................................................................................. 246
1. Türk - Yunan İlişkileri ......................................................................... 246
I. Türkiye’de Bunalımlı Yıllar (1960 - 1983) ................................................ 249
1961 ve 1982 Anayasalarının Karşılaştırılması ..................................... 249
Küreselleşen Dünya ....................................................................................... 252
SSCB’de Değişim ve Sonuçları ................................................................. 252
SSCB’nin Dağılması .................................................................................. 252
xiv
SSCB’nin Dağılmasının Doğu Avrupa’ya Etkileri ....................................... 253
SSCB’nin Dağılmasının Dünya Güçler Dengesi Üzerine Etkileri ............... 253
Asya’da Yeniden Yapılanma ...................................................................... 254
Doğu Blokundan Sonra Avrupa’da Yeni Arayışlar ...................................... 255
Türkiye ve Avrupa Birliği ............................................................................ 256
AB Organları .............................................................................................. 257
Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar.............................................................. 257
Orta Doğu ve Afganistan’da Gelişmeler ..................................................... 258
Dünyadaki Gelişmeler ................................................................................ 260
Değişen Dünya ve Türk Dış Politikası ........................................................ 260
1980 Sonrası Türkiye ................................................................................. 263
Toplumsal Sorunlar .................................................................................... 264
Küresel Sorunlar ........................................................................................ 265
Cevaplı Test .................................................................................................... 266
Çıkmış Sorular ................................................................................................ 271
1
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
TÜRK ADININ ANLAMI, TÜRKLERİN ANA YURDU VE TÜRK GÖÇLERİ
Türk adı Uygur metinlerinde “güç, kuvvet”, Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügati’t Türk” adlı eserinde “olgun-luk çağı”, Çin kaynaklarında “miğfer” anlamında kul-lanılmıştır. Ziya Gökalp ise Türk adının “türeli (töreli), kanun nizam sahibi” anlamına geldiğini belirtmiştir. Ayrıca Armin Wambery “türemek” fiilinden geldiğini, Gerhard Doerfer de “devlete bağlı halk” anlamına gel-diğini ifade etmiştir.Türk kelimesini siyasal ad olarak ilk defa kullanan Göktürkler olmuştur. Türkiye tabiri daha VI. yy.da Bi-zanslılar tarafından Orta Asya için kullanılıyordu. Yine onlar IX. ve X. yy.larda Volga’dan Orta Avrupa’ya ka-dar uzanan sahaya da Türkiye adını vermişlerdi. XI.-XII. yy.larda Mısır ve Suriye’ye Türkiye denirdi. Ana-dolu ise XII. yy.dan itibaren Türkiye olarak tanınmaya başlanmıştır.
Türklerin anayurdu Orta Asya’dır. Türkler ilk olarak Al-tay-Sayan Dağları’nın kuzeybatısı, Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Aral Gölü çevresi ve Hazar Denizi’nin doğu-sunda yaşamışlardır. Orta Asya, geniş bozkırların ve çöllerin bulunduğu bir bölgedir. Altay Dağları, Ötüken Dağları, Sayan Dağları bölgenin en önemli dağlarıdır. Bu bölgede Amuderya (Ceyhun), Siriderya (Seyhun), Orhun, Selenga ve İrtiş ırmakları ile Baykal, Balkaş ve Aral gölleri vardır. Orta Asya’da birçok kültür merkezi bulunmaktadır. Şöyle ki;Anav kültürü, Batı Türkistan’da Aşkabat yakınlarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Orta Asya’nın en eski kültürüdür. Afanesyevo kültürü ise Altay-Sayan Dağları’nın kuzeybatısında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış, Türklerin en eski kültürüdür. And-ronova kültürü, Hazar Denizi’nin kuzey doğusundan Ural Dağları’na kadar uzanan bölgede en geniş yayıl-ma alanına sahip kültürdür. Karasuk kültürü, Yenisey Irmağı’nın bir kolu olan Karasuk Nehri kenarında oluş-turulmuştur. Abakan bölgesindeki Tagar kültürü ise en gelişmiş kültürdür. Bu kültür merkezinde ok uçları, iğne, bilezik, küpe gibi eşyalara rastlanmıştır.
1. BÖLÜM
Zamanla Türkler, Orta Asya’dan çeşitli nedenlerle göç etmişlerdir.
Göçlerin Nedenleri
Ekonomik ve Sosyal Nedenler ♦ İklim koşullarının değişmesi
♦ Kuraklığa bağlı olarak otlak ve meraların azalması
♦ Hızlı nüfus artışı
♦ Salgın hastalıklar
Siyasi Nedenler ♦ Boylar arasında mücadeleler yaşanması ♦ Dış güçlerin baskısı (Çin-Moğol baskıları) ♦ Cihan hakimiyeti (yeni yurtlar edinme) düşüncesi
Not
Göçlerin Sonuçları ➢ Türkler göç ettikleri yerlerdeki, değişik kültürlerle
etkileşime girmişlerdir. ➢ Türk kültür ve medeniyeti geniş alanlara yayıl-
mıştır. ➢ Türkler göç ettikleri yerlerde büyük ve güçlü dev-
letler kurmuşlardır (Avrupa Hun, Avar, Bulgar, Macar devletleri gibi).
➢ Türkler gittikleri yerlerde yaşayan toplumlara, tarımı, hayvancılığı ve maden işlemeyi öğretmiş-lerdir.
➢ Türklerin, dünyanın çeşitli yerlerine yayılmaları ve çok sayıda devlet kurmaları, Türk tarihinin araştırılmasını zorlaştırmıştır.
➢ Bazı Türk kavimleri zamanla özbenliklerini kay-betmişlerdir.
Not
Orta Asya’dan göç etmeyip ana yurtta kalanTürkler, Asya Hun, I. ve II. Köktürk ve Uygurdevletlerini kurdular.
2
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ
İskitler (Sakalar) (M.Ö. VII. yy.) Özellikleri
◉ İlk Türk topluluğudur. ◉ Tomris bilinen ilk Türk kadın hükümdardır. ◉ Alp Er Tunga ve Şu Destanları vardır. ◉ Sanatta hayvan motiflerinin ve bozkır kültürünün
temelleri bu döneme kadar uzanır.
◉ “Bozkırların kuyumcuları” olarak tanımlanmış-lardır.
Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları)
(MÖ. IV. yy. - MS. III. yy.)Özellikleri
➢ Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.
➢ Merkezi Ötüken şehridir.
➢ Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
➢ Teoman zamanında başlayan Türk akınlarını en-gellemek isteyen Çinliler bu dönemde ünlü Çin Seddi’ni yapmak zorunda kalmışlardır.
NotÇin Seddi, MÖ. 300’lü yıllarda Çin İmparatoru tarafından ülke topraklarını düşman saldırıların-dan korumak için yapılan duvardır. 3.000 km uzunlukta 6 m yükseklikteki seddin 40 kapısı vardır.
➢ Hunlar en parlak devirlerini Mete Han zamanın-da (MÖ 209-174) yaşamışlardır. Mete Han za-manında Çin, baskı ve denetim altına alınarak vergiye bağlanmıştır.
YorumMete Han, Çin’i hakimiyeti altına almasına rağmen Türklerin Çin’e yerleşmesini istemedi. Bu politikası-nın temel nedeni Türklerin kalabalık Çin nüfusu için-de eriyerek milli benliklerini kaybetmesini önlemektir.
➢ Türk toplulukları Mete Han Devri’nde ilk kez bir bayrak altında toplanmıştır. Türk tarihinde vatan-millet düşüncesi ilk defa Mete Han zamanında ortaya çıkmıştır.
➢ Mete Han ıslık çalan bir ok da yapmıştır. ➢ Mete Han dünya askerlik sisteminde ilk olarak
“onlu sistemi” uygulamıştır. Mete Han’ın oluş-turduğu bu sistem diğer Türk devletlerince de ör-nek alınmıştır.
UyarıMete Han’ın ilk düzenli orduları kurduğu MÖ. 209 tarihi Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak da kabul edilir.
➢ Oğuz Kağan Destanı, Mete Han’ın anlatıldığı bu döneme ait bir destandır.
➢ Hunlar, İpek Yolu’nun güvenliğini sağlayarak ti-caretin gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Ancak MÖ. 60 yılında İpek Yolu’nun denetimini kaybeden Hunlar ekonomik yönden zayıflamıştır.
➢ Mete’nin, ülkesini prensler arasında bölüştü-rerek yönetmesi (veraset geleneği) nedeniyle Hun Devleti zayıflamış ve Çin entrikaları yüzün-den ülkede iç karışıklıklar baş göstermiştir.
UyarıKi-Ok, Ho-Han-Yeh ve Çi-Çi Asya Hun Devleti’ninhükümdarları arasında yer alır.
➢ Sonuçta MÖ. 54 tarihinde Batı Hunlar ve Doğu Hunlar olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğu Hun-lar ise MS. 48’de tekrar ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunları batıya göç ederken Güney Hunları Çin hakimiyetine girmiştir.
Burgontlar
Lombartlar
MISIR
SU
RİY
E
SASANİLERARAP
YARIMADASI
Mezopotamya
Ostrogotlar
AVRUPA HUN DEVLETİ
A F R İ K A
BATI ROMA İMP.DO
ROMA
ĞU
İMP.
KUZEY HUNLARI
Bulgar
Karakurum
MA
NÇ
UR
YA
JAPONDENİZİ
SA
RI D
EN
İZ
GÜNEY HUNLARI
B Ü Y Ü K H U N D E V L E T İ
S İ B İ R Y A
Ötüken
BALKA GÖLÜŞBALKA GÖLÜŞ
KARADENİZ
AT
LA
S
OK
YA
NU
SU
Dicle
Fırat
Basra K
örfezi
KIZ
IL
DE
NİZ
A K D E N İ Z
H İ N T O K Y A N U S U
BÜ
YÜ
KO
KY
AN
US
U M M A ND E N İ Z İ B E N G A L
K Ö R F E Z İ
BAYKAL GÖLÜ
Kavimler Kapısı
BuharaSemerkant
KaşgarYarkent
Turfan
KUŞHANLAR
Hoten
AK HUN DEVLETİ
TİBET
Ç İ N
ARAL GÖLÜ
0 750 1500 2250 3000 3750 km
Büyük Hun Devleti
Kuşhanlar Devleti
Attila zamanında Avrupa Hun Devleti
Ak Hun Devleti
Hunların ilk yurtları
Avrupa Hunlarının Avrupada ilk yerleştikleri alan
Çin Seddi
UNUTMAYINIZ
◉ İlk Türk topluluğu İskitler, düzenli teşkilatlı ilk Türk devleti ise Asya Hunlarıdır.◉ Hunlar hem Asya’da hem de Avrupa’da devlet kurmuştur.
Pür
D kkat
Kavimler Göçü (375)Hun Devleti’nin parçalanmasından sonra Çin egemen-liğine girmek istemeyen Kuzey Hunları, Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru göç etmişlerdir. Bu ilerleyiş sırasında önlerine çıkan yabancı kavimleri (Ostrogot, Vizigot, Vandal, Süev, Burgond gibi) Avrupa içlerine doğru göçe zorlamışlardır. Tarihte bu olaya Kavimler Göçü denmektedir.
3
A K D E N İ Z
K A R A D E N İ Z
EG
ED
EN
İZ
İ
HA
ZA
RD
EN
İZİ
Kapadokya
Bitinya
KilikyaAsia
Makedonya
Mauretania Sicilya
Sardinya
GalyaAlanlar
Alanlar
Alanlar
0 300 600 900
OSTROGOTLAR
OSTROGOTLAR
VİZİGOTLARVİZİGOTLAR
VİZİGOTLAR
VİZİGOTLAR
VİZİGOTLAR
SAKSONLARSAKSONLAR
SÜEVLER
VANDALLAR
VANDALLAR
BURGONDLARBURGONDLAR
BURGONDLAR
HUNLAR375
HUNLAR434 - 454
OSTROGOTLAR
SÜEVLERSÜEVLER
BURGONDLAR
VANDALLAR
İtalya
Brita
nya ANGILLAR
ANGILLAR
Sonuçları ◉ Avrupa’nın etnik yapısı değişikliğe uğradı. Bu-
günkü Avrupa milletlerinin temeli atıldı.
◉ Roma İmparatorluğu, Batı Roma ve Doğu Roma olarak ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu kısa süre sonra yıkıldı. Doğu Roma İmparatorlu-ğu (Bizans) İstanbul’da varlığını sürdürdü.
◉ İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı. ◉ Merkezi krallıklar yıkılarak feodalite (derebeylik)
ortaya çıktı. ◉ Avrupa’da Hristiyanlık yayıldı. Ayıca Kilise ve
Papalık güçlendi.◉ Avrupa’ya giden Türkler, teşkilatlı devletler
kurdular (Avrupa Hun Devleti, Avarlar). ◉ Türklerin yaşam tarzı Avrupa’da tanındı. ◉ Skolastik düşünce ortaya çıktı.
Avrupa Hunları (375 - 469)Kavimler Göçü’nden sonra Orta Macaristan’a yerle-şerek Avrupa’da Balamir önderliğinde ilk Türk dev-letini kurdular.Özellikleri
♦ Balamir’den sonra Avrupa Hunlarının başına Uldız geçmiştir.
♦ Uldız’dan sonra Hunların yönetimine Karaton, Rua daha sonra Attila ve Bleda birlikte geçmiş-tir.
♦ Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini Attila zamanında yaşamıştır. Attila, Doğu Roma üzeri-ne düzenlediği Balkan seferi ile Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Bizans ile Margos (434) ve Anatol-yus (447) Antlaşmaları imzalanmıştır.
♦ Avrupa Hun Devleti 100 yıl boyunca Avrupa’nın siyasi hayatına yön veren başlıca güç olmuştur.
♦ Avrupa Hun Devleti ile Türk kültürü Avrupa’ya taşınmıştır.
♦ Attila, Batı Roma üzerine iki sefer düzenlemiş, İtalya Seferi’nden dönen Attila 453 yılında vefat etmiştir.
♦ Attila’dan sonra yerine oğulları İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir.
♦ Avrupa Hunları imparatorluk içindeki kavimlerin isyanları sonucunda yıkılmıştır (469).
MERAKLISINA
Avrupalı milletler Attila’ya “Tanrı’nın Kamçısı” unvanını vermişlerdir. Ayrıca Attila Almanların Nibelungen destanında “Etzel” adıyla geçmektedir. Attila “cesur kavimlerin efendisi” olarak da bilinir.
Göktürk (I. Köktürk) Devleti (552-659)Özellikleri
➢ Büyük Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da ku-rulan ikinci büyük Türk devletidir.
➢ “Türk” ismini ilk defa resmi devlet adı olarak kul-lanmışlardır.
➢ Ergenekon destanına göre Kök Türk Devleti’ni kuran kabile Aşina adıyla bilinmektedir.
➢ Bumin Kağan tarafından 552 yılında Avarlar etkisiz hâle getirilerek Ötüken’de kurulmuştur.
➢ İslâmiyet’ten önce kurulan Türk devletleri içinde teşkilatları ve köklü gelenekleriyle o zamana ka-dar Orta Asya’da kurulan devletlerin en geniş topraklara sahip olanı ve en önemlisidir.
➢ Göktürkler zamanında İpek Yolu mücadelesi önemlidir. İpek Yolu’na hakim olabilmek için Sa-sanilere karşı Bizans ile ittifak kuran Göktürkler, Sasaniler ile mücadele ederek sonraki dönem-lerde Müslümanların Sasanileri mağlup etmesi-ne yardımcı olmuşlardır.
Yorum
Devletler arası ilişkilerde ekonomik çıkarlarönemlidir.
➢ Sasaniler ile Bizanslıları karşı karşıya getirmişler-dir. Tarihte Orta Asya’dan Bizans’a ilk resmi he-yet, 568 yılında Göktürkler zamanında gitmiştir.
➢ Göktürklerde devlet ve millet bilinci ile milliyetçi-lik anlayışının benimsendiği görülmüştür.
➢ Göktürkler ikili teşkilat sistemini uygulayarak ülkenin merkezi olan doğuyu hükümdar Bumin Kağan yönetirken kardeşi İstemi Yabgu batı ka-nadını yönetmiştir. Batı kanadı iç işlerinde ser-best, dış işlerinde merkeze bağlıdır.
Yorum
Bu durum Türk devletlerinde federatif yapının varlığına kanıttır.
➢ Bumin Kağan ölünce yerine oğlu Mukan Kağan seçilmiştir. Göktürkler’in en parlak dönemi Mu-kan Kağan zamanıdır (553-572). Mukan Kağan Avarların Orta Asya’daki siyasi varlığına son ver-miştir.
➢ Mukan Kağan Dönemi’nde ülkenin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu, 567’de Sasaniler ile anla-şarak Akhun Devleti’ne son vermiştir.
4
➢ Mukan Kağan’ın ölümünden sonra yerine Tapo Kağan geçmiştir. Tapo Kağan’dan sonra ise İş-bara Kağan devletin başına geçmiştir. İşbara Kağan Dönemi’nde ülkenin batı kanadını ise Tardu yönetmiştir.
➢ Göktürkler 582’de Doğu ve Batı Göktürkler ol-mak üzere ikiye ayrılmış, daha sonra da her iki devlet Çinliler tarafından yıkılmıştır (659).
Beşbalık
Turfan
UrumçiKarabalgasun
Almalık
BALKAŞ GÖLÜ
Seyhun
(Sir
- derya)
BASRA
KÖ
RFE
Zİ
U M M A N D E N İ Z İ
S A R I D E N İ Z
Ç İ N D E N İ Z İ
B E N G A L
K Ö R F E Z İ
Ceyhun
(Am
u- derya)
BAYKAL GÖLÜ
Aksu Karaşar
Seçuan
Kaşgar
Semerkant
Buhara
Cent
BATI KÖKTÜRK DEVLETİ
S İ B İ R Y A
K I R G I Z L A R
TATARLAR
MANÇURYA
TUNGUZLAR
Ç İ N
CÜCENLERÇİN SEDDİ
DOĞU KÖK TÜRK DEVLETİ
İ R A N
S A S A NL E R
İ
A V A R L A R
AL
AN
LA
R
KARLUKLAR
Hive
AşkabatTahran
İsfahan
Yarkent
Hoten
Yunnan
T İ B E T K A V İ M L E R İ
H İ N D İ S TA N
Ç İ N H İ N D İ
Ötüken
Hive
KarakurumPekin
(Hanbalık)
K Ö K T Ü R K D E V L E T İ
Ganj
Dicle
Don
Ural
Obi
Selanga
Orh
un
İtil
Fırat
0 400 800 1200 1600 2000 km
Kök Türk Devleti sınırları (MS 552 - 659)
r
Çin Seddi
Doğu ve Batı Kök Türk Devleti ni ayıran sını'
UNUTMAYINIZ
◉ Türk adını bir devlet ismi olarak kullanan, Orta Asya’da en geniş sınırlara ulaşan Türk devleti Göktürklerdir.◉ Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hun Devleti’dir.◉ Hristiyanlar Avrupa Hun hükümdarı Attila için “Tanrı’nın Kamçısı” ifadesini kullanmışlardır.
Pür
D kkat
II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti (682-744)Özellikleri
◉ Türkler I. Kök Türk Devleti’nin yıkılışından son-ra 50 yılı aşkın bir süre Çin esaretinde yaşamak zorunda kalmış, bu süre içerisinde tekrar bağım-sızlıklarını kazanmak için birçok kez ayaklan-mışlardır. Bu ayaklanmaların biri de Çin sarayını basarak imparatoru ele geçirmek amacıyla yapı-lan Kürşad Ayaklanması’dır.
◉ Çin egemenliğinde yaşamayı istemeyen Türk-ler, 682’de Kutluk Kağan önderliğinde Çinlilere karşı ayaklanarak tekrar bağımsızlıklarına ka-vuşmuşlardır. Kutluk Kağan Türk boylarını tekrar birleştirdiği için “derleyen, toparlayan” anlamına gelen İlteriş unvanını almıştır. Kutluk (İlteriş) Ka-ğan Çin’e karşı 46 başarılı sefer düzenlemiştir.
◉ Kutluk Kağan’dan sonra devletin başına Kap-gan Kağan geçmiştir.
◉ II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini Bilge Kağan zamanında yaşamıştır. Bu dönemde Vezir Tonyukuk ve Kültigin devlet yönetiminde önemli rol oynamıştır.
◉ II. Göktürk Devleti’nin kuruluşunda Vezir Tonyukuk’un büyük yardımı olmuştur. Ton-yukuk; Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan Dönemi’nde vezirlik yapmış önemli bir devlet adamıdır. Vezirlik makamının oluşturul-ması devlet örgütlenmesine önem verildiğinin göstergesidir.
◉ Türklerde ilk milli alfabe (Göktürk Alfabesi) Göktürkler tarafından oluşturulmuştur. Göktürk alfabesi 4 tanesi ünlü olmak üzere 38 harften oluşmaktadır.
◉ Bu dönemde Vezir Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan adına Türk tarihinin ve Türk dili ve ede-biyatının ilk önemli yazılı metinleri olan “Orhun Kitabeleri” dikilmiştir.
◉ II. Kök Türk Devleti; Uygur, Basmil ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmıştır (744).
BALKAŞ GÖLÜ
Seyhan(S
ırDeryası)
Maveraünnehir
BASRA
KÖ
RFE
Zİ
U M M A N D E N İ Z İ
S A R I D E N İ Z
Ç İ N D E N İ Z İ
B E N G A L
K Ö R F E Z İ
Ceyhan
(Am
uDeryas)
BAYKAL GÖLÜ
Hoten
Yarkent
Kaşgar
AksuKaraşar
Turfan
BeşbalıkUrumçi
Ötüken
Karakurum
Kumul(Hami)
MOGOLYA
KARLUKLARTÜ
RG
İ ŞL
ER
Semerkant
Buhara
ARALGÖLÜ
Aşkabat
Tahran
İsfahan
Cent
Balasagun
S İ B İ R Y A
Ç İ N
ÇİN SEDDİ
Yunnan
T İ B E T K A V İ M L E R İ
H İ N D İ S TA N
Ç İ N H İ N D İ
Pekin(Hanbalık)
K U T L U K D E V L E T İ
Ganj
Dicle
Don
Ural
Obi
Selanga
Orh
un
İtil
Fırat
0 400 800 1200 1600 2000 km
HA
ZA
RD
EN
İZ
İ
Kutluk Devleti ( 682 - 744)
Türgişler (650 - 766)
Çin Seddi
MANÇURYA
NotOrhun Kitabeleri Türk dilinin ve tarihinin ilk yazılı belgeleridir. Kutluk (II. Göktürk) Devleti Dönemi’ne aittir. Kutluk Hükümdarı Bilge Kağan (735), kardeşi Kültigin (732) ve Vezir Tonyukuk (725) adına 8. yüzyılda yazılmıştır. Yazan Yolluğ Tigin’dir. Anıtların üç yüzü Türkçe bir yüzü Çincedir. Moğolistan sınırları içerisindedir. Kitabeler Danimarkalı Dilbilimci Wilhelm Thomsen tarafından 1893’te okunmuştur.
Uygur Devleti (744-840)
Özellikleri ♦ Uygurların ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kül
Kağan’dır. ♦ Uygurların merkezi Ötüken’dir. Ancak Kutluk Bil-
ge Kül Kağan devletin merkezini Ordubalıg (Ka-rabalgasun) yapmıştır.
♦ Türk tarihinde ilk defa şehir ve kasabalar ku-rarak sanat, ticaret ve tarımla uğraşmışlardır. İlk Türk mimari eserlerini vermişlerdir.
YorumUygurların mimari eserler vermeleri ve duvar resimleri yapmaları, ayrıca halktan toprak ve ev vergisi almaları yerleşik yaşama geçtiklerinin kanıtıdır.
Mağara resmiyle duvar resmi farklı yorumlana-bilir. Duvar resmi yerleşik hayatın bir kanıtıdır. Mağara resmi ise yerleşik hayatın kanıtı değildir.
Uyarı
5
♦ Kutluk Bilge Kül Kağan’ın ölümünden sonra yeri-ne Moyen-Çur (Bayan-Çur) geçmiştir. Uygurlar en parlak dönemini Moyen-Çur Dönemi’nde ya-şamıştır.
♦ Moyen-Çur’un ölümü üzerine oğlu Bögü Kağan geçmiştir.
♦ Uygarlık bakımından diğer Türk devletlerinden daha ileridirler. Kendilerine özgü 18 harften olu-şan Uygur alfabesini kullanmışlardır.
♦ Çinlilerle olan iyi ilişkiler sonucunda Uygurlar kâğıt ve matbaayı kullanmıştır. Uygurlar ilk kez kütüpha-ne kuran Türk devleti olma özelliğine sahiptir.
YorumHareketli harf sistemi ve tahtadan yapılmış harf-ler kâğıt ve matbaanın kullanıldığının kanıtıdır.
♦ Geleneksel Gök Tanrı inancı dışında bir ina-nış ilk kez Uygurlarda görülür. Bögü Kağan Dönemi’nde Mani inancı Uygurlar arasında hızla yayılmıştır.
Yorum
Uygurlar, Mani dinini kabul ederek savaşçılık özelliklerini yitirmişlerdir. Ayrıca Mani dininin etkisiyle Uygur hükümdarları “Ay Tengri” unvanını kullanmaya başlamıştır.
♦ Bögü Kağan’dan sonra yerine Baga Tarkan geçmiştir.
♦ Medeniyette çok ileri giden Uygurlar, Kırgızlar ta-rafından yıkılmışlardır. Moğolların Türkleşmesin-de ve devlet teşkilatı oluşturmalarında da önemli rol oynamışlardır.
♦ Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar) kurulmuştur. Bu devlet 1226’da Moğol egemenliğini kabul etmiştir. Uy-gur Devleti yıkıldıktan sonra kurulan diğer dev-let ise Doğu Türkistan Uygur Devleti (Turfan Uygurları)’dir. Bu devlet 1209’da Moğol egemen-liğini tanımıştır.
Uygurlar, günümüzde Çin’in hakimiyeti altında bulunan Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde varlıklarını devam ettirmeye çalışmaktadırlar.
Uyarı
BALKAŞGÖLÜ
Seyhun
BASRA
KÖ
RFE
Zİ
U M M A N D E N İ Z İ
S A R I D E N İ Z
Ç İ N D E N İ Z İ
B E N G A L
K Ö R F E Z İ
Ceyhun
BAYKAL GÖLÜ
ARALGÖLÜ
S İ B İ R Y A
ÇİN SEDDİ
Ganj
Dicle
Don
Ural
Obi
Selanga
Orh
un
İtil
Fırat
0 400 800 1200 1600 2000 km
HA
ZA
RD
EN
İZ
İ
7. Harita: Uygur Devleti
K I R G I Z L A R
U Y G U R D E V L E T İ
TURFAN UYGURLARI
S A R I U Y G U R L A R
T İ B E T K AV İ M L E R İ
H İ N D İ S TA N
A B B A S L E Rİ
H A Z A R L A R
AL
AN
LA
R
Ç İ N
KA
RL
UK
LA
R
Maveraünnehir
D O Ğ U T Ü R K İ S TA N
MOĞOLİSTANMOĞOLİSTAN
MANÇURYA
KİTANLAR
HİTAY DEVLETİKERAYİTLER
BA
ŞG
I RT
LA
R
Ötüken
BİZANSİMP.
Pekin(Hanbalık)
Urumçi
Kumul(Hami)Karaşar
Aksu
Hoten
Kaşgar
Turfan
Uygur Devleti (744 - 840)
Turfan Uygur Devleti (856 - 1209)
Sarı Uygur Devleti (840 - 1226)
Hitay Devleti (907 - 1211)
Çin Seddi
Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları1. Kırgızlar
◉ Uygur Devleti’ni yıkarak Ötüken’de devlet kur-dular.
◉ Kuruldukları bölgenin gelişmiş kültürünün orta-dan kaldırılmasına sebep oldular. 1207’de Moğol egemenliğine girdiler.
◉ Yenisey Kitabeleri ve Manas Destanı Kırgızlar’a aittir.
UyarıManas Destanı, dünyanın en uzun destanı olma özelliğine sahiptir.
2. Sabirler (Sibirler-Sabarlar)
◉ Issık Gölü civarında Asya Hun Devleti’ne bağlı olarak yaşadılar. V. yüzyılda Avarların baskısı sonucunda Ural-Altay Dağları bölgesine yerleş-tiler.
◉ Bugünkü Sibirya’ya adlarını verdiler. ◉ VI. yy. ın başlarında Doğu Avrupa’ya gelen Sa-
birler, Sasanilerle birleşerek Bizans’la savaştılar. ◉ Avarlar, Bizanslılar ve Sasanilerle yaptıkları sa-
vaşlar sonucunda zayıfladılar. ◉ İstemi Han zamanında Kök Türk Devleti’ne bağ-
lanan Sabirler, daha sonra Hazarların egemenli-ğine girdiler.
3. Akhunlar (Eftalitler) ◉ Batıya göçen Asya Hunları’nın bir koludur. Batı
Türkistan’da kurulmuştur. ◉ 567’de Göktürkler tarafından yıkıldılar. Toprakla-
rı Göktürklerle Sasaniler arasında paylaşılmıştır.4. Hazarlar
◉ VII. yy.da Kafkaslar bölgesinde kuruldu. ◉ Museviliği kabul eden tek Türk boyu Hazarlardır. ◉ Müslüman Araplar ile savaşan ilk Türk bo-
yudur. Hz. Osman zamanında İslâm ordularını durdurarak İslâmiyet’in Kafkaslarda yayılmasını engellediler (Belencer Savaşı).
◉ Bizans-Sasani mücadelelerinde Bizans’ın yanın-da yer alarak Sasani Devleti’nin zayıflamasında etkili olmuşlardır.
◉ Devlet ve ordu teşkilatlarıyla Ruslara örnek ol-dular.
◉ Farklı dinler bir arada yaşamış, ibadet yerleri yan yana bulunmuştur. Yorum
Bu durum Hazar ülkesinde, hoşgörünün egemen olduğunun kanıtıdır.
◉ Hazarlarda farklı dinlere bağlı insanlar arasında-ki davalara her dinin temsilcilerinden oluşan bir “hakimler kurulu” bakardı.
◉ Kiev (Kiyef) Rus Knezliği tarafından 968’de yı-kılmıştır.