godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2005. godina · 3.3. Osiguranje u Crnoj Gori 90 3.4. Reforma penzionog sistema u Crnoj Gori 91 4. FISKALNI SEKTOR 95 5. JAVNI DUG 105 5.1

godišnji izvještaj glavnog ekonomiste

2005. godina

Mart 2006. godinePodgorica

IZDAVAČ: CentralnabankaCrneGore BulevarSvetogPetraCetinjskog,br.6 81000Podgorica Telefon:+38181665331 Fax:+38181665336

WEBADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJETCENTRALNEBANKE: MrLjubišaKrgović,predsjednik MrMilojicaDakić PetarDrakić MrGoranKnežević KrunislavVukčević RadmilaSavićević Prof.drFranjoŠtiblar

PRIPREMA: GlavniekonomistadrNikolaFabrisi SEKTORZAISTRAŽIVANJEISTATISTIKU, ZahvaljujemoseProf.drFranjuŠtiblarunapomoćipruženoj prilikomizradeovogdokumenta

GRAFIČKIUREDNIK: AndrijanaVujović

LEKTOR: SenkaSekulić

ŠTAMPA: GrafoCrnaGora

Izvještajsepublikujejednomgodišnje.

Molimokorisnikeovepublikacijedaprilikomkorišćenjapodatakaizizvještajaobaveznonaveduizvor.

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

BDP(GDP) BrutodomaćiproizvodBiH BosnaiHercegovinaBOJ BankaJapanaBEEPS BusinessEnvironmentandEnterprise PerformanceSurveyCARDS CommunityAssistanceforReconstruction, DevelopmentandStabilizationCBCG CentralnabankaCrneGoreEBRD EvropskabankazaobnovuirekonstrukcijuECB EvropskaCentralnabankaCBCG CentralnabankaCrneGoreCDA CentralnadepozitarnaagencijaCHF ChemicalHeritageFoundationCNN CableNewsNetworkCR ConcentrationRatioEAR EuropeanAgencyforReconstructionEBRD EvropskabankazaobnovuirekonstrukcijuECB EvropskacentralnabankaEIB EvropskainvesticionabankaEMU EvropskamonetarnaunijaEPCG ElektroprivredaCrneGoreESCB EvropskisistemcentralnihbanakaEUR EuroEU EvropskaunijaEURIBOR EuroInterbankOfferedRateEZ EvropskazajednicaFAO FoodandAgricultureOrganizationFED SistemfederalnihrezerviFOMC FederalOpenMarketCommitteeGTZ GesellschaftfürTechnische ZusammenarbeitHACCP HazardAnalysisCriticalControlPointsHELP HelporganisationHHI Herfindahl-HirschmanovHOV HartijeodvrijednostiHTI TidemanovindeksIBRD MeđunarodnabankazaobnovuirazvojIDA MeđunarodnaorganizacijazarazvojIFC MeđunarodnafinasijskakorporacijaIRD InternationalReliefandDevelopmentISO InternationalStandardsOrganizationITRS InternationatransactionReportingSystem (Međunarodnisistemizvještavanjao transakcijama)

KDZ KratkoročnidržavnizapisiKFW KreditanstaitfurWiederaufbauKHOV KomisijazahartijeodvrijednostiLIBOR LondonInterbankOfferedRateLMK Lambardmanagementconsultant- konsultantskakućaVladeRCGzareformu penzionogsistemaMFI MikrokreditnefinansijskeinstitucijeMMF MeđunarodnimonetaranifondMONSTAT ZavodzaStatistikuCGMOSTE IndexMontenegroberzeNEX20iNEXPIF IndeksiNexMontenegroberzeNN Notclassified(beznomenklature)OECD OrganizacijazaekonomskusaradnjuirazvojOPEC Organizacijazemalja–izvoznicanafteOSCE TheOrganizationforSecurityand Co-operationinEuropPDV PoreznadodatuvrijednostPIO FondpenzijskogiinvalidskogosiguranjaPPKS ProsječnaponderisanakamatnastopaRCG RepublikaCrnaGoraRI RosenbluthovindeksSAD SjedinjeneAmeričkeDržaveSCG SrbijaiCrnaGoraSDI StranedirektneinvesticijeSDŠ StaradeviznaštednjaSFR ŠvajcarskifranakSFRJ SocijalistickaFederativnaRepublika JugoslavijaSMTK Standardnameđunarodnatrgovinska klasifikacijaSSP SporazumostabilizacijiipriključivanjuSTO SvjetskatrgovinskaorganizacijaUN UjedinjenenacijeUNCTAD UnitedNationsConferenceonTradeand DevelopmentUNHCR UnitedNationsHighCommissionerfor RefugeesUSD AmeričkidolarWIIW ViennaInstituteforInternationalEconomic StudiesZND ZajednicanezavisnihdržavaZUR Zemljeurazvoju

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.145

Dužina granica: 614 km

Glavni grad: Podgorica (169.132 stanovnika) - administrativni i ekonomski centar

Prijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centar

Dužina morske obale: 293 km

Dužina plaža: 73 km

Najduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 m

Najviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 m

Najveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 m

Najveći zaliv: Boka kotorska

Vremenska zona: GTM+1

Elektrosistem: 220V/50Hz

Klima: mediteranska

Prosječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oC

Maksimalna temperatura mora 27.1 oC

Prosječan broj sunčanih dana u godini: 240

Kupališna sezona: 180 dana

More: Jadransko

Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI 9

1. REALNI SEKTOR 151.1. Djelatnosti 171.2. Cijene 241.3. Tržište rada 30

2. MONETARNA KRETANJA 352.1. Novčana masa 382.2. Likvidnost banaka 412.3. Agregatni bilans banaka 422.4. Monetarni računi 622.5. Obavezna rezerva banaka 652.6. Kretanje kamatnih stopa 672.7. Mikrokreditne finansijske institucije 70

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 733.1. Tržište novca 753.2. Tržište kapitala 803.3. Osiguranje u Crnoj Gori 903.4. Reforma penzionog sistema u Crnoj Gori 91

4. FISKALNI SEKTOR 95

5. JAVNI DUG 1055.1. Strani javni dug 1075.2. Domaći javni dug 110

6. EKSTERNI SEKTOR 1136.1. Tekući račun platnog bilansa 1166.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 131

7. EU TEME 135

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 145

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 157

PRILOZI 165

SADRŽAJ

Pregled makroekonomskih pokazatelja

Kategorija podatka i komponente 2004. XII 2005. Procentualna promjena

REALNI SEKTORGDP (u tekućim cijenama u mil. eura) 1.535 1,642*

Industrijska proizvodnja (stopa rasta - u odnosu na isti period prethodne godine) 13,8% -1,9%Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 6,0% 14%Gradjevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -5,7% 19,3%

ZaposlenostBroj zaposlenih 143.485 145.261 1,2Broj nezaposlenih 64.968 48.825 -24,8

Stopa inflacijeTroškovi života (u odnosu na decembar prethodne godine) 1,5% 2,4%Cijene na malo (u odnosu na decembar prethodne godine) 4,3% 1,8%

Prosječna godišnja zarada (EUR-bez poreza i doprinosa) 195 213,2 9,3MONETARNI SEKTORM1I (u mil. eura) 437 615,6Ukupni depoziti (u mil. eura) 273 487 78

Depoziti privrede 85,5 142,2 66Depoziti države 46 98,1 113

Centralna vlada 11 20,2 84Institucije i agencije centralne Vlade 12 14,4 20Fondovi i opštine 23 63,5 176

Depoziti fin. institucija 31 43,3 40Depoziti stanovništva (štednja) 79 173 119Depoziti - ostalo 31,5 30,4

Ukupni krediti (u mil. eura) 281 377,3 34krediti privredi 176 230,6 31krediti državi 19 30,8 62

Centralna vlada 9 9,9 10Institucije i agencije centralne Vlade 0,4 5,4 1.250Fondovi i opstine 9 15,5 72

krediti bankama i fin. istitucijama 4 0,1 -98krediti stanovništvu 74 105,1 42Krediti - ostalo 8 10,7

Promet na berzama (u mil. eura) 42,7 143,67 236NEX berza 23,9 98,64 313Montenegro berza 18,8 45,03 140

Berzanski indexi NEX20 2523,15 9781,28 288NEX PIF 1603,51 8095,57 405MOSTE 115,13 463,05 302Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise** 8,83% 4,50%Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise 8,62% 1,64%Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise 9,70.% 0,98% Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise 10,15% 1,61%

FISKALNI SEKTOR(u milionima eura)Izvorni prihodi 372,8 428,1 14,8Ukupni rashodi i neto pozajmice 384,2 425,3 10,7Suficit/deficit države -11,4 2,8 -124,6

Finansiranje 9,6 35,1 265,6Grantovi 6,9 2,5 -63,8Prihodi od privatizacije 3,5 136,3 3794,3Neto zaduženje -0,9 -103,7 11422,2

EKSTERNI SEKTORSaldo tekućeg računa (u mil. EUR) -120 -141 17,5

Trgovinski bilans -416 -506 22Bilans usluga (turizam +transport+fin.usluge+ostale usluge) 148 191 29%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 71,3 72,2

Kapitalni i fin. bilans Saldo tekućeg računa u % od GDP (u EUR) -7,7 -8,6Novčane rezerve (u mil.eura)Stara devizna štednja (u mil.eura) 123 117 -5Eksterni dug (u mil. eura) 502,4 513,4 2

* Podatak za januar - septembar 2005. godine, ** Podaci za 2005. se odnose na posljednju realizovanu aukciju

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI


11

Najvažniji trendovi koji su obilježili 2005. godinu su: rast ekonomske aktivnosti, opadanje stope inflacije ispod 2%, izuzetno dinamičan rast finansijskog tržišta, započinjanje pregovora o zaključenju Sporazuma o stabilizaciji i asocija-ciji sa Evropskom unijom, ali i opadanje obima industrijske proizvodnje.

Stopa inflacije mjerena indeksom cijena na malo je iznosila svega 1,8% i time je nastavljena tendencija da već četvrtu godinu zaredom imamo opadajuću jednocifrenu stopu infla-cije. Ostvarena stopa inflacije je značajno niža od planirane 3% i čak je niža od stope inflacije u Evropskoj uniji. Takodje, treba istaći da je u većini zemalja u okruženju stopa inflaci-je blago povećana u odnosu na prethodnu godinu. U pitanju je izuzetno pozitivna tendencija kojom je ostvaren jedan od dugoročnih ciljeva. Indeks troškova života je imao nešto viši rast i on je povećan za 2,4%, prije svega kao posljedica razli-čitih pondera nekih prehrambenih proizvoda.

Ipak, u 2006. godini treba očekivati nešto višu stopu inflaci-je kao rezultat administrativnih odluka. Na rast inflacije će uticati uvodjenje poreza na dodatnu vrijednost na neke pro-izvode koji do sada nisu bili oporezivani, kao i najavljeno po-skupljenje cijene električne energije. Stoga ne iznenadjuje što su inflaciona očekivanja u porastu. Očekivana stopa inflacije ne bi trebalo da predje nivo od 3%. Radi pravilnog sagleda-vanja stope inflacije bilo bi vrlo korisno razviti metodologiju obračuna bazične stope inflacije (core inflation).

U pogledu pristupanja EU prethodna godina je bila vrlo zna-čajna. Naime, prvo je u aprilu Savjet ministara EU usvojio po-zitivnu studiju izvodljivosti, da bi zatim u oktobru započeli pregovori o zaključenju Sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji. Imajući u vidu da je krajnji cilj Crne Gore pristupanje Evrop-skoj monetarnoj uniji, vrlo ohrabrujuće djeluje činjenica da su već sada ispunjeni svi Mastrihtski kriterijumi, osim ono-

ga vezanog za kamatnu stopu. Ove kriterijume trenutno ne ispunjava većina novih članica EU. Potrebno je dobro se pri-premiti za nastavak pregovora tokom 2006. godine, jer oba-veze preuzete Sporazumom o stabilizaciji i asocijaciji neće biti moguće naknadno mijenjati.

Kretanja na finansijskom tržištu su bila izuzetno ohrabrujuća. Iznos odobrenih kredita je povećan za 34%, depoziti su pove-ćani za 78%, štednja stanovništva za 118%, a aktiva banaka je povećana za 55,8%. Banke imaju visok nivo likvidnosti, a korišćenje kredita za likvidnost tokom 2005. godine je bilo izuzetno rijetko. Uspješno je okončan proces privatizacije Po-dgoričke banke, a u toku su pripreme za okončanje procesa privatizacije u bankarskom sistemu. Ovi podaci pokazuju da je proces reforme bankarskog sistema uspješno sproveden i da su ostvareni pozitivni rezultati.

Kamatne stope su u opadanju, ali su i dalje na visokom ni-vou. Razlozi za visoke kamatne stope se nalaze u još uvijek visokom riziku zemlje, riziku klijenata, neefikasnom sudskom sistemu, visokoj i neelastičnoj tražnji za kreditima i dr. U sva-kom slučaju ohrabrujuće djeluje očekivanje banaka da će u 2006. godini biti niže i nominalne i efektivne kamatne sto-pe.Gotovo polovina anketiranih preduzeća koja se kotiraju na berzi (47%) smatraju da su najveća prepreka njihovom poslovanju previsoki porezi.

U porastu je i novčana masa i najširi monetarni agregat M21 je povećan za 58,3% u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno za gotovo 320 miliona eura. Imajući u vidu da po-rast novčane mase nije uticao na rast inflacije, jasno je da je još uvijek u toku proces remonetizacije.

Podatak o rastu BDP još uvijek nije dostupan, tako da mo-žemo da posmatramo samo raspoložive sektorske stope ra-sta. Nivo industrijske proizvodnje je niži za 1,9% u odnosu na

12

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE 2005

prethodnu godinu, što unosi odredjenu dozu zabrinutosti. Ukoliko posmatramo po proizvodjačima, primjećuje se da su negativne stope rasta ostvarene u najvećem broju slučajeva u onim granama u kojima dominiraju preduzeća u kojima nije okončan proces privatizacije i prestrukturiranja, koja se suo-čavaju sa zastarjelom tehnologijom, visokom nelikvidnošću, viškom radnika i dr. To jasno ukazuje da svako dalje odlaganje privatizacije i prestrukturiranja ima kontraproduktivne efe-kte na crnogorsku privredu. Medjutim, ne treba zanemariti ni činjenicu da je opadanje industrijske proizvodnje u velikoj mjeri bilo povezano sa problemima u nekoliko preduzeća, a prije svega u elektro-energetskom kompleksu u Pljevljima i u nikšićkoj „Željezari“. U malim privredama, kao što je cr-nogorska, problemi u nekoliko preduzeća mogu imati veliki uticaj na ukupan obim ekonomske aktivnosti.

Turizam je grana koja se najdinamičnije razvija i već nekoliko godina zaredom ostvaruje dvocifrene stope ekonomskog ra-sta. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru uvećan je za 16,6%. Naročito orhabruje tendencija porasta stranih turista. U odno-su na prethodnu godinu, njihov broj je povećan za 44,6% i oni sada predstavljaju jednu trećinu ukupnog broja turista. I pored ostvarenih izuzetnih rezultata, još uvijek ima dosta prostora za poboljšanje u oblasti turizma. O tome najbolje svjedoči razlika izmedju broja turista koji su posjetili Crnu Goru 2005. godine i 1989. godine. Dominantni pravci akcije treba da se odnose na: unapređivanje infrastrukture, pobolj-šanje strukture smještajnih kapaciteta, produženje sezone, povećanje stepena iskorišćenosti ostalih vidova turizma osim primorskog, poboljšanje kvaliteta usluga, privlačenje reno-miranih hotelskih lanaca i dr.

Izuzetno visok rast ekonomske aktivnosti ostvaren je i u gra-djevinarstvu (broj efektivnih časova rada povećan je za 18%) i šumarstvu (proizvodnja šumskih sortimenata je povećana za 14%), dok su u saobraćaju ostvareni vrlo različiti rezulta-ti u zavisnosti od posmatrane grane. Negativne stope rasta ostvarene su u drumskom saobraćaju i putničkom željezni-čkom saobraćaju, a pozitivne stope su ostvarene u robnom željezničkom transportu i vazdušnom. Ostvareni rezultati u saobraćaju su pod velikim uticajem stanja saobraćajne in-frastrukture, koja se u većini grana može ocijeniti kao ne-zadovoljavajuća.

Rast plata viši od rasta produktivnosti (mjerena BDP po zapo-slenom) ugrožava konkurentnost privrede Crne Gore. Podatak koji naročito zabrinjava je da je prema podacima Monstata broj zaposlenih u državnoj upravi (državna uprava i socijalno osiguranje, bez obrazovanja i zdravstva) povećan za 2%, što je suprotno javno deklarisanim ciljevima Vlade.

Dominantan poslodavac na tržištu rada je i dalje država, odno-sno javni sektor. I pored opadanja stope nezaposlenosti, ona je još uvijek visoka, a osnovni uzrok tome je što je u novom privatnom sektoru kreiran relativno mali broj novih radnih mjesta. Ograničene mogućnosti zapošljavanja dovele su do obeshrabrivanja i povlačenja sa tržišta radne snage odredje-nih kategorija, a naročito medju starijim grupama. Naročito zabrinjava dugoročna nezaposlenost, jer ona dovodi do gublje-nja kvalifikacija i trajnijeg povlačenja sa tržišta rada. U cilju podsticanja novog zapošljavanja, izmedju ostalog, potrebno je ukloniti niz barijera koje postoje u Zakonu o radu.

Nivo budžetskog deficita je prihvatljiv i on je u skladu sa Mastrihtskim kriterijumom. Ipak, nivo javne potrošnje je previsok i on se iz godine u godinu povećava. Prevelik nivo javne potrošnje direktno utiče na smanjenje konkurentno-sti privrede. Takodje, potrebno je izmijeniti strukturu javne potrošnje, jer dominiraju izdaci za plate, subvencije, pomoć domaćinstvima, a sa druge strane učešće kapitalnih izdata-ka je isuviše nisko.

Konkurentnost crnogorske privrede je izuzetno niska i to je jedan od najvažnijih razloga relativno visokog deficita teku-ćeg računa platnog bilansa. Prema preliminarnim podacima, deficit tekućeg računa je iznosio 140,7 miliona eura, odnosno 8,6% procijenjog BDP. Deficit je ostvaren samo u jednom po-dbilansu platnog bilansa i to podbilansu robne razmjene, ali suficit svih ostalih podbilansa platnog bilansa nije bio dovo-ljan da kompenzuje izuzetno visok deficit robne razmjene. U odnosu na prošlu godinu, deficit tekućeg računa je pove-ćan za 21 milion eura. Ne treba zanemariti ni činjenicu da je povećanje deficita u velikoj mjeri uzrok faktora koji nemaju direktnu vezu sa konkurentnošću crnogorske privrede: uvoz nafte je povećan za 25 miliona eura, strana pomoć je smanje-na za 13 miliona eura, a uvoz električne energije je porastao za 4,9 miliona eura.


13

Zbog neadekvatne evidencije robne razmjene ne možemo izvući pouzdane zaključke o strukturi robne razmjene, ali je sigurno da je ona nepovoljna, jer u izvozu dominiraju proizvodi niskog stepena obrade, a u uvozu robe široke potrošnje.

Neto strane direktne investicije su dostigle rekordan nivo i iznosile su 375 miliona eura, što je bilo iznad svih očekiva-nja. Prema nivou stranih direktnih investicija per capita, Crna Gora je na trećem mjestu u kategoriji privreda u tranziciji iza Češke Republike i Estonije, a na prvom mjestu u grupi privre-da u tranziciji koje nijesu članice EU. Osnovni razlozi porasta SDI su: atraktivne privatizacije, makroekonomska stabilnost, liberalan ekonomski režim, relativno jeftina radna snaga, ni-ska stopa poreza na dobit, nacionalni tretman stranaca i dr. Po pravilu, pozitivni efekti stranih direktnih investicija se ne ispoljavaju u godini kada su ostvarene, već nakon vremenske distance od jedne do dve godine. To znači da i u narednim go-dinama možemo očekivati dinamičan ekonomski rast.

Izuzetno pozitivne tendencije su prisutne i na tržištu kapi-tala. Promet na berzama je utrostručen, a berzanski indeksi su zabilježili izuzetno visoke stope rasta. Dva trenda su obi-lježila berzansko trgovanje: intenziviranje trgovanja u cilju ukrupnjavanja vlasništva i veće trgovanje hartijama od vri-jednosti od strane malih vlasnika. Usvajanje novog zakona o hartijama od vrijednosti je od izuzetnog značaja, jer je nji-me neophodno stvoriti uslove za budući razvoj finansijskog tržišta, a naročito tržišta kapitala u Crnoj Gori u periodu na-kon završetka procesa privatizacije, koji će nužno dovesti do usporavanja trgovanja na berzama. Razvoj tržišta obveznica, kratkoročnih i dugoročnih, kao i tržišta novca, važan je zbog povećanja širine tržišta kapitala, odnosno vrsta hartija kojima je moguće trgovati da bi se spriječilo da domaći investitori u nedostatku kvalitetnih HOV traže mogućnosti plasmana u inostranstvu, kao i da bi se izbjeglo stvaranje „cjenovnih mjehura“, koji uvijek predstavljaju potencijalnu opasnost za pojavu finansijske krize.

Kamatne stope na državne zapise su u značajnom opadanju nakon marta. Početkom 2004. godine kamatne stope su se kretale u rasponu od 10,73% do 10,22%, da bi se krajem 2005. godine kretale u rasponu od 1% do 2%. Razloga za pad ovih kamatnih stopa ima dosta, a kao najznačajniji mogli bi se navesti: smanjene potrebe budžeta za finansiranjem usljed

visokog priliva prihoda od privatizacije, uspostavljena ma-kroekonomska stabilnost, visoka tražnja za državnim zapi-sima (za 40% viša od ponude), povećan kredibilitet države na koji je uticala isplata svih obaveza budžeta po osnovu dr-žavnih zapisa u roku i dr. U narednom periodu treba razmi-šljati o emitovanju državnih obveznica sa desetogodišnjim rokom dospjeća. Na ovaj način bi se mogla prikupiti sredstva za finansiranje krupnih infrastrukturnih projekata, ali bi se mogao i tačno utvrditi uticaj rizika zemlje na visinu kama-tnih stopa i na taj način bi se dobio uporediv pokazatelj za mastrihtski kriterijum o visini kamatne stope.

Procijenjeni javni dug Crne Gore, prema podacima Ministar-stva finansija na kraju 2005. godine iznosio je 704,4 miliona eura i njegovo učešće u BDP prema preliminarnim podacima je iznosilo 42,7%. Mastrihtski kriterijum za javni dug predvidja gornju dozvoljenu granicu od 60%. Situacija po ovom indika-toru je povoljnija u odnosu na značajan broj članica EU.

Spoljni javni dug, prema preliminarnim podacima na kra-ju 2005. godine, iznosio je 513,4 miliona eura. Prema po-stojećem nivou zaduženosti, Crna Gora se nalazi na granici izmedju umjereno i nisko zaduženih zemalja. Imajući u vidu uspješnu realizaciju aranžmana sa MMF-om, tokom 2006. godine treba očekivati otpis preostalih 15% spoljnog duga prema Pariskom klubu, i nakon toga, Crna Gora će se naći u grupi niskozaduženih zemalja. Imajući u vidu da ćemo biti na gornjoj granici niske zaduženosti, neophodan je oprez pri bu-dućim zaduživanjima. Naročito bi bilo opasno zaduživanje u kreditima koji bi bili indeksirani prema švajcarskom franku i kineskom juanu, jer se očekuje da će ove valute u narednom periodu rasti brže od eura. Takodje, imajući u vidu očekiva-ni rast kamatnih stopa, bilo bi korisno kada bi uzeti krediti imali fiksnu kamatnu stopu na nivou trenutno preovladju-jućih kamatnih stopa.

Crna Gora kao mala zemlja mora nastaviti da vodi politiku visoko otvorene ekonomije. To znači da se veliki dio društve-nog proizvoda mora razmjenjivati sa inostranstvom, jer se sve potrebe ne mogu podmiriti iz domaće proizvodnje. Bilo kakva autarkična politika bi bila loše rješenje po Crnu Goru, ali to svakako ne znači da ne treba obezbijediti zaštitu za neke strateške proizvode, kao i korišćenje svih onih instrumenata zaštite koje koriste razvijene zemlje, poput antidampinških

14


procedura, zabrana uvoza neatestiranih proizvoda i proizvo-da koji ne ispunjavaju standarde kvaliteta i dr. Crna Gora se mora specijalizovati u proizvodnji onih proizvoda i usluga u čijoj proizvodnji može ostvariti komparativne prednosti na svjetskom tržištu. Nesumnjivo, takvi proizvodi su turističke usluge, prateće djelatnosti koje podržavaju turizam (poljo-privreda), proizvodnja zdrave hrane, proizvodnja alkoholnih i bezalkoholnih pića i dr. Korisno bi bilo donošenje strategije privrednog razvoja koja bi identifikovala sektore od strateškog značaja i omogućila alokaciju oskudnih resursa u tim sektori-ma. Sektori koji su nesumnjivo potcijenjeni, a koji mogu stvo-riti veliku dodatnu vrijednost, jesu tzv. kreativne industrije, poput izrade softvera, zanatskih suvenira i sl.

Prioriteti u narednom periodu za ekonomsku politiku tre-ba da budu: ubrzanje procesa privatizacije i prestrukturira-nja velikih preduzeća, sniženje nivoa javnih rashoda, dalje unapredjivanje poslovnog ambijenta i deregulacija admini-strativnih procedura, smanjenje udjela sive ekonomije, una-prjedjivanje efikasnosti sudskog sistema i dr. Istovremeno, neophodno je nastaviti vođenje politike približavanja Crne Gore međunarodnim integracijama u čije članstvo još uvi-jek nije primljena, a prije svega ka Evropskoj uniji i Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. S toga i u 2006. godini jedan od najvažnijih zadataka kreatora ekonomske politike ostaje harmonizacija nacionalnih propisa sa regulativom ove dvije međunarodne institucije.

Prezentirani izvještaj predstavlja rezultat rada cjelokupnog Sektora za istraživanja i statistiku i iskoristio bih ovu priliku da im se zahvalim na savjesnom i istrajnom radu.

Dr Nikola Fabris,

glavni ekonomista

1. REAlNI SEKTOR

REALNI SEKTOR

17

1.1. Djelatnosti

Industrijska proizvodnja

Negativne tendencije u četvrtom kvartalu 2005. godine uticale su da fizički obim industrijske proizvodnje ostvaren u 2005. godini bude niži za 1,9% u odnosu na prethodnu godinu, čime je zaustavljen trend ra-sta iz prethodne tri godine.

Osnovni razlozi pada industrijske proizvodnje povezani su sa problemi-ma sa kojima se susrelo nekoliko preduzeća, a prije svega elektroener-getski sektor u Pljevljima i „Željezara“ u Nikšiću. Da su ova preduzeća ostvarila isti obim proizvodnje kao i prethodne godine, prema grubim procjenama (iz raspoloživih statističkih podataka nije moguće izdvojiti uticaj proizvodnje pojedinačnih preduzeća) industrijska proizvodnja bi bila viša za 4% do 5%, tako da bi bio ostvaren umjeren rast izmedju 2% i 3%. Pad fizičkog obima industrijske proizvodnje može značiti i povećanje dodate vrijednosti.

Sektor vađenja rude i kamena ostvario je višu proizvodnju za svega 0,2%, prije svega zbog problema u poslovanju „Rudnika uglja“ u Pljevljima.

Grafik br. 1.1 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Proizvodnja ruda metala i ostalih ruda i kamena bila je viša za 8,6%. To-kom cijele godine Rudnik je poslovao u veoma otežanim uslovima zbog nedostatka finansijskih sredstava neophodnih za realizaciju remontnih radova na mehanizaciji i opremi, za eksproprijaciju i investicije, ali i za obezbjeđenje sredstava za dnevnu likvidnost. Situacija je dodatno bila otežana u prvom kvartalu godine zbog izrazito niskih temperatura i velikog snijega. Ove okolnosti uticale su na nižu proizvodnju kamenog uglja, lignita i treseta za 13,3%.

Manja proizvodnja uglja odrazila se i na pad proizvodnje električne ener-gije, gasa i vode za 13,4%. Tokom 2005. godine TE „Pljevlja“ je šest puta imala neplanirane zastoje u radu jer nijesu bile obezbijeđene dovoljne količine uglja, pa je, uključujući i dva redovna zastoja zbog remonta, ukupno bila van pogona 131 dan (više od četiri mjeseca). Iako su HE „Piva“ i „Perućica“ ostvarile proizvodnju iznad planirane u posmatranoj godini, to nije bilo dovoljno da se nadomjesti zaostajanje proizvodnje TE „Pljevlja“ koja je bila 18% ispod planirane.

18


Proizvodnja u sektoru prerađivačke industrije, koja čini 67,6% ukupne industrijske proizvodnje, bila je viša za 2,5% u 2005. godini u odno-su na prethodnu godinu. Ovom rastu doprinijela je veća proizvodnja u osam grana, koje čine ukupno 11,6% ukupne industrijske proizvodnje. Najintenzivniji rast imala je proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda, koja je povećana za 195%, i ovaj rast rezultat je prilično niske osnove za poređenje, i uključivanja pogona koji u 2004. godini nijesu radili, kao i uključivanje preduzeća koje u prethodnim godinama nije bilo statistički obuhvaćeno. Rastu u prerađivačkoj industriji značajno je doprinio rast proizvodnje prehrambenih proizvoda i pića za 10,6% u odnosu na pret-hodnu godinu, jer je učešće ove grane u ukupnoj industrijskoj proizvodnji 6,3%. Takođe je stabilan rast ostvaren i u proizvodnji drveta i proizvoda od drveta od početka drugog kvartala pa do kraja godine. Proizvodnja u prvom kvartalu je zaostajala zbog nedostatka sirovina koji je bio uslovljen nepovoljnim vremenskim uslovima. Kretanja u ovim granama se mogu

ocijeniti kao veoma pozitivna, s obzirom na to da je riječ o granama koje su orjentisane na izvoz i mogu uticati na supstituciju uvoza.

Sa druge strane, prema podacima Monstata, pad je ostvaren u osam grana prerađivačke industrije koje čine 56% ukupne industrijske proi-zvodnje, i kretao se od -64,3% (proizvodnja tekstilnih tkanina) do -0,4% (proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala). Mnoga od ovih preduzeća karakteriše visoka nelikvidnost, loša tehnologija koja, uz po-stojanje jake inostrane konkurencije sa jedne strane i loše kupovne moći stanovništva sa druge strane, znatno otežava realizaciju gotovih proizvoda (proizvodnja tekstila i tekstilnih tkanina, proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa, proizvodnja duvanskih proizvoda itd.).

I pored veće proizvodnje aluminijuma, proizvodnja osnovnih metala i metalnih proizvoda (koja obuhvata aluminijum i čelik) bila je manja za

Grafik br. 1.2 – Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

REALNI SEKTOR

19

6,7% u odnosu na 2004. godinu, kao posljedica veoma loše proizvo-dnje „Željezare“ Nikšić, i čestih prekida u radu pojedinih njenih pogona. Situacija je dodatno pogoršana u posljednja dva mjeseca 2005. godine, kada je kompanija „Midland resources“, koja je sredinom 2004. godine kupila 59% akcija „Željezare“, napustila kompaniju i prekršila ugovorne obaveze definisane sa Vladom RCG. Svi pogoni ovog preduzeća bili su van funkcije u novembru i decembru.

Ostvareni rezultati u sektoru industrije ukazuju na niz neriješenih pro-blema u ovoj oblasti (visoka nelikvidnost, zastarjela tehnologija, višak zaposlenih, spora transformacija preduzeća itd.). Kako bi se ostvarili po-voljniji rezultati u narednoj godini potrebno je što prije okončati proces privatizacije TE „Pljevlja“ i „Rudnika uglja“ Pljevlja, kao dva tehnološki povezana i međusobno zavisna privredna subjekta. Na taj način bi se pouzdanije mogao planirati energetski bilans i uticati na manji uvoz električne energije. Potrebno je nastaviti restrukturiranje velikih sistema i okončati započete privatizacije, kako bi se svježim kapitalom obnovila tehnologija i povećala uposlenost kapaciteta.

Kao pozitivna ocjenjuje se veća proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića, drveta i proizvoda od drveta, namještaja i hemijskih proizvoda, jer se uglavnom radi o finalnim proizvodima koji bi mogli uticati na manju domaću tražnju ovih proizvoda iz uvoza. Međutim, da bi se osvojila vi-soko zahtjevna inostrana tržišta u ovim granama neophodno je inten-zivno raditi na poboljšanju kvaliteta proizvoda i osvajanju međunaro-dnih standarda kvaliteta.

Turizam

U prethodnoj godini Crnu Goru je posjetilo 820.457 turista ili 16,6% više nego prethodne godine. Stranih turista je bilo više za 44,6%, a domaćih za 6,4%. Strani turisti su predstavljali 33,2%, a domaći 66,8% ukupnog broja turista. Najposjećenija su bila primorska mjesta (91,1% ukupnog broja turista), u kojima je broj turista povećan za 13,6% dok su planin-ska mjesta u prethodnoj godini bila posjećenija za 3,5%.

Grafik br. 1.3 – Dolasci domaćih i stranih turista u posljednjih pet godina

Izvor: Monstat

Ohrabruje podatak da je broj stranih turista značajno porastao u svim krajevima Crne Gore. Ipak, u poređenju sa 1989. godinom broj stranih turista je manji za 17,9%, a domaćih za 36,3%.

Box br. 1.1 – Tekuće aktivnosti na unapređivanju turističke ponude u 2006. godini

U cilju sto bolje pripreme za narednu turističku sezonu, za koju je Ministarstvo turizma planiralo deset odsto više turista nego ove godine, planiran je veliki broj projekata.

Do naredne ljetnje sezone planirana je izgradnja i sanacija najkritičnijih lokacija na putnoj infrastrukturu, između kojih su naj-bitnije obnova tunela Vrmac i izgradnja traka na putevima Budva- Bar, Budva–Cetinje i Podgorica-Kolašin koje bi trebalo da po-boljšaju drumski saobraćaj i otklone probleme stvaranja gužvi. Vazdušni saobraćaj će biti znatno unaprijeđen izgradnjom termi-nalskih zgrada aerodroma u Podgorici i Tivtu koji će zajedno sa efikasnijim službama na graničnim prelazima popraviti kvalitet saobraćajnih usluga. Pored saobraćajne infrastrukture, planirane su aktivnosti na unapređivanju snabdijevanja električnom energijom, vodosnabdijevanja i tretmana otpadnih voda.

20


Ostvareni broj noćenja u 2005. godini je 5.211.847 i veći je za 14,3% u odnosu na prethodnu godinu, ali manji za 47,8% manji u odnosu na 1989. godinu.

U strukturi stranih turista najveće učešće su imali turisti iz Bosne i Her-cegovine (17,2%), Rusije (15,1%), Češke (8,6%) i Njemačke (6,7%).

Konkurentnost kadrova ima vitalni značaj za razvoj svake privredne grane. U cilju unapređivanja turističkog proizvoda, plani-rana je izrada studije “Human resourse strategy“ koja zajedno sa ostalim obrazovnim institucijama iz oblasti turizma treba da poveća konkurentsnost ljudskih resursa.

Utvrđene su smjernice za razvoj specificnih vidova turizma kao što je nautički i wellnes turizam, dok se planira i izrada kriterija za razvoj golf terena.

U 2006. godini inteziviraće se aktivnosti na kategorizaciji hotela, razvoju malih i srednjih preduzeća u turizmu i stvaranju po-voljnog ambijenta za ulaganje u turizam i privatizaciji turističko-ugostiteljskih objekata. Planirana je i realizacija tendera za izgradnju hotelsko-turističkog kompleksa na Adi Bojani, kao i sagledavanje potencijalnih investicija na području Boke Kotorske i Velike plaže.

Grafik br. 1.4 – Noćenja domaćih i stranih turista u posljednjih pet godina

Grafik br. 1.5 – Struktura noćenja turista po zemljama porijekla u proteklih pet godina

REALNI SEKTOR

21

Iako je turizam grana koja se najdinamičnije razvija, turistički potencijali su ipak daleko od iskorišćenosti. U prilog tome najbolje govori razlika o broju turista koji su posjetili Crnu Goru 1989. i 2005. godine.

Makroekonomski model privrede Crne Gore pokazao jeda se najvažnija ograničenja za dalji razvoj turističke privrede nalaze na strani ponude. Crnogorska turistička ponuda je nedovoljno konkurentna u odnosu na neke najvažnije konkurente poput: Bugarske, Turske, Egipta, Hrvatske i dr. Kvalitet smještajnih kapaciteta je niži a, sa izuzetkom Hrvatske, ci-jene usluga su više. Jedan od razloga viših cijena jeste i kratka turisti-čka sezona. Naime, prava turistička sezona traje oko dva mjeseca, sa predsezonom i posezonom od po još mjesec dana, što predstavlja ne-dovoljnu iskorišćenost kapaciteta. To faktički znači da za četiri mjese-ca, koliko rade hoteli, treba pokriti troškove poslovanja 12 mjeseci, što nužno vodi višim cijenama.

Veliki paradoks je i da na Crnogorskom primorju u kategoriji velikih ho-tela ne postoji nijedan hotel sa pet zvjezdica, a jako je mali broj i onih sa četiri zvjezdice.Takodje, na Crnogorskom primorju još uvijek ne postoji nijedan hotel koji je u vlasništvu najvećih svjetskih hotelskih lanaca, a poznato je da oni dovode i najveći broj turista.

Poboljšanje strukture smještajnih kapaciteta predstavlja nesumnjivo prvi pravac djelovanja, ali, u kratkom roku se struktura smještajnih kapaciteta ne može poboljšati. Na Crnogorskom primorju postoji veliki broj izuze-tno atraktivnih neizgradjenih lokacija, poput Jaza, Buljarice, Kamenova i dr, pa bi država trebala da raspiše tendere za izgradnju hotela na tim

lokacijama. Naravno, prioritet ne smije da bude cijena koja bi se mogla dobiti, već renomiranost ponudjača (hotelskog lanca), koji može dove-sti veliki broj turista, koji će zaposliti veliki broj domaćih radnika, kao i domaću gradjevinsku operativu. Takodje, prioritet mora da bude gra-dnja hotela visoke kategorije. Preduslov za raspisivanje ovakvih tendera mora da bude razrešenje vlasničkog statusa zemljišta.

Da bi se privukao veći broj turista, neophodno je obezbijediti uslove da oni mogu da dodju do Crne Gore. Postojeća dva aerodroma po stepe-nu opremljenosti (ne misli se na opremljenost sa aspekta bezbjedno-sti) spadaju medju najgore u Evropi. Ipak, zahvaljujući medjunarodnim kreditima, realno je očekivati da će se u relativno bliskoj budućnosti po-boljšati situacija kada je u pitanju avio-prevoz. Stoga, prioritetni pravac djelovanja države mora da bude unapređivanje putne infrastrukture. Dugoročni zadaci moraju da budu izgradnja Jadransko-Jonske magi-strale i auto puta koji bi spojio sjever i jug Crne Gore. Imajući u vidu izuzetno nepovoljne geografske karakteristike za izgradnju auto-puta, što drastično poskupljuje njegovu izgradnju, jasno je da Vlada iz priva-tizacionih prihoda i medjunarodnih kredita može izgraditi samo manje dionice. Stoga je za izgradnju cjelokupnog auto-puta potrebno tražiti rješenje u koncesijama.

Nezamislivo je da se ozbiljan turizam razvija bez riješenog pitanja vodo-snabdijevanja, snabdijevanja električnom energijom, odlaganja otpada i dr. Crna Gora se, na žalost, u svjesti turista iz regiona pozicionirala kao destinacija u kojoj je veća vjerovatnoća da će se suočiti sa nekim od ovih problema, nego da će sve proteći „glatko“. Pitanje vodosnabdijevanja se

Box br. 1.2 – Brand Montenegro

Napori Turističke organizacije Crne Gore i Ministarstva turizma u kreiranju brenda „Montenegro“ i tržišnom pozicioniranju cr-nogorskog turističkog proizvoda počinju da daju rezultate. Svjetski Savjet za turizam i putovanja, udruženje poslovnih lidera, proglasio je Crnu Goru najbrže rastućom turističkom privredom u svijetu. Pored toga, crnogorski turistički proizvod je uključen u ponudu poznatih tur-operatora pod sloganom: „Jedna od posljednjih skrivenih tajni Evrope“. Za imidž Crne Gore od velikog značaja je pisanje uglednih svejtskih medija, kao sto su CNN, BBC, The New York Times, Los Angeles Times, Guardian, koji pred-stavljaju Crnu Goru kao „neobrađeni dijamant“ Jadrana sa „netaknutim bijelim pjescanim plažama i srednjevjekovnim selima koja je vrijeme zaobišlo“. „Montenegro“ je na putu da postane jedna od poznatijih evropskih turističkih destinacija kao što su lokacije na Azurnoj obali, te je stoga jedno od najinteresantnijih mjesta koje naredne godine treba posjetiti. Sve ovo je uticalo da nekretnine sa Crnogorskog primorja budu uvrštene u punude međunarodnih agencija za nekretnine. Pored ostalog, eminentna kompanije Butterfield & Robinson dodala je Crnu Goru kao jednu od destinacija u svojim aranžmanima za putovanja jahtom.

22


mora rješavati privodjenjem eksploataciji novih izvora, jer Crna Gora je bogata sa vodama. Što se tiče struje, treba prihvatiti svjetski trend da je zbog upotrebe klima uredjaja mnogo veća potrošnja električne energije ljeti nego zimi. Veću pažnju treba pokloniti iskorišćavanju alternativnih izvora energije: solarnoj, energiji vjetra, energiji talasa, biomasi i dr. Na-ravno, ova pitanja ne može da riješi nijedna opština individualno, već je potrebno da se angažuje čitava država. Zato bu bilo najracionalnije da se svi prihodi od privatizacije turističkih preduzeća i objekata ulože u unapređivanje turističke infrastrukture.

Potrebno je nastaviti i sa odobravanjem kredita turističkoj privredi po benificiranoj kamatnoj stopi. Posljednjih godina Ministarstvo turizma je vodilo dosta uspješnu kampanju promocije Crne Gore i nju bi trebalo nastaviti i narednih godina.

Na kraju, u sklopu turističke ponude potrebno je kombinovati različite vidove turizma u cilju obogaćivanja ponude. Dominantan oblik turizma, primorski turizam, treba kombinovati sa kulturno-istorijskim zname-nitostima van primorja, seoskim turizmom, splavarenjem, planinskim turizmom, korišćenjem potencijala Skadarskog jezera i dr.

Šumarstvo

I pored veoma loših vremenskih uslova i obilnog snijega u prvom kvar-talu godine, proizvodnja šumskih sortimenata iznosila je 279 hiljada m3

i bila je viša za 14% u odnosu na 2004. godinu. Rast proizvodnje bio je najizraženiji u septembru i oktobru kada je proizvodnja bila dva puta veća od prosječne proizvodnje ostvarene u 2004. godini. Takođe je i prodaja šumskih sortimenata u posmatranoj godini bila viša u odnosu na prethodnu za 3%.

Sektor šumarstva bilježi pozitivne rezultate u posljednje tri godine, što posebno dobija na značaju ako se ima u vidu da se oblasti pod šumama uglavnom nalaze u siromašnijem sjevernom dijelu Republike, što može predstavljati dobru osnovu za brži privredni razvoj tog područja. Ovo, takođe, pozitivno utiče i na poboljšano snabdijevanje sirovinom drvne industrije koja posljednjih godina bilježi rast proizvodnje. Rezultati „Sa-naciono – razvojnog programa šumarstva i drvne industrije“, koji je Vlada RCG usvojila sredinom 2003. godine, daju pozitivne rezultate. U narednom periodu je protrebno omogućiti kvalitetnije planiranje, zašti-tu i korišćenje šuma. Treba nastaviti sa obnavljanjem i rehabilitovanjem erodiranog zemljišta, jer je više od deset godina šumarstvo u Crnoj Gori karakterisala neplanska i nelegalna sječa. Takođe treba nastaviti reali-zaciju međunarodnih projekata kako bi se dobio sertifikat o održivom šumarstvu i stvorila konkurentna industrija sječe šuma.

Građevinarstvo

Građevinska aktivnost takođe bilježi pozitivne rezultate u posmatranoj godini. U 2005. godini vrijednost urađenih građevinskih radova izno-sila je 80 miliona eura i nominalno je bila viša za 40% u odnosu na isti period prethodne godine. Mjereno efektivnim časovima rada, građe-vinska aktivnost je bila viša za 19%. Za izvršenje ovih radova, prosječno je bilo zaposleno 2,4 hiljade radnika. Na veću aktivnost u ovom sektoru ukazuju i podaci o odobrenim kreditima banaka za građevinsku djela-tnost, koji su na kraju septembra 2005. godine zabilježili godišnju stopu rasta od 56%. (Grafik br. 1.7).

Saobraćaj

Razvoj svake zemlje podrazumijeva postojanje i kontinuirani razvoj sao-braćajne infrastrukture koja će omogućiti smanjenje troškova i efikasniji prevoz robe i putnika. Međutim, Crna Gora pripada grupi zemalja čiji saobraćaj sa tehničko tehnološkog aspekta i u organizacionom smislu zaostaje za zapadno evropskim standardima.

U 2005. godini ostvaren je manji obim usluga u oblasti saobraćaja. U drumskom saobraćaju prevoz putnika je bio manji za 15,6%. Zao-stajanje je posebno bilo izraženo u prvoj polovini godine, nakon čega su se ostvarivale pozitivne stope rasta ali one nijesu bile dovoljne da u kumulativu doprinesu rastu u odnosu na prethodnu godinu. Prevoz robe bio je manji za 5,3%, a razlog tome je loša putne infrastruktura koja je uzrokovala česte prekide u saobraćaju, loši vremenski uslovi početkom godine, intenzivnijii radovi na pojedinim putnim dionicama pred početak ljetnje turističke sezone, ali i veoma izražen rad nelegalnih prevoznika

Grafik br. 1.6 – Proizvodnja šumskih sortimenata (m3)

Izvor: Monstat

REALNI SEKTOR

23

Grafik br. 1.7 – Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.8 – Ostvareni obim saobraćaja Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat

na pojedinim dionicama, koji statistički nijesu registrovani.

Podaci Monstata o ostvarenom prometu putnika i robe u željezničkom saobraćaju pokazuju da je prevezeno manje putnika za 13,8%, što je direktno posljedica izrazito lošeg stanja prevoznih kapaciteta i želje-

zničke infrastrukture. Nedovoljno ulaganje u ovu infrastrukturu uzro-kuje prekide i smanjenje brzine saobraćaja kao i produženje vremena putovanja. Rekonstrukcija pojedinih djelova pruge u Srbiji imala je za posljedicu isključenje pojedinih putnih vozova iz saobraćaja, što je do-datno smanjilo broj prevezenih putnika. Veći obim prevoza u odnosu na

24


prosječan obim ostvaren u 2004. godini, registrovan je u ljetnjim mje-secima kao rezultat turističke sezone, ali je poređenjem ovih mjeseci sa istim u prošloj godini takođe primjetno zaostajanje. Prevoz robe je bio veći za 39%, čemu je doprinio i veći promet u lukama za 16%, što je rezultat bolje iskorišćenosti logističkog lanca Luka Bar – Željeznica Crne Gore – ŽTP Beograd, i potpisivanja Protokola o saradnji ovih pre-duzeća i preduzeća U.S. Steel Serbia. Od ukupno ostvarenog prometa u lukama, na izvoz se odnosilo 57%, a na uvoz 43%. Ipak, u ovom sektoru je nužno hitno renoviranje infrastrukture i prevoznih kapaciteta, jer u protivnom se može očekivati značajan pad aktivnosti u 2006. godini, naročito kada je u pitanju putnički prevoz.

Vazdušni saobraćaj je u 2005. godini ostvario bolje rezultate nego u pret-hodnoj godini, pa je prevoz putnika bio viši za 5%, a prevoz robe za 59%. Veći broj prevezenih putnika posebno je bio izražen u periodu od juna

do avgusta, pa je u tim mjesecima prevezeno 10% više putnika u odno-su na iste mjesece prethodne godine, što je rezultat uspješne turističke sezone. Da nije bilo neuobičajenog zaostajanja u prvom kvartalu godi-ne (zatvaranje aerodroma zbog loših vremenskih uslova i štrajk u avio kompaniji JAT), promet u vazdušnom saobraćaju bi zabilježio veću stopu rasta. Ovome treba dodati i intenziviranje aktivnosti na realizaciji projekta „Modernizacija aerodroma u Podgorici i Tivtu“, zbog kojih je saobraćanje aviona bilo ograničeno samo na određene periode u toku dana.

Opšti je zaključak da je, i pored aktivnosti nadležnih institucija i finansij-skog ulaganja, saobraćajna infrastruktura u Crnoj Gori i dalje na relativno niskom nivou, što može biti ozbiljna kočnica daljeg privrednog razvoja. U cilju njene modernizacije i uključenja u evropske saobraćajne tokove, potrebno je izraditi detaljnu strategiju dugoročnog razvoja saobraćaja, koja će uvažavati strukturne promjene u privredi.

1.2. Cijene

Proces dezinflacije u Crnoj Gori, započet u 2001. godini, nastavljen je i u 2005. godini. Inflacija u Crnoj Gori u 2005. godini iznosila je 1,8% mjerena indeksom cijena na malo (odnosno 2,4% mjerena indeksom troškova života). Kretanje cijena u posmatranoj godini velikim dijelom je bilo opredijeljeno promjenama na strani ponude, izazvane domaćim i spoljnim faktorima. Tako su osnovni nosioci inflacije bili: poljoprivre-dni proizvodi, promjene akciza na alkoholna pića, rast cijene nafte na svjetskim tržištima (koji se direktno prenio i na cijene tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori), više cijene obaveznog osiguranja vozila i tehni-čkog pregleda vozila.

Cijene roba u posmatranoj godini porasle su za 1,8% i učestvovale u ukupnoj inflaciji sa 81%. Najveće učešće imale su cijene poljoprivrednih proizvoda koje su povećane za 10% u 2005. godini, pa je njihov doprinos ukupnoj inflaciji iznosio 0,52 procentna poena. Loši vremenski uslovi u prvom kvartalu 2005. godine, izuzetno veliki snijeg, nanio je štetu po-ljoprivrednim proizvođačima, pogotovu proizvođačima poljoprivrednih proizvoda u plastenicima, koja se odrazila na manju domaću ponudu. Sa druge strane, lošija domaća ponuda nadomještena je većim uvozom ovih proizvoda, što je ugrađeno u konačnu maloprodajnu cijenu. Poljoprivredni proizvodi se svrstavaju u grupu proizvoda čije cijene najviše osciliraju jer su determinisane klimatskim i sezonskim faktorom, pa je veoma teško uticati na njihovo kretanje i predviđati ga tokom godine.

Grafik br. 1.9 – Cijene na malo u 2005. godini, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat

U kategoriji industrijskih proizvoda, cijene prehrambenih proizvoda su porasle u posmatranoj godini za 14%. Najveći doprinos ukupnoj inflaciji u ovoj kategoriji imale su cijene svježeg mesa, koje su u 2005. godini bile više za 1,9% u odnosu na 2004. godinu, ali su zbog velikog pon-dera učestvovale sa 9% u ukupnoj inflaciji.

Promjene u fiskalnoj politici uticale su na više cijene pića za 8,3%. Naime, u skladu sa Zakonom o akcizama („Sl. List RCG 65/01, 12/02) i postepe-

REALNI SEKTOR

25

nim prilagođavanjem visine akcizne obaveze sa minimalnim iznosom u Evropskoj uniji, od 1. januara stupile su na snagu nove akcize na pro-izvodnju alkoholnih pića. Tako je akciza na pivo povećana sa 1,55 eura po stepenu alkohola po hektolitru na 1,90 eura, a akciza na proizvodnju prirodne rakije sa 100 na 550 eura po hektolitru čistog alkohola. Ove promjene nijesu djelovale jednokratno na cijene pića u maloprodaji, već su uticale na rast ovih cijena iz mjeseca u mjesec. Naime, određeni maloprodajni objekti su prilagođavali cijene sa određenim vremenskim kašnjenjem zbog postojanja zaliha ove robe. Pored promjene akciza, na rast cijena pića u ljetnjim mjesecima uticala je i veća tražnja, što je ka-rakteristična sezonska pojava izražena u junu i julu. Od septembra se stabilizovao rast cijena pića, tj. promjene visine akciza su u potpunosti ugrađene u maloprodajne cijene, pa u narednoj godini treba očekiva-ti znatno stabilnije kretanje cijena ove robe. Učešće rasta cijena pića u ukupnoj inflaciji iznosilo je 24%.

Više cijene industrijskih neprehrambenih proizvoda u potpunosti su posljedica veoma nestabilnog svjetskog tržišta nafte. Prosječna cijena

sirove nafte „brent“ na svjetskim tržištima u 2005. godini bila je viša za 42% u odnosu na prethodnu godinu. Prvi kvartal 2005. godine okara-kterisalo je veoma hladno vrijeme u Sjedinjenim Američkim Državama i većem dijelu Evrope, pa je strah da će hladno vrijeme potrajati duže uticalo na veću tražnju i smanjenje zaliha nafte. Takođe je nastavak pri-vrednog rasta u Kini dodatno vršio pritisak sa strane tražnje. Situacija je dodatno pogoršana u ljetnjim mjesecima zbog sezone vožnje u Sjedi-njenim Američkim Državama, pa naraslu tražnju OPEC i pored povećane proizvodnje nije mogao u potpunosti da podrži. U avgustu i septembru prosječna cijena referentne korpe OPEC-a i sirove nafte „brent“ dostiže svoje rekordne vrijednosti. Razlog su političke tenzije u Saudijskoj Arabiji nakon smrti njenog kralja, nuklearni program Irana te sezona uragana u Meksičkom zalivu. Uragan „Katrin“ pogodio je Meksički zaliv krajem avgusta i značajno oštetio naftnu infrastrukturu, i veliki broj rafinerija je duži period bio van pogona, pa je prosječna cijena referentne korpe OPEC-a u septembru iznosila 57,88 USD po barelu, i bila je 8,8% viša nego u julu, odnosno 62% viša u odnosu na kraj 2004. godine.

Grafik br. 1.10 – Cijene poljoprivrednih proizvoda

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.11 – Cijene pića, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat

Tabela br. 1.1 – Mjesečne prosječne cijene sirove nafte referentne korpe OPEC-a i izabrane sirove nafte (usd/barel)

Izvor: Monthly oil market reports, OPEC

2005.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

OPEC 40,24 41,68 49,07 49,63 46,96 52,04 53,13 57,82 57,88 54,63 51,29 52,65

Brent 44,01 44,87 52,60 51,87 48,90 54,73 57,47 64,06 62,75 58,75 55,41 57,02

WTI 46,64 47,69 54,09 53,09 50,25 56,60 58,66 64,96 65,28 62,67 58,42 59,36

26


Povećanje cijene nafte na međunarodnom tržištu odrazilo se na cijene u Crnoj Gori, imajući u vidu da je riječ o uvozno zavisnoj ekonomiji. Cijene kategorije „tečna goriva i maziva“ bile su više za 15,6% u 2005. godini u odnosu na kraj prethodne godine, i učestvovale su u ukupnoj inflaciji sa 12%. Međutim, treba imati u vidu da je učešće ove kategorije u obraču-nu cijena na malo nerealno nisko, i čini svega 1,4% ukupne korpe roba i usluga koje ulaze u obračun inflacije i da su se naftni šokovi više odrazili na standard stanovništva u Crnoj Gori, nego što podaci Monstata poka-zuju. Takođe, naftni proizvodi učestvuju u cijeni koštanja velikog broja finalnih proizvoda, i na taj način indirektno utiču na više maloprodajne cijene. Ublažavanja naftnih šokova u Crnoj Gori mogu se ostvariti kroz smanjenje poreskih opterećenja, jer oko 50% maloprodajne cijene čine uvozne takse i dažbine koje predstavljaju prihode bužeta RCG (težišna taksa, lučka taksa, porez na promet, akciza, ekološka naknada, naknada za izgradnju auto puteva, poseban prihod).

Cijene usluga u 2005. godini imale su znatno sporiji rast u odnosu na prethodne godine i bile su više za 1,8% u odnosu na 2004 godinu. Nji-hovo učešće u ukupnoj inflaciji iznosilo je 19%. Najveći doprinos rastu cijena usluga imale su cijene obaveznog osiguranja vozila i cijene tehni-

Grafik br. 1.12 – Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat i Monthly oil market reports, OPEC

Tabela br. 1.2 – Učešće pojedinih grupa (roba i usluga) u inflaciji


Ukupno Ponder Stopa rasta Učešće u uk. infl.

UKUPNO 10000 1,8% 100%

1 ROBE 8108 1,8% 81%

11 Poljoprivredni proizvodi 514 10,13% 29%

12 Industrijski proizvodi 7594 1,21% 52%

121 Industrijski prehr. proizvodi 3246 0,77% 14%

122 Pića 526 8,31% 25%

123 Duvan 514 0,0% 0%

124 Industr. neprehr. proizvodi 3308 0,7% 13%

12473 Tečna goriva i maziva 141 15,64% 12%

2 USLUGE 1892 1,8% 19%

21 Zanatske usluge 131 8,0% 5%

22 Stambeno komunalne 248 -0,09% -0,13%

23 Finansijske i druge 316 7,7% 14%

24 Usluge za obrazovanje 114 2,4% 1%

25 Usluge društvene zaštite 65 0,0% 0%

26 Saobraćajne i PTT usluge 1018 -0,06% -0,3%

čkog pregleda vozila koje su porasle za 5,5% i 43,6% respektivno. Riječ je o cijenama nerazmjenljivih usluga na čije formiranje utiču monopolske strukture, dok je sa druge strane tražnja za ovim uslugama nisko elasti-čna, pa na višu cijenu neće reagovati manjom tražnjom.

REALNI SEKTOR

27

Posmatranjem godišnje stope rasta cijena usluga uočava se nagli pad u decembru, što je rezultat osnovice za poređenje. Do decembra mjeseca osnovica za poređenje je bila niska, jer nije uključivala rast cijena tele-fonskih impulsa od 100% iz decembra 2004. godine. Tek se u decembru izgubila razlika u cijenama, pa je godišnji rast cijena usluga smanjen sa 11,4% u novembru na 1,8% u decembru.

privrednog rasta. Zato je uspostavljanje stabilnosti cijena problem na koji je svaka privreda osjetljiva. U 2005. godini ostvarena je zadovolja-vajuće niska stopa inflacije u Crnoj Gori. Međutim, ostvarenje cjenovne stabilnosti podrazumijeva održavanje niske stope inflacije na srednji rok. Stoga, Crna Gora u narendnom periodu treba da teži ostvarenju ovoga cilja, uz uvažavanje strukturnih promjena u privredi. Ovo po-drazumijeva postepeno prilagođavanje preostalog dijela administrati-vno kontrolisanih cijena tržišnim uslovima, prije svega cijena električne enrgije. Na umjeren rast cijena u Crnoj Gori u 2005. godini uticalo je i to što Elektroprivreda nije mijenjala cijene električne energije. Zakon o energetici u Crnoj Gori predviđa da cijene i tarife električne energi-je predlažu energetski subjekti (EPCG), a da ih odobrava Regulatorna agencija za energetiku. Zahtjev za odobravanje dozvoljenog prihoda i tarifa EPCG je podnijela sredinom novembra Regulatornoj agenciji za energetiku, ali kako se nove cijene i tarife mogu primjenjivati najranije po isteku četiri mjeseca od podnošenja zahjeva, to znači da se do sredine marta 2006. godine neće mijenjati postojeće cijene. Cijena električne energije koju plaćaju domaćinstva u Crnoj Gori je znatno ispod tržišne, stoga je njeno povećanje opravdano, ali se mora realizovati postepeno kako se još uvijek nizak standard građana ne bi pogoršao i kako se ne bi ugrozila cjenovna stabilnost. Pored toga, potrebno je nastaviti vo-đenje restriktivne fiskalne politike uz smanjenje poreskih opterećenja koja mogu dodatno vršiti pritisak na cijene finalnih proizvoda, čime se može smanjiti uticaj eksternih cjenovnih šokova. Takođe, potrebno je što prije donijeti nedostajuću zakonsku i podzakonsku regulativu, koje se odnose na zaštitu konkurencije, kako bi se spriječila zloupotreba dje-lovanja monopolskih struktura.

Grafik br. 1.13 – Cijene na malo, godišnja stopa rasta

Izvor: Monstat

Tabela br. 1.3 – Cijene na malo (procentualna promjena)

XII 2002.XII 2001.

XII 2003.XII 2002.

XII 2004.XII 2003.

XII 2005.XII 2004.

UKUPNO INDEKS 9,4% 6,7% 4,3% 1,8%

ROBE 8,7% 5,1% 1,1% 1,8%

- Poljoprivredni proizvodi 19,6% -2,9% -5,4% 10,1%

- Industrijski proizvodi 8,0% 5,7% 1,5% 1,2%

- Piće 10,0% 0,4% 2,1% 8,3%

USLUGE 12,7% 14,3% 18,1% 1,8%

Izvor: Monstat

Stabilnost cijena uslov je maksimiziranja stabilnog razvoja i zaposleno-sti. Ona je takođe i nužan uslov maksimalne alokacije resursa, jer samo ukoliko cijene nijesu deformisane inflacijom one mogu sprovoditi raci-onalnu alokaciju oskudnih resursa. Osim toga, stabilne cijene su uslov za efikasno prikupljenje štednje, a samim tim i ubrzavanja investicija i

28


Box br. 1.3 – Inflacija u Crnoj Gori i okruženju

Crna Gora dugoročno treba da teži izjednačavanju stope inflacije sa stopom inflacije u EMU. Tokom većeg dijela 2004. godine ovaj cilj je bio i ostvaren, ali je zbog gore navedenog rasta cijena u decembru, od tad do decembra 2005. godine postojala razlika u rastu cijena u EURO zoni i Crnoj Gori. U posljednjem mjesecu 2005. godine opet je došlo do približavanja inflacije u ove dvije po-smatrane oblasti, tj. inflacija u Crnoj Gori je bila nešto ispod one ostvarene u EURO zoni.

Grafik br. 1 – Inflacija u Crnoj Gori i EURO zoni (godišnje stope promjene)

Izvor: Monstat i Evropska centralna banka

Takođe, za ulazak u EMU, potrebno je ispuniti uslove konvergencije, među kojima je i zahtjev da stopa inflacije može biti najviše do 1,5% veća od stope inflacije triju zemalja sa najnižom stopom inflacije u EURO zoni. Podaci pokazuju da je ovaj uslov konver-gencije u 2005. godini u potunosti ispunjen.

Poređenje stope inflacije u Crnoj Gori sa inflacijom izabranih zemalja Jugoistočne Evrope i novim članicama Evropske unije, po-kazuje da su u Makedoniji i Poljskoj ostvarene niže stope inflacije u odnosu na Crnu Goru, dok je u svim ostalim zemljama ostva-ren brži rast cijena roba i usluga nego u našoj Republici.

Grafik br. 2 – Inflacija u izabranim zemljama u 2005. godini

Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku i ECB

REALNI SEKTOR

29

Rast troškova života bio je viši za 0,6 procentnih poena od rasta cijena na malo u 2005. godini, i iznosio je 2,4%. Razlog većeg rasta troškova života je različita struktura pondera pri izračunavanju ova dva pokaza-telja i većeg učešća poljoprivrednih proizvoda u ukupnim troškovima života u odnosu na cijene na malo. Najviši rast zabilježili su izdaci za duvan i piće (6,6%) i saobraćaj i PTT usluge (4,7%). Rast cijena osta-lih kategorija kretao se od 0,4% (izdaci za higijenu i zdravlje) do 2,5% (izdaci za ishranu).

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda bile su više za 3,5% u decembru 2005. godine u odnosu na kraj prethodne godine. Uglavnom je registrovan rast cijena materijala za reprodukciju (za 4,1%), dok su cijene robe za ličnu potrošnju snižene (za 0,7%). Na inflaciju su se pre-nijele više cijene prehrambenih proizvoda i pića (za 2,3%), prije svega zbog viših akciza na proizvodnju alkoholnih pića.

Kretanje cijena proizvođača industrijskih proizvoda uglavnom je bilo određeno cijenama osnovnih metala, tj. cijenama aluminijuma koje su na međunarodnim berzama veoma brzo rasle, pogotovO u drugoj polovini 2005. godine. Kako se radi o visoko razmjenljivom proizvodu čija je cijena determinisana kretanjima ponude i tražnje na svjetskim tržištima, ovaj rast je uticao i na cijene osnovnih metala u Crnoj Gori. Blaži rast doma-ćih cijena aluminijuma u periodu od avgusta do septembra objašnjava se jačanjem eura u odnosu na američki dolar u tim mjesecima.

Grafik br. 1.14 – Kretanje cijena aluminijuma na Londonskoj berzi i u Crnoj Gori

Izvor: Londonska berza metala

Grafik br. 1.15 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

Cijene u sektoru vađenja ruda i kamena porasle su za 5,5% u posma-tranoj godini, kao posljedica viših cijena kamenog uglja, lignita i tre-seta za 9,7%.

Izvor: Monstat

30


1.3. Tržište rada

Podaci Monstata o broju zaposlenih lica raspoloživi su za jedanaest mjeseci 2005. godine i pokazuju da je u tom periodu u prosjeku bilo zaposleno 144.276 lica, ili 0,5% više u odnosu na isti period prethodne godine. U prvoj polovini godine, broj zaposlenih po pojedinim mjese-cima bio je konstantno manji u odnosu na prethodnu godinu. Od aprila do jula registrovan je rast broja zaposlenih. Rast zaposlenih u ljetnjim mjesecima je uobičajenog sezonskog karaktera i u 2005. godini je bio veoma izražen, kao rezultat uspješne turističke sezone. Prestanak sezon-skih poslova, posebno u oblasti hotela i restorana uticao je na smanjenje ukupne zaposlenosti nakon jula, ali je ukupni nivo ostao iznad nivoa iz prethodne godine. U julu je broj zaposlenih bio na najvišem nivou u posljednje dvije godine (Grafik br. 1.16). Učešće žena u ukupnom broju zaposlenih je na nivou zemalja Evropske unije i iznosi oko 45%.

Posmatranjem kretanja zaposlenih po pojedinim sektorima i oblasti-ma djelatnosti najveći rast zaposlenih je registrovan u oblasti hotela i restorana (17%, pa je njihovo učešće u ukupnom broju zaposlenih po-većano sa 6,7% na 7,8%), kao i u sektoru građevinarstva (za 11%), što potvrđuje povećanje privredne aktivnosti u ovim oblastima. Smanjenje broja zaposlenih najviše je bilo izraženo u oblasti industrije, i to u sekto-ru vađenja ruda i kamena gdje je bilo za 11% lica manje angažovano nego u 2004. godini. U prerađivačkoj industriji je broj zaposlenih sma-njen za 1,5%, što navodi na zaključak da je produktivnost ovog sektora povećana u posmatranoj godini, ako se ima u vidu da je zabilježen rast proizvodnje od 2,5%. Zabrinjavajući je podatak da je, prema podaci-ma Monstata, broj zaposlenih u usko definisanoj državnoj upravi (koja obuhvata državnu upravu i socijalno osiguranje, i ne uključuje obrazo-vanje i zdravstvo) povećan za 2%. Takođe, prema procjenama Zavoda za zapošljavanje u oblasti privrede ima oko 15-20 hiljada viška zaposle-nih, a u oblasti vanprivrede (obrazovanje, zdravstvo, uprava) ima 5.000 – 8.000 viška radnika.

Nastavak reformskih aktivnosti nadležnih institucija na tržištu rada i u 2005. godini uticao je na smanjenje broja nezaposlenih lica u Crnoj Gori. Broj lica koja su se nalazila na evidenciji Zavoda za zapošljavanje u 2005. godini u prosjeku je iznosio 54.457, što je za 16% manje nego u 2004. godini. Tokom čitave godine konstantno je bilo izraženo sma-njenje broja nezaposlenih lica, pa je u decembru 2005. godine njihov broj iznosio 48.825 i bio je za 17% manji u odnosu na isti mjesec pret-hodne godine.

Analizu tržišta rada u Crnoj Gori značajno otežava činjenica da ne po-

Grafik br. 1.16 – Broj zaposlenih u Crnoj Gori

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.17 – Broj nezaposlenih u Crnoj Gori

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

stoje konzistentni podaci o broju zaposlenih i nezaposlenih lica, kao i pretpostavka da su zvanični podaci o broju zaposlenih potcijenjeni, dok su podaci o broju nezaposlenih precijenjeni.

Prema definiciji Međunarodne organizacije rada, pod zaposlenim se podrazumijeva svako lice koje u određenom periodu obavlja neku akti-vnost i za to ostvari određenu naknadu u novcu ili naturi. Po metodolo-giji Monstata, pod pojmom zaposleni podrazumijevaju se sva lica koja imaju zasnovan radni odnos, bez obzira da li su radni odnos zasnovali na određeno ili neodređeno vrijeme i da li rade puno ili kraće od punog

REALNI SEKTOR

31

radnog vremena. Ovakva definicija ne obuhvata veliki broj lica koja rade u zoni „sive ekonomije“ kao ni poljoprivrednika koji u velikoj mjeri obe-zbjeđuju sredstva za život obavljajući tu djelatnost. Takođe, nije obuhva-ćen jedan broj zaposlenih za koje se podaci, zbog karaktera obavljanja posla, ne objavljuju (vojska) ni nestandardni vidovi rada i zapošljavanja (rad kod kuće, pomoć u kući, rad preko vikenda i sl.). Prema procjena-ma Zavoda za zapošljavanje, ukoliko bi se zvanični podaci Monstata o broju zaposlenih korigovali po ovom osnovu, broj stvarno zaposlenih bi se kretao od 190.000 do 200.000.

Sa druge strane, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, iz koje se izvo-de podaci o formalnom broju nezaposlenih lica, nalaze se i lica koja se ne mogu smatrati nezaposlenim. Riječ je o licima koja se na evidenciji nalaze zbog zdravstvenog osiguranja iako obavljaju neku aktivnost uz određenu naknadu u novcu ili naturi (poljoprivrednici i lica koja rade „na crno“), kao i određeni broj studenata koji zapravo ne traže aktivno po-sao i ne bi prihvatili ponuđeni, što znači da oni i ne čine dio populacije raspoložive za rad. Procjene Zavoda za zapošljavanje pokazuju da je od ukupnog broja nezaposlenih njih oko 70% stvarno nezaposleno.

Razvoj preduzetništva i samozapošljavanja treba da bude osnovna po-luga u rješavanju problema nezaposlenosti i kreiranju novih radnih mje-sta. Među nezaposlenim licima postoje oni koji svoja znanja i vještine mogu, uz materijalno učešće, usmjeriti u pravcu osnivanja i pokretanja

Tabela br. 1.4 – Stopa zaposlenosti i nezaposlenosti u Crnoj Gori

God.

Aktivno stanovništvo Broj zaposlenih Broj nezaposlenih Stopa zaposlenosti Stopa

nezaposlenostiPrema anketi MONSTAT Prema

anketi MONSTAT Prema anketi ZZZCG Prema

anketi MONSTAT Prema anketi ZZZCG

1 2 3 4 5 6 7 (3:1) 8 (4:2) 9 (5:1) 10 (6:2)

1997. 263.215 252.228 178.562 146.180 57.342 63.995 67,8 57,9 21,7 25,4

1998. 273.589 253.725 180.365 144.320 50.693 68.313 65,9 56,8 18,5 26,9

1999. 275.674 255.270 184.832 142.532 53.340 75.303 67,1 55,8 19,3 29,5

2000. 285.258 256.730 181.702 141.204 54.949 84.061 63,7 55,0 19,3 32,7

2001. 271.891 262.102 176.602 114.440 57.536 81.468 64,9 43,6 21,2 30,8

2002. 278.265 264.582 177.617 113.827 57.688 80.584 63,8 43,0 20,7 30,4

2003. 273.954 267.525 168.471 110.387 62.105 71.679 61,5 41,3 22,7 26,8

2004. 259.092 264.258 188.333 143.479 71.759 58.950 72,7 54,3 27,7 22,3

2005. 265.580 145.479 48.845 54,7 18,4

Izvor: Zavod za zapošljavanje Crne Gore

sopstvenog biznisa. Razvoj malih i srednjih preduzeća ima bitnu ulogu u stvaranju novih poslova i radnih mjesta, pogotovu osoba sa relativno niskom kvalifikacijom i prilično ograničenim šansama za pronalaženje novog posla. Kroz podršku investicionim namjerama preduzetnika obe-zbjeđuje se direktan uticaj na privredni rast i zapošljavanje. Realizacijom Programa samozapošljavanja, koji je otpočeo 1999. godine, u Crnoj Gori odobreno je do sredine 2005. godine 5.713 projekata, čime su stvoreni uslovi za otvaranje 9.530 novih radnih mjesta, a angažovana su sred-stva od 28,4 miliona eura. U cilju smanjenja nezaposlenosti izuzetno bi bilo značajno nastaviti ovaj program.

Za smanjenje nezaposlenosti u Crnoj Gori od velikog je značaja i nasta-vak Programa „Legalizacija postojećih i otvaranje novih radnih mjesta“, koji je počeo 2004. godine. Ovaj Program podrazumijeva realizaciju 14 kreditnih linija, ukupne vrijednosti oko 13,2 miliona eura, posredstvom banaka po nižim kamatnim stopama od tržišnih, pri čemu je Vlada pre-uzela obavezu da subvencionira bankama razliku između tržišnih ka-matnih stopa i kamatnih stopa po kojima se dodjeljuju kreditna sred-stva. Do sada je odobreno 76,4% sredstava u odnosu na predviđena, a finansirani su programi kojima se planira otvaranje oko 1.472 nova radna mjesta. Ovo predstavlja povoljan način razvoja preduzetništva, malog i srednjeg biznisa, na kojem treba da se zasniva privredni razvoj Crne Gore, posebno za one kojima su bankarski krediti još uvijek teško dostupni. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kredite

32


odobrene pravnim licima iznosila je 11,68% na godišnjem nivou u de-cembru 2005. godine, a sredstva putem ovog programa se odobravaju po kamatnoj stopi od 3%.

Međutim, održivom povećanju zaposlenosti, kroz podršku preduze-tništvu, neophodna je zajednička aktivnost svih ključnih aktera. Samo se zajedničkim djelovanjem na promjeni zakonske regulative, jačanju institucija i obezbjeđenjem potrebne finansijske i nefinansijske podrške mogu očekivati značajni rezultati na planu razvoja samozapošljavanja i preduzetništva. U cilju razvoja preduzetnišva, malog i srednjeg biznisa i dalje treba raditi na uklanjanju svih barijera, sprovođenju opšte de-regulacije poslovanja, skraćivanje rokova i troškova za obavljanje svih administrativnih procedura. Potrebno je omogućiti obavljanje kom-pletnog precesa registracije preduzeća na jednom mjestu i samim tim pojednostaviti proceduru i značajno smanjiti troškove.

I pored rasta privredne aktivnosti u Crnoj Gori posljednjih godina i pozitivnih tendencija na tržištu rada, njega još uvijek karekteriše ne-zadovoljavajuća fleksibilnost. Poseban problem predstavlja i dalje po-stojanje strukturne neusklađenosti ponude i tražnje i činjenica da na zaposlenje preko tri godine čeka 31% od ukupnog broja nezaposlenih i da za mnoga zanimanja koja postoje na evidenciji Zavoda za zapo-šljavanje ne postoji tražnja. Dugoročna nezaposlenost utiče na gubitak kvalifikacija lica koja čekaju na zaposlenje. Stoga su od velikog znača-ja programi koje Zavod za zapošljavanje sprovodi u oblasti pripreme, stručnog osposobljavanja, dokvalifikacije i obuke. U toku 2005. godine realizovano je 284 programa obuke za 3.501 polaznika, od čega se 251 program koji je obuhvatio 1.883 radnika odnosio na pripremu za po-znatog poslodavca. Prevazilaženju problema strukturne neusklađeno-sti ponude i tražnje na tržištu rada može da doprinese konstituisanje sistema neformalnog obrazovanja koji bi dopunjavao sistem formalnog obrazovanja i obezbjeđivao informacije o potrebama tržišta rada. Isto-vremeno neophodno je uskladiti programe formalnog obrazovanja sa stvarnim potrebama privrede.

Važan vid podsticaja zapošljavanja predstavlja i zapošljavanje pripravni-ka putem Zavoda za zapošljavanje. Korist ovog programa je obostrana, poslodavcu se omogućuje da zaposli pripravnika za kojim postoji po-treba, uz minimalno angažovanje finansijskih sredstava (Zavod za za-pošljavanje učestvuje u finansiranju 80% sredstava predviđenih Opštim kolektivnim ugovorom pri zapošljavanju pripravnika sa VSS, dok se pro-cenat učešća Zavoda u finansiranju pripravnika sa VŠS i SSS određuje po pravilniku važećem na dan zaključenja ugovora o zapošljavanju), dok se sa druge strane pripravnik motiviše da kroz svoje angažovanje pokaže

kvalitet i na taj način dobije posao i nakon isteka pripravničkog staža. Tokom 2005. godine, posredstvom Zavoda za zapošljavanje, zaposle-no je 1.249 pripravnika.

Programe koje sprovodi ovaj Zavod u cilju povećanja dugoročne zapo-slenosti („Program samozapošljavanja“, „Legalizacija postojećih i otva-ranje novih radnih mjesta“, „Programi pripreme, stručnog osposoblja-vanja, dokvalifikacije i obuke nezaposlenih“, „Program zapošljavanja pripravnika“) je neophodno nastaviti i u narednom periodu imajući u vidu da uvođenje novih tehnologija i promjena vlasničke stukture sve više zahtijevaju dodatna znanja i vještine.

U cilju povećanja zaposlenosti, potrebno je izmjeniti i zakonske regulative. Iskustvo iz 2005. godine je pokazalo da je smanjenje poreza i doprinosa na zarade uticalo na povećanje ukupnih poreskih prihoda naplaćenih po ovom osnovu. To znači da i u 2006. godini treba nastaviti sa poste-penim smanjenjem poreza i doprinosa na zarade, vodeći računa da se ne ugroze budžet, kao i penzioni i zdravstveni fond. Takodje, potrebne su izmjene i Zakona o radu. U Zakonu postoje brojna ograničenja fle-ksibilnim oblicima zapošljavanja – poput rada na odredjeno vrijeme, ugovora o povremenom zaposlenju, rada sa skraćenim radnim vreme-nom, zaposlenju na drugom radnom mjestu i dr. Zakon ima vrlo rigidne odredbe vezane za prekovremeni rad i nameće poslodavcima previsoke neplatne troškove. Isuviše komplikovana regulativa otpuštanja radnika, predstavlja nasljedje iz perioda socijalizma.

Zarade

Prosječna zarada u Crnoj Gori u 2005. godini iznosila je 326,5 eura i bila je viša za 7,8% u odnosu na prethodnu godinu dok je zarada bez poreza i doprinosa iznosila 213,2% i bila je viša za 9%. Pregovori Saveza samo-stalnih sindikata Crne Gore, Unije poslodavaca i Ministarstva finansija rezultirali su povećanjem minimalne cijene rada sa 50, kolika je bila od 2002. godine, na 52 eura. Zarade su najviše porasle u decembru, što je i uobičajena pojava za kraj godine, kada poslodavci pored decembarske nastoje da izmire i zaostale obaveze po ovom osnovu pred kraj fiskal-ne godine. Posmatrano po pojedinim sektorima, najveća zarada bez poreza i doprinosa u 2005. godini žabilježena je u oblasti finansijskog posredovanja (467,15 eura), dok najnižu zaradu bilježi sektor ribarstva (88,78 eura). Najveći rast zarada zabilježen je u sektoru građevinarstva (34%), zatim u sektoru vađenja rude i kamena (32%), finansijskog posredovanja (21%) i u oblasti restorana i hotela (17%). Kako je rast troškova života u 2005. godini iznosio 2,4%, dobijamo da je realni rast zarada bez poreza i doprinosa bio 6,7%.

REALNI SEKTOR

33

Tabela br. 1.5 – Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Izvor: Monstat

Zarada bez poreza i doprinosa

Indeks nominalnih zarada

Indeks realnih zarada

2004. 2005. 2005/2004. 2005/2004.

UKUPNO 195,32 213,14 109,12 106,67

Poljoprivreda, šumarstvo, ribarstvo 155,14 171,57 110,59 108,10

Ribarstvo 51,54 88,78 172,25 168,38

Vađenje ruda i kamena 224,14 295,92 132,02 129,06

Prerađivačka industrija 169,74 194,56 114,62 112,05

Proizvodnja el. energije, gasa i vode 269,87 315,43 116,88 114,25

Građevinarstvo 96,98 130,21 134,26 131,25

Trgovina na veliko i malo, opravka 133,97 140,43 104,82 102,47

Hoteli i restorani 119,19 139,55 117,08 114,45

Saobraćaj, skladištenje, veze 262,85 263,21 100,14 97,89

Finansijsko posredovanje 384,88 467,15 121,38 118,65

Poslovi s nekretninama, iznajmljivanje 194,08 210,79 108,61 106,17

Državna uprava i socijalno osiguranje 232,39 243,90 104,95 102,59

Obrazovanje 228,32 234,75 102,82 100,50

Zdravstveni i socijalni rad 209,03 218,62 104,59 102,24

Druge komunalne, društvene i lične usluge 162,49 159,06 97,89 95,69

Grafik br. 1.18 – Realne zarade (mjesečna stopa rasta)

Izvor: Monstat

Progresivna metoda oporezivanja dohotka fizičkih lica koja se primjenjuje u Crnoj Gori značajno povećava ukupne troškove radne snage, smanju-je raspoloživi dohodak zaposlenih i samim tim destimulativno djeluje na privredni razvoj. Stoga pozitivno treba ocijeniti najave Ministarstva

finansija o uvođenju jedinstvene proporcionalne stope oporezivanja u 2006. godini. Stope poreza na dohodak fizičkih lica koje se sada obra-čunavaiju u Crnoj Gori su 0%, 15%, 19% i 23%.

2. MONETARNA KRETANJA pRElIMINARNI pODACI zA xII 2005.

MONETARNA KRETANJA

37

U 2005. godini nastavljen je pozitivan trend osnovnih monetarnih po-kazatelja (Tabela br. 2.1).

Porast prihoda od turizma za 18% i stranih direktnih investicija za blizu osam puta u 2005. godini, imao je za rezultat porast depozita, a samim tim i porast novčane mase i bilansne sume banaka (s obzirom na to da druge bilansne pozicije nijesu zabilježile smanjenje, osim ulaganja u HOV). Porast novčanih sredstava i depozita kod depozitnih institucija uslovio je visok nivo likvidnosti bankarskog sistema u 2005. godini u cjelini gledano. Naime, raspoloživa sredstva banaka za plaćanje bila su

Tabela br. 2.1 – Odabrani monetarni pokazatelji

Opis/Period2002. 2003.

Promjena2003–2002.

2004.Promjena

2004–2003.2005.



2005.2004.

2005.2002.

u 000 000 eura u %

Novčana masa M21 494,3 546,5 52,2 865,1 318,6 58,30

Potencijal banaka 340,5 349,7 9,2 444,4 94,7 692,4 248 351,9 55,81 103,35

Ukupni krediti 124,7 200,6 75,9 281,5 80,9 377,3 95,8 252,6 34,03 202,57

Krediti privredi 78,8 126,6 47,8 175,6 49 230,6 55 151,8 31,32 192,64

Krediti stanovništvu 22,3 49,9 27,6 74,4 24,5 105,1 30,7 82,8 41,26 371,30

Ukupni depoziti 205,5 211 5,5 273,2 62,2 487 213,8 281,5 78,26 136,98

Depoziti privrede 72,7 91 18,3 85,5 -5,5 142,2 56,7 69,5 66,32 95,60

Depoziti stanovništva 22,2 45,1 22,9 79,3 34,2 173 93,7 150,8 118,16 679,28

Izdvojena obavezna rezerva 35,6 27,1 -8,5 33,2 6,1 61,7 28,5 26,1 85,84 73,31

značajno iznad nivoa obaveza i izvršenih plaćanja tokom 2005. godine, banke nijesu koristile kredite za održavanje likvidnosti, dok je korišćenje dijela izdvojene obavezne rezerve za održavanje dnevne likvidnosti bilo rijetko i u malom iznosu.

U 2005. godini nastavljen je rast crnogorskog bankarskog sektora, tako da je ukupna aktiva, izražena u procentima BDP-a porasla za 14,3 pro-centnih poena u periodu 2002-2005, i na kraju perioda činila je 42,2% procijenjenog BDP-a za 2005. godinu.

Tabela br. 2.2 – Odnos odabranih monetarnih pokazatelja i BDP-a u RCG, u %

Period/Opis M21 Aktiva banaka Kreditna potraživanja banaka

Ukupni depoziti

Depoziti stanovništva

2002. 27,9 10,2 16,8 1,8

2003. 34,5 24,4 14,0 14,7 3,1

2004. 35,6 29,0 18,3 17,8 5,2

2005. 52,7 42,2 23,0 29,7 10,5

Izvor: Sekretarijat za razvoj i kalkulacije CBCG

38


Rastu aktive banaka u 2005. godini doprinio je porast potraživanja banaka po osnovu odobrenih kredita za 34%, a najveći korisnici ovog oblika finansiranja bili su sektori privrede i stanovništva, na koje se uku-pno odnosilo 89% ovih potraživanja. S druge strane, ukupni depoziti porasli su za 78,26%, pri čemu su najveći godišnji porast zabilježili de-poziti stanovništva (118,16%) koji su konstantno rasli u periodu 2002-2005. godine i na kraju 2005. godine bili su skoro osam puta viši nego na kraju 2002. godine.

Odnos ukupnih kreditnih potraživanja banaka i primljenih depozita na kraju 2005. godine bio je niži za 33 procentna poena u odnosu na kraj 2004. godine i iznosio je 0,77. Niži nivo ovog koeficijenta rezultat je br-žeg rasta primljenih depozita od kreditnih potraživanja.

I pored visokih godišnjih stopa rasta odabranih monetarnih pokazatelja zaključuje se da prostora za razvoj bankarskog sektora još uvijek ima, s obzirom na to da je njihovo učešće u BDP-u još uvijek malo.

U 2006. godini očekuje se dalji rast bankarskog sektora uz poboljšanje ročne strukture depozita i kreditnih potraživanja banaka, što će dopri-nijeti razvoju privrede. Okončanje prodaje preostalog dijela državnog kapitala u bankama doprinijeće daljem razvoju bankarskog sektora kroz priliv kapitala, povećanu konkurenciju, ponudu novih bankarskih proizvoda i smanjenje aktivnih kamatnih stopa. S druge strane, po-slovanje Fonda za zaštitu depozita, pored ostalog, doprinijeće daljem povećanju povjerenja stanovništva u banke i, samim tim, daljem rastu njihovih depozita.

2.1. Novčana masa

Novčana masa M21 je konstantno rasla tokom 2005. godine i na kraju godine je dostigla iznos od 865,1 miliona eura, što predstavlja maksi-malan iznos od kada se prati posmatrana serija podataka.

Tabela br. 2.3 – Novčana masa M21, stanje na kraju perioda, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2005.

2004.XII XII XII

M0 284.909 290.935 351.276 20,7

M1 386.121 430.657 597.154 38,7

M0 284.909 290.935 351.276 20,7

Depoziti po viđenju u EUR 83.148 130.218 232.452 78,5

Depoziti po viđenju u drugim valutama 18.064 9.504 13.426 41,3

M11 402.586 437.114 615.663 40,8

M0 284.909 290.935 351.276 20,7

Depoziti po viđenju u EUR 98.776 136.302 250.812 84,0

Depoziti po viđenju u drugim valutama 18.901 9.877 13.575 37,4

M2 460.837 535.548 800.129 49,4

M1 386.121 430.657 597.154 38,7

Oročeni depoziti u EUR 71.229 98.128 192.148 95,8

Oročeni depoziti u drugim valutama 3.487 6.763 10.827 60,1

M21 494.290 546.525 865.106 58,3

M11 402.586 437.114 615.663 40,8

Oročeni depoziti u EUR 88.203 102.648 238.616 132,5

Oročeni depoziti u drugim valutama 3.501 6.763 10.827 60,1

MONETARNA KRETANJA

39

Napomena: Monetarnu bazu (M0) čine depoziti banaka kod CBCG (obračunski račun i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju. Monetarni agregat M1 čine M0, depoziti po viđenju ne-bankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valuta-ma. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući de-pozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

Novčana masa M21 rasla je prosječno mjesečno po stopi od 4,1% tokom 2005. godine, što predstavlja intenzivniji rast u odnosu na 2004. godinu kada je ova stopa iznosila 0,9%. Očigledno da je proces remonetizacije još uvijek u toku i stoga porast monetarnih agregata predstavlja pozi-tivnu tendenciju. Osnovni razlozi porasta monetarnih agregata ogle-daju se u visokom rastu depozita stanovništva, kao i značajnom prilivu sredstava od privatizacije.

Intenzivniji rast agregata M21 ostvaren je u martu (24,5%) usljed po-rasta oročenih depozita nakon priliva sredstava od privatizacije „Tele-koma“, kao i u maju (6,6%) i novembru (6%), nakon oročavanja sred-stava od privatizacije „Kombinata aluminijuma“ Podgorica i „Rudnika boksita“ Nikšić. Godišnja stopa rasta na kraju 2005. godine iznosila je 58,3%.

Poređenjem kretanja novčane mase M21 u prethodne dvije godine uo-čava se sličan trend rasta - nakon perioda glavne turističke sezone dolazi do usporavanja rasta novčane mase M21. Trend može da se promijeni po osnovu priliva sredstava od privatizacije (primjer u martu i novembru 2005. godine), s obzirom na to da kretanje novčane mase u dolarizova-noj ekonomiji određuju kretanja u platnom bilansu. Kako je prema Planu privatizacije za 2006. godinu najavljeno okončanje prodaje crnogorskih preduzeća započetih u 2005. godini, kao i dalja privatizacija, očekuje se da će u 2006. godini biti nastavljen rast novčane mase.

Posmatrano po kvartalima ove godine, najveći porast ostvaren je u prvom i četvrtom kvartalu (rezultat priliva sredstava od privatizacije).

Prisutne su i pozitivne promjene strukture novčane mase (M21). Naime, u posljednje dvije godine došlo je do porasta oročenih depozita koji su na kraju godine činili 28,8% M21. Ovaj procenat je na kraju 2004. go-dine iznosio 20%, kao što je prikazano u tabeli br. 2.5.

Grafik br. 2.1 – Kretanje novčane mase, u 000 000 eura

Grafik br. 2.2 – Mjesečna stopa rasta novčane mase M21, u %

Grafik br. 2.3 – Novčana masa M21, u 000 000 eura

Međutim, najveći dio novčane mase M21 i dalje se odnosi na M11, koja je iznosila 615,7 miliona eura na kraju 2005. godine, što je bilo za 40,8% više nego na kraju prethodne godine.

40


Tabela br. 2.4 – Stope rasta novčane mase M21, kvartalno, u %

Opis/Period I kvartal ’05.IV kvartal ’04.

II kvartal ’05.I kvartal ’05.

III kvartal ’05.II kvartal ’05.

IV kvartal ’05.III kvartal ’05.

Stopa rasta 26,4 5,1 7,6 10,7

Tabela br. 2.5 – Struktura novčane mase M21, u %

Opis/Period2003. 2004. 2005.

XII XII IX

M21 100,0 100,0 100,0

M11 81,4 80,0 71,2

Oročeni depoziti u EUR 17,8 18,8 27,6

Oročeni depoziti u drugim valutama 0,7 1,2 1,2

Grafik br. 2.4 – Novčana masa M21, u 000 000 eura

Box br. 2.1 – Brzina opticaja novca u Crnoj Gori

Pokazatelj brzine opticaja novca može se različito tumačiti u zavisnosti od specifičnosti zemlje.

Tabela br. 1 – Brzina opticaja novca u Crnoj Gori

Izvor: Sekretarijat za razvoj Crne Gore i kalkulacije CBCG

2003. 2004. 2005.

BDP1 (u mil. eura) 1.433 1.535 1.642

M1 (u mil. eura) 386,1 430,6 597,1

M2 (u mil. eura) 460,8 535,5 800,1

M21 (u mil. eura) 494,3 546,5 865,1

Brzina opticaja M1 3,7 3,6 2,7



1 Procjena BDP za 2005. godinu

MONETARNA KRETANJA

41

U periodu 2003-2005. došlo je do smanjenja brzine opticaja novca u Crnoj Gori, čemu je doprinijela i relativno niska stopa inflaci-je s obzirom na to da u takvim uslovima ekonomski subjekti nijesu nastojali da se što prije oslobode novca. Pri tome, zabilježen je značajan porast novčane mase M2 (49,4%) koji se nije odrazio na rast cijena, što svjedoči da proces remonetizacije još uvijek nije završen.

2.2. Likvidnost banaka

Tokom 2005. godine bankarski sektor bio je likvidan, o čemu govori znatno viši nivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i ino-stranstvu od izvršenih plaćanja banaka.

Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se, tokom 2005. godine, u intervalu od 64,5 do 259,4 miliona eura i iznosila pro-sječno 137,1 milion eura, što je bilo znatno iznad prosjeka ostvarenog u prethodnim godinama (Tabela br. 2.6). Posmatrano po mjesecima, najviši nivo prosječnih raspoloživih sredstava za plaćanje zabilježen je u decem-bru (227,9 miliona eura), a najniži u februaru (81,7 miliona eura).

Tabela br. 2.6 – Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 eura

Opis/Period 2004. 2005.

Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava banaka 87.899 137.166

Prosjek izvršenih plaćanja 15.084 17.935

Prosjek: suficit 72.815 119.231

Tabela br. 2.7 – Raspoloživa sredstva i izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005.

XII XII III VI IX XII

Raspoloživa sredstva 79.578 100.727 101.620 142.239 184.531 239.903

Izvršena plaćanja 22.746 24.380 20.649 26.511 26.147 6.605

Suficit/deficit 56.832 76.347 80.971 115.728 158.384 233.298

Na kraju 2005. godine, raspoloživa sredstva za plaćanje iznosila su 239,9 miliona eura, što je za 138,2% bilo više nego godinu dana ranije, pri čemu se na sredstva raspoloživa za plaćanje u zemlji odnosilo 46%.

Izvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspo-loživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 17,9 miliona eura. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvršenih plaćanja banaka u zemlji i inostranstvu, tokom 2005. godine, ostvarivan je suficit u pro-sječnom iznosu od 119,2 miliona eura.2

2 Izvor: Izvještaj o dnevnoj likvidnosti banaka

42


Tokom 2005. godine, nivo likvidne aktive u odnosu na kratkoročnu pa-sivu3, za bankarski sistem u cjelini, bio je iznad propisanog minimuma od 10% (Grafik br. 2.6).

Grafik br. 2.5 – Raspoloživa sredstva za plaćanje i izvršena plaćanja banaka, u 000 EUR

Grafik br. 2.6 – Likvidna aktiva i kratkoročna pasiva banaka (000 eura) i njihov odnos (u %)

2.3. Agregatni bilans banaka

Bilansna suma banaka4 iznosila je 692,4 miliona eura na kraju 2005. godine. Sa izuzetkom januara, kada je zabilježeno sniženje, bilansnu sumu banaka karakterisao je rast tokom 2005. godine tako da je iznos dostignut na kraju godine bio za 55,8% viši u odnosu na kraj 2004. godine. Istovremeno, iznos bilansne sume na kraju 2005. godine pred-stavlja maksimum u periodu 2002-2005. godine (od kada se prati po-smatrana serija podataka).

U pitanju je pozitivna tendencija, a osnovni izvori rasta bilansne sume banaka su visok rast depozita, a u manjoj mjeri rastu su doprinijeli rast pozajmica i kapitala.

Posmatrano u apsolutnom iznosu, bilansna suma je povećana za 248 miliona eura za godinu dana (od kraja 2004. do kraja 2005. godine), što je značajno iznad godišnjeg porasta u prethodne dvije godine (Ta-bela br. 2.8).

Na kraju 2005. godine, u odnosu na kraj 2004. godine, samo jedna ban-ka zabilježila je sniženje, dok su ostale banke zabilježile porast bilansne sume, pri čemu je najviši godišnji porast iznosio 116%, a najniži 13%.

3 Izvor: Dekadni izvještaji o likvidnosti banaka4 Prilog B, Tabela 11

MONETARNA KRETANJA

43

Tabela br. 2.8 – Bilansna suma banaka, stanje na kraju perioda, i stopa rasta

OpisIznos u mil. eura Promjena u mil. eura Stopa rasta (u %)

2002.XII

2003.XII

2004.XII

2005.XII

2003 -2002.

2004 -2003.

2005-2004.

2003. 2002.

2004. 2003.

2005. 2004.

1. Novčana sredstva i depoziti kod dep. inst. 140,2 96,0 107,6 267,7 -44,1 11,6 160,1 -31,5 12,1 148,8

2. Krediti 124,7 200,6 281,5 377,3 76,0 80,9 95,8 60,9 40,3 34,0

2.1. Rezervisanja za kreditne gubitke -3,8 -6,6 -11,2 -13,0 2,8 4,7 1,7 74,5 71,2 15,1

2.2. Neto krediti 120,9 194,1 270,2 364,3 73,2 76,2 94,1 60,5 39,3 34,8

3. Hartije od vrijednosti 5,6 16,0 23,9 12,7 10,5 7,8 -11,1 187,3 48,8 -46,7

4. Ostala aktiva 84,1 46,5 45,3 49,5 -37,7 -1,1 4,1 -44,8 -2,4 9,1

5. Rezervisanja na ostale stavke aktive -10,3 -2,8 -2,7 -1,8 7,5 0,2 0,9 -72,4 -6,3 -33,3

6. UKUPNO AKTIVA 340,5 349,8 444,4 692,4 9,3 94,6 248,0 2,7 27,1 55,8

1. Depoziti 205,5 211,0 273,2 487,0 5,5 62,2 213,8 2,7 29,5 78,2

1.1. Depoziti po viđenju 148,2 117,8 151,5 262,9 -30,4 33,7 111,4 -20,5 28,6 73,5

1.2. Oročeni depoziti 57,3 93,2 121,7 224,1 35,9 28,5 102,4 62,7 30,6 84,1

2. Pozajmice 12,0 26,6 59,5 77,3 14,5 33,0 17,8 120,6 124,2 29,8

3. Ostale obaveze 45,0 23,0 20,9 23,8 -22,0 -2,1 2,9 -48,8 -9,3 14,0

4. Ukupan kapital 77,9 89,2 90,8 104,4 11,2 1,6 13,6 14,4 1,8 15,0

5. UKUPNO PASIVA 340,5 349,8 444,4 692,4 9,3 94,6 248,0 2,7 27,1 55,8

Grafik br. 2.7 – Bilansna suma banaka (000 eura) i godišnja stopa rasta (desna skala, %)

Bilansna suma je prosječno mjesečno rasla za 3,6% tokom 2005. godine, pri čemu su najviše mjesečne stope rasta ostvarene u novembru (8,7%) i maju (8,6%), a najniža u aprilu (0,6%). Porast u novembru rezultat je, prije svega, porasta depozita po osnovu priliva sredstava od privatizacije „Kombinata aluminijuma“ Podgorica i „Rudnika boksita“ Nikšić.

Godina Mjesečna stopa rasta

2002. 1,6

2003. 0,3

2004. 2,1

2005. 3,6

Kao što je prikazano u tabeli br. 2.9, prosječni mjesečni rast bilansne sume u 2005. godini iznad je odgovarajućeg rasta u prethodnim godi-nama (od 2002. do 2004. godine).

Pored toga, u 2002, 2003. i 2004. godini zabilježene su negativne mje-sečne stope rasta bilansne sume u pet mjeseci, dok je u 2005. godini samo jedan mjesec karakterisao njeno sniženje.

Agregatni bilans stanja banaka pokazuje da su na kraju 2005. godine sve bilansne pozicije, izuzev potraživanja po kupljenim hartijama od vrijednosti, zabilježile godišnji porast (Tabela br. 2.8), a struktura bi-lansa je promijenjena.

Tabela br. 2.9 – Prosječna mjesečna stopa rasta bilansne sume, 2002-2005, u %

44


Grafik br. 2.8 – Mjesečna stopa rasta bilansne sume banaka, 2004-2005, u %

Tako je povećano učešće novčanih sredstava i depozita kod depozitnih institucija sa 24% na 39% i ukupnih depozita sa 61% na 70%, dok je učešće ostalih bilansnih pozicija smanjeno. Međutim, i dalje najveće učešće u aktivi bilansa stanja imaju ukupni krediti, dok depoziti imaju najveće učešće u strukturi pasive.

Valutna struktura pojedinih pozicija agregatnog bilansa stanja banaka pokazuje dominantno učešće eura, pa je na kraju 2005. godine 99% potraživanja po odobrenim kreditima bilo u eurima, 95% položenih depozita činili su depoziti u eurima, kao i 98% pozajmica koje su ban-ke koristile.

Tabela br. 2.10 – Struktura bilansa stanja banaka, u %

2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII III VI IX XII

1. Novčana sredstva i depoziti kod dep. institucija 41 27 24 24 29 34 39

2. Krediti 37 57 63 65 63 57 54

3. Hartije od vrijednosti 2 5 5 5 3 3 2

4. Ostala aktiva 25 13 10 9 8 9 7

5. Rezervisanja na stavke aktive -4 -3 -3 -2 -3 -2 -2

6. UKUPNO AKTIVA 100 100 100 100 100 100 100

1. Depoziti 60 60 61 64 66 68 70

2. Pozajmice, ukupno 4 8 13 13 12 11 11

3. Ostale obaveze 13 7 5 4 5 4 3

4. Ukupan kapital 23 26 20 19 18 17 15

5. UKUPNO PASIVA 100 100 100 100 100 100 100

Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija imali su uzlazni trend tokom 2005. godine i na kraju godine dostigli su iznos od 267,7 miliona eura, što je bilo za 148,8% više nego na kraju prethodne go-dine. U okviru ove pozicije, na novčana sredstva, koja su iznosila 98,0 miliona eura, odnosilo se 36,6%, a na depozite kod depozitnih institu-cija (169,7 miliona eura) 63,4%.

U okviru kategorije „Depoziti kod depozitnih institucija“, najveće učešće zabilježili su depoziti kod inobanaka/finansijskih institucija - 67,5%, dok se na depozite kod CBCG odnosilo 31,8%, a depozite kod domaćih ba-naka 0,7%. S obzirom na to da imaju najveće učešće u okviru bilansne

MONETARNA KRETANJA

45

Tabela br. 2.11 – Valutna struktura pojedinih pozicija agregatnog bilansa stanja banaka, u %

Opis/PeriodXII 2005.

Euro Druge valute

Gotovina i depoziti kod depozitnih institucija 93 7

Krediti 99 1

Krediti privredi 100 0

Krediti stanovništvu 100 0

Krediti opštoj vladi 96 4

Krediti bankarskim i finansijskim institucijama 100 0

Ostalo 100 0

Depoziti 95 5

Depoziti privrede 95 5

Depoziti stanovništva 91 9

Depoziti opšte vlade 100 0

Depoziti bankarskih i finansijskih institucija 98 2

Ostalo 93 7

Pozajmice banaka 98 2

Grafik br. 2.9 – Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija, u 000 000 eura

pozicije „Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija“, depoziti kod inobanaka/finansijskih institucija su i doprinijeli njenom visokom porastu, jer su na kraju godine bili iznad nivoa s kraja 2004. godine za 268,5%. Pored toga, porast depozita koji ulaze u osnovicu za obračun obavezne rezerve uslovili su porast depozita po osnovu obavezne re-zerve kod Centralne banke za 111,9%, dok je visoka godišnja stopa rasta karakterisala i obračunski račun banaka kod Centralne banke.

Tokom 2005. godine ukupna potraživanja banaka po osnovu odobrenih kredita imala su rastući trend i na kraju godine dostigla su iznos od 377,3 miliona eura, što je bilo za 34% iznad nivoa s kraja prethodne godine.

Tražnja za kreditima ima sezonski karakter i bilježi isto kretanje u periodu 2002-2005, posmatrano po mjesecima. Naime, banke odobravaju više kredita prije glavne turističke sezone u toku koje dolazi do njihovog „mi-rovanja“ do oktobra, kada opet dolazi do rasta. Najviše mjesečne stope rasta u 2002, 2004. i 2005. godini upravo su zabilježene u oktobru.

46


Tabela br. 2.12 – Ukupna kreditna potraživanja banaka, stanje na kraju perioda, u 000 000 eura

2004. 2005.

Ikvartal

IIkvartal

IIIkvartal

IVkvartal

Ikvartal

IIkvartal

IIIkvartal

IVkvartal

Finansijske institucije 0,5 0,6 0,1 3,9 2,1 1,9 1,8 0,1

Banke 0,0 0,4 0,0 1,0 0,5 0,0 0,0 0,0

Ostale finansijske institucije 0,4 0,2 0,1 2,9 1,6 1,9 1,8 0,1

Nefinansijske institucije 141,9 159,8 163,2 184,3 202,3 218,4 217,9 240,1

Javne nefinansijske korporacije 16,2 18,1 14,0 18,2 21,7 22,6 20,1 27,2

Ostale nefinansijske korporacije 125,7 141,8 149,2 166,1 180,6 195,8 197,8 212,9

Opšta vlada 15,7 12,4 10,8 18,8 23,0 27,5 26,8 30,8

Centralna vlada 12,3 8,2 6,3 9,2 6,8 3,4 3,1 9,9

Agencije i institucije centralne vlade 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 1,2 1,3 5,4

Lokalna vlada - opštine 1,2 1,5 1,4 1,7 2,0 3,0 5,0 3,8

Državni fondovi 1,6 2,3 2,6 7,5 13,8 19,9 17,4 11,7

Fizička lica 58,1 65,0 65,6 74,4 76,3 88,0 92,2 105,1

Neprofitne organizacije 0,0 0,1 0,1 0,2 0,2 0,8 0,9 0,9

Ostalo 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1

UKUPNO 216,3 238,0 239,9 281,5 303,9 336,6 339,6 377,3

Posmatrano po kvartalima 2005. godine, najveći porast ostvaren je na kraju četvrtog u odnosu na treći kvartal kada su kreditna potraživanja porasla za 37,6 miliona eura ili 11,1%, a slično kretanje zabilježeno je i u prethodnoj godini (Tabela br. 2.13).

Posmatrano po mjesecima 2005. godine, kreditna potraživanja bana-ka zabilježila su mjesečno sniženje samo u dva mjeseca, julu (1,2%) i septembru (0,7%), pri čemu je prosječna mjesečna stopa rasta izno-sila 2,6%, što je ispod prosječne mjesečne stope rasta u 2004. godini (2,9%). Takođe, maksimalna mjesečna stopa rasta ostvarena u 2005. godini (5,3%) niža je od maksimalne mjesečne stope rasta ostvarene u 2004. (7,6%), pri čemu su maksimalne stope rasta u obje godine ostva-rene u istom mjesecu – oktobru.

Tabela br. 2.13 – Potraživanja banaka po osnovu odobrenih kredita, kvartalna promjena


Ikvartal

IIkvartal

IIIkvartal

IVkvartal

Ikvartal

IIkvartal

IIIkvartal

IVkvartal

Krediti (u mil. eura) 216,3 238,0 239,9 281,5 303,9 336,6 339,6 377,3

Promjena (u mil. eura) 15,6 21,8 1,9 41,6 22,4 32,8 3,0 37,6

Stopa rasta (u %) 7,8 10,1 0,8 17,3 8,0 10,8 0,9 11,1

Grafik br. 2.10 – Mjesečna stopa rasta ukupnih kreditnih potraživanja, u %

MONETARNA KRETANJA

47

Posmatrano po bankama, na kraju 2005. godine kod sedam banaka zabilježen je porast, a kod tri banke smanjenje potraživanja po osnovu odobrenih kredita u odnosu na kraj 2004. godine. Pri tome, maksimal-ni godišnji porast iznosio je 82,7%, a maksimalno godišnje sniženje, posmatrano po bankama, iznosilo je 58,9%.

Iako grafik br. 2.11 može navesti na zaključak da je riječ o kreditnoj ek-spanziji, ovakav porast kredita ne može se smatrati zabrinjavajućim, posebno ako se ima u vidu da su na kraju 2005. godine ukupna potra-živanja banaka po osnovu odobrenih kredita činila svega 23% planira-nog BDP-a za 2005. godinu. Na kraju 2004. godine kreditna potraživanja banaka činila su 18,3%, na kraju 2003. godine 14%, a na kraju 2002. godine 10,2% ostvarenog BDP-a u posmatranim godinama, dok je u zemljama iz okruženja i EURO zoni ovaj procenat bio značajno viši, što ukazuje na to da još uvijek ima prostora za rast učešća kredita u BDP-u, ali, naravno, pod uslovom da rast bude praćen i rastom depozita. U uslovima visokog rasta kredita od velikog je značaja supervizija ban-karskog sistema kao preventivna kontrola.

I pored toga što još uvijek nijesu zabrinjavajuće (posebno imajući u vidu porast sredstava koje banke koriste za plasiranje), visoke stope ra-sta kreditnih potraživanja banaka u posmatranim godinama objašnja-vaju se visokom tražnjom za kreditima i niskom bazom za poređenje s obzirom na to da u periodu prije reforme bankarskog sistema krediti gotovo da nijesu ni postojali (naročito stambeni i potrošački). Osnovni uzroci rasta kredita su: nisko učešće u BDP-u, stabilno makroekonom-sko okruženje, visok rast depozita, pojačana konkurencija u bankarskom sistemu, ekonomski rast, visoka neelastičnost tražnje za kreditima, real-nije iskazivanje računovodstvenih bilansa, dolazak kvalitetnih klijenata sa stranim investitorima.

Grafik br. 2.11 – Ukupna kreditna potraživanja banaka, u 000 eura

Grafik br. 2.12 – Ukupna kreditna potraživanja i rezervisanja za kreditne gubitke, u 000 eura

Prosječni mjesečni rast kredita od 2,6% praćen je prosječnim mjesečnim rastom rezervisanja za kreditne gubitke od 1,5%.

Rezervisanja za kreditne gubitke iznosila su 13 miliona eura, od čega se najveći dio (63,5%) odnosio na rezervisanja po osnovu kredita odobrenih privrednim društvima u privatnom vlasništvu. Pored toga, na rezervi-sanja po osnovu kredita odobrenih privrednim društvima u državnom vlasništvu i javnim organizacijama odnosilo se 21,2%, fizičkim licima 12,8%, preduzetnicima 0,8% i opštoj vladi 1,7%.

Istovremeno, rezervisanja za kreditne gubitke činila su 3,4% ukupnih kreditnih potraživanja na kraju 2005. godine.

Rast kreditne aktivnosti banaka omogućen je porastom depozita po-loženih kod banaka i pozajmica koje banke, najvećim dijelom, koriste od inobanaka/finansijskih institucija.

48


Tabela br. 2.14 – Odnos rezervisanja za kreditne gubitke i ukupnih kreditnih potraživanja, u %

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII XII

Rezervisanja za kreditne gubitke/ukupni krediti 3,0 3,3 4,0 3,4

Tabela br. 2.15 – Sektorska struktura depozita, u 000 eura

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII XIIFinansijske institucije 6.600 3.738 30.584 43.294

Banke 5.311 1.845 18.297 17.999

Ostale finansijske institucije 1.289 1.893 12.287 25.295

Nefinansijske institucije 100.330 109.984 103.587 160.265

Javne nefinansijske korporacije 30.126 22.023 24.828 24.952

Ostale nefinansijske korporacije 70.204 87.961 78.759 135.313

Privredna društva u privatnom vlasništvu-domaća 65.342 81.556 70.691 120.373

Preduzetnici 0 0 1.065 1.450

Inostrane firme 4.862 6.405 7.003 13.490

Opšta vlada 69.316 45.087 46.233 98.094

Centralna vlada 47.298 13.961 10.690 20.180

Agencije i institucije centralne vlade 15.153 9.726 12.695 14.380

Lokalna vlada - opštine 383 1.334 2.029 4.181

Državni fondovi 6.482 20.066 20.818 59.353

Fizička lica 22.212 45.070 79.275 173.017

Neprofitne organizacije 2.544 3.737 5.260 8.897

Ostalo 4.528 3.392 8.257 3.387

UKUPNO 205.530 211.008 273.194 486.954

Sektorska struktura ukupnih depozita na kraju 2005. godine izmijenjena je u odnosu na kraj prethodne godine u korist depozita fizičkih lica koji su činili 35,5% ukupnih depozita (Tabela br. 2.16).

Tabela br. 2.16 – Sektorska struktura ukupnih depozita, u %

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII XIIFinansijske institucije 3,2 1,8 11,2 8,9

Nefinansijske institucije 48,8 52,1 37,9 32,9

Opšta vlada 33,7 21,4 16,9 20,1

Fizička lica 10,8 21,4 29,0 35,5

Neprofitne organizacije 1,2 1,8 1,9 1,8

Ostalo 2,2 1,6 3,0 0,7

UKUPNO 100,0 100,0 100,0 100,0

Godišnje promjene depozita prikazane su u tabeli br. 2.17.

MONETARNA KRETANJA

49

Tabela br. 2.17 – Stope rasta depozita, u %

Opis/Period 2003.2002.

2004.2003.

2005.2004.

Finansijske institucije -43,4 718,2 41,6

Banke -65,3 891,7 -1,6

Ostale finansijske institucije 46,9 549,1 105,9

Nefinansijske institucije 9,6 -5,8 54,7

Javne nefinansijske korporacije -26,9 12,7 0,5

Ostale nefinansijske korporacije 25,3 -10,5 71,8

Privredna društva u privatnom vlasništvu domaća 24,8 -13,3 70,3

Preduzetnici 36,2

Inostrane firme 31,7 9,3 92,6

Opšta vlada -35,0 2,5 112,2

Centralna vlada -70,5 -23,4 88,8

Agencije i institucije centralne vlade -35,8 30,5 13,3

Lokalna vlada - opštine 248,3 52,1 106,1

Državni fondovi 209,6 3,7 185,1

Fizička lica 102,9 75,9 118,2

Neprofitne organizacije 46,9 40,8 69,1

Ostalo -25,1 143,4 -59,0

UKUPNO 2,7 29,5 78,2

Box br. 2.2 – Koncentracija u bankarskom sistemu Crne Gore

Za analizu koncentracije može se koristiti veliki broj pokazatelja. U našem slučaju koristićemo pokazatelj tržišne koncentracije CR (Concentration Ratio), Herfindahl-Hirschmanov (HHI), Hall-Tidemanov (HTI) i Rosenbluthov indeks (RI).

Pokazatelj tržišne koncentracije prikazuje učešće najvećih (jedna, dvije, tri...) banaka u ukupnom bankarskom sistemu.

k=broj banaka čije se učešće izračunava, si=učešće i-te banke

Ovaj pokazatelj stavlja naglasak na najveće banke, dok se zanemaruje uticaj manjih banaka, pri čemu najveće banke mogu se odrediti prema aktivi, depozitima, kreditima, kapitalu.

Tabela br. 1 – Koncentracija u crnogorskom bankarskom sektoru prema CR

CRa: Prema aktivi CRk: Prema kapitalu (IX 2005.) CRd: Prema depozitima

1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka2002. 0,22 0,59 0,75 0,19 0,53 0,71 0,30 0,72 0,90

2003. 0,27 0,59 0,78 0,18 0,50 0,74 0,33 0,67 0,85

2004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,82

2005. 0,43 0,66 0,81 0,18 0,49 0,67 0,51 0,71 0,84

50


U periodu 2002-2005, aktiva banaka porasla je za 103,35%. U posmatranom periodu došlo je do porasta tržišnog učešća jedne banke, sa 22% na 43%, odnosno jačanja dominacije pet banaka na koje se na kraju 2002. godine odnosilo 75%, a na kraju 2005. 81% ukupne aktive svih banaka. Ukoliko se posmatra koncentracija prema depozitima, uočava se da je dominacija jedne banke porasla, s obzirom na to da je na kraju 2005. godine raspolagala sa 51% ukupnih depozita položenih kod domaćih banaka (na kra-ju 2002. godine učešće jedne banke iznosilo je 30%). Drugačija slika dobija se ukoliko se posmatra koncentracija u bankarskom sistemu prema ukupnom kapitalu, gdje situacija nije bitnije promijenjena u posmatranom periodu.

Veće zemlje i zemlje koje imaju razvijen finansijski sektor imaju manje koncentrisan bankarski sektor, s tim da je u zemljama u tranziciji posljednjih godina evidentno smanjenje broja banaka, uz porast vrijednosti aktive. Stoga, izuzetno visoka vrijednost indeksa koncentracije prema indeksu CR5 u Crnoj Gori ne iznenađuje, jer je njime obuhvaćeno 50% ukupnog broja banaka.

Herfindahl-Hirschmanov indeks je najpoznatiji pokazatelj koncentracije u nekom sektoru, tako da se u nekim zemljama koristi prilikom donošenja odluke o tome hoće li se dopustiti koncentracija određenih banaka (spajanje ili pripajanje). HHI računa se kao suma kvadrata tržišnih učešća svih banaka, a može se računati prema aktivi, depozitima, kreditima.

n=ukupan broj banaka; si=učešće i-te banke

HH Index koncentracije (aktive, depozita, kredita) ukazuje na monopol ukoliko iznosi 10.000, odnosno savršenu konkurenciju ukoliko iznosi 0. Ukoliko index teži manjim brojevima, znači da postoji veliki broj banaka sa malim tržišnim učešćem. HHI stavlja naglasak na najveće banke jer se vrši kvadriranje tržišnog učešća banaka.

Tabela br. 2 – HH Index, crnogorski bankarski sektor

Grafik br. 1 – HHI, crnogorski bankarski sektor

Grafik br. 1 pokazuje da je u 2005. godini došlo do porasta vrijednosti HHI. Tako je vrijednost HH indeksa za koncentraciju aktive na kraju 2005. porasla u odnosu na kraj 2002. godine za 749 jedinica. Istovremeno, vrijednost HH indeksa za koncentraciju de-pozita i kredita porasla je za 1.017, odnosno za 380 jedinica.

Kada su u pitanju depoziti položeni kod domaćih banaka, uočava se da postoji koncentracija tokom cijelog posmatranog perio-da. HHI za kredite ukazuje na postojanje koncentracije u 2002. i 2005. godini, dok HHI za aktivu ukazuje na postojanje koncen-tracije tek u 2005. godini.

2002. 2003. 2004. 2005.HHI aktiva 1.552 1.531 1.641 2.301

HHI depoziti 1.965 1.892 1.991 2.982

HHI krediti 1.950 1.526 1.699 2.330

MONETARNA KRETANJA

51

Koncentracija je blisko povezana sa veličinom tržišta tako da neke manje zemlje imaju veći stepen koncentracije zbog prisustva nekoliko velikih banaka.

Hall-Tidemanov indeks naglašava značaj ukupnog broja banaka prilikom mjerenja koncentracije, jer broj banaka može pokaziva-ti da li je lak ulazak novih banaka, s obzirom na to da se smatra da je teže ući na tržište koje „pokriva“ nekoliko najjačih banaka. HTI može imati vrijednost od 0 do 1, pri čemu vrijednost 0 ima u slučaju postojanja beskonačnog broja banaka jednake veličine, dok vrijednost 1 ukazuje na postojanje čistog monopola. (Tabela br. 3)

i=ponder; i=1 najveća banka; i=n najmanja banka; si=učešće i-te banke

Rosenbluthov indeks je sličan HTI. Osnovna razlika je u rangiranju banaka, HTI najvećoj banci dodjeljuje rang 1, dok po RI najma-nja banka ima rang 1. (Tabela br. 3)

j=ponder; j=1 najmanja banka; j=n najveća banka; si=učešće i-te banke

Tabela br. 3 – HTI i RTI, crnogorski bankarski sektor

HTI pokazuje da je najveća promjena u koncentraciji zabilježena kada se mjerenje vrši prema aktivi banaka, dok je najmanja pro-mjena zabilježena kada je u pitanju koncentracija u sektoru prema kreditima.

Indeks RI veći značaj pridaje manjim bankama, tako da smanjenje ukupnog broja banaka dovodi do porasta indeksa. S obzirom na to da indeksi HTI i RI naglašavaju značaj ukupnog broja banaka, razumljivo je što pokazuju male promjene jer se broj banaka u Crnoj Gori nije promijenio u posmatranom periodu.

Zakonom o zaštiti konkurencije, koji je donesen krajem 2005. godine, utvrđeni su način, postupak i mjere zaštite konkurencije na tržištu, kao i nadležnosti organa za zaštitu konkurencije. U većini zemalja centralna banka ima aktivnu ulogu u zaštiti kon-kurencije u bankarskom sistemu, odnosno odgovorna je za njeno mjerenje i konkurenciju u ovom sektoru, kako bi se spriječila prevelika koncentracija i monopolsko ponašanje. Prema Zakonu o CBCG, Centralna banka je nadležna za izdavanje i oduzimanje dozvola za rad banaka i finansijskih institucija, regulisanje i kontrolu njihovog rada. Takođe, prema važećem Zakonu o banka-ma, banka ne može vršiti statusne promjene spajanja, pripajanja ili podjele bez prethodne saglasnosti Centralne banke. S dru-ge stane, prema Zakonu o zaštiti konkurencije, zahtjevi za koncentracijom učesnika (u smislu čl. 23 ovog zakona) podnose se „nadležnom organu“, čime dolazi do preplitanja uloge Centralne banke i nadležnog organa za zaštitu konkurencije definisanom Zakonom o zaštiti konkurencije.

2002. 2005.HTI

HTI aktiva 0,00143 0,00163

HTI depoziti 0,00174 0,001842

HTI krediti 0,001626 0,001686

RI

RI aktiva 0,000667 0,000632

RI depoziti 0,000617 0,000605

RI krediti 0,000633 0,001686

52


Posmatrano po kvartalima 2005. godine, najviši porast depozita za-bilježen je u četvrtom kvartalu, kada je prosječna mjesečna stopa ra-sta iznosila 6,3%. Na kraju četvrtog kvartala ukupni depoziti bili su za 80,9 miliona eura, ili 19,9% viši u odnosu na kraj prethodnog kvartala (Tabela br. 2.18).

Prosječna mjesečna stopa rasta ukupnih depozita iznosila je 5% u 2005. godini, s tim da je samo u januaru zabilježena njihova negati-vna promjena. Pri tome, najviše mjesečne stope rasta zabilježene su u maju (12,2%) i novembru (11,9%). Prosječni mjesečni porast ukupnih depozita u 2005. godini iznad je odgovarajućeg porasta u 2004. godi-ni, kada je iznosio 2,3%.

Posmatrano po bankama, na kraju 2005. godine samo kod jedne banke zabilježeno je smanjenje depozita u odnosu na kraj 2004. godine, i to za 56,7%, dok je kod ostalih banaka nivo ukupnih depozita porastao, pri čemu je kod jedne banke zabilježen četiri puta viši nivo depozita.

Osnovni razlozi porasta depozita su: povećani kredibilitet bankarskog sistema, povećana kupovna moć stanovništva (porast plata, isplata

Tabela br. 2.18 – Ukupni depoziti, kvartalna promjena

2005.

I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartalDepoziti (u 000 eura) 299.070 351.439 406.043 486.954

Promjena (u 000 eura) 25.873 52.369 54.604 80.911

Stopa rasta (u %) 9,5 17,5 15,5 19,9

Grafik br. 2.13 – Kreditna potraživanja, depoziti i pozajmice banaka, u 000 eura

stare devizne štednje, porast prihoda od prodaje hartija od vrijednosti na berzi), povećana prodaja nekretnina, povećanje broja zaposlenih, rast turističke aktivnosti, rast ekonomske aktivnosti, rast transfera iz inostranstva.

U periodu 2002 – 2005. godine, iznos ukupnih potraživanja po osno-vu odobrenih kredita bio je niži od iznosa depozita i pozajmica (Gra-fik br. 2.13).

Međutim, i pored toga što je ukupan iznos osnovnih izvora za kreditnu aktivnost bio dovoljan da zadovolji rastuću tražnju za kreditima, depoziti su u pojedinim mjesecima (u drugom kvartalu i posljednja dva mjeseca 2004, kao i u prva četiri mjeseca 2005. godine) bili niži od nivoa odo-brenih kredita, što je, između ostalog, i razlog da se banke zadužuju u inostranstvu, uglavnom od inobanaka/finansijskih institucija koje imaju učešće u njihovom vlasništvu.

Odnos ukupnih kredita i depozita iznosio je prosječno 0,83 u periodu III 2002–XII 2005. godine. Pri tome, maksimalan iznos koeficijenta re-gistrovan je u januaru i februaru 2005. godine kada je iznosio 1,06, a

MONETARNA KRETANJA

53

Grafik br. 2.14 – Ukupna kreditna potraživanja i depoziti, u 000 eura

minimalan u martu 2002. godine (0,48) kada su banke zapravo počele da više odobravaju novih kredita nakon stabilizovanja makroekonomske situacije i stvaranja novog zakonskog okvira za finansijski sistem.

Ročna struktura ukupnih kreditnih potraživanja značajno je popravljena od 2002. godine u korist dugoročnih potraživanja koja su na kraju 2005. godine činila 54% ukupnih kreditnih potraživanja, dok je odgovarajuće učešće na kraju 2002. godine iznosilo svega 17%.

Od ukupnih depozita, na depozite po viđenju odnosilo se 54%, a na oročene 46% na kraju 2005. godine.

Iako i dalje bilježe veće učešće u ukupnim depozitima, učešće depozita po viđenju se smanjuje iz godinu u godinu (period 2002-2005.), a bilje-že i niže prosječne mjesečne stope rasta (sa izuzetkom 2004. godine), u odnosu na oročene depozite (Grafik br. 2.17).

Tokom 2005. godine, depoziti po viđenju su u tri mjeseca zabilježili ne-gativne mjesečne promjene, dok je oročene depozite karakterisao ra-stući trend. Visokoj prosječnoj mjesečnoj stopi rasta oročenih depozita

Tabela br. 2.19 – Odnos ukupnih kreditnih potraživanja i depozita, stanje na kraju perioda

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII XIIKrediti (u mil. eura) 124,7 200,6 281,5 377,3

Depoziti (u mil. eura) 205,5 211 273,2 487

Koeficijent: krediti/depoziti 0,61 0,95 1,03 0,77

Grafik br. 2.15 – Ročna struktura ukupnih kredita, stanje na kraju perioda, u %

u 2005. godini doprinio je priliv sredstava od privatizacije „Kombinata aluminijuma“ Podgorica i „Rudnika boksita“ Nikšić, u novembru.

Posmatrano na godišnjem nivou, na kraju 2005. godine oročeni depo-ziti bili su za 84,1% viši nego godinu dana ranije, dok je godišnji porast depozita po viđenju iznosio 73,5%.

54


Grafik br. 2.17 – Prosječna mjesečna stopa rasta depozita po viđenju i oročenih depozita, u %

Grafik br. 2.18 – Mjesečna stopa rasta depozita po viđenju i oročenih depozita, 2005, u %

Ukoliko posmatramo promjenu ukupnih depozita položenih kod bana-ka i ukupnih potraživanja banaka po osnovu odobrenih kredita između kvartala 2005. godine, uočava se da su depoziti zabilježili više stope rasta (Tabela br. 2.20).

Učešće pojedinih kategorija oročenih depozita u ukupnim depozitima

Grafik br. 2.16 – Depoziti po viđenju i oročeni depoziti, stanje na kraju perioda, u %

Tabela br. 2.20 – Kvartalna promjena ukupnih depozita i kreditnih potraživanja, 2005, u %

Opis/Period2005.

I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartalStopa rasta depozita (u %) 9.5 17.5 15.5 19.9

Stopa rasta kredita (u %) 8.0 10.8 0.9 11.1

promijenilo se u odnosu na 2004. godinu. Najveće učešće i dalje bilje-že depoziti oročeni od tri mjeseca do godinu dana i njihovo učešće je povećano sa 29,2%, koliko je iznosilo u decembru 2004, na 30,6% na kraju 2005. godine. Pored toga, pozitivna činjenica je porast učešća depozita oročenih od jedne do tri godine sa 2,9% na 5,2% ukupnih depozita u istom periodu.

MONETARNA KRETANJA

55

Najveći dio depozita oročenih od jedne do tri godine odnosio se na depozite stanovništva (59,3%) i privrednih društava u privatnom vla-sništvu (32%).

Država i stanovništvo predstavljaju neto štediše, a privreda neto dužnika. Ovakva struktura se može ocijeniti povoljnom uz pretpostavku da pri-vreda koristi kredite za povećanje obima ekonomske aktivnosti.

Dug sektora privrede po osnovu uzetih kredita od domaćih banaka iznosio je 230,6 miliona eura na kraju 2005. godine, što je bilo više nego na kraju 2004. godine za 31,3%. Istovremeno, banke su dugovale se-ktoru privrede 142,2 miliona eura po osnovu primljenih depozita, tako da je neto dug privrede iznosio 88,4 miliona eura.

Koeficijent krediti/depoziti privrede u periodu 2002-2005. godine po-kazuje da je privreda uzimala više kredita nego što je imala položenih depozita kod banaka.

Privredna društva u privatnom vlasništvu i preduzetnici bili su neto dužnici, a privredna društva u državnom vlasništvu neto štediše na kraju 2005. godine.

Godišnji porast kredita privredi iznosio je 31,3%. Za razliku od prva tri kvartala, kada je privreda koristila više kratkoročnih od dugoročnih kredita, na kraju četvrtog kvartala struktura kredita odobrenih privredi izmijenjena je u korist dugoročnih (57%), što se može ocijeniti poziti-vnim s obzirom na to da samo dugoročne kredite privreda može koristiti za investiciona ulaganja. (Tabela br. 2.22)

Grafik br. 2.19 – Ročna struktura ukupnih depozita, u %

Grafik br. 2.20 – Krediti i depoziti privrede, u 000 eura

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005.

XII XII XII XIIKrediti/depoziti 1,1 1,4 2,1 1,6

Tabela br. 2.22 – Ročna struktura kredita privredi, stanje na kraju perioda, u %

Opis/Period 2004. 2005.

IVkvartal

Ikvartal

IIkvartal

IIIkvartal

IVkvartal

Kratkoročni 63 57 53 51 43

Dugoročni 37 43 47 49 57

Ukupno 100 100 100 100 100

Tabela br. 2.21 – Koeficijent krediti/ depoziti privrede, stanje na kraju perioda

56


Prema podacima o koncentraciji kredita po djelatnostima na kraju III kvartala 2005. godine5, najviše kredita odobreno je za trgovinsku dje-latnost (37%), a zatim (isključujući sektor stanovništva) za usluge, tu-rizam i ugostiteljstvo (8,44%). Pored toga, i sektor građevinarstva je bio značajan korisnik bankarskih kredita. Međutim, na djelatnosti ru-darstva i energetike odnosilo se svega 1,69% ukupnih kredita. Može se zaključiti da se porast kreditiranja privrede i nije mogao odraziti na industrijsku proizvodnju, s obzirom na to da se na ovaj sektor odnosio mali iznos odobrenih kredita, odnosno da se veći dio kredita privredi usmjeravao u neproizvodne djelatnosti. Industrijska proizvodnja je na kraju godine bila za 1,9% niža nego godinu dana ranije. Samim tim, ne može se očekivati ni da će se poboljšanje ročne strukture kredita privre-di odraziti na porast industrijske proizvodnje u narednom periodu, na kratak rok. Koncentracija kredita po djelatnostima upravo i objašnjava trend kretanja kredita tokom godine, odnosno njihov sezonski karakter, s obzirom da se najviše kredita koristi za trgovinu i turizam.

S druge strane, sektor privrede ne raspolaže dovoljnim sredstvima za po-slovanje, a na kraju 2005. godine 72,6% ukupnih depozita privrede činili su depoziti po viđenju. Na kraju godine 25% računa pravnih lica bilo je u blokadi, u ukupnom iznosu od 74 miliona eura.6 Nelikvidnost je posebno prisutna u sektoru industrije, ali se očekuje njihov oporavak, samim tim i povećanje depozita, nakon okončanja procesa privatizacije.

Dug stanovništva prema domaćim bankama po osnovu uzetih kre-dita iznosio je 105,1 milion eura na kraju 2005. godine, dok je stano-

Grafik br. 2.21 – Krediti i depoziti stanovništva, u 000 eura

Tabela br. 2.23 – Koeficijent krediti/depoziti stanovništva, stanje na kraju perioda

2002. 2003. 2004. 2005.


vništvo imalo položeno kod banaka ukupno 173 miliona eura depozita. Znači, na kraju 2005. godine stanovništvo je predstavljalo neto štedi-šu domaćih banaka, u iznosu od 67,9 miliona eura. Ulogu neto štedi-še stanovništvo ima od oktobra 2004. godine, do kada je predstavljao neto dužnika, s obzirom na to da su krediti koje je koristilo od banaka bili iznad njihovih depozita.

Ovakvo kretanje depozita i kredita stanovništva imalo je za rezultat sniženje koeficijenta krediti/depoziti stanovništva koji je na kraju 2005. godine iznosio 0,6.

Ročna struktura kredita odobrenih stanovništvu pokazuje dominantno učešće dugoročnih kredita na kraju 2005. godine, dok u depozitima stanovništva veće učešće bilježe depoziti po viđenju (54,2%). U okvi-ru oročenih depozita stanovništva, dominiraju depoziti oročeni od tri mjeseca do godinu dana (70,8% oročenih depozita stanovništva), dok se najmanje učešće odnosi na depozite oročene na rok duži od 3 godine (0,4%). I pored dominantnog učešća u oročenim depozitima stanovniš-tva, depoziti oročeni na rok od tri mjeseca do godinu imaju manje uče-

5 Izvor: CBCG – Sektor za kontrolu banaka, podaci za IV kvartal 2005. godine nijesu raspoloživi6 Izvor: CBCG – Sektor za platni promet

MONETARNA KRETANJA

57

šće u odnosu na kraj 2004. godine, dok je učešće depozita oročenih na rok od jedne do tri godine poraslo sa 11,1%, koliko je iznosilo na kraju 2004, na 18,4% na kraju 2005. godine.

Rast kredita odobrenih stanovništvu tokom 2005. godine sporiji je u odnosu na isti period prethodne godine. Naime, krediti stanovništvu rasli su prosječno mjesečno po stopi od 2,95%, dok je odgovarajuća stopa rasta u istom periodu 2004. godine iznosila 3,4%.

Ročna struktura kredita stanovništvu izmijenjena je u korist dugoročnih kredita, kao rezultat veće tražnje stanovništva za trajnim dobrima. Tako su na kraju III kvartala 2005. godine7 44% kredita odobrenih stanovniš-tvu činili gotovinski nenamjenski krediti, 46% namjenski, a 10% hipo-tekarni krediti i poslovi lizinga. U strukturi namjenskih kredita, 24% se odnosilo na kredite odobrene za kupovinu automobila, 16% za stam-bene kredite, 12% za adaptaciju stambeno/poslovnog prostora, 19% za kupovinu robe široke potrošnje i 29% za ostale namjene. I dalje visoko učešće bilježe gotovinski krediti koje stanovništvo uglavnom koristi za prevazilaženje „jaza“ između mjesečne zarade i potrošnje, s obzirom na to da je prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila 213 eura, a potrošačka korpa 263,13 eura u 2005. godini.

U 2006. godini očekuje se dalji rast dugoročnih kredita, odnosno pro-mjena strukture namjenskih kredita stanovništvu, s obzirom na najavu pojedinih banaka o ponudi povoljnih stambenih kredita.

Međutim, da bi se sagledala ukupna zaduženost stanovništva, pored kredita koje koriste od banaka treba uzeti u obzir i kredite koje stano-vništvo koristi od mikrokreditnih finansijskih institucija. Na kraju godine, ukupan dug stanovništva po osnovu kredita iznosio je 122,9 miliona, odnosno 198,2 eura per capita.

I pored umjerenijeg rasta u odnosu na 2004. godinu, evidentan je isti trend rasta tako da se i u narednom periodu očekuje umjereni rast kre-dita stanovništvu.

Depoziti stanovništva su konstantno rasli tokom 2005. godine i na kraju godine dostigli iznos za 118,16% viši nego na kraju prethodne godine. Pri tome, najveći porast zabilježen je na kraju drugog u odnosu na prvi kvartal (24%), dok je prosječna mjesečna stopa rasta tokom 2005. go-dine iznosila 6,9%.

Tabela br. 2.24 – Ročna struktura kredita i depozita stanovništva, u %


XII XIIKrediti stanovništvu

Kratkoročni krediti 47,3 34,9

Dugoročni krediti 52,6 65,1

Depoziti stanovništva

Depoziti po viđenju 50,5 54,2

Oročeni depoziti 49,5 45,8

Oročeni do 3 mjeseca 12,9 10,4

Oročeni od 3 mjeseca do godine 75,8 70,8

Oročeni od 1 do 3 godine 11,1 18,4

Oročeni preko 3 godine 0,2 0,4

Grafik br. 2.22 – Krediti stanovništvu, u 000 eura

Depoziti stanovništva su činili 35,5% ukupnih depozita na kraju 2005. godine, što je značajno više nego na kraju ranijih godina (2002 – 10,8%, 2003 – 21,4%, 2004 – 29%). Međutim, i pored značajnog rasta, i da-lje je nizak pokazatelj odnosa depozita stanovništva i BDP-a, koji je na kraju 2005. godine iznosio 10,5%.8

Za godinu dana depoziti stanovništva povećani su za 93,7 miliona eura. Rast se, jednim dijelom, može objasniti porastom prihoda od turizma, zatim prilivom stranih investicija (kupovina nekretnina), kao i porastom

7 Izvor: CBCG – Sektor za kontrolu banaka, podaci za IV kvartal nijesu raspoloživi8 Korišćena procjena BDP-a za 2005. godinu, izvor: Sekretarijat za razvoj

58


Grafik br. 2.23 – Krediti i depoziti centralne Vlade, u 000 eura

priliva stanovništvu iz inostranstva (kompenzacije zaposlenima, penzije, doznake i ostali transferi) koji su na kraju 2005. godine bili viši za 40,7 miliona eura ili 19,5% u odnosu na kraj prethodne godine. Zatim, trži-šte kapitala postalo je veoma atraktivno za domaće stanovništvo koje ostvaruje prilive sredstava prodajom akcija i obveznica. S obzirom na ulaganja u oblasti turizma i atraktivnost tržišta kapitala (najava priva-tizacije velikih preduzeća u 2006. godini), realno je očekivati dalji rast depozita stanovništva.

Dug institucija centralne Vlade prema domaćim bankama po osnovu kredita iznosio je 9,8 miliona eura na kraju 2005. godine, dok su depoziti centralne Vlade iznosili 20,2 miliona eura.

Grafik br. 2.24 – Krediti, državni zapisi i depoziti centralne Vlade, u 000 eura

Pored toga, potraživanje banaka po osnovu državnih zapisa iznosilo je 7,7 miliona eura, tako da je njihovo ukupno potraživanje od centralne Vlade iznosilo 17,5 miliona eura. Iz navedenog slijedi da je centralna Vlada bila neto štediša prema domaćim bankama na kraju 2005. go-dine, ukoliko se uzmu u obzir samo potraživanja i obaveze po ova tri osnova. Zaduženje centralne Vlade kod domaćih banaka bilježi značaj-no smanjenje od kraja prvog kvartala do novembra 2005. godine, po prijemu sredstava od privatizacije „Telekoma“ i definisanjem Strategije upravljanja državnim dugom Crne Gore 2005-2007, kojom su posta-vljene smjernice za ‚’eliminaciju najrizičnijih kategorija domaćeg duga – državnih zapisa i bankarskih kredita...“.9

9 Izvor: Strategija upravljanja državnim dugom Crne Gore 2005-2007.

MONETARNA KRETANJA

59

U periodu do maja 2005. godine, depoziti su bili niži od ukupnog zadu-ženja centralne Vlade kod domaćih banaka, pa je centralna Vlada pred-stavljala neto dužnika domaćih banaka. Pored toga, važno je naglasiti da centralnoj Vladi nije na raspolaganju, za izvršenje njenih obaveza, ukupan iznos depozita položen kod banaka, jer jedan dio depozita slu-ži kao kolateral. Pored toga, u okviru depozita centralne Vlade nalaze se i depoziti po osnovu kredita koje su pojedina ministarstva centralne Vlade dobila od međunarodnih finansijskih institucija. Tako su na kraju 2005. godine10, 14,5% depozita centralne Vlade kod banaka činili na-mjenski depoziti, odnosno krediti/grantovi od međunarodnih institucija koji se nijesu mogli koristiti za izmirenje tekućih obaveza Vlade. To su npr. krediti EIB za puteve, željeznicu i sektor energetike, Vlade Japana za obrazovanje, Vlade Amerike za poljoprivredu i sl.

Na kraju 2005. godine, 71% depozita centralne Vlade odnosilo se na depozite po viđenju, a ročna struktura kredita odobrenih centralnoj Vladi pokazuje veće učešće kratkoročnih kredita (71%). U depozitima centralne Vlade preovladavaju depoziti u eurima (99%), dok je učešće zaduženja centralne Vlade kod domaćih banaka u eurima iznosilo 87,6%.

Dug državnih fondova po osnovu uzetih kredita iznosio je 11,7 mili-ona eura, dok su depoziti iznosili 59,3 miliona eura, tako da su državni fondovi, u cjelini gledano, neto štediše na kraju 2005. godine.

Do značajnog rasta depozita državnih fondova došlo je u novembru, zbog priliva sredstava od privatizacije “Kombinata aluminijuma“ Po-

Tabela br. 2.25 – Koeficijent krediti/depoziti centralne Vlade, stanje na kraju perioda

2002. 2003. 2004. 2005.


Grafik br. 2.25 – Krediti i depoziti državnih fondova, ukupno, u 000 eura

dgorica i „Rudnika boksita“, što je imalo za posljedicu promjenu pozi-cije pojedinih fondova prema bankama.

Tako je Fond PIO, koji je predstavljao neto dužnika na kraju III kvartala, postao neto povjerilac na kraju IV kvartala. Dug Fonda PIO po osnovu kredita iznosio je 9,6 miliona eura, dok su depoziti Fonda iznosili 14,8 miliona eura, pa je razlika depozita i kredita iznosila 5,2 miliona eura na kraju godine.

Zavod za zapošljavanje je samo u martu 2005. godine koristio kredit jedne banke, tako da je tokom cijele godine predstavljao neto štedišu domaćih banaka.

Po osnovu kredita, Fond za zdravstvo dugovao je bankama ukupno 2,1 milion eura na kraju godine, dok je imao položenih 3,9 miliona eura depozita.

Fond za razvoj nije koristio kredite od domaćih banaka tokom 2005. godine, dok je imao 35,8 miliona eura depozita.

10 Izvor: Ministarstvo finansija RCG.

60


Grafik br. 2.26 – Krediti i depoziti Fonda PIO, u 000 eura

Grafik br. 2.27 – Krediti i depoziti Zavoda za zapošljavanje, u 000 eura

Grafik br. 2.28 – Krediti i depoziti Fonda za zdravstvo, u 000 eura

Grafik br. 2.29 – Krediti i depoziti Fonda za razvoj, u 000 eura

Box br. 2.3 – Fond za zaštitu depozita – funkcionisanje, značaj i poređenje sa okruženjem

Zakon o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti depozita („Sl. list RCG“, 65/05) koji je usvojen krajem oktobra 2005. godine i fi-nansijska podrška (donacija) od strane njemačke bankarske grupe KfW, u iznosu od tri miliona eura, omogućiće funkcionisanje Fonda za zaštitu depozita, počev od 1. januara 2006. godine. Osnivanje Fonda za zaštitu depozita bilo je predviđeno i zakonom iz 2003. godine, ali zbog pomenutih objektivnih oklonosti Fond nije mogao početi sa radom.

Cilj formiranja Fonda za zaštitu depozita je zaštita deponenata banke nad kojom je otvoren stečajni postupak. Naime, u sluča-ju otvaranja stečaja nad bankom, Fond se obavezuje da će deponentima vratiti sredstva do iznosa od 5.000 eura, bez obzira na broj i visinu depozita koje deponent posjeduje kod banke. Zakonom su obuhvaćeni depoziti svih fizičkih i pravnih lica, iako su učinjeni pojedini razumljivi izuzeci.

MONETARNA KRETANJA

61

Što se tiče učešća banaka u sistemu zaštite depozita, ovdje treba reći da sve banke registrovane kod Privrednog suda po automa-tizmu postaju i članice Fonda. Osim toga, banke su dužne da na račun Fonda uplate početnu premiju (u iznosu od 0,3% od svojih ukupnih depozita, ali ne ispod 10.000 eura), a kasnije da plaćaju i godišnje premije. Premije banaka, prinosi koje će Fond ostvari-vati od plasmana svojih sredstava, kao i donacije koje bude dobijao, činiće primarne izvore finansiranja Fonda. Osim ovih, zakon propisuje i dodatne izvore, naročito ako Fond ne bude imao dovoljno sredstava da isplati garantovane iznose.

Praksa zaštite depozita ima svoju dugu tradiciju, te je tako prva institucija ovog tipa formirana u SAD-u tridesetih godina pro-šlog vijeka. Institucije čija je uloga zaštita depozita danas postoje u 115 zemalja. U nekim zemljama postoje i više institucija ovog tipa (Austrija, Italija, Njemačka), a u nekim slučajevima jedna institucija ima nadležnosti nad više zemalja. U većini slučajeva osnivanje ovakvih institucija bilo je inicirano nakon finansijskih (ekonomskih) kriza koje su pogađale pojedine zemlje. Krajnji cilj njihovog osnivanja je uglavnom sličan: vraćanje (jačanje) povjerenja u finansijski sistem zemlje kako bi se omogućilo njego-vo stabilno i efikasno funkcionisanje.

Posmatrajući kretanja u okruženju, treba reći da su sve zemlje uvele sisteme za zaštitu depozita, a da je Crna Gora posljednja koja je to uradila. U Sloveniji i Makedoniji sistemi zaštite depozita počeli su da funkcionišu od 2001. godine, s tim što u Sloveniji ulogu same institucije za zaštitu depozita vrši Banka Slovenije. U Srbiji, Hrvatskoj i Makedoniji zaštita se odnosi samo na depozite fizi-čkih lica. Što se tiče garantovanog iznosa, on je najveći u Sloveniji i iznosi 5,1 milion tolara (oko 21.230 eura), a najniži je u Bosni i Hercegovini, gdje iznosi 7.500 KM (oko 3.800 eura). Preporuka Evropske komisije za visinu garantovanog iznosa je 20.000 eura.

U okviru obaveza banaka, depoziti su bili šest puta veći od pozajmica koje su banke koristile na kraju 2005. godine.

Zaduženje banaka (kratkoročne i ostale pozajmice) iznosilo je 77,3 miliona eura na kraju godine, što je bilo za 29,8% više nego na kra-ju 2004. godine.

Ukupan kapital banaka iznosio je 104,4 miliona eura na kraju 2005. godine.

Iz tabele br. 2.27 uočava se da je u periodu 2002-2005. godine najveći porast ukupnog kapitala, u apsolutnom i relativnom izrazu, ostvaren

Tabela br. 2.26 – Kapital banaka, stanje na kraju perioda

OpisIznos u 000 000 eura Promjena u mil. eura Stopa rasta, u %

2002. 2003. 2004. 2005. 2003-2002.

2004-2003.

2005-2004.

2003. 2002.

2004. 2003.

2005. 2004.

Ukupan kapital banaka 77,9 89,2 90,8 104,4 11,3 1,6 13,6 14,5 1,8 15,0

u 2005. godini. Na kraju 2005. godine ukupan kapital banaka bio je za 13,6 miliona eura ili 15% viši nego na kraju 2004. godine. U okviru ove pozicije, 91% se odnosilo na kapital i rezerve, a preostali dio na poziti-van finansijski rezultat iz tekuće godine koji je iznosio 9,1 milion eura, za bankarski sistem u cjelini. Pri tome, svega jedna banka zabilježila je negativan finansijski rezultat na kraju godine.

Na kraju godine samo jedna banka zabilježila je smanjenje ukupnog kapitala u odnosu na kraj prethodne godine, zbog negativnog finansij-skog rezultata iz tekućeg perioda. Istovremeno, ostale banke zabilježile su porast ukupnog kapitala.

62


Vlasnička struktura kapitala banaka značajno je izmijenjena tokom 2005. godine nakon uspješnog okončanja privatizacije „Podgoričke banke“ i promjena u vlasničkoj strukturi kod „Pljevaljske“ i „Atlas mont“ banke. Tako se na kraju oktobra 2005. godine11 13,81% odnosilo na državni ka-pital, 25,25% na domaći privatni, a 60,94% na kapital iz inoizvora.

Kod šest banaka inokapital je imao većinsko učešće (pri čemu je kod tri banke ovo učešće iznosilo 100%), a kod dvije banke manjinsko uče-šće.

U 2006. godini očekuje se okončanje procesa privatizacije banaka, što će doprinijeti daljem razvoju bankarskog sektora.

Tabela br. 2.27 – Vlasnička struktura kapitala banaka, u %

Godina Državno učešće

Privatni domaći kapital Inokapital

2001. 43 41 16

2002. 31 44 25

2003. 23 44 33

2004. 26 36 38

X 2005. 13,81 25,25 60,94

2.4. Monetarni računi

Monetarni računi su zabilježi pozitivna kretanja tokom 2005. godine i na kraju godine karakterisao ih je, u odnosu na kraj 2004, porast neto strane aktive12, neto domaće aktive13 i obaveza banaka uključenih u novčanu masu.

Tabela br. 2.28 – Monetarni računi, stanje na kraju perioda, u 000 000 eura


IV kvartal I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal

Neto strana aktiva -18,7 -22,2 -3,5 28,0 46,8

Potraživanja od nerezidenata 62,0 68,9 91,7 125,2 166,4

Obaveze prema nerezidentima 80,6 91,1 95,2 97,1 119,6

Neto domaća aktiva 236,0 255,8 282,1 290,8 353,3

Domaći krediti 319,4 338,3 379,9 384,5 452,1

Neto potraživanja od Centralne banke 40,2 40,0 59,0 75,2 100,3

Neto potraživanja od centralne Vlade 0,9 -4,0 -22,0 -35,1 -16,5

Potraživanja od ostalih sektora 278,3 302,3 342,9 344,4 368,3

Ostale stavke (neto) -83,5 -82,5 -97,8 -93,7 -98,7

Obaveze uključene u novčanu masu 217,3 233,6 278,6 318,8 400,1

Depoziti uključeni u novčanu masu 217,3 233,6 278,6 318,8 400,1

Transferabilni depoziti 124,4 136,1 158,1 180,2 217,7

Oročeni depoziti 91,9 96,5 119,5 137,1 181,1

HOV osim akcija uključene u novčanu masu 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Sa izuzetkom maja, tokom prva dva kvartala 2005. godine neto stra-na aktiva imala je negativan predznak zbog većeg iznosa obaveza od potraživanja prema nerezidentima, dok je posljednja dva kvartala ima-la pozitivan predznak i na kraju godine iznosila je 46,8 miliona eura.

11 Izvor: CBCG – Sektor za kontrolu banaka; konačni podaci za kraj 2005. godine još uvijek nijesu raspoloživi.12 Neto strana aktiva = potraživanja od nerezidenata - obaveze prema nerezidentima, u zemlji i inostranstvu13 Neto domaća aktiva = potraživanja prema rezidentima – obaveze prema rezidentima

MONETARNA KRETANJA

63

Pozitivna kretanja uslovljena su porastom depozita banaka u inostran-stvu i gotovine. Naime, potraživanja banaka od nerezidenata na kra-ju 2005. godine bila su za 165,8% viša nego godinu dana ranije. Ovaj porast vođen je porastom depozita banaka u inostranstvu koji su činili 81,8% potraživanja od nerezidenata i bili su iznad nivoa s kraja pret-hodne godine za 207,8%.

Depoziti u inobankama su oscilirali tokom godine i na kraju godine su dostigli maksimalni iznos od 136,2 miliona eura, što ujedno predstavlja maksimum za period 2002-2005. godine.

Porast depozita položenih kod domaćih banaka ima za rezultat porast plasmana banaka, bilo kroz odobravanje kredita ili plasiranje sredsta-va u inostranstvu. Tako je nakon priliva sredstava od privatizacije na račune državnih fondova, kod banaka u novembru došlo i do porasta depozita u inostranstvu.

Posmatrano po kvartalima 2005. godine, najveći porast depozita u inobankama zabilježen je na kraju četvrtog u odnosu na treći kvar-tal (59%), s tim da su tokom cijele godine zabilježene visoke godišnje stope rasta.

U strukturi depozita kod inobanaka, na kraju godine, na oročene de-pozite odnosilo se 84%, dok se preostali dio odnosio na depozite po viđenju, odnosno redovni račun banaka u inostranstvu (koresponden-tni račun).

Potraživanja banaka po osnovu kredita odobrenih nerezidentima izno-sila su 2,2 miliona eura. Najveći dio ovih kredita (95,1%) odnosio se na kredite koje je jedna banka odobrila inofirmama, dok se preostali dio odnosio na kredite odobrene fizičkim licima nerezidentima.

Dug banaka prema nerezidentima na kraju 2005. godine iznosio je 119,6 miliona eura, od čega se 57,8% odnosilo na dug prema inobankama/finansijskih institucija po osnovu kredita, a 42,2% na depozite nerezi-denata položene kod domaćih banaka.

Inobanke/finansijske institucije potraživale su od šest domaćih banaka po osnovu kredita 69,1 milion eura, što je bilo za 32,2% više u odnosu na kraj prethodne godine. U okviru ove pozicije, 94% odnosilo se na

Grafik br. 2.30 – Depoziti banaka u inobankama, u 000 eura

Grafik br. 2.31 – Depoziti banaka u inobankama (u 000 eura) i godišnja stopa rasta (u %)

dugoročne pozajmice. Kao kreditori javljaju se Nova Ljubljanska banka, LHB, LB Interfinanz Franfurt, KFW, EBRD, OIKO Kredit, A Banka Vipava Ljubljana, Suisse Responability, IFC - institucije koje imaju učešće u ka-pitalu domaćih banaka.

Pozajmice iz inostranstva nijesu bilježile velike oscilacije tokom 2005. godine i kretale su se od 51 do 57 miliona eura u periodu januar-no-vembar, da bi u decembru zabilježile mjesečni porast za 12,2 miliona eura ili 21%. Ove pozajmice domaćim bankama odobravane su po fik-snim (3%, 4%) i/ili promjenljivim kamatnim stopama (LIBOR/EURIBOR + marža, koja se kretala od 2% do 3%). Tokom 2005. godine, LIBOR se kretao od 1,88% do 2,85%14, a EURIBOR od 2,06% do 2,852%15.

14 Izvor: www.bba.org.uk (BBA - British Bankers’ Association)15 Izvor: www.euribor.org

64


Grafik br. 2.32 – Pozajmice iz inostranstva, u 000 eura

Pri tome, banke su tokom 2005. godine rijetko i u malom iznosu ko-ristile kredite od domaćih banaka (37 hiljada eura na kraju godine su iznosila potraživanja po ovom osnovu), dok nijesu koristile kredite za likvidnost od Centralne banke.

Nerezidenti su imali položeno 50,5 miliona eura depozita u domaćim bankama, što je za 78,2% više nego na kraju prethodne godine. Posma-trano po sektorima, 35,4% odnosilo se na depozite stanovništva-nere-zidenata, 26,7% na depozite inofirmi, a 29,6% na depozite inobanaka. Ročna struktura depozita nerezidenata je promijenjena u korist oročenih depozita čije je učešće na kraju godine iznosilo 58,5%.

Neto domaća aktivana kraju 2005. godine iznosila je 353,3 miliona eura. U okviru nje neto potraživanja banaka od Centralne banke bilježe kon-stantan rast tokom 2005. godine, a njihovo kretanje određeno je, prije svega, kretanjem sredstava izdvojene obavezne rezerve na računima

Grafik br. 2.33 – Potraživanja banaka od Centralne banke, u 000 eura

kod Centralne banke. Na kraju godine, neto potraživanja od Central-ne banke iznosila su 100,3 miliona eura, što je bilo iznad nivoa s kraja prethodne godine za 149,5%.

Banke su na kraju godine potraživale od Centralne banke 101,3 miliona eura, od čega se 53,2% odnosilo na potraživanja po osnovu izdvojene obavezne rezerve, a preostali dio na potraživanja po osnovu sredstava na obračunskim računima banaka kod CBCG.

Obavezu prema Centralnoj banci po osnovu kredita iz ranijeg perioda (od prethodnika CBCG) banke su izmirivale tokom 2005, a na kraju go-dine po ovom osnovu dugovale su milion eura.

Neto potraživanja od centralne Vlade su imala negativan predznak to-kom 2005. godine zbog većeg nivoa obaveza od potraživanja i na kraju godine iznosila su -16,5 miliona eura.

MONETARNA KRETANJA

65

Grafik br. 2.34 – Obaveze banaka prema Centralnoj banci, u 000 eura

Potraživanja banaka od ostalih sektora16, koja uključuju potraživanja po osnovu kredita i učešća u kapitalu, iznosila su 368,3 miliona eura, što je bilo za 32,3% više nego na kraju 2004. godine.

Obaveze banaka uključene u novčanu masu iznosile su 400,1 mili-on eura na kraju 2005. godine i bile za 84,2% više u odnosu na kraj 2004. godine.

2.5. Obavezna rezerva banaka

Tokom 2005. godine, depoziti koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve oscilirali su u rasponu od 142 do 268 miliona eura, pa je osno-vica za obračun u prosjeku iznosila 199 miliona eura. Od prvog obra-čuna obavezne rezerve, u januaru 2002. godine, do kraja 2005. godine, osnovica za obračun obavezne rezerve kretala se od 61 do 268 miliona eura, ili u prosjeku oko 127 miliona eura.

Tabela br. 2.29 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u 000 000 eura

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005.Prosjek osnovice 71 108 131 199

Tabela br. 2.30 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u 000 000 eura

Opis /Period2004. 2005.

XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIProsjek osnovice 140 145 145 150 161 182 190 196 217 232 245 256 264

Posmatrano po mjesecima, najviši nivo depozita koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve zabilježen je u decembru 2005. godine, pro-sječno 264 miliona eura.

Istovremeno, depoziti koji ne čine osnovicu za obračun17 iznosili su 2005. godine u prosjeku 155 miliona eura, a najviši nivo ovih depozita zabi-lježen je krajem decembra (230 miliona eura). Međutim, i pored rasta tokom godine, ovi depoziti su bili konstantno ispod nivoa depozita koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve.

16 Ostali sektori uključuju sve rezidentne sektore osim centralne Vlade i banaka: ostale finansijske institucije, državne fondove, lokalnu vladu-opštine, javne i ostale nefinansijske korporacije i ostali rezidentni sektor.

17 Depoziti oročeni na rok preko 30 dana i depoziti domaćih banaka isključeni iz obračuna obavezne rezerve.

66


Uz primjenu važeće stope obavezne rezerve, banke su na dan 28.12.20-05. godine izdvojile 61,7 miliona eura, što je za 28,5 miliona eura ili 86% bilo više u odnosu na kraj 2004. godine. (Prilog B, Tabela 12) Izdvojena obavezna rezerva kod Centralne banke Crne Gore iznosila je u prosje-ku 45,7 miliona eura u 2005. godini, što je za 15,6 miliona eura više od prosjeka iz 2004. godine.

Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2005. godine izmijenjena je u odnosu na kraj prethodne tri godine, tako da je na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno 41%, na računu Centralne banke u inostran-stvu izdvojeno je 45%, a u državnim zapisima 14% obračunate obave-zne rezerve (Tabela br. 2.31).

Grafik br. 2.35 – Obavezna rezerva u 2005, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Box br. 2.4 – Instrument obavezne rezerve

Instrument obavezne rezerve karakteriše:

Stopa obavezne rezerve: 23%;

Osnovica za obračun obavezne rezerve: Prosječno nedjeljno stanje depozita po viđenju i oročenih do 30 dana;

Izdvajanje obavezne rezerve: Na računu CBCG u zemlji, na računu CBCG u inostranstvu, do 25% u obliku državnih zapisa Republi-ke Crne Gore;

Kamatna stopa na izdvojenu obaveznu rezervu: Na 25% izdvojenih sredstava na računu rezervi Centralna banka obračunava i plaća kamatu bankama po stopi od 1% na godišnjem nivou;

Uslovi korišćenja obavezne rezerve za likvidnost: Banke mogu najviše 50% obavezne rezerve koristiti za likvidnost beskama-tno, ako sredstva vrate do kraja istog radnog dana. Na nedostajući iznos obračunate obavezne rezerve CBCG obračunava kamatu mjesečno po stopi od 12% na godišnjem nivou.

Procenat izdvajanja obavezne rezerve u državnim zapisima smanjen je u 2005. godini u skladu sa strategijom Vlade RCG da smanji zaduživa-nja putem državnih zapisa, što je doprinijelo izmjeni strukture izdvo-jene obavezne rezerve.

Na 25% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu obavezne rezerve kod CBCG, CB je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godi-šnjem nivou i ukupno platila 115.271,74 eura u 2005. godini

Tokom 2005. godine, banke su koristile sredstva obavezne rezerve za likvidnost ukupno 20 dana, dok je niži nivo obavezne rezerve od pro-

MONETARNA KRETANJA

67

Tabela br. 2.31– Struktura izdvojene obavezne rezerve, kraj godine, u %

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005.Račun obavezne rezerve u zemlji 91 50 31 41

U državnim zapisima 9 24 23 14

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 0 26 46 45

Grafik br. 2.36 – Struktura izdvajanja obavezne rezerve, 2002-2005.

pisanog zabilježen tri dana, kod dvije banke, pa im je Centralna banka na nedostajući iznos obračunala i naplatila kamatu po stopi od 12% na godišnjem nivou.

2.6. Kretanje kamatnih stopa

U 2005. godini zabilježeno je smanjenje aktivnih kamatnih stopa, tako da je prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na kraju godine iznosila 10,78%, a odgovarajuća efektivna kamatna stopa 12,12%.

Tabela br. 2.32 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, nominalne i efektivne, u %, godišnje

Opis/Period2005.

Septembar Oktobar Novembar DecembarPPKS18 – nominalna 11,24 11,17 11,01 10,78

PPKS – efektivna 12,57 12,32 12,34 12,12

Pri tome, krediti su po većim kamatnim stopama odobravani priva-tnom, nego državnom sektoru. Razlozi za ovakvu tendenciju vjerova-tno se nalaze u procjeni bankarskog sektora da je država za njih manje rizičan klijent.

18 PPKS – Prosječna ponderisana kamatna stopa

68


Krediti fizičkim licima odobravani su na kraju godine po nominalnoj sto-pi od 12,57%, dok je efektivna kamatna stopa iznosila 14,3%. Po nešto nižoj kamatnoj stopi odobravani su krediti pravnim licima - nominalna kamatna stopa iznosila je 10,4%, a efektivna 11,68%.

Ukoliko posmatramo kamatne stope po kreditima koncentrisanim prema djelatnostima, uočava se da su najpovoljnije kamatne stope bile za kre-dite odobrene za sektor finansija i poljoprivrede (6,11%, odnosno 7,36% efektivna kamatna stopa), a najviše kamatne stope odnosile su se na kredite odobrene za sektore rudarstva i energetike (14,61%, odnosno 14,29% efektivna kamatna stopa).

Tabela br. 2. 33 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po ključnim sektorima, u %, godišnje

Opis/Period2005.

Septembar Oktobar Novembar DecembarDržava

PPKS – nominalna 8,83 9,03 9,13 8,55

PPKS – efektivna 8,50 9,43 10,01 10,27

Privatni sektor

PPKS – nominalna 11,66 11,54 11,42 11,29

PPKS – efektivna 13,32 12,83 12,84 12,52

Nerezidenti

PPKS – nominalna 8,56 8,94 9,06 11,04

PPKS – efektivna 8,56 8,99 9,18 14,63

Tabela br. 2.34 – Prosječne ponderisane kamatne stope na kredite odobrene fizičkim i pravnim licima, nominalne i efektivne, u %, godišnje

Opis/Period2005.

Septembar Oktobar Novembar DecembarFizička lica

PPKS – nominalna 12,71 12,57 12,43 12,57

PPKS – efektivna 14,58 14,31 14,23 14,30

Pravna lica

PPKS – nominalna 10,96 10,90 10,75 10,43

PPKS – efektivna 12,20 11,94 11,97 11,68

Smanjenju kamatnih stopa u 2005. godini doprinijeli su:

- Stabilno makroekonomsko okruženje,- Visok nivo izvora za kreditnu aktivnost (porast depozita),- Pojačana konkurencija u bankarskom sistemu,- Ekonomski rast,- Poboljšan kreditni rejting zemlje,- Dolazak kvalitetnijih klijenata kroz proces privatizacije i stra-

nog investiranja i dr.

Visok arazlika između efektivnih kamatnih stopa (u decembru i do 8%) na kredite odobrene različitim klijentima, ukazuje da postoji prostor za dalje snižavanje prosječne ponderisane kamatne stope.

MONETARNA KRETANJA

69

Tabela br. 2.35 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, po djelatnostima, u %, godišnje

Opis/Period2005.

Septembar Oktobar Novembar DecembarPoljoprivreda, lov, ribolov

PPKS – nominalna 8,76 8,39 8,09 7,29

PPKS – efektivna 9,54 8,98 7,96 7,36

Rudarstvo

PPKS – nominalna 12,78 12,63 10,95 13,80

PPKS – efektivna 17,38 13,87 15,72 14,61

Proizvodnja

PPKS – nominalna 11,15 11,06 10,96 10,68

PPKS – efektivna 12,13 11,90 11,98 11,69

Energetika

PPKS – nominalna 9,65 9,70 9,98 9,90

PPKS – efektivna 14,82 11,81 14,83 14,29

Građevinarstvo

PPKS - nominalna 12,49 13,44 13,23 11,89

PPKS - efektivna 13,10 12,70 12,45 12,66

Trgovina

PPKS – nominalna 11,69 11,69 11,61 11,04

PPKS – efektivna 12,21 12,77 12,86 12,24

Usluge, turizam, ugostiteljstvo

PPKS – nominalna 9,85 9,84 9,82 9,77

PPKS – efektivna 15,31 10,93 11,03 11,04

Transport, skladištenje, ptt

PPKS – nominalna 10,25 10,41 10,50 9,78

PPKS – efektivna 11,94 11,76 11,52 10,80

Finansije

PPKS – nominalna 7,12 7,55 7,19 5,85

PPKS – efektivna 4,91 7,65 7,30 6,11

Trgovina nekretninama

PPKS – nominalna 11,55 10,71 10,86 11,74

PPKS – efektivna 12,95 12,60 12,84 13,04

Administr. i dr. javne usluge

PPKS – nominalna 10,16 9,86 9,17 9,27

PPKS – efektivna 10,17 10,79 9,84 10,95

Ostalo

PPKS – nominalna 6,99 7,00 6,99 12,00

PPKS – efektivna 7,80 7,82 7,80 13,09

70


Bilansna suma dvije mikrokreditne finansijske institucije (MFI) koje po-sluju u Crnoj Gori (Agroinvest i Alter modus) iznosila je, na kraju 2005. godine 18,6 miliona eura, što je bilo za 4,6 miliona ili 33% iznad nivoa ostvarenog na kraju 2004. godine.

Pri tome, tokom 2005. godine, bilansna suma Agroinvesta činila je od 66% do 70% ukupne bilansne sume MFI.

2.7. Mikrokreditne finansijske institucije

Tabela br. 2.36 - Bilansna suma MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura


III VI IX XII III VI IX XIIAlter modus 3.458 3.782 4.255 4.262 4.783 5.437 5.587 6.001

Agroinvest 8.731 9.322 9.521 9.728 9.847 10.968 11.464 12.612

Ukupno 12.189 13.104 13.776 13.990 14.630 16.405 17.051 18.613

Grafik br. 2.37 – Bilansna suma MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Tabela br. 2.37 – Ukupni krediti MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005.

XII III VI IX XII III VI IX XIIAlter modus 2.728 3.206 3.685 3.739 4.237 4.783 5.350 5.027 5.885

Agroinvest 7.668 8.127 9.046 9.269 9.431 8.562 10.494 11.073 11.946

Ukupno 10.396 11.333 12.731 13.008 13.668 13.345 15.844 16.100 17.831

Grafik br. 2.38 – Kreditna potraživanja MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

U aktivi MFI dominiraju potraživanja po osnovu odobrenih kredita, koja su na kraju 2005. godine činila čak 95,8% ukupne aktive.

Tokom 2005. godine, potraživanja MFI po osnovu odobrenih kredita rasla su prosječno mjesečno po stopi od 2,3% i na kraju godine iznosila 17,8 miliona eura, što je za 30,4% bilo više u odnosu na kraj prethodne go-dine. Od ukupnog iznosa potraživanja po ovom osnovu, na kraju 2005.

MONETARNA KRETANJA

71

godine 68% se odnosilo na potraživanja Agroinvest-a, a 32% na potra-živanja Alter modus-a. Cjelokupan iznos kredita MFI odobren je fizičkim licima, sa dominantnim učešćem kredita za poljoprivredu. Pri tome, na kratkoročna potraživanja odnosilo se od 72% do 86% ukupnih potra-živanja po osnovu odobrenih kredita tokom 2005. godine.

U ukupnim potraživanjima MFI po osnovu odobrenih kredita, na neto kredite, u iznosu od 17,6 miliona eura, odnosilo se 99%, a preostali dio odnosio se na rezervisanja za potencijalne kreditne gubitke.

Novčana sredstva MFI iznosila su, na kraju 2005. godine, 0,7 miliona eura ili 4,7% ukupne aktive MFI, dok su fiksna aktiva i ostala aktiva iznosile 311 hiljada eura i činile 1,6% ukupne aktive.

U pasivi MFI, na kraju 2005. godine pozajmice i ostale obaveze su izno-sile 8,6 miliona eura ili 46% ukupne pasive MFI, dok su grantovi iznosili 312 hiljada eura ili 1,7% ukupne pasive MFI.

Ukupan kapital MFI, na kraju 2005. godine, iznosio je 9,7 miliona eura ili 52,3% ukupne pasive MFI. Od iznosa ukupnog kapitala, 8,4 miliona eura ili 86% odnosilo se na kapital iz donacije, 0,5 miliona eura ili 6% na donacije, dok je neraspoređena dobit iznosila 0,8 miliona eura ili 8% ukupnog kapitala. Na kraju 2005, MFI su ostvarile pozitivan rezultat u ukupnom iznosu od 0,6 miliona eura.

Box br. 2.5 – Mikrofinansijske institucije u Crnoj Gori

Ujedinjene nacije su 2005. godinu proglasile godinom mikrokreditiranja radi promovisanja mikrokredita i mikrofinansijskih uslu-ga, imajući na umu ogroman značaj i potencijal mikrofinansijskog sektora. Mikrofinansije su, inače, nova oblast u finansijskom sektoru u svijetu i smatraju se jednom od najvećih inovacija s kraja prošlog vijeka.

U Crnoj Gori u ovoj oblasti ne može se govoriti o značajnom broju mikrokreditnih organizacija, ali trenutni učinak dvije MFI sa kreditnim portfoliom od 17,8 miliona i nekoliko hiljada klijenata nije zanemarljiv.

Osnovni zadatak MFI je kreditiranje stanovništva, preduzetnika i malih preduzeća koji nemaju pristup bankarskom kreditu. Krediti su uglavnom kratkoročni, male vrijednosti, ali strogo namjenski, tako da se moraju uložiti u posao na osnovu kojeg je kredit odobren.

Krediti koje odobravaju MFI kreću se do 3.000 eura fizičkom licu koje prvi put koristi kredit, s tim da nijedan naredni kredit ne može biti veći od 8.000, dok se privrednom društvu i preduzetniku koji prvi put koristi kredit ne može odobriti više od 5.000 eura, a nijedan naredni ne može biti veći od 20.000 eura.

MFI daju doprinos razvoju preduzetništva i sektoru malih preduzeća kroz lakši pristup finansijskim sredstvima neophodnim za otpočinjanje i razvoj poslovanja. U narednom periodu se očekuje dalji razvoj sektora mikrokreditiranja, osnivanje novih mikro-kreditnih institucija i kreditnih unija.

3. TRŽIŠTE NOVCA I KApITAlA

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

75

3.1. Tržište novca

Promet na tržištu novca u Crnoj Gori i tokom 2005. godine bio je sveden samo na primarnu trgovinu kratkoročnim državnim zapisima. Centralna banka Crne Gore nema emisionu funkciju, pa stoga ne emituje blagajni-čke zapise, niti ima zakonsku mogućnost da kreditira banke (osim dne-vnim i prekonoćnim kreditima za likvidnost). Crnogorske banke su vrlo likvidne i nemaju potrebu za kratkoročnim premoštavanjem problema likvidnosti, a komercijalne hartije tržišta novca još uvijek nijesu razvi-jene. Stoga su jedini instrumenti na novčanom tržištu još uvijek samo kratkoročni državni zapisi, ročnosti 28, 56, 91 i 182 dana. Međutim, zbog neusklađenosti Zakona o obligacijama, shodno kojem kratkoročni dr-žavni zapisi imaju sva svojstva hartije od vrijednosti i važećeg Zakona o hartijama od vrijednosti, shodno kojem se državni zapisi ne smatraju hartijama od vrijednosti, nijesu postojali odgovarajući sistemski uslovi za razvoj sekundarne trgovine ovim finansijskim instrumentima. Isto-vremeno, visoka likvidnost njihovih kupaca uslovila je odsustvo potrebe za sekundarnim trgovanjem. To je uticalo na nelikvidnost kratkoročnih državnih zapisa, koja je bila i jedan od uzroka visokih kamatnih stopa traženih za ove finansijske instrumente u procesu njihovih aukcija, odno-sno prilikom primarnog trgovanja.

Na visinu kamatnih stopa na kratkoročne državne zapise, odnosno na njihov drastičan pad tokom 2005. godine, najveći uticaj izvršilo je po-boljšanje finansijske situacije državnog budžeta, kao rezultat velikog priliva prihoda po osnovu privatizacije državnog udjela u nekoliko većih privrednih društava. Efekat na smanjenje kamatnih stopa na kratkoro-čne državne zapise u 2005. godini imao je i relativno povoljan kreditni rejting za Crnu Goru, koji je krajem 2004. godine objavila specijalizo-vana agencija Standard & Poor’s, kao i uspostavljena makroekonomska stabilnost, visoka tražnja za 40% viša od ponude i povećan kredibilitet države na koji je uticala isplata svih obaveza budžeta u roku.

Ukupan iznos emitovanih kratkoročnih državnih zapisa zabilježio je značajan pad, pa je smanjen i ukupan primarni promet ovih finansij-skih instrumenata. Prilivima u državni budžet po osnovu privatizacije koincidiralo je i usvajanje strategije upravljanja javnim dugom, u sklopu kojeg je uvedeno niz mjera za racionalnije upravljanje sredstvima u bu-džetu (npr. jedinstveni račun državnog trezora). U uslovima smanjene potrebe državnog budžeta da obezbijedi priliv neophodnih finansijskih sredstava, kamatne stope na kratkoročne državne zapise značajno su smanjenje. Tako, 2005. godine nije došla do izražaja ni uobičajena se-zonska komponenta u periodu povećanih isplata iz budžeta po osnovu stare devizne štednje. Ove isplate su tokom jula i avgusta 2003. i 2004. godine uzrokovale nižu likvidnost i povećanje emitovanja kratkoročnih državnih zapisa, jer je punjenje budžeta u tom periodu godine redovno slabije. Takođe, izostala je i uobičajena sezonska komponenta u decem-bru, koju u 2005. godini nijesu uzrokovale ni uobičajene povećane isplate iz budžeta krajem godine.

Emisije državnih zapisa

Kratkoročnih državnih zapisa (KDZ) tokom 2005. godine emitovano je u iznosu od 108,8 miliona eura, što je bilo za 147,3 miliona eura ili za 57,5% manje od iznosa emitovanog u 2004. godini. Broj realizovanih emisija u 2005. godini neznatno je veći u odnosu na prethodnu godi-nu, ali je primjetna promjena u broju realizovanih aukcija prema ro-čnosti. Za razliku od 2004. godine, u 2005. primjetno je pomjeranje težišta sa emisije kraće, ka emisijama duže ročnosti; broj realizovanih emisija KDZ do 28 dana smanjen je sa 13 u 2004. godini na 5 u 2005, dok je broj realizovanih emisija KDZ do 91 dan povećan sa 7 na 13, a zapisa do 182 dana sa 4 na 9. Tome je korespondirala i promjena udje-la KDZ određene ročnosti u ukupno emitovanom iznosu, koju je kara-kterisalo smanjenje udjela KDZ ročnosti do 28 dana i povećanje udjela KDZ ostalih ročnosti.

76


Tokom 2005. godine, Ministarstvo finansija za koje Centralna banka Crne Gore, kao fiskalni agent, vrši aukcije odustalo je od održavanja redovnih aukcija sva četiri tipa kratkoročnih državnih zapisa. U strukturi upisanih kratkoročnih državnih zapisa prevladavali su zapisi ročnosti do 56 dana, čiji se udio u pojedinim mjesecima kretao i do 75%. Iza njih slijede za-pisi na 28 dana čiji je udio iznosio do 55,56%, dok je udio zapisa na 91 dan i na 182 dana u pojedinim mjesecima iznosio i do 100%. Na kraju 2005. godine, od ukupno 108,8 miliona eura upisanih kratkoročnih dr-žavnih zapisa, 38,3 miliona (35,20%) odnosilo se na zapise ročnosti do

Tabela br. 3.1 – Upoređenje osnovnih pokazatelja o aukcijama u 2004. i 2005. godini

Opis 2004. 2005.Ukupan broj aukcija 37 38

Ukupan broj emisija 36 38

Od toga KDZ do 28 dana 13 5


Od toga KDZ do 91 dan 7 13


Ukupan iznos tražnje za KDZ 256.939,00 100,00% 151.073,00 100,00%

Ukupan iznos prodatih KDZ 256.060,50 99,66% 108.800,00 59,86%

Prodati državni zapisi U apsolutnom iznosu 100,00% U apsolutnom iznosu 100,00%

Od toga ročnosti do 28 dana 174.633,50 68,20% 31.700,00 29,41%

do 56 dana 53.827,00 21,02% 37.300,00 34,60%

do 91 dan 20.100,00 7,85% 22.300,00 20,69%

do 182 dana 7.500,00 2,93% 16.500,00 15,31%

Izvor: CBCG

Grafik br. 3.1 – Iznos prodatih kratkoročnih državnih zapisa tokom 2004. i 2005. godine

Izvor: CBCG

56 dana, 29,14% na zapise do 28 dana, 20,50% na zapise do 91 dan i 15,17% na zapise sa rokom dospijeća na 182 dana.

Iznos neotplaćenih kratkoročnih državnih zapisa smanjen je tokom 2005. godine za 29,4 miliona eura u odnosu na kraj 2004. godine. Na kraju decembra 2005. godine iznosio je 8,0 miliona eura što je njihov najniži nivo do tada zabilježen. Iznos neotplaćenih kratkoročnih državnih zapisa svih ročnosti kontinuirano je smanjivan od marta 2005. godine, kada je Ministarstvo finansija ostvarilo priliv finansijskih sredstava po osnovu


77

Grafik br. 3.2 – Stanje upisanih kratkoročnih državnih zapisa, kraj 2004 – decembar 2005. godine

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

prodaje državnog udjela u Telekomu čija privatizacija je završena u tom mjesecu. Tako je najviši iznos neotplaćenih kratkoročnih državnih zapisa zabilježen u martu, a najniži u novembru, što istovremeno predstavlja i najniži nivo neotplaćenih zapisa od početka njihovog emitovanja.

Visoka likvidnost domaćih banaka uzrokovala je i visoku tražnju za kratkoročnim državnim zapisima, naročito početkom godine, ali je ona tokom godine snižavana, u skladu sa smanjenjem kamatnih stopa na ove finansijske instrumente. Tokom 2005. godine, domaće banke su od ukupnog iznosa emitovanih KDZ kupile 68,9 miliona eura ili 63,36%. Inostrane banke kupile su kratkoročnih državnih zapisa u vrijednosti 17,4 miliona eura ili 13,17%. Tako je ukupno učešće banaka u kuplje-nim državnim zapisima iznosilo 79,35%, dok je ukupno učešće strana-ca u vrijednosti prodatih državnih zapisa iznosilo 23,47% (25,5 miliona eura). Osim banaka, među stranim kupcima KDZ bile su i druge finan-sijske i nefinansijske institucije. Posmatrano po mjesecima, uočava se da je značajno smanjenje kamatnih stopa na KDZ svih ročnosti uzroko-valo da se na aukcijama od jula 2005. godine pojavljuju samo domaće banke, premda i one u smanjenom broju. Strani učesnici na aukcijama prestali su da nalaze interes za investiranje demotivisani ne samo ni-žom kamatnom stopom već i troškovima platnog prometa sa inostran-stvom i raznovrsnim taksama, koji kompenzuju najveći dio prihoda od kamata na državne zapise.

Kamatne stope na kratkoročne državne zapise Ministarstva finansija sa rokom dospijeća od 28, 56, 91 i 182 dana smanjene su tokom 2005. godine sa 9,22% na 4,50%, sa 9,38% na 1,64%, sa 10,20% na 0,98%, odnosno sa 9,88% na 1,01%. Ovi najniži iznosi zabilježani su na poslje-

Grafik br. 3.3 – Nominalni iznos prodatih državnih zapisa u 2005. godini, po mjesecima

Izvor: CBCG

dnjim održanim aukcijama KDZ pojedinih ročnosti. Najviši nivo kamatne stope zabilježile su u martu, a najniži u decembru mjesecu. Obaveze Budžeta po osnovu kamata na sve tipove kratkoročnih državnih zapisa tokom 2005. godine iznosile su 1.532.875,64 eura.

Shodno generalnom smanjenju emitovanih iznosa kratkoročnih drža-vnih zapisa i smanjenju njihovih kamatnih stopa, tokom 2005. godine došlo je i do smanjenja tražnje za njima, odnosno do smanjenog odaziva ulagača na aukcijama. Iako je tražnja za KDZ u 2005. u odnosu na 2004. godinu smanjena za oko 104 miliona eura ili za 40,5%, iznos tražnje u 2005. godini bio je veći od iznosa prodatih zapisa za 44,0 miliona eura, odnosno za 40,14%. Značajan dio ove tražnje kreirale su crnogorske

78


Grafik br. 3.4 – Kamatne stope na kratkoročne državne zapise Ministarstva finansija tokom 2005. godine

Izvor: CBCG

banke, ali i inostrane, kao i druge domaće i inostrane finansijske i ne-finansijske institucije, odnosno pravna i fizička lica (zahvaljujući maloj denominaciji ovih finansijskih instrumenata, na 100 eura).

Tokom 2005. godine, banke su smanjile tražnju za KDZ koja je značajno bila motivisana mogućnošću izdvajanja obavezne rezerve u formi KDZ. Tako su banke, u prosjeku, tokom godine izdvajale u KDZ oko 8,5 miliona eura obavezne rezerve (prosjek računat po obračunu, a ne mjesečno), što je činilo 18,59% ukupno obračunate obavezne rezerve. U uporednom periodu prethodne godine taj iznos je bio 6,9 miliona eura, što je činilo 23,1% od prosječnog obračuna obavezne rezerve u 2004. godini.

Aukcije 28-dnevnih državnih zapisa

U posmatranom periodu 2005. godine realizovano je pet aukcija 28-dnevnih državnih zapisa, ukupne vrijednosti 31,7 miliona eura (pret-hodne godine 174,6 miliona eura). Shodno povećanju priliva u budžet i pomjeranju težišta finansiranja kratkoročnih nedostataka finansijskih sredstava za emitovanju KDZ duže ročnosti, od maja 2005. u potpunosti je prekinuto emitovanje KDZ ročnosti do 28 dana. Tako je ukupna tražnja za ovim zapisima, u petomjesečnom periodu 2005 godine, u odnosu na ukupnu tražnju u prošloj godini bila veća za 8,5 miliona eura. Kamatne stope na ove KDZ smanjene su tokom godine sa maksimalnih 9,22% na 4,5%, ili za 4,72 procentna poena. Po osnovu kamata na emitovane 28 dnevne zapise tokom 2005. godine, Budžet RCG dugovao je kupci-ma iznos od 215.658,14 eura.


Tokom 2005. godine realizovano je jedanaest aukcija 56-dnevnih drža-vnih zapisa. Nivo emitovanih, odnosno prodatih 56-dnevnih zapisa u 2005. u odnosu na 2004. godinu zabilježio je smanjenje. Tako je tokom 2005. godine prodato 38,3 miliona eura ovih zapisa ili za 16,6 miliona eura manje nego u uporednom periodu (53,8 miliona eura). Kamatne stope na ove KDZ smanjene su tokom godine sa maksimalnih 9,38% na 1,64% koliko je iznosila najniža ponderisana kamatna stopa, ili za 7,74 procentna poena. Po ovim zapisima emitovanim tokom posma-tranog perioda, Budžet RCG je kupcima, po osnovu kamata, dugovao 450.820,72 eura.

Od juna do septembra 2005. godine bio je izražen rast tražnje za ovim zapisima, dok je ona u ostalim mjesecima bila na nivou emitovanih izno-sa na pojedinim aukcijma. Tako je ukupna tražnja za ovim zapisima bila za 16,6 miliona eura veća od prodatog iznosa.


U 2005. godini realizovano je 13 aukcija 91-dnevnih državnih zapisa, čija je ukupna vrijednost bila 22,3 miliona eura (u prethodnom periodu 20,1 miliona eura). Ukupna tražnja za kratkoročnim državnim zapisima ove ročnosti iznosila je 38,5 miliona eura i bila je za 16,2 miliona eura veća od prodatog iznosa. Kamatne stope na ove KDZ smanjene su to-kom godine sa maksimalnih 10,20% na 0,98% koliko je iznosila najniža ponderisana kamatna stopa, ili za 9,22 procentna poena. Po ovim zapi-sima, emitovanim tokom posmatranog perioda, budžet RCG dugovao je kupcima, po osnovu kamata, 318.982,82 eura.


79


Tokom 2005. godine realizovano je devet aukcija 91-dnevnih državnih zapisa, čija je ukupna vrijednost bila 16,5 miliona eura (u prethodnom periodu 22,3 miliona eura). Ukupna tražnja za kratkoročnim državnim zapisima ove ročnosti iznosila je 20,3 miliona eura i bila je za 3,8 mili-ona veća od prodatog iznosa. Kamatne stope na ove KDZ smanjene su tokom godine sa maksimalnih 9,88% na 1,01%, koliko je iznosila naj-

niža ponderisana kamatna stopa, ili za 8,87 procentnih poena. Po ovim zapisima, emitovanim tokom posmatranog perioda, budžet RCG dugo-vao je kupcima, po osnovu kamata, 547.413,96 eura. Procentualni udio prodatih 182-dnevnih državnih zapisa u ukupno prodatim državnim zapisima porastao je u 2005. godini, sa 2,93% na 15,17%.

Box br. 3.1 – Upoređenje kamatnih stopa na državne hartije u RCG i EU

Nivo kamatnih stopa na državne zapise, odnosno obveznice, odraz je, između ostalog, i rizika zemlje. Tako se nivo kamatnih sto-pa na državne obveznice u zemljama Evropske unije, ročnosti od 2 do 10 godina, tokom 2005. godine kretao u rasponu od 2,07% do 3,76% (prethodne godine od 2,16% do 3,87%). U Crnoj Gori državne hartije od vrijednosti emituju se samo na kratak rok, kao kratkoročni državni zapisi na 28, 56, 91 i 182 dana. Iako je ročnost državnih zapisa u Crnoj Gori ovako kratka, kamatne stope na državne zapise su vrlo visoke. Opšte posmatrano, što je rok trajanja obveznica duži to su kamatne stope više, jer duži rok impli-cira veći rizik. Ako uporedimo kamatne stope na državne obveznice ročnosti 10 godina u Evropskoj uniji, sa stopama na državne zapise na 182 dana u Crnoj Gori, vidimo da je nivo ovih kamatnih stopa u Crnoj Gori tokom 2005. godine značajno smanjen. Tako je najniža kamatna stopa na kratkoročne državne zapise do 182 dana iznosila 1,01% u novembru 2005. godine, dok je tokom 2004. godine najniži nivo kamatnih stopa na ove KDZ iznosio 9,00%, i to u decembru.

Nesumnjivo je da bi otvaranje sekundarnog tržišta kratkoročnih državnih zapisa rezultiralo smanjenjem njihovih kamatnih stopa. Tek u uslovima ovog smanjenja, moglo bi se sagledati koliko je nivo kamatnih stopa na državne zapise odraz rizika zemlje.

Grafik br. 1 – Upoređenje kamatnih stopa na državne obveznice EU i KDZ na 182 dana RCG

Izvor: ECB i CBCG

0,00

2,00

4,00

6,00

8,00

10,00

12,00

Jan. Feb. Mar. Apr. Maj Jun Jul Avg. Sep. Okt. Nov. Dec.

Inte

resn

a st

opa

2 godine

3 godine

5 godina

7 godina

10 godina

182-dnevni drž. zapisi u RCG

80


3.2. Tržište kapitala

Kretanje na domaćem tržištu kapitala u 2005. godini obilježili su izrazito pozitivni trendovi. Promet na obje berze u Republici iznosio je 198,4 mi-liona eura i više je nego utrostručen u odnosu na prethodnu godinu, broj transakcija povećan je za oko 94%, dok su vrijednosti berzanskih indeksa uvećane za gotovo četiri puta. Indeksi crnogorskih berzi zabilježili su u de-cembru 2005. godine najveći istorijski nivo od njihovog kreiranja. Tržišna kapitalizacija na crnogorskim berzama iznosila je 1.370.722.378,84 eura, što je oko 30% više u odnosu na kraj 2004. godine.

Rast berzanskog prometa u Crnoj Gori tokom 2005. godine doveo je i do osnivanja novih brokerskih kuća, a zabilježeno je i smanjene cijena usluga Centralne depozitarne agencije. Komisija za hartije od vrijednosti spustila je cijene svojih usluga još 2004. godine, i tokom 2005. nije ih mi-jenjala. Na rast prometa na tržištu kapitala tokom 2005. godine svakako je imalo uticaja i prošlogodišnje smanjenje troškova platnog prometa. Ostali finansijski posrednici, naročito brokeri i dileri, tokom 2005. godine, na žalost, nijesu prepoznali potrebu za smanjenjem posredničkih marži, koje su i dalje ostale na relativno visokom nivou. Smanjenje troškova trgovanja nesumnjivo je pozitivno uticalo na uključivanje tzv. „malih“ investitora. Tokom 2005. godine usvojeni su novi podzakonski propisi, među kojima i oni kojima se reguliše blokovska trgovina akcijama, javne ponude i preuzimanje, rad društava za upravljanje investicionim fondo-vima i drugi. Najvažnija izmjena regulative na tržištu kapitala odnosila se na izradu prijedloga novog zakona o hartijama od vrijednosti, koji je još početkom ljeta predat na razmatranje Vladi, ali, na žalost, do kraja 2005. godine nije usvojen u Parlamentu. Novi zakon trebao bi da obezbijedi sistemske uslove za razvoj tržišta kratkoročnih hartija od vrijednosti i tržišta obveznica. Pored toga, on bi trebao da obezbijedi neophodnu usklađenost sa direktivama EU u oblasti finansijskih tržišta.

Rast berzanskog prometa u Crnoj Gori tokom 2005. godine bio je pra-ćen uključivanjem većeg broja investitora u trgovanje na berzama, kako malih tako i velikih, domaćih ali i stranih. Tako je broj akcionarskih društava sa inostranim vlasništvom u 2005. godini povećan na 108, sa 93 koliko je iznosio u 2004. godini, udio stranaca u vlasništvu nad uku-pnim brojem akcija povećan je na 14,64%, sa 6,37%, dok je prosječan udio inostranih vlasnika u vlasništvu nad akcijama društava u Crnoj Gori

iznosio 26,19% (25,34% u prethodnoj godini). Najveće učešće u stranim investicijama imali su ulagači iz Mađarske, Slovenije i Hrvatske. Pored toga, zabilježena su dva karakteristična trenda; s jedne strane nasta-vljeno je trgovanje u cilju ukrupnjavanja vlasništva, čemu je naročito pogodovalo donošenje Zakona o preuzimanju akcionarskih društava i Pravila o načinu trgovanja blokom akcija, ali i stupanje na snagu Zako-na o investicionim fondovima, koji je ovim finansijskim posrednicima omogućio ukrupnjavanje vlasništva u preduzećima čije akcije drže u njihovim portfolijima. Istovremeno, tzv. „mali“ vlasnici hartija od vrije-dnosti počeli su da pokazuju veće interesovanje za trgovanje hartijama od vrijednosti. Nivo njihovog znanja o karakteristikama pojedinih vrsta hartija od vrijednosti je povećan, ali još uvek nedovoljan, a zabilježeno je i uzimanje gotovinskih kredita s namjerom kupovanja akcija na ber-zi. Generalno posmatrano, akcije preduzeća mijenjale su brzo vlasnike, što govori o špekulativnom karakteru trgovanja i pregrupisavanju u ci-lju ukrupnjavanja kapitala.

Tokom 2005. godine, na crnogorskim berzama povećan je broj pre-duzeća čije se akcije nalaze na kotaciji, pa ih je na kraju godine bilo 24, duplo više nego prethodne godine. Ovaj trend rasta broja kompanija na berzanskoj kotaciji ukazuje na rast kvaliteta njihovog poslovanja, njihovih finansijskih izvještaja, ali i povećanju poslovne kulture i svi-jesti o neophodnosti da se informacije o rezultatima poslovanja učine dostupnim javnosti.

Strukura tržišnog materijala tokom 2005. godine ostala je praktično nepromijenjena u odnosu na prethodnu godinu i sastojala se od akcija (akcija preduzeća iz MVP i akcija iz portfelja državnih fondova, odnosno iz specijalne ponude Ministarstva finansija), investicionih jedinica priva-tizacionih - investicionih fondova i obveznica stare devizne štednje. Ni tokom 2005. godine nije došlo do razvoja tržišta korporativnih obvezni-ca, a nema ni naznaka da bi u skorije vrijeme moglo doći do emitovanja municipalnih obveznica19. Razlog tome je što tokom 2005. godine nije došlo do značajnije promjene preduslova za razvoj korporativnih obve-znica – ne postoje izvještaji o bonitetu privrednih društava, ni o njihovoj kreditnoj istoriji, pitanje unutrašjeg duga i dalje je neriješeno, a postupci stečaja i likvidacije nisu sprovođeni potrebnom dinamikom.

19 Municipalne obveznice su opštinske obveznice. Opštine ih emituju kao kratkoročne, za prevazilaženje kratkoročnih problema sa likvidnosti, ili kao srednjoročne i dugoročne za finansiranje kapitalnih projekata.


81

U skladu sa Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2005. godinu20) data je mogućnost emitovanja dugoročnih državnih ob-veznica, koje bi se mogle pridružiti obveznicama stare devizne štednje u daljem razvoju tržišta obveznica u Crnoj Gori. Dugoročne državne ob-veznice mogle bi postati naročito interesantne investitorima, domaćim i stranim, zbog poboljšanja kreditnog rejtinga Crne Gore. Na tu pozitivnu promjenu uticala je djelomično i ažurnost države u isplati obaveza po emitovanim kratkoročnim državnim zapisima. Ostaje samo da usvajanje novog zakona o hartijama od vrijednosti omogući i tretman dugoročnih državnih obveznica kao hartija od vrijednosti u duhu tog zakona, i time obezbijedi osnove za njihovu sekundarnu trgovinu.

Usvajanje novog zakona o hartijama od vrijednosti od krucijalne je va-žnosti, jer je njime neophodno stvoriti uslove za budući razvoj finan-sijskog tržišta, a naročito tržišta kapitala u Crnoj Gori u periodu nakon završetka procesa privatizacije, koji će nužno dovesti do usporavanja trgovanja na berzama. Međutim, osnovni razlog za donošenje novog zakona nije opstajanje berzi i berzanskih posrednika, već obezbjeđenje uslova u kojima će crnogorska privreda moći obezbjediti lakši i kvali-tetniji pristup viškovima likvidnosti, u formi drugačijoj od bankarskih kredita, odnosno emitovanjem akcija, obveznica i kratkoročnih hartija od vrijednosti.

Box br. 3.2 – Usporedba pokazatelja tržišta kapitala u tranzicionim ekonomijama

U pogledu veličine i likvidnosti tržišta u 2005. godini, kretanja na crnogorskom tržištu kapitala bila su vrlo slična kretanjima na tržištima u tranzicionim ekonomijama. Tržišna kapitalizacija povećana je u svim posmatranim zemljama u poređenju sa pret-hodnom godinom.

Tabela br. 1 – Upoređenje pokazatelja tržišta kapitala u odabranim zemljama u tranziciji

Izvor: Berze označene u tabeli

Na zagrebačkoj i berzama u Pragu i Budimpešti zabilježen je rast tržišnih indexa, dok je na ljubljanskoj zabilježen pad. Rast ber-zanskih indeksa na većini berzi u zemljama u tranziciji predstavlja nastavak trenda započetog još krajem 2003. godine.

Ukupni prometLjubljana Zagreb Prag Budimpešta

Crnogorske berze

138,8 mlrd SIT (579,36 mil. eura)

34,2 mlrd kuna (4,6 mlrd eura)

1.574 413 mil CZK (55,2 mlrd eura)

20,6 mlrd eura

Prosječni dnevni promet 2,38 mil. Eura 18,5 mil. eura 219.584 mil. eura 81.49 mil. eura

Rast/pad indexa ↓ 5,6% ↑ 27,6% ↑ 42.73% ↑ 8,56%

Kapitalizacija (sve akcije) 6,7 mlrd eura 15,6 mlrd eura 68,5 mlrd eura 65 mlrd eura

Tržišna kapitalizacija/GDP21 25.9% 55.6% 30,7% 33,8%

Devizni kurs (za euro) 239,5756 SIT 7,37 KN 28,515 CZK

20 „Sl. list RCG“, br. 71/0521 Podatak za hrvatski i slovenački GDP se odnosi na 2004. godinu, dok za Češku i Mađarsku je procjenjeni GDP za 2005.godinu

82


3.2.1. Promet na berzama

Vrijednost prometa realizovanog na berzama u Crnoj Gori bio je naroči-to visok u martu (prodaja akcija Telekoma) i od avgusta do kraja 2005. godine, pa je ukupna vrijednost realizovanog prometa iznosila 198,4 miliona eura, odnosno 362,77% više nego u 2004. godini.

Od ukupnog prometa, na Montenegroberzi je realizovano 82.317.372 eura ili 41,5%, dok je na Nex Montenegro berzi realizovano 116.134.227 eura ili 58,5%, od čega se 51.796.617,00 ili 44,6% odnosilo na prodaju akcija Telekoma AD Podgorica, koja je predstavljala najveći privatizaci-oni proces tokom 2005. godine.

Iako je broj preduzeća čijim se hartijama trgovalo tokom 2005. godine smanjen u odnosu na 2004. godinu sa 226 na 199, udio hartija kojima se trgovalo u odnosu na ukupno emitovane hartije povećan je na 27,50%, sa 14,22% koliko je iznosio u 2004. godini. Smanjenju broja preduzeća čijim hartijama se trgovalo doprinieo je završetak procesa privatizacije pojedinih preduzeća, dok je povećanju udjela hartija kojima se trgovalo u odnosu na ukupno emitovane hartije pogodovalo približavanje fina-lizacije privatizacionih procesa, kao i ukrupnjavanje kapitala i uključi-vanje malih investitora.

Grafik br. 3.5 – Realizovani promet po mjesecima tokom 2005. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Tržišna kapitalizacija na crnogorskim berzama krajem 2005. godine iznosila je 1.370.722.378,84 eura, odnosno 83,43% procijenjenog BDP za 2005. godinu. U poređenjui s prethodnom godinom, tržišna kapita-


83

Grafik br. 3.6 – Upoređenje broja poslova i ukupnog prometa u periodu 2002 – 2005. godina


lizacija u 2005. godini povećana je za oko 400 miliona eura ili oko 30%, što je rezultat rasta cijena akcija i njihove likvidnosti.

Tokom 2005. godine zabilježen je i izvjesan rast primarne trgovine na berzama za 66,69%, koja je najvećim dijelom realizovana na Monte-negroberzi. Ovaj procentualno velik trend rasta primarne trgovine, koji proizilazi iz niske osnove, čini svega 1,44% ukupnog prometa i može se smatrati nedovoljnim, imajući u vidu potrebu crnogorskih preduze-ća za svježim kapitalom. Relativno velik promet na primarnom tržištu zabilježen je 2003. godine (10,7 miliona eura), kada je izvjesan broj crnogorskih banaka vršio dokapitalizaciju u cilju ispunjenja zakonom propisanog cenzusa kapitala.

Tabela br. 3.2 – Upoređenje broja poslova i ukupnog prometa u periodu 2004/2005. godina

Rb. Opis Ukupan promet u 2004.

Ukupan promet u 2005.

Apsolutna promjena Promjena u %

1. Broj poslova 57.355 111.053 53.689 93,62%

2. Primarna trgovina (EUR) 1.708.874 2.848.511 1.125.544 65,86%

3. Sekundarna trgovina (EUR) 41.172.438 195.594.352 154.421.914 375,06%

4. Ukupan promet u EUR (2+3) 42.881.312 198.442.863 155.561.551 362,77%


Struktura tržišnog materijala kojim se trgovalo na crnogorskim berzama u 2005. godini pokazuje rast trgovanja i prometa svim vrstama raspo-loživog tržišnog materijala. Pri tome je rastu trgovanja obveznicama stare devizne štednje doprinijelo povećanje sigurnosti u kvalitet ovih hartija, sagledavanje mogućnosti njihovog korišćenja za plaćanje po-reza, kupovinu akcija i nekretnina u državnom vlasništvu, kao i početak kotiranja na berzi. Trgovanje i vrijednost prometa investicionih jedinica povećani su usljed rasta cijena akcija koje drže u portfoliju, kao i usljed rasta tražnje za investicionim jedinicama fondova.

84


Tabela br. 3.3 – Upoređenje prometovanog tržišnog materijala u periodu 2004/2005. godina

Rb. OpisUkupan promet u 2004. Ukupan promet u 2005. Promjena 2005/2004.

U mil. eura U % U mil. eura U % Apsolutna, u mil. eura U %

1. Akcije 36,37 85,9 163,88 82,6 127,52 +350,61

2. Obveznice 2,88 6,6 15,99 8,0 13,11 +455,20

3. Investicione jedinice 3,63 7,5 18,83 9,4 15,2 +418,73

4. Ukupno 42,88 100 198,44 100 155,57 +362,80


Box br. 3.3 – Brokerska i dilerska društva u Crnoj Gori

Brokerska i dilerska društva su pravna lica koja obavljaju brokerske, tj. dilerske poslove, koji su precizno definisani Zakonom o hartijama od vrijednosti („Sl. list RCG, br. 59/00, 10/01).

Prva brokerska i dilerska društva u Crnoj Gori osnovana su 1995. godine, ubrzo nakon početka sa radom prve berze u Crnoj Gori – Montenegroberze a.d. Podgorica. Ovi finansijski posrednici u to vrijeme dozvolu za rad dobijali su od Savezne komisije za har-tije od vrijednosti i finansijsko tržište. Nakon usvajanja i stupanja na snagu crnogorskog Zakona o hartijama od vrijednosti 2000. godine, svi ovlašćeni učesnici su morali dobiti dozvolu za rad od Komisije za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore, koja je takođe ustanovljena ovim Zakonom. Tako su četiri brokerska društva i jedno dilersko dobili nove dozvole za rad 14.12.2000. go-dine. Krajem 2001. godine, dozvolu za rad dobila je još jedna berza hartija od vrijednosti, Nex Montenegro berza. Do kraja 2005. godine u Crnoj Gori je poslovalo osam brokerskih i jedno dilersko društvo. Broj brokerskih kuća gotovo je udvostručen 2005. go-dine, vođen rastom tražnje na crnogorskim berzama, koji je bio naročito podstaknut realizovanjem procesa privatizacije nekoliko većih privrednih društava. Rast crnogorskog tržišta kapitala započeo je 2000-te godine, ali se naročito intenzivirao nakon 2002. kad je sprovedena masovna vaučerska privatizacija. Tako je vrijednost prometa hartija od vrijednosti u 2005. bila oko 13,5 puta veća u odnosu na 2002. godinu; indeksi MOSTE i NEX 20 su na kraju decembra 2004. godine 115,12 i 463,05, a samo godinu dana kasnije dostigli su vrijednost 2.523 i 10.757 respektivno (2002. godine indexi još nijesu bili formirani).

Ako posmatramo tržišnu poziciju brokerskih i dilerskih društava koja posluju u Crnoj Gori, može se reći da je ona u značajnoj mjeri koncentrisana. Tako se 46% prometa odnosi na jednu, dok se na tri brokersko-dilerske kuće odnosi oko 91% ukupnog prometa realizovanog preko ove vrste finansijskih posrednika, dok na preostalih šest berzanskih posrednika otpada svega 9%:

U budućnosti treba očekivati zaoštravanje konkurencije i preusmjeravanje na nove vidove trgovine. Na to će djelimično uticati promjene koje donosi novi zakon o hartijama od vrijednosti, koji je trenutno na skupštinskom usvajanju, prema kojem će biti do-zvoljena van-berzanska trgovina, u okviru koje će veliki uticaj imati trgovanje blokom hartija od vrijednosti i preuzimanje akcio-narskih društava (tokom 2005. godine, nakon omogućavanja blokovske trgovine donošenjem podzakonskog akta, na blokovske poslove se odnosilo oko 18,8% prometa hartija od vrijednosti). Pored toga, postprivatizacioni period u Republici od 2007. godine na dalje mogao bi rezultirati smanjenjem prometa na berzama i uticati na opstanak manjih brokerskih kuća. Ipak, sve povoljnija ekonomska i investiciona klima u Crnoj Gori, kao i očekivani razvoj tržišta kapitala u Republici, u smislu uvođenja tržišta korpora-tivnih obveznica i tržišta novca, predstavljaju novi segment prema kojem će se sve više usmjeravati djelatnost ovih institucija.


85

3.2.2. Montenegroberza

Promet na Montenegroberzi u 2005. godini iznosio je 82,3 miliona eura, što je za 337,33% više u odnosu na 2004. godinu (18,8 miliona eura). Ovako visok rast prometa podstakla je prevashodno trgovina akcija-ma preduzeća u procesu privatizacije, dok je u periodu od septembra do kraja 2005. godine promet bio i pod značajnim uticajem trgovanja obveznicama stare devizne štednje, naročito u oktobru. Ove hartije od vrijednosti, odlukom Ministarstva finansija stavljene su na kotaciju na Montenegroberzu, nakon čega se sa njima trgovalo samo na toj berzi, pa su one činile 10,61% ukupnog prometa ostvarenog na ovoj berzi u 2005. godini. Na promet akcijama odnosilo se 63,9 miliona eura ili 77,66%, dok se na promet investicionim jedinicama odnosilo 9,9 miliona eura ili 12,4%. Tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi 31.12.2005. godine iznosila je 855.308.608,35 eura i bila je veća u odnosu na stanje krajem prethodne godine za oko 595 miliona eura, odnosno oko 230%. 22

Tokom 2005. godine promet je realizovan kroz značajno veći broj tran-sakcija. Tako, ukupan broj realizovanih transakcija u ovoj godini iznosio je 51.153 25.699 i bio je veći za 101,46% u odnosu na prethodnu go-dinu (25.699). Od ukupnog prometa, na primarnom tržištu realizova-no je 2,8 miliona eura ili 3,44%, a na sekundarnom 79,5 miliona eura ili 96,56%.

Grafik br. 3.7 – Realizovani promet na Montenegroberzi za 2004. i 2005. godinu, po mjesecima

Izvor: Montenegroberza

Od ukupnog prometa realizovanog na Montenegroberzi, na berzanskom tržištu je realizovano 40,1 milion eura ili 48,66%, dok je na slobodnom tržištu realizovano 42,3 miliona eura ili 51,34%. U okviru berzanskog tržišta trgovalo se akcijama sa zvanične A i B liste za kotaciju, na kojima se nalazilo ukupno 21 privredno društvo, (šest na A i petnaest na B listi) i obveznicama stare devizne štednje koje su se nalazile na A listi. Broj privrednih društava na kotaciji povećan je u odnosu na prethodnu godinu (dvije na A i devet na B listi). Na berzanskom tržištu (40,1 milion eura) realizovan je, osim sekundarnog i primarni promet, u ukupnom iznosu od 2,8 miliona eura, što čini 7,05% ukupnog berzanskog prometa. Na berzanskom tržištu realizovana su i trgovanja blokom akcija, u ukupnom iznosu od 3,9 miliona eura (9,65% berzanskog prometa), i jedno preuzi-manje u iznosu od 15.116 eura (0,03% berzanskog prometa).

Na slobodnom tržištu realizovana je najvećim dijelom sekundarna tr-govina, dok je primarna trgovina realizovana u iznosu od svega 13.775 eura. Na ovom tržištu trgovalo se akcijama u privatnom vlasništvu kao i akcijama u vlasništvu države i državnih fondova (32,4 miliona eura ili 76,5%) i investicionim jedinicama investicionih - privatizacionih fon-dova (9,9 miliona eura ili 23,46%). Na slobodnom tržištu realizovano je i sedam blok poslova (10,2 miliona eura ili 24,14%), kao i devet pre-uzimanja (848.034,17 eura ili 2,01% prometa realizovanog na slobo-dnom tržištu).

22 Ukupna kapitalizacija na Montenegroberzi, koja uključuje i kapitalizaciju akcija kojima se nije trgovalo, 31.12.2005. godine iznosila je 1.377.250.433,18 eura.

86


Index Moste bilježio je rast tokom cijele 2005. godine, a najznačajniji skokovi zabilježeni su u martu i u avgustu. Martovski rast indexa Moste pokazatelj je efekta koji je na cijene svih akcija u Crnoj Gori izvršila prodaja Telekoma, bez obzira što je bila realizovana na drugoj berzi.

Grafik br. 3.8 – Kretanje indeksa MOSTE tokom 2005. godine, po mjesecima

Izvor: Montenegroberza

MOSTE

Vrijednost na 30.12.2005. 463,0506

Apsolutna promjena + 347,8658Procenat promjene + 302,00%

Max. vrijednost 522,0164 NovembarMin. vrijednost 115,0120 Januar

Box br. 3.4 – Pravna regulativa Komisije za hartije od vrijednosti donijeta u 2005. godini

Tokom 2005. godine, Komisija za hartije od vrijednosti donijela je slijedeću regulativu iz oblasti tržišta hartija od vrijednosti:

• Zakon o preuzimanju akcionarskih društava, (Sl. list RCG, br.81/05).

• Pravila o dopuni Pravila o izdavanju dozvole za rad društvima za upravljanje investicionim fondovima i investicionim fondovima, (Sl. list RCG 05/05).

• Pravila o načinu trgovanja blokom akcija, (Sl. list RCG, br. 11/05).

• Odluku o dopunama Odluke o visini naknada za rad Komisije za hartije od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 27/05, 65/05 i 80/05)

• Uputstvo o načinu prijema prihvata javne ponude za preuzimanje i isplate sredstava akcionarima koji su prihvatili ovu ponudu (Sl. list RCG, br. 21/05)

• Uputstvo o izmjeni i dopuni uputstva o načinu prodaje akcija akcionarskih društava za koje je planom privatizacije utvrđena berzanska prodaja, ( Sl. list RCG, br.74/05).

• Uputstvo o ovjeravanju punomoćja za obavljanje određenih poslova sa hartijama od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 80/50).

• Uputstvo o načinu prodaje akcija čiji je vlasnik Republika Crna Gora (Sl. list RCG, br. 47/05).

3.2.3. Nex Montenegro berza

U toku 2005. godine na ovoj berzi ostvaren je promet od 116,1 milion eura, što je za 385,77% više u odnosu na prethodnu godinu (23,9 mi-liona eura). Broj transakcija iznosio je 59.290 i porastao je za 87,31% u

odnosu na 2004. godinu (31.654). Tržišna kapitalizacija na Nex Mon-tenegro berzi 31.12.2005. godine, iznosila je 945.443.049,25 eura i bila je veća u odnosu na kraj prethodne godine za oko 690 miliona eura ili


87

za 273%23. Na ovako velik rast prometa uticala je prevashodno trgovi-na akcijama Telekoma AD Podgorica, čiji proces privatizacije je okončan u martu. Međutim, prihodi od ove privatizacije, koje su ostvarili kako fondovi tako i građani, uticali su na rast tražnje za akcijama drugih pre-duzeća na tržištu. Tako je prodaja Telekoma osim direktno, i indirektno uticala na rast trgovanja na ovoj, ali i na drugoj berzi.

Od ukupnog prometa realizovanog na Nex Montenegro berzi, na ber-zanskom tržištu je realizovano 60,7 miliona eura ili 52,23%, dok je na slobodnom tržištu realizovano 55,5 miliona eura ili 47,76%. U okviru berzanskog tržišta u 2005. godini trgovalo se akcijama sa zvanične A i B liste za kotaciju, na kojima su se nalazila ukupno tri preduzeća, (jedno na A i dva na B listi), dok je prethodne godine na kotaciji bilo samo jedno preduzeće i to na A listi. Na berzanskom tržištu realizovana su i trgovanja blokom akcija, u ukupnom iznosu od 22,9 miliona eura, (37,70% ber-zanskog prometa), kao i preuzimanja u ukupnom iznosu od 3,6 miliona eura (6,01% berzanskog prometa). Na berzanskom tržištu ukupan pro-met realizovan je sekundarnom trgovinom, dok primarne trgovine nije bilo. Na slobodnom tržištu trgovalo se, između ostalog i obveznicama stare devizne štednje, kojima je promet prekinut od septembra mjeseca kad su stavljene na kotaciju na drugu berzu. Od prometa realizovanog na slobodnom tržištu, na akcije se odnosilo oko 100 miliona eura ili 86,7%, na obveznice 7,3 miliona eura ili 6,24%, a na investicione jedi-nice 8,9 miliona eura ili 7,68%. Na slobodnom tržištu nijesu realizovani blok poslovi, ali su realizovana preuzimanja u iznosu od 99.891 euro. Na ovom tržištu realizovana je najvećim dijelom sekundarna trgovina, dok je primarna trgovina realizovana samo u decembru, u skromnom iznosu od 14.093 eura.

Oba indexa Nex Montenegro berze bilježila su rast tokom cijele 2005. godine, a najznačajniji skokovi zabilježeni su u martu i u avgustu. In-dex Nex 20 zabilježio je naročiti rast u maju, septembru i novembru, u kojem je ostvario i najveću vrijednost. Kretanje ovog, kao i indexa Mo-ste predstavljalo je odraz rasta cijena akcija koje ulaze u njegov sastav, kontinuiranog tokom cijele godine, ali i povremeno i skokovitog u peri-odima koji su prethodili privatizaciji ili blokovskoj trgovini i preuzimanju pojedinih preduzeća.

Grafik br. 3.9 – Vrijednost realizovanog prometa na berzi NEX Montenegro u 2004. i 2005. godini, po mjesecima

Izvor: Nex Montenegro berza

Tokom 2005. godine index Nex PIF bilježio je postepeni rast, dok je u oktobru došlo do značajnijeg rasta. Do pada ovog indexa došlo je tokom novembra zbog pada cijena investicionih jedinica investicionog fonda HLT, koji u indexu učestvuje sa preko 30%, i fonda Atlas Mont čije je učešće u indexu nešto manje.

Grafik br. 3.10 – Kretanje indeksa NEX20 i NEX PIF tokom 2005. godine

Izvor: Nex Montenegro berza

23 U svojim izvještajima Nex Montenegro berza prikazuje ukupnu kapitalizaciju, koja osim tržišne uključuje i kapitalizaciju akcija kojima se u posmatranom peri-odu nije trgovalo, ni na ovoj niti na drugoj berzi u Crnoj Gori. Ukupna kapitalizacija na Nex Montenegro berzi 31.12. 2005. godine iznosila je 1.467.374.874,08 eura.

88


NEX20 NEX PIF

Vrijednost na 31.12.2005. 9.781,28 Vrijednost na 31.12.2005. 8095,57

Apsolutna promjena 7258,13 Apsolutna promjena 6.492,06

Procenat promjene 287,66% Procenat promjene 404,86%

Max. vrijednost 10.906,78 Novembar Max. vrijednost 9.977,33 Novembar

Min. vrijednost 2.510,01 Januar Min. vrijednost 1.597,09 Januar

Box br. 3.5 – Rast cijena obveznica stare devizne štednje kao efekat početka berzanske kotacije

Odlukom Ministarstva finansija, obveznice stare devizne štednje (SDŠ) čiji emitent je Republika Crna Gora - cjelokupna klasa od 150 miliona eura, nominalne vrijednosti po jedan EUR, stavljene su na zvanični listing Montenegroberze 26. septembra 2005. godine, na A listu. Ovim činom, indicirano je da su obveznice stare devizne štednje ispunile zahtjeve postavljene pravilima ber-ze, a trgovanje ovim hartijama postalo je otvoreno i javno. Pošto se u ovom slučaju radi o hartijama čiji emitent je Republika Crna Gora, stavljanje obveznica stare devizne štednje na kotaciju na berzi predstavlja pozitivan znak stranim investitorima i međunarodnim finansijskim institucijama i organizacijama. Iako su obveznice stare devizne štednje i do početka kotacije na Montenegroberzi bile likvidne, početak kotiranja je, kao što je bio i očekivano, imao pozitivan uticaj na njihovu percepciju kod investitora, kao i na cijenu.

Grafik br. 1 – Kretanje maksimalnih cijena obveznica stare devizne štednje tokom 2005. godine, stanje zadnjeg dana u mjesecu


Povećanje cijene obveznica stare devizne štednje, odnosno smanjene diskonta na ove hartije, zabilježeno je u septembru i okto-bru, dok je krajem godine došlo do smanjenja njihovih cijena, što je odraz uobičajenog sezonskog efekta u to doba godine. Rast cijena obveznica SDŠ u oktobru 2005. godine, međutim, nije toliko efekat kredibiliteta koji je ovim obveznicama dala kotacija, već rasta tražnje za njima uslijed mogućnosti njihovog korišćenja za kupovinu akcija u vlasništvu države (na Montenegroberzi prodato je obveznica SDŠ u vrijednosti od 3,7 miliona eura, dok je u prethodnom mjesecu prodato obveznica u vrijednosti 477 hiljada eura, a u narednom 742 hiljade eura). U oktobru je, naime, država prodala akcije jedne banke u njenom vlasništvu, koje je kupac djelomično platio zamjenom za obveznice stare devizne štednje.


89

U takvim situacijama naročito raste tražnja za obveznicama dužeg roka dospijeća, jer su njihove cijene niže, odnosno diskonti na njihove cijene su viši, pa je veća i ušteda njihovih kupaca u transakcijama zamjene za akcije u državnoj imovini ili za plaćanje po-reza (u oba slučaja, 1 euro vrijednosti SDŠ mijenja se za 1 euro vrijednosti akcije, zemljišta, odnosno poreza koji treba platiti). U uslovima većeg rasta tražnje, cijene obveznica SDŠ dužeg roka dospijeća rastu, kao što se vidi iz grafika, i stvaraju uslove za rast špekulativnog trgovanja. Obrnuto, cijene obveznica SDŠ kraćeg roka dospijeća su veće, a njihovi diskonti manji, što je rok njihovog dospijeća kraći. One su utoliko manje atraktivne, što se može zaključiti i iz mjesečnih berzanskih izvještaja o trgovanju ovim har-tijama od vrijednosti, jer je vrijednost prometa ovih obveznica i do tri puta manja od prometa obveznicama najduže ročnosti.

3.2.4. Zaključni komentar

Zbivanja na crnogorskim berzama u 2005. godini, naročito rast prometa i cijena tržišnog materijala, pokazala su ispravnim procjene o budućim kretanjima ustanovljene krajem prethodne godine. Smanjenje troškova trgovanja nesumnjivo je podstaklo uključivanje malih domaćih akciona-ra, a uključivanje inostranih sitnih investitora bilo bi vjerovatno i veće u uslovima smanjenja troškova platnog prometa sa inostranstvom, koji su i dalje relativno visoki. Finansiranje trgovanja malih investitora gotovin-skim kreditima, u uslovima opšteg rasta cijena na tržištu kapitala, nije bilo rizično, a ostvarene zarade od takvog investiranja imale su pozitivne efekte na prihode banaka, rast depozita fizičkih lica, ali i na potrošnju, agregatnu tražnju i ekonomski rast. Investicije malih ulagača na tržištu kapitala neophodno je u perspektivi zaštiti i podsticati donošenjem za-kona o zaštiti prava manjinskih akcionara. Na taj način obezbijedili bi se uslovi za kontinuirani rast njihovog investiranja na tržištu kapitala. To naročito dobija na težini u uslovima pretpostavljenog intenziviranja blokovske trgovine i preuzimanja privrednih društava. Dodatni razlog je i očekivano smanjenje trgovanja akcijama po završetku procesa privati-zacije, pogotovo što u tom periodu još nije za očekivati intenzivan razvoj tržišta obveznica, jer se uslovi za to relativno sporo mijenjaju.

Uslove razvoja tržišta obveznica neophodno je razvijati ne u cilju opstanka i razvoja berzanske trgovine, već prevashodno iz razloga obezbjeđenja dodatnih načina finansiranja crnogorske privrede. U narednom perio-du potrebno je usvojiti novi zakon o hartijama od vrijednosti, pospje-šiti realizaciju postupaka likvidacije i stečaja, kao i smanjenje, odnosno prebijanje unutrašnjih dugovanja. Takođe, zbog povećanja neophodne javnosti podataka o bonitetu privrednih društava i njihove zaduženosti, neophodno je raditi na razvoju institucija koje obezbjeđuju takve infor-macije. Ispunjenje ovih uslova pogodovalo bi ne samo razvoju tržišta obveznica već i popularizaciji prikupljanja kapitala emitovanjem akcija, koje je u Crnoj Gori još uvijek nedovoljno.

Razvoj tržišta obveznica, kratkoročnih i dugoročnih, kao i tržišta novca, važno je zbog povećanja širine tržišta kapitala, odnosno vrsta hartija kojima je moguće trgovati. Ukoliko ne dođe do razvoja ovih segmenata finansijskog tržišta, moguće je očekivati „bježanje“ domaćeg kapitala prikupljenog od strane institucionalnih investitora, u inostranstvo. Druga potencijalna opasnost jeste rast cijena postojećeg tržišnog materijala, uglavnom akcija, uzrokovanog velikom tražnjom likvidnih investitora, u nedostatku drugog tržišnog materijala, i stvaranja tzv „balona cije-na“. Istorija je pokazala da postojanje balona cijena ne samo da kratko traje već neminovno „puca“, uzrokujući velike padove cijena tržišnog materijala i gubitke investitora.

90


3.3. Osiguranje u Crnoj Gori

Na razvijenim finansijskim tržištima osiguravajuće kompanije spadaju u značajne institucionalne investitore. U našoj zemlji, razorna inflaci-ja 1993. godine istopila je najveći dio kapitala domaćih osiguravajućih društava. Njihovom sunovratu doprinijelo je svojevremeno gubljenje povjerenja u bankarski i finansijski sistem, ali i pad standarda stanovniš-tva, koji se polako oporavlja posljednjih nekoliko godina. Za očekivati je da će tržište osiguranja u perspektivi zabilježiti značajniji rast, jer je u međuvremenu uspostavljen red u bankarskom i finansijskom siste-mu. U Crnoj Gori do kraja 2004. godine kod Ministarstva finansija bilo je registrovano pet osiguravajućih kompanija: „Lovćen osiguranje“ AD Podgorica, „Montenegroosiguranje“ AD Podgorica, „Swiss osiguranje“ AD Podgorica i „Zepter osiguranje“ AD Podgorica, a krajem 2004. go-dine registrovano je i društvo „Grawe osiguranje“ a.d. Podgorica. Osno-vni pokazatelji poslovanja četiri crnogorske osiguravajuće kompanije u 2004. godini24 dati su u tabeli u nastavku, kao i odgovarajući podaci za ukupan bankarski sektor u Crnoj Gori.

Ukupan prihod društava na tržištu osiguranja, 2003. godine, približio se onom na nivou bankarskog sistema (skoro 90%), dok je osnovni kapital osiguravajućih društava činio svega 27,5% ukupnog osnovnog kapitala bankarskog sistema u Crnoj Gori. Osim pomenutih osigurava-

Tabela br. 3.4 – Osnovni pokazatelji poslovanja osiguravajućih kompanija u Crnoj Gori u 2003. i 2004. godini, u 000 eura

Rb. Naziv osiguravajućeg društvaUkupan prihod Neto dobit Osnovni kapital

2003. 2004. 2003. 2004. 2003. 2004.

1. Lovćen osiguranje AD Podgorica 28.256 29.116 354 211 10.533 10.533

2. Montenegroosiguranje AD Podgorica 5.446 6.172 454 451 3.164 3.892

3. Swiss osiguranje AD Podgorica 1.196 1.501 18 18 1.776 1.776

4. Zepter osiguranje AD Podgorica 8.206 42 82 -71 1.788 196

5. UKUPNO: 43.104 36.831 908 609 17.261 16.394

6. Podaci za bankarski sektor RCG 47.916 64.811 5.336 -1.116 62.783 68.378

7. Odnos osiguranje/bankarstvo 89.95% 56,83% 17.02% -54.56% 27.49% 23.98%

jućih društava registrovanih za rad u Crnoj Gori, na crnogorskom tržištu u posmatranom periodu bila su prisutna i društva iz oblasti osiguranja registrovana za rad u Republici Srbiji, kao i neke inostrane kompanije. Njihovi zastupnici rade na crnogorskom tržištu, ali o njihovim prihodi-ma, kao i o odlivu kapitala iz Republike po tom osnovu moguće je dobiti samo posredne podatke iz izvještaja crnogorskih banaka o realizovanom platnom prometu sa inostranstvom. Ovi podaci za period 2002-2005. godina prikazani su u tabeli u nastavku.

Kao što podaci pokazuju, odliv sredstava po osnovu osiguranja crno-gorskih rezidenata u osiguravajućim kompanijama van Crne Gore je kontinuirano u porastu. Iako je prihod domaćih osiguravajućih društava u 2004. godini smanjen, rast uplata po osnovu osiguranja stranih osi-guravajućih društava, predstavlja svojevrstan pokazatelj ekonomskog rasta Republike. Istovremeno, ovi podaci pokazuju i koliko finansijskih sredstava domaće osiguravajuće kuće uslovno rečeno gube u bici sa inostranim konkurentima koji nude širi spektar usluga osiguranja, pre-vashodno penziona i zdravstvena osiguranja. Ovaj trend može se po-smatrati i sa aspekta povećanja odliva kapitala iz Republike. Međutim, taj odliv ne predstavlja značajan problem sa aspekta platnog bilansa, već sa aspekta nelojalne konkurencije od strane osiguravajućih društa-

24 U vrijeme pisanja izvještaja još nisu bili završeni revizorski izvještaji za 2005. godinu.

Izvor: Podaci iz godišnjih finansijskih izvještaja osiguravajućih društava (Grawe osiguranje a.d. Podgorica počelo je s radom u oktobru 2004. godine, te stoga podaci iz njihovog završnog računa nijesu uzeti u obračun) i iz Izvještaja o radu CBCG u 2004. godini.


91

Tabela br. 3.5 – Plaćanja prema inostranstvu i Srbiji, Kosovu i Metohiji u periodu od 2002. do novembra 2005. godine, u 000 eura

2002. 2003. 2004. I - XI 2005.

Inostranstvo 1,913.00 2,407.00 2,892.00 3,535.00

Republika Srbija, Kosovo i Metohija 433.00 1,162.00 1,071.00 1,395.00

Ukupno 2,346.00 3,569.00 3,963.00 4,930.00

Izvor: CBCG

va iz inostranstva, rizika domaćih rezidenata koji proizlaze iz odsustva regulative i kontrole stranih osiguravajućih kuća od strane domaćih re-gulatora, kao i sa aspekta nemogućnosti države da oporezuje prihode stranih osiguravajućih kuća. Ovi problemi, kao i pitanje obezbjeđenja likvidnosti i solventnosti osiguravajućih društava, prevashodno kroz visinu osnovnog kapitala, biće uređeni donošenjem zakona o osiguravajućim društvima. Pitanje konkurencije i oligopola tretirano je novodonesenim Zakonom o zaštiti konkurencije.

U Crnoj Gori danas se osigurava samo ono što je zakonska obaveza; biznis i osiguranje motornih vozila od odgovornosti. Bazirajući se, uglavnom, na ova dva proizvoda, osiguravajuće kompanije nastoje da realizuju prihode dovoljno visoke za pokriće isplata po osnovu osiguranja25. Iako posluju u uslovima niske stope inflacije, osiguravajuća društva i dalje se suočavaju sa relativno visokim poreskim opterećenjima, kao i pri-nadležnostima za penziono i zdravstveno osiguranje, a njihovi prihodi

od finansijskih plasmana i dalje su prilično skromni. Stoga je podizanje premija osiguranja za ograničen broj proizvoda osiguranja, nužan i je-dini izvor za rast prihoda osiguravajućih društava. Veći životni standard stanovništva popularizovao bi uplatu premija za životno osiguranje i uticao na rast prihoda osiguravajućih kuća. Ovo je naročito važno jer su sredstva prikupljena od premija životnog osiguranja raspoloživa na duži rok i otuda pogodna i za investiranje u dugoročne namjene. Sve dok odnos životnog i osiguranja imovine u našim osiguravajućim druš-tvima bude ovako nepovoljan, ne može se očekivati veće angažovanje ovih finansijskih institucija kao kapitalnih, dugoročnih investitora. Od crnogorskih osiguravajućih društava se očekuje da u perspektivi, sho-dno planiranoj reformi penzionog sistema, na tržištu ponude i dodatno penziono i zdravstveno osiguranje. Takođe, treba očekivati razvoj novih proizvoda osiguranja koji se tiču osiguranja odgovornosti za proizvod i iz djelatnosti, namijenjene klijentima poput advokata, ljekara i drugih koji se tako štite u slučaju eventualnih grešaka ili propusta.

Penzioni sistem međugeneracijske solidarnosti, koji je još u XIX vijeku uveo njemački kancelar Oto fon Bizmark, funkcionisao je kao sistem tekućeg finansiranja, u kome se iz zarada zaposlenih izdvajao dio sred-stava u fond iz koga su se isplaćivale penzije. Tako zamišljen i ostva-ren penzioni sistem obezbjeđivao je socijalnu sigurnost građanima i onemogućavao da standard padne ispod granice siromaštva. Bio je u primjeni u većini zemalja svijeta sve do 80-tih-90-tih godina kada je ispoljio sopstvenu neodrživost. Razlozi za to bili su brojni: demografski trend - rast starosne strukture stanovništva, zbog čega je manji broj za-poslenih finansirao sve veći broj penzionera; izbjegavanje plaćanja do-

3.4. Reforma penzionog sistema u Crnoj Gori

prinosa i prijavljivanje manje osnovice za oporezivanje; nedovoljan rast zaposlenosti; velika zastupljenost sive ekonomije; loš rad inspekcijskih službi itd. S druge strane, država koja je raspolagala sredstvima penzi-onih fondova pokazala se kao loš upravljač tim sredstvima i investitor tih sredstava, tako da su fiskalni efekti ovog sistema bili jako loši. Stalni nedostatak novca za isplatu čak i prilično niskih penzija povećavao je dugove u sistemu javnog finansiranja. Država je često sama transferisala sredstva za pokriće deficita penzionog fonda ili pribjegavala povećanju stope doprinosa, čime je indirektno smanjivala konkurentnost privrede i sposobnost javnih finansija.

25 Osiguravajuća društva finansiraju svoje poslovanje iz uplata premija i iz prihoda od plasmana sredstava, iz čega ostvaruju prihod. Isplate po osnovu osiguranja iskazuju se kao neto premija, koja je jednaka bruto premiji osiguranja umanjenoj za troškove akvizicije, administrativne i inkaso troškove.

92


S demografske tačke gledišta, ovakav sistem bi bio odživ da postoji ra-vnoteža između broja zaposlenih i broja penzionera. Povoljan odnos je 3,5:1 u korist zaposlenih. Taj odnos u Crnoj Gori u posljednjih pet godi-na je znatno nepovoljniji.

Potreba za reformom penzionog sistema postala je neizbježna, ali je praksa pokazala da je to moguće ostvariti uspješno tek na odgovaraju-ćem nivou makroekonomske stabilnosti i razvijenosti tržišta kapitala. Sama reforma trebala bi doprinijeti razvoju ukupnog tržišta kapitala i novih finansijskih proizvoda, većoj stopi povraćaja na investicije, većoj stopi štednje, većoj zaposlenosti.

Grafik br. 3.11 – Racio zavisnosti penzionog sistema u Crnoj Gori u periodu 2001 – 2005. godina

Izvor: Kalkulacije CBCG

Grafik br. 3.12 – Učešće izdataka za penzije u BDP-u i kretanje BDP-a po glavi stanovnika u periodu 2002 – 2005. godina

Izvor: Kalkulacije CBCG

Reforma penzionog sistema jedan je od srednjoročnih ciljeva Agende ekonomskih reformi koje je Vlada usvojila u martu 2005. godine. Uz pomoć konsultantskih kuća LMK (Lambard management consultant) i Noema Cooperating d.o.o. pokrenuta je reorganizacija tzv. prvog stu-ba - postojećeg penzionog sistema, ali istovremeno i uvođenje trećeg (dobrovoljnog privatnog), a potom i drugog (obaveznog privatnog) stuba penzijskog osiguranja. Reforma penzionog sistema u Crnoj Gori počela je 01. januara 2004. godine donošenjem novog Zakona o pen-zijskom i invalidskom osiguranju, a nešto kasnije i Strategije reforme penzionog sistema i izradom Nacrta zakona o dobrovoljnim penzio-nim fondovima.


93

Početak reformi odnosi se na reorganizaciju službi fonda PIO radi po-stizanja veće efikasnosti servisa, smanjenja operativnih troškova i obje-dinjavanja podataka o poreskim obveznicima u jedinstveni centralni registar, da bi se ostvarila veća naplata doprinosa i kroz nju finansijska održivost sistema.

U postojećem „pay as you go“ sistemu, napravljene su brojne izmje-ne:

1. Uveden je švajcarski model po kojem se penzija izračunava kao zbir polovine procenta rasta ili pada troškova života i polovine procenta rasta ili pada bruto zarada;

2. Smanjene su stope doprinosa za poslodavce i zaposlene i one sada iznose 12% i 9,6%.

3. Reformom je predviđeno smanjenje broja invalidskih i prevre-menih penzija zbog uvođenja strožijih kriterijuma za odobra-vanje istih.

4. Po novom Zakonu o penzijskom i invalidskom osiguranju osno-vicu za obračun penzija više ne čine najboljih 10 godina staža, već doprinosi iz cijelokupnog radnog staža, čime je praktično smanjena penzija budućih penzionera.

5. Povećana je starosna granica za odlazak u penziju (žene 60, muškarci 65 godina), i to se primjenjuje postupno.

Suština reformi obaveznog državnog penzijskog osiguranja je u smanje-nju penzija iz ovog fonda u svim zemljama u kojima se sprovode.

Tabela br. 3.6 – Odnos prosječnih bruto zarada i prosječnih penzija u RCG

Crna Gora Prosječne bruto zarade

Prosjecne penzije Odnos

2003. 321.15 121.59 37.86

2004. 344.8 124.59 36.13

2005. 387.8 129.00 33.26

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG i Fond PIO RCG

Kako prosječne penzije predstavljaju svega 33-38% prosječnih bruto zarada, očigledno je da će penzije iz prvog stuba u budućnosti biti ne-dovoljne za materijalnu sigurnost. Zato je sljedeća faza reforme uvođe-nje trećeg stuba-dobrovoljnog penzijskog osiguranja koji će prethoditi uvođenju drugog stuba - obaveznog penzijskog osiguranja.

Drugi i treći stub penzijskog sistema Crne Gore urediće se posebnim za-konima i oni predstavljaju privatne penzije. Njihova prednost je što su pravedni, jer ljudi dobijaju onoliko koliko su za života izdvojili u fond, a fiskalno su dugoročno održivi i finansijski zdravi. Odgovornost za ulo-žena sredstva snosi pojedinac i on ima mogućnost da diversifikuje rizik ulaganja, birajući gdje i koliko će sredstava da uloži. Privatni penzioni fondovi podstiču dugoročnu štednju i tako posredno podstiču i privre-dni rast. Država treba da podstiče dopunsko penzijsko osiguranje uvo-đenjem olakšica za zaposlene i poslodavce.

U Crnoj Gori Nacrt zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima od se-ptembra 2005. godine je u skupštinskoj proceduri, a formiranje prvih takvih fondova očekuje se do kraja 2006. godine. Ovaj zakon podrazu-mijeva kreiranje pravila ponašanja na tržištu, definisanje investicionih smjernica u niskorizične hartije od vrijednosti i praćenje i kontrolu upra-vljanja penzijskim fondovima. Zakon o dobrovoljnim penzionim fondo-vima neće biti socijalni zakon, već je usmjeren na one koji imaju više novca, a koje će, takođe, biti potrebno stimulisati da ulažu novac zbog lošeg iskustva u prošlosti. Do sada je mogućnost privatnog penzionog osiguranja u Crnoj Gori postojala jedino u osiguravajućim kućama, i to uglavnom u inostranstvu (najčešće austrijska osiguranja). Imajući u vidu da su crnogorski građani za potrebe osiguranja, koje je uglavnom penziono, tokom 2005. godine uplatitli 4.930.000 eura, može se ugla-vnom smatrati da bi budući domaći penzioni fondovi mogli da računaju sa izvjesnim dijelom tih sredstava ukoliko uspiju da ih privuku svojom ponudom proizvoda penzionog osiguranja.

4. FISKAlNI SEKTOR

FISKALNI SEKTOR

97

U eurizovanim ekonomijama fiskalna disciplina predstavlja osnovni preduslov makroekonomske stabilnosti. Zato je od izuzetnog znača-ja što su postignuti rezultati u oblasti fiskalne politike u 2005. godini u saglasnosti sa ciljevima Ekonomske politike i Agendom ekonomskih reformi. Značajnim angažovanjem Poreske uprave i Uprave carina pro-

Box br. 4.1 – Fiskalna politika u dolarizovanim ekonomijama

U dolarizovanim ekonomijama, kreatori ekonomske politike su fokusirani na fiskalnu politiku, jer su instrumenti monetarne politike relativno ograničeni. Bez primarne emisije, finansiranje deficita može biti samo putem zaduživanja. Ukoliko se deficit finansira putem spoljnog zaduženja, onda dolazi do rasta spoljne zaduženosti, a ukoliko se kreditira putem domaćeg zaduže-nja, onda dolazi do rasta domaćih kamatnih stopa. Stoga, može se zaključiti da je fiskalna disciplina prije neophodan uslov nego prirodna posljedica supstitucije domaće valute stranom. Pri tom, dolarizacija utiče na poboljšanje budžetske discipline. Vlada, svjesna ograničenih mogućnosti finansiranja deficita, mora da vodi politiku sa malim budžetskim deficitom ili politiku uravno-teženog budžeta. Pored ovog, olakšano je uvođenje tvrdog budžetskog ograničenja, jer su ograničene mogućnosti subvencioni-sanja „propalih“ državnih preduzeća i nelikvidnih banaka. Takođe, dolarizacija može značiti smanjenje troškova spoljnog finan-siranja preko smanjenja valutnog rizika i rizika zemlje.

širena je baza poreskih obveznika, pri čemu je smanjeno učešće sive ekonomije, što je imalo direktnog uticaja na rast izvornih budžetskih prihoda, kao i stvaranje uslova za što veće finansiranje budžetskih izda-taka iz realnih izvora.

U julu prethodne godine, Skupština Crne Gore je usvojila Zakon o iz-mjenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Crne Gore za 2005. godinu (Sl. list RCG 46/05) kojim je izvršen rebalans, kojim su planirani ukupni budžetski primici i izdaci uvećani za 11,6 miliona eura i iznosili su 503,4 miliona eura.

Ovaj zakon je donesen zbog promjena strukture ostvarenja prihoda do kraja tekuće godine (povećanje izvornih budžetskih prihoda), sma-njenja transfera Fondu PIO iz republičkog budžeta, primjene Zakona o zaradama državnih službenika i namještenika od 01.01.2005. godine, raspoređivanja dijela sredstava tekuće budžetske rezerve po zaključku Vlade RCG, kao i zbog novih investicija u infrastrukturu.

Budžet za 2005. godinu, nakon rebalansa, planiran je u iznosu od 503,4 miliona eura, što predstavlja povećanje od 12,1% u odnosu na budžet iz 2004. godine.

Ukupni budžetski primici (preliminarni podaci) u 2005. godini iznosili su 581 milion eura (uključujući prihode od privatizacije) i viši su za 15% u odnosu na planirana sredstva za 2005. godinu nakon rebalansa. U odnosu na prethodnu godinu budžetski primici su povećani za 33%.

Tokom godine, ostvarenje budžetskih primitaka po mjesecima bilo je neravnomjerno. Najveći priliv sredstava ostvaren je u martu (146,8 mi-liona eura) po osnovu priliva sredstava od privatizacije. Značajno visoki primici ostvareni su i u decembru (60,7 miiona eura) po osnovu priva-tizacionih prihoda, donacija i redovnih prihoda.

Struktura budžetskih primitaka pokazuje da se 430,1 milion eura ili 74% odnosilo na prihode budžeta iz redovnog poslovanja, koji su povećani za 15,4% u odnosu na 2004. godinu, dok su za 1,2% niži u odnosu na plan za 2005. godinu.

98


Grafik br. 4.1 – Pikaz punjenja budžeta u protekle tri godine po mjesecima, u 000 000 eura

Graf br. 4.2 – Struktura budžetskih primitaka u protekle tri godine sa planom za 2006. godinu

Box br. 4.2 – Struktura budžetskih prihoda

Prihodi od prodate imovine veći su za tri puta u odnosu na plan za 2005. i iznosili su 136,3 miliona eura, u čemu najveće učešće ima prodaja kontrolnog paketa državnih akcija u Telekomu Crne Gore. U ukupnim budžetskim primicima privatizacioni prihodi učestvuju sa 23,5%. Prema podacima Ministarstva finansija, pozajmice i krediti su niže za skoro tri puta u odnosu na isti prošlo-godišnji period, i iznosili su 12,2 miliona eura ili 49% planiranog iznosa za 2005 godinu. Primici od otplate kredita iznosili su 1,9 miliona eura, iako nisu bili planirani prilivi po ovom osnovu i bili su za 24% niži u odnosu na isti prošlogodišnji period. Donacije iz inostranstva su, u posmatranom periodu, iznosile 2,5 miliona eura ili 68% od plana za 2005. godinu, dok su u odnosu na 2004. godinu bile niže za dva i po puta.

Redovni prihodi budžeta se najvećim dijelom formiraju iz prihoda od poreza, sa učešćem od 92%, koji su za dvanaest mjeseci ove godine iznosili 394,8 miliona eura što je 2,6% više od plana za 2005. nakon rebalansa, a za 17% više u odnosu na isti prošlogodi-šnji period. Povećani prihodi od poreza su rezultat visokog stepena naplate svih kategorija poreza, a posebno poreza na dodatu

FISKALNI SEKTOR

99

vrijednost i akcize, koji nastavljaju pozitivan trend i bilježe povećanje za 39,4 miliona eura ili 17,9%. Prihodi od poreza na doda-tu vrijednost povećani su za 22,3% u odnosu na isti period 2004. godine i iznosili su 193,4 miliona eura, dok su u odnosu na plan 2005. godine veći za 2,4%. Ovi prihodi učestvuju sa 49,1% u ukupnim prihodima od poreza. Od akciza je prihodovano 65,6 miliona eura i povećane su za 6,7% u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi ovih prihoda, akcize na uvezenu robu u odnosu na plan povećane su za 14,2%, dok su u odnosu na isti prošlogodišnji period veće za 11,6%. U odnosu na uporedni period prethodne go-dine, prihodi od poreza na dohodak građana povećani su za 9,6 (6 miliona eura), prihodi od poreza na dobit preduzeća za 29%, prihodi od poreza na imovinu i prihodi od poreza na promet nepokretnosti prava za 33,7% i prihodi od poreza na međunarodnu trgovinu za 12,1% Prihodi po osnovu carina su iznosili 41,1 milion eura, što predstavlja više ostvarenje za 5,4% u odnosu na plan, odnosno porast od 18,2% u odnosu na prethodnu godinu. Ostali porezi povećani su za čak 140,6% i iznosili su 3,7 miliona eura.

Grafik br. 1 – Struktura poreza u posljednje tri godine i plan za 2006.

Prihodi od taksi u 2005. godini ostvareni su u iznosu od 6 miliona eura, što je za 2,1% više od plana za 2005, ali i niže za 4,2% u odnosu na isti prošlogodišnji period. U ovim prihodima značajno učešće imaju administrativne takse od 76,3% ili 5,2 miliona eura. Prihodi po osnovu taksi u izvornim budžetskim prihodima učestvuju sa 1,6%.

Negativan trend ostvaren je kod ostalih republičkih prihoda koji su iznosili 21,5 miliona eura ili 47% od plana za 2005. godinu, što predstavlja smanjenje od 13,9% u odnosu na prethodnu godinu ili 5% izvornih budžetskih prihoda.

Prihodi od kapitala povećani su za 60,9% i iznosili su 5 miliona eura, dok su u odnosu na plan za 2005. povećani za 62,2% i pri tome predstavljaju 1,2% redovnih prihoda.

Ukupni izdaci budžeta (preliminarni podaci) u 2005. godini iznosili su 543,4 miliona eura, a od primitaka su niži za 37,6 miliona eura ili 6,5%. U odnosu na plan za 2005. godinu, nakon rebalansa izvršenje izdataka povećano je za 7,9%, dok su u odnosu na 2004. godinu veći za 24%.

U 2005. godini trošenje sredstava budžeta je po pojedinim mjesecima bilo neravnomjerno, kao i kod priliva sredstava. Najveći iznos sredstava potrošen je tokom jula (51,9 miliona eura). U decembru nivo izdataka je

takođe bio na visokom nivou (68,1 miliona eura) zbog otplate dugova 10,6 miliona eura i plaćanja kamata 5,3 miliona eura.

U strukturi ukupnih izdataka dominantno je učešće redovnih budžet-skih rashoda od 402,3 miliona eura ili 74%, što je u odnosu na plan nakon rebalansa za 2005. godinu niže za 8%, a više u odnosu na 2004. za 11%.

100


Grafik br. 4.3 – Kretanje primitaka i izdataka u proteklih tri godine

Grafik br. 4.4 – Kretanje nivoa izdataka po mjesecima u posljednje tri godine

Grafik br. 4.5 – Kretanje strukture izdataka u protekle tri godine i plan za 2006. godinu

Box br. 4.3 – Struktura budžetskih izdataka

U posmatranom periodu budžet su značajno opteretile otplate dugova za koje je Vlada izdvojila 116 milona eura ili 21,3% ukupnih izdataka, što je 150,3% više u odnosu na plan po rebalansu za 2005. godinu i 123% više u odnosu na prethodnu godinu. Izvori fi-nansiranja ovih izdataka bili su uglavnom privatizacioni prihodi, što ima pozitivne efekte na smanjenje javnog duga države, kroz uredno servisiranje obaveza po osnovu ino i drugih kredita. Za pozajmice i kredite Vlada je izdvojila 7,5 miliona eura ili 95% od plana za 2005. godinu i one su bile na nivou prošlogodišnjih za isti period. Za sredstva budžetske rezerve (stalne i tekuće) izdvo-jeno je 17,1 milion eura ili 55,5% više od plana za 2005. godinu, a u odnosu na prošlu godinu u pitanju je povećanje od 2,4%.

U 2005. godini, po osnovu bruto zarada, kao najvećoj rashodnoj stavci, izdvojeno je 156 miliona eura ili 98% planiranog iznosa za 2005. godinu, i bili su veći za 3% u odnosu na 2004. godinu. Bruto zarade opterećuju izvorne budžetske prihode sa 38,7%, a

FISKALNI SEKTOR

101

ukupne sa 28,7%. U strukturi ovih rashoda najveće učešće imaju izdaci za neto zarade i plate od 58,6%, zatim doprinosi 28,3% i porezi na zarade zaposlenih 11,4%. Posmatrano u odnosu na isti prošlogodišnji period, izdvojeno je više za neto zarade i plate za 5,4%, a za doprinose 1,8%, dok su izdaci za poreze na zarade zaposlenih bili niži za 5,5%.

Grafik br. 1 – Kretanje strukture redovnih rashoda u protekle tri godine i plan za 2006.

U odnosu na prethodnu godinu, većina izdataka budžeta je ipak povećana. Porasli su izdaci za materijal i usluge za 22,3%, izdaci po osnovu besteretnih davanja i socijalnih beneficija za 16,6% i iznosili su 121 milion eura. Za kapitalne izdatke izdvojeno je 26 miliona eura ili 27,5% manje od plana za 2005, a, ipak, 112% više u odnosu na 2004 godinu. Kapitalni izdaci u ukupnim budžet-skim rashodima učestvuju sa 4,9%, a u redovnim 6,7%. Sa druge strane država je smanjila izdatke po osnovu subvencija (javnim i drugim preduzećima) za 25%, te su iznosile 6,3 miliona eura, kao i ostala primanja i naknade zaposlenih za 13%, pa je realizo-vano 11,3 miliona eura izdataka po ovom osnovu. U 2005. godini po osnovu kamata plaćeno je 20,4 miliona eura, što je 33,3% više od planiranog iznosa, a za 14% manje u poređenju sa istim prošlogodišnji periodom.

Posmatrajući suficit/deficit po principu neto isplata kao razliku izme-dju ukupnih primitaka umanjenih za uzete pozajmice i kredite i uku-pnih izdataka umanjenih za date pozajmice i kredite i otplatu glavnice, u periodu 01.01–30.12.2005. g, Budžet Republike je ostvario suficit 148,8 miliona eura.

Metodologija obračuna suficita/deficita Sl.Glasnik RCG 40/01.

I pored iskazanog suficita crnogorski budžet karakteriše deficit, jer u njega nisu uključene neizmirene obaveze, koje su još uvijek neobja-vljene za prethodnu godinu.

(Prilog C, Tabela 13)

Skupština je u decembru usvojila Predlog Budžeta za 2006. godinu, koji iznosi 519 miliona eura, i veći je 15,5 miliona eura ili 3% u odnosu na prošlogodišnji (Budžet nakon rebalansa u 2005.godini iznosio je 503,4

miliona eura). Njegovo planiranje izvršeno je na osnovu ostvarenih pri-hoda u prethodnim godinama, procijenjenog rasta BDP-a, kao i fiskalnog uticaja novih propisa koji će se primjenjivati u 2006. godini. Na priho-dnoj strani, planirani tekući budžetski prihodi za 2006. godinu iznose 480,1 milion eura i veći su za 44,7 miliona eura ili 10,3% u odnosu na 2005. godinu, a bazirani su na pozitivnim trendovima naplate PDV-a, poreza na dobit preduzeća, akciza, i prihoda koje potrošačke jedinice obezbjeđuju kroz sopstvenu djelatnost. Takođe, pozitivan efekat u po-većanju budžetskih prihoda očekuje se i implementacijom više zakona u oblasti fiskalne politike od januara 2006. godine (Zakona o izmjenama i dopunama zakona o akcizama, Zakona o izmjenama i dopunama zako-na o PDV-u, Zakona o carinskoj tarifi kao i Zakona o objedinjenoj regi-straciji i sistemu izvještavanja o obračunu i naplati poreza i doprinosa). Privatizacioni prihodi planirani su u iznosu od 7 miliona eura, i niži su za 32,6 miliona u odnosu na prošlogodišnje, dok su donacije planirane u iznosu 5,5 miliona eura i veće su za 49% u odnosu na 2005. godinu. Pozajmice i kredite (inostrani izvori finansiranja) niže su za 20 miliona

102


eura, i planirane u iznosu od 5,1 milion eura, a sredstva prenesena iz prethodne godine iznose 21,2 miliona eura.

Izdaci budžeta za 2006. godinu projektovani su sa tendecijom opadanja u BDP-u i uravnoteženi su sa izvorima finansiranja. U strukturi ukupnih planiranih budžetskih izdataka, prioritetni su tekući izdaci sa učešćem od 51,3% ili 266,2 miliona eura, i veći su za 2,3% u odnosu na prošlo-godišnje, pri čemu dominantno učešće imaju izdaci po osnovu bruto zarada. U odnosu na 2005. godinu, povećani su izdaci po osnovu tran-sfera za socijalnu zaštitu, transfera pojedincima, institucijama i javnom sektoru što obezbjeđuje visok nivo socijalne, zdravstvene zaštite kao i

uredno izmirivanje obaveza po osnovu penzijsko-invalidskog osiguranja. Kapitalni izdaci planirani su na nižem nivou u odnosu na 2005. godinu, jer su projektnim zajmovima iz inostranstva, u iznosu od 12 miliona eura, obezbijeđeni izvori finansiranja u dijelu strateške infrastrukture. Projekcijom budžeta za 2006. godinu smanjena su sredstva po osnovu pozajmica i kredita i po osnovu otplate dugova, dok su povećana sred-stva za budžetske rezerve (tekuće i stalne) za 45,5%. Neto iznos budžeta raspoloživ za potrošnju iznosi 423 miliona eura, a budžetski deficit sa projektnim zajmovima 38,7 miliona eura, koji će biti finansiran priva-tizacionim prihodima, donacijama, inostranim kreditima i sredstvima prenesenim iz prethodne godine.

Box br. 4.4 – Preporuke Svjetske banke za dugoročnu fiskalnu stabilnost

Prema analizama Svjetske banke, za postizanje dugoročne fiskalne stabilnosti potreban je primarni budžetski suficit od 0,4 %. Tokom poslednje tri godine on je bio u deficitu od oko 2% BDP-a. Sadašnje projekcije za primarni bilans ukazuju na deficit od tek nešto preko 1% BDP-a u 2006. godini, što je i dalje značajno niže od primarnog suficita od 0,4% BDP-a. Stoga je veoma bitno fi-skalno „stezanje“, koje kao i preraspodjela javnih investicija, moraju biti izvršeni u skladu sa sljedećim mjerama:

• Smanjiti/kontrolisati rashode za plate, pomoć domaćinstvima i kamate

• Eliminisati/smanjiti subvencije i zajmove javnim preduzećima kroz nametanje čvrstog budžetskog ograničenja

• Napraviti zdrav program javnih investicija koji će podržati razvoj i rast turizma

• Povećati produktivnost tekućih rashoda za obrazovanje i zdrastvenu zaštitu

• Sprečavanje docnji (akumuliranja zaostalih obaveza) kroz obezbjeđivanje bolje i realnije projekcije prihoda i jačanje siste-ma kontrole obaveza korisnika budžeta

• Napraviti plan riješavanja do sada stvorenih docnji

• Jačati vezu između programskih prioriteta i budžeta, posebno u razvoju turizma i implementaciji Strategije za smanjenje siromaštva

Prikaz budžetskih fondova u 2005. godini

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja tokom 2005. godine ostvario je prihode u iznosu od 201,6 miliona eura. U struktu-ri ukupnih primitaka doprinosi, kao najvažniji izvor prihoda fonda PIO, iznosili su 118,3 miliona eura ili 59%. Transferi budžeta učestvovali su sa 22% u ukupnim primicima i iznosili su 44 miliona eura, dok su ostali primici iznosili milion eura ili 0,6% primitaka. Prihodi od akcijskog kapi-

tala iznosili su 20 miliona eura, što čini 10% ukupnih prihoda. Dio ovih sredstava, Fond će koristiti kao depozit kod poslovnih banaka radi ko-rišćenja povoljnih kredita, čime će obezbijediti održavanje likvidnosti u svom poslovanju. Fond PIO je u posmatranom periodu povukao depo-zita u iznosu od 12,5 miliona eura, dok su sredstva po osnovu kredita kod poslovnih banaka iznosila 5,5 miliona eura.

FISKALNI SEKTOR

103

Izdaci Fonda PIO u 2005. godini iznosili su 201,6 miliona eura, i na ni-vou su ostvarenih primitaka u istom periodu. Najznačajniji udio imali su rashodi za penzije od 68% ili 137 miliona eura i na nivou su prošlo-godišnjih izdataka za isti period.

Poredeći prihode i rashode, fond PIO je u periodu januar-decembar 2005. godine ostvario deficit u iznosu od 50 hiljada eura. Neizmirene obaveze na dan 31.12.2005. godine, (podaci fonda) iznose 23,9 miliona eura i odnose se na neisplaćenu penziju za decembar u iznosu od 12,9 mili-ona eura, dugovanje prema Fondu zdravstva u iznosu od 10,5 miliona eura i prema drugim pravnim licima 0,5 miliona eura.

Republički fond zdravstva (prema preliminarnim podacima Fon-da), u 2005. godini, ostvario je prihode u iznosu od 102,2 miliona eura. Prihodi po osnovu doprinosa iz privrede učestvovali su sa 43,5 miliona eura ili 42,6%, a vanprivrede 29,3 miliona eura ili 28,7%. Prihodi od transfera iz budžeta iznosili su 5,7 miliona eura ili 5,6%, dok su prihodi od fonda PIO iznosili 20,2% ukupnih prihoda. Rashodi fonda zdravstva u posmatranom periodu iznosili su 100 miliona eura, sa najvećim učešćem izdataka za redovnu djelatnost i nabavku lijekova od 93%. Fond je svoje poslovanje u 2005. godini završio sa suficitom od 2 miliona eura, ali i sa nezmirenim obavezama u iznosu od 14,5 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Republike Crne Gore u periodu januar-decembar 2005. godine ostvario je prihode u iznosu od 23,6 miliona eura. U ukupnim prihodima značajno učešće imali su prihodi po osnovu privatizacije 32% ili 7,5 miliona eura i prihodi iz budžeta RCG od 24%. Rashodi za dvanaest mjeseci tekuće godine, iznosili su 19 miliona eura. Pri tom, najveće učešće u ukupnim izdacima odnosi se na isplaćene nov-čane naknade nezaposlenim licima od 23%, kredite za samozapošlja-vanje 17%, pripremu i zapošljavanje radnika 14%, materijalne troško-ve zarada i investicije 33%. Zavod je u svom poslovanju ostvario suficit od 4,8 miliona eura. Ipak treba imati u vidu da su prispjele neizmirene obaveze Zavoda na dan 31.12.2005. godine iznosile 4,4 miliona eura. Od navedenog iznosa, 2,6 miliona eura su obaveze na teret sredstava koje Zavod obezbjeđuje iz budžeta Vlade Republike Crne Gore za materijal-no finansiranje pripravnika po programu Vlade RCG, dok se na obave-ze Zavoda (sredstva za pripravnike, pripremu radnika i ostale obaveze) odnosilo 1,8 miliona eura.

Fond za razvoj je u 2005 godini realizovao prihode u iznosu od 0,5 miliona eura, dok su rashodi iznosili 0,3 miliona, pa je ostvaren suficit od 0,2 miliona eura.

(Prilog C, Tabela 13a)

5. JAVNI DUG pRElIMINARNI pODACI MINISTARSTVA FINANSIJA

JAVNI DUG

107

Javni dug Crne Gore na kraju 2005. godine iznosi 704,4 miliona eura i njegov udio u procijenjenom bruto društvenom proizvodu za 2005. godinu iznosi 42,7% . Od ukupnog iznosa javnog duga, 187,3 miliona eura ili 26,7% se odnosi na domaći dug, dok inostrani dug iznosi 513,4 miliona eura ili 73,3%.

Grafik br. 5.1 – Indikatori konvergencije u EMU

Visina javnog duga u Crnoj Gori, u poređenju sa drugim tranzicionim zemljama, sa prosjekom Europske unije kao i sa mastritskim kriteriju-mima je relativno povoljna (grafikon br 1.) .

U strukturi javnog duga Crne Gore i dalje se najveći dio obaveza, oko 77%, odnosi na naslijeđene dugoročne obaveze starog sistema (bivše SFRJ i SRJ), preuzete Zakonom o regulisanju obaveza i potraživanja po osnovu inoduga i devizne štednje građana.

5.1. Strani javni dug

Ukupan spoljni dug Crne Gore, prema stanju na dan 31.12.2005. godi-ne, iznosi 513,4 miliona eura, što čini oko 31,1% procijenjenog BDP-a u 2005. godini i prikazan je tabelom br. 5.1.

U strukturi spoljnog duga, najveće učešće ima naslijedjeni dug pre-ma Svjetskoj banci i njenim afilijacijama u ukupnom iznosu od 27-8,8 miliona eura. Ovaj dug čine obaveze prema Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD)26 i Međunarodnoj finansijskoj korporaciji (IFC).

26 Najveći dio dugova prema ovim kreditorima proizišao je iz kumuliranja neotplaćenih obaveza po prvobitno obračunatim i zateznim kamatama. Iz tog razloga obaveze, po osnovu kamata premašile su obaveze po glavnici dugova. U zadnjem kvartalu 2001. godine izvršeno je reprogramiranje dugova prema Svjetskoj banci (u politici Svjetske banke ne postoji kategorija otpisa duga) u novi kredit sa rokom dospijeća od 22 godine, uz grace-period od tri godine i povoljnu kama-tnu stopu - LIBOR i fiksni spred. Iskorišćena je mogućnost fiksiranja kamata na veoma niskom nivou (LIBOR je bio nizak pod uticajem događaja od 11. septembra 2001).

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

108


Tabela br. 5.1 – Stanje stranog duga Crne Gore na dan 31.12.2005. godine, u 000 000 eura

Kreditor Stanje duga BDP est Inodug/

BDP % inoduga % javnog duga

(2/3)

1 2 3 4 5 6

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 267,9 1,640.0 16,3% 52,2% 38,3%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 10,8 1,640.0 0,7% 2,1% 1,5%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora* 151,6 1,640.0 9,2% 29,5% 21,6%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)** 25,2 1,640.0 1,5% 4,9% 3,6%

Evropska investiciona banka (EIB)*** 41,2 1,640.0 2,5% 8,0% 5,9%

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 1,6 1,640.0 0,1% 0,3% 0,2%

Razvojna banka Savjeta Evrope 3,9 1,640.0 0,2% 0,8% 0,6%

Bank Handlowy - Poljska 0,3 1,640.0 0,0% 0,1% 0,0%

Evropska unija (Zajednica) 5,5 1,640.0 0,3% 1,1% 0,8%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 4,3 1,640.0 0,3% 0,8% 0,6%

Anglo Yugoslav banka 1,0 1,640.0 0,1% 0,2% 0,1%

UKUPNO 513,4 1,640.0 31,3% 100,0% 73,3%

Sa otpisom Pariskog kluba 1,640.0

U stare, odnosno refinansirane, dugove spadaju i obaveze prema Banci savjeta Evrope kao i zaostali dugovi prema poljskoj Handlowy banci i Anglo Yugoslav banci.

Dug prema Pariskom klubu iznosi 151,6 miliona eura i prikazan je u umanjenom iznosu duga za 51%, koliko iznosi otpis u prvoj fazi. Dug prema Pariskom klubu će biti umanjen za preostalih 15% (od do-govorenog otpisa duga od 66%) shodno uspješno okončanom aran-žmanu sa MMF-om.

Dug prema Londonskom klubu Crna Gora je otkupila početkom 90-ih godina prošlog vijeka.

Obaveze po novim kreditima iznose oko 83 miliona eura i odno-se se na povlačenje kredita u periodu 2001-2005. godina. Ovi zajmovi obuhvataju zaduženja kod: Svjetske banke (kod IDA afilijacije pod nje-nim uslovima), Evropske investicione banke, Evropske banke za obnovu i razvoj, Evropske unije i Njemačke banke za obnovu.

Od ukupno povučenih sredstava iz inozaduženja oko 29% sredstava su programski IDA krediti koji se odnose na ulaganja sa unaprijed odre-djenom svrhom kao što su: strukturna prilagođavanja, unapređivanje zdravstvene zaštite, unapređenje penzione administracije, reforma siste-ma obrazovanja tj. namjenski korišćena sredstva za strukturne reforme javnog sektora. Preostali dio sredstava su projektni krediti.

Na osnovu podataka o stanju postojećeg spoljnog duga, Ministarstvo finansija izradilo je projekciju njegove otplate koja je data u narednoj tabeli.

Indikatori spoljne zaduženosti ukazuju da, uprkos visokoj naslijeđenoj zaduženosti, Crna Gora se nalazi u grupi zemalja na granici izmedju umjerene i niske zaduženosti. Racio stranog duga u bruto društvenom proizvodu (31,1%), učešće spoljnog duga u izvozu roba i usluga (70%), racio otplate spoljnjeg duga u tekućoj godini sa izvozom roba i uslu-ga (3,05%) kao i dug po glavi stanovnika, potvrđuju ovakav zaključak (grafikoni 5.2 i 5.3).

* Iznos originalnog duga u eurima je 108,21 mil.€ - 71%, americkim dolarima 39,48 mil.€ - 26% i 3% u ostalim valutama** Iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR) *** Stari dug 1,2 mil eura Napomena: valute konvertovane u euro po kursu 11.01.2006. godine

JAVNI DUG

109

Godina Glavnica Kamata Ukupno

2006. 6.978.083,13 19.112.384,35 26.090.467,48

2007. 9.352.429,09 19.475.676,68 28.828.105,77

2008. 11.703.163,25 19.318.481,35 31.021.644,60

2009. 14.169.850,47 18.970.235,50 33.140.085,97

2010. 14.323.672,37 18.186.045,88 32.509.718,25

Tabela br. 5.2 – Projekcija servisiranja spoljnjeg duga Crne Gore do 2010. godine


Grafik br. 5.2 – Strani dug Republike Crne Gore

Grafik br. 5.3 – Udio spoljnjeg duga u BDP u izabranim zemljama Zapadnog Balkana za period 2002-2005.


Izvor: Bank Austria Creditanstalt i Ministarstvo finansija Crne Gore

110


5.2. Domaći javni dug

Domaći javni dug na kraju 2005. godine iznosio je 187 miliona eura ili 11% bruto domaćeg proizvoda. Najveći udio u domaćem javnom dugu i dalje predstavlja stara devizna štednja, koja je 31.12.2005. godine iznosila 117 miliona eura ili 62,5% domaćeg duga. Dug po ovom osnovu umanjen je u odnosu na stanje krajem prethodne godine za 5 miliona eura.

Pored stare devizne štednje, značajni dio domaćeg javnog duga (33,1%) odnosi se na zaostale budžetske obaveze i dug lokalnih samouprava koji je metodologijom obračuna obuhvaćen i iskazan u 2005. godini. Na osnovu dopunjavanja metodologije koje je Ministarstvo finansija uradilo, izvršena je korekcija u obračunu duga i za prethodne raspo-ložive podatke.

Box br. 5.1 – Metodologija izračunavanja javnog duga

Metodološka pravila za izračunavanje javnog duga u Evropskoj uniji utvrđena su Protokolom o proceduri pri prekomjernom deficitu (engl. Excessive deficit procedure, ili kraće EDP). Ovim dokumentom su definisana pravila o periodičnom izvještavanju Evropske komisije o visini javnog duga, kao i planiranom i ostvarenom budžetskom deficitu. Koncepsijski okvir za praćenje dr-žavnih finansija u EU predstavlja Evropski sistem računa (engl. European System of Accounts, 1995. ili kraće ESA 95) na koji se EDP u pogledu metodologije izračunavanja i oslanja. Shodno EDP i ESA 95, sektor opšte vlade se sastoji od centralne vlade, lokalne vlade-opština i državnih fondova. Prema ESA 95, javni dug se vrednuje prema tržišnoj vrijednosti, dok se prema EDP vrednuje prema nominalnoj vrijednosti. Na osnovu metodologije EDP-a, visina javnog duga je jednaka sumi bruto obaveza koje su iska-zane u nominalnoj vrijednosti sektora opšte vlade u sljedećim stavkama ESA 95: gotovina i depoziti, vrijednosni papiri (osim di-onica i isključujući finansijske derivate27) i zajmovi. Javni dug mora biti konsolidovan na nivou opšte vlade, a u njegov iznos ne ulaze tzv. potencijalne obaveze28 (engl. contigent liabilities) i obračunate kamate na obaveze.

Metodologija izračunavanja javnog duga koja se koristi u Crnoj Gori je u velikoj mjeri usklađena sa onom koja se koristi u zemlja-ma članicama Evropske unije. Prema kriterijumima iz Zakona o zaduživanju i upravljanju dugom javnog sektora (Sl. List RCG 11/04), javni dug čini konsolidovani dug subjekata javnog sektora u Crnoj Gori29 (dugovi Vlade, uključujući garancije i kontragaran-cije, dugovi lokalnih samouprava, državnih fondova i javnih preduzeća30 i zaostale budžetske obaveze). Mastrihtski kriterijumi iz javnog duga isključuju javna preduzeća – stvoreni dug i garancije koje je izdala država za potrebe javnih preduzeća osim onih za koje postoje osnovane procjene da će biti „pozvane“, odnosno da će Vlada morati da ih vraća iz centralnog budžeta. Tako su, shodno tim kriterijumima, iz obračuna javnog duga isključena javna preduzeća31.

27 Npr. swapovi i trgovinski krediti28 Npr. obaveze po osnovu izdatih državnih garancija ili budućih obaveza za penzije29 Izvor: Strategija upravljanja javnim dugom Crne Gore, Podgorica, 2005.30 Javna preduzeća čiji je većinski vlasnik država – preko 50%.31 Najveći dio duga javnih preduzeća u Crnoj Gori se odnosi na obaveze prema inostranim kreditima koji su dodjeljivani do 1992. godine. Kako je Zakonom o ino

dugu i staroj deviznoj štednji taj dio obaveza preuzela Vlada Republike Crne Gore, tim su oni uključeni u iznos inostranog duga Crne Gore.

Dug države po osnovu emitovanja kratkoročnih državnih zapisa u 2005. godini iznosi 8 miliona eura i smanjen je za 66,8% u odnosu na pro-šlu godinu, dok duga po osnovu zaduženja po bankarskim kreditima nije bilo.

Program emitovanja državnih zapisa započet je u 2001. godini sa ciljem premošćavanja sezonskih nelikvidnosti u budžetu. Usljed nepostojanja alternativnih izvora finansiranja, državni zapisi su postali kontinuiran i vrlo skup oblik pokrića budžetskog deficita. Visoka kamatna stopa koja

JAVNI DUG

111

se u periodu 2001-2004. kretala u rasponu od oko 12% do oko 9% i kratak rok dospijeća izlagalo je budžet visokom riziku sa stanovišta likvi-dnosti i visokim troškovima finansiranja kod servisiranja ovih obaveza. Do kraja 2005. godine ove obaveze su svedene na minimalni iznos što se značajno odrazilo i na kamatne stope usljed smanjene ponude. Izvor sredstava za pokriće ovih obaveza kao i obaveza po osnovu bankarskih kredita obezbjeđen je iz privatizacionih prihoda.

Svođenjem na minimum ovih oblika zaduživanja, ostvarene su značajne uštede u državnom budžetu.

U nastojanju da poboljša upravljanje obavezama po osnovu javnog duga, Vlada Crne Gore je u 2005. godini donijela „ Strategiju upravljanja državnim dugom Crne Gore“, i ovaj dokument predstavlja srednjoročni plan upravljanja stavkama ove kategorije. Mjere dvogodišnje strategije Ministarstva finansija u upravljanju državnim dugom u srednjoročnom periodu usmjerene su na:

1. Reorganizaciju emisije državnih zapisa sa ciljem svođenja na minimum ovakvog načina zaduživanja

2. Otplatu bankarskih kredita 3. Otplatu zaostalih budžetskih obaveza 4. Utvrđivanje ključnih indikatora zaduženosti kao smjernica za

upravljanje dugom i likvidnošću5. Ulaganja u infrastrukturu 6. Uravnoteženje osnovnog budžeta 7. Izdvajanje rezervi za kapitalne investicije i pripremu kapital-

nog budžeta kako bi se obezbijedilo adekvatno finansiranje kapitalnih programa

Otplata javnog duga

U 2005. godini ukupno je otplaćeno 105,31 milion eura po osnovu ser-visiranja javnog duga, što predstavlja 94,5% povećanja u odnosu na izdvajanja po ovom osnovu u 2004. godini. Osnovni razlog ovakvog povećanja, jeste odluka Vlade Crne Gore da izmiri jedan dio obaveza po osnovu zaostalih obaveza budžetskim korisnicima u iznosu od 23,781 milion eura i smanji dug po osnovu emitovanih državnih zapisa. Sred-stva za ovu namjenu Vlada je izdvojila iz privatizacionih prihoda. Udio otplate javnog duga u BDP-u u 2005. godini iznosi 6,4%.

Tabela br. 5.3 – Stanje domaćeg duga Crne Gore na dan 31.12.2005. godine

Kreditor Stanje duga BDP Dom dug/BDP

% dom.duga

% javnog duga

(2/3)

1 2 3 4 5 6

Stara devizna štednja 117.0 1,640.0 7,1% 62,6% 16,7%

Obaveze po bankarskim kreditima32 0.3 1,640.0 0,0% 0,0% 0,0%

Obaveze po državnim zapisima 8.0 1,640.0 0,5% 4,3% 1,1%

Zaostale budžetske obaveze 39.0 1,640.0 2,4% 20,9% 5,6%

Dug lokalnih samouprava 23.0 1,640.0 1,4% 12,3% 3,3%

UKUPNO 187.3 1,640.0 11,4% 100,0% 26,7%


32 Dug Ministarstva finansija. U ovaj iznos nije uključen dug ostalih nosilaca duga javnog sektora shodno Zakonu o zaduživanju i upravljanju dugom javnog se-ktora (Sl. List RCG 11/04).

112


Tabela br. 5.4 – Struktura otplate javnog duga u 2004. godini, u milionima eura

Spoljni dugOtplata kamate 16.476

Otplata glavnice 5.531

Otplata ostalih troškova 0.267

UKUPNO: 22.276

Domaći dug

Otplata glavnice po kreditima 11.913

Otplata kamate po kreditima 1.392

Otplata glavnice po kratkoročnim državnim zapisima 38.539

Otplata kamate po kratkoročnim državnim zapisima 1.807

Kontribucija akcionarima Telekoma 3.604

Isplata zaostalih obaveza po zaključku Vlade 23.781

Isplata sredstava Fondu za obeštećenje 2

UKUPNO: 83.036

UKUPNO STRANI I DOMAĆI DUG: 105.31


Box br. 5.2 Kreditni rejting Republike Crne Gore BB/positive/B

U decembru 2005. godine Standard & Poor's Ratings Services revidirao je outlook (izglede) Republike Crne Gore sa stabilnih na pozitivne pri 'BB' long-term (dugoročnom) and 'B' short-term (kratkoročnom) suverenom kreditnom rejtingu.

Standard & Poor's Ratings Services ovaj kreditni rejting obrazlaže progresom u ekonomskim i političkim reformama. Za ovu ocjenu je od značaja Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju koji predstavlja prvi korak ka pridruživanju Evropskoj uniji. Una-pređivanje privrede je postignuto i kroz privatizovanje ključnih sektora u ekonomiji, institucionalnim i zakonskim reformama i makroekonomskom stabilnošću.

Promjena izgleda sa stabilnih na pozitivne je rezultat planiranih aktivnosti u narednom periodu, u izvještaju se ističe „Dalja pri-vatizacija ostatka državnih firmi, naročito energetskog sektora, i unapređivanje infrastrukture uticaće na održavanje postojeće stope rasta na nivou između 4% i 5%. Crnogorska Vlada se obavezala na veća izdvajanja za kapitalne investicije, smanjenje dr-žavne administracije, reforme sistema socijalnog osiguranja i stvaranju povoljnijeg ambijenta za investiranje. Planirano je da državni deficit bude smanjen na nivo ispod 2% BDP-a, dok će racio javnog duga prema BDP-u, takođe, biti na silaznoj putanji“.

6. EKSTERNI SEKTOR

EKSTERNI SEKTOR

115

Preliminarni podaci platnog bilansa pokazuju da je u 2005. godini de-ficit tekućeg računa platnog bilansa iznosio 140,7 miliona eura ili 8,6% procijenjenog BDP-a za 2005. godinu. Porast deficita tekućeg računa za 21,1 milion eura u odnosu na 2004. godinu ostvaren je zbog povećanja spoljnotrgovinskog deficita. Razlozi značajnog povećanja spoljnotrgo-vinskog deficita nalaze se kako u niskoj konkurentosti domaće proizvo-dnje, tako i u realnom rastu uvoza, podstaknutog povećanjem kupovne moći stanovništva (usljed rasta plata, porasta transfera iz inostranstva, povećanja iznosa odobrenih kredita) i povećanom investicionom potro-šnjom sa jedne strane. Ne treba zanemariti i činjenicu još uvijek nedo-

voljno dobre statistike spoljne trgovine. Rast robnog deficita djelimično je neutralizovan rastom suficita ostvarenog povećanim izvozom uslu-ga, koji je uglavnom rezultat rasta prihoda od turizma. Istovremeno je došlo do rasta suficita na podračunu dohotka. Takođe je na podračunu tekućih transfera ostvaren suficit, ali za 7% manji nego u 2004. godini zbog smanjenja strane pomoći. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitima ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosila je 72,2% ili za 0,9% je viša od pokrivenosti tokom 2004. godine. Uku-pno ostvarena robna razmjena iznosila je 1.375 miliona eura ili 4% više nego u 2004. godini.

Tabela br. 6.1 – Kvartalni podaci za period 2004-2005. godine, u 000 eura

2003.2004. 2005.

I II III IV I II III IV

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -102.056 -74.331 -16.045 89.791 -119.057 -18.621 -81.699 65.204 -105.599

1. ROBE -359.330 -103.453 -66.246 -95.525 -151.212 -52.216 -140.664 -162.521 -150.485

1.1. Izvoz 270.574 102.005 121.338 115.805 113.000 93.662 102.236 117.954 120.606

1.2. Uvoz 629.904 205.458 187.584 211.330 264.212 145.878 242.900 280.475 271.091

2. USLUGE 111.663 -4.618 21.159 141.860 -10.225 -1.223 23.354 169.463 -578

2.1. Prihodi 191.325 16.813 46.520 169.066 17.130 21.327 53.695 204.869 34.615

2.2. Rashodi 79.662 21.431 25.361 27.206 27.355 22.550 30.341 35.406 35.193

3. DOHOCI 87.926 14.837 14.077 29.573 27.756 22.763 23.671 41.150 28.573

3.1. Prihodi 113.753 26.198 29.470 36.020 43.768 30.475 47.141 49.195 48.469

3.2. Rashodi 25.827 11.361 15.393 6.447 16.012 7.712 23.470 8.045 19.896

4. TEKUĆI TRANSFERI 57.685 18.903 14.966 13.883 14.624 12.055 11.940 17.112 16.891

4.1. Transferi u Crnu Goru 66.809 21.538 17.412 16.886 17.657 15.522 16.636 21.410 21.356

4.2. Transferi iz Crne Gore 9.124 2.635 2.446 3.003 3.033 3.467 4.696 4.298 4.465

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 16.626 44.877 39.347 -116.834 91.315 62.372 80.183 -114.770 159.204

1. RAČUN KAPITALA

2. FINANSIJSKI RAČUN (1+2+3+4+5) 16.626 44.877 39.347 -116.834 91.315 62.372 80.183 -114.770 159.204

1. Direktne investicije-neto 38.725 9.343 21.467 5.575 14.182 161.244 51.487 46.847 115.153

2. Portfolio investicije-neto 942 149 607 1.222 3.546 7.883 2.855 -4.838 -1.084

3. Ostale investicije-neto -82.157 16.194 1.625 -89.924 52.506 -592 29.851 -126.587 83.066

4. Promjene neto strane aktive kom. b. 54.517 19.793 21.629 -22.481 12.879 3.497 -18.639 -31.545 -18.751

5. Promjena rezervi CBCG 4.599 -602 -5.981 -11.226 8.202 -109.660 14.629 1.353 -19.180

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (A+B) -85.430 -29.454 23.302 -27.043 -27.742 43.751 -1.516 -49.566 53.605

Izvor: CBCG

116


Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 46%, što je za oko 6 indeksnih poena manje nego u istom periodu 2004. godine. Učešće izvoza roba i prihoda od usluga u BDP-u u 2005. godini iznosilo je 45,6%, što je za 0,22% veće u odnosu na prethodnu godinu. Na osnovu ovoga možemo reći da je u Crnoj Gori došlo do blagog porasta otvorenosti do-maće privrede, ali nedovoljno, ako se uzme u obzir činjenjica da najniža vrijednost racija izvoz + prihodi od usluga / BDP treba da iznosi 60%.

Na nerobnim podračunima tokom 2005. godine zabilježen je rast su-ficita i to kod usluga za 28,9%, faktorskih dohodaka za 34,7%, dok je kod tekućih transfera ostvaren, takođe, suficit, ali za 7% manji nego u 2004. godini.

Neto strane direktne investicije dostigle su iznos od 375 miliona eura, što je za 7,4 puta više nego u 2004. godini, ili 2,3 puta više nego u 2002, 2003. i 2004. godini zajedno. Najviše se ulagalo u oblast uslužnih djela-tnosti 51%, zatim slijedi oblast proizvodnih djelatnosti i prodaja nekre-tnina sa 18%, i ulaganje u finansijske djelatnosti 13%.

Priliv inokredita u 2005. godini bio je za 22% veći u odnosu na 2004. godinu, dok je otplata glavnice bila manja tokom ove godine za 1,8%.

Analiza novčanih tokova u 2005. pokazuje da se više od 86% priliva novca po osnovu transakcija sa inostranstvom (kroz bankarske kanale) odnosilo na euro, dok je kod odliva taj procenat nešto niži i iznosio je 84%. Ako bi se u uzelo u obzir da se većina plaćanja u oblasti turizma obavlja u gotovini i u euru, ovaj procenat bi bio još veći.

Grafik br. 6.1 – Valutna struktura novčanih transakcija sa inostranstvom u 2005. godini

Izvor: CBCG

Iako američki dolar u mnogo manjem procentu učestvuje u crnogorskim trgovinskim i finansijskim transakcijama nego euro, njegovo kretanje na svjetskom tržištu valuta nepovoljno se odražava na poslovanje nekih do-maćih kompanija kao što su „Kombinat aluminijuma“ Podgorica, „Brodo-gradilište“, „Luka Bar“ zbog specifičnosti robe koju proizvode, odnosno dolarskih ugovora. Tokom 2004. godine, 63% ukupnih troškova KAP je plaćao u eurima, a aluminijum se prodaje u dolarima. Sa druge strane, tokom decembra 2005. godine cijena aluminijuma na svjetskom trži-štu dostigla je najveću vrijednost u zadnje tri godine. Krajem decembra 2004. godine dolar je dostigao svoju najnižu vrijednost (29. decembra za jedan dolar se moglo kupiti 0.7335 eura) u zadnje tri godine.

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Prema preliminarnim podacima o platnom bilansu, deficit na tekućem računu u 2005. godini iznosio je 140,7 miliona eura, što predstavlja povećanje za 21 milion eura u odnosu na isti period 2004. godine. Ako se izuzme strana pomoć, deficit tekućeg računa u 2005. godini veći je za 14,6 miliona eura u odnosu na prethodnu godinu. Na deficit na te-kućem računu najviše je uticao trgovinski deficit. Suficiti ostvareni na podračunima usluga, dohotka i transfera pokrili su 72,2% spoljnotrgo-vinskog deficita. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita u 2004. go-dine iznosila je 71,3%.

Posmatrano kao procenat BDP-a, deficit tekućeg računa u 2005. godini, prema preliminarnim podacima, iznosio je 8,6%. Na podračunu roba ostvaren je deficit u iznosu od 30,8% BDP-a. Za očekivati je da i u na-rednim godinama ovaj deficit bude na približno istom nivou u odnosu na BDP. Sa rastom domaće proizvodnje predviđa se smanjenje učešća robe široke potrošnje, ali i povećanje roba za reprodukciju i opreme za proizvodnju u ukupnom uvozu roba, kao i povećanje ponude domaćih proizvoda u oblasti turizma (što predstavlja jednu vrstu izvoza). Saldo usluga činio je 11,6% BDP-a. Ohrabruje snažan rast stranih direktnih investicija koje potpuno pokrivaju ostvareni deficit na tekućem računu.

EKSTERNI SEKTOR

117

Tabela br. 6.2 – Tekući račun bilansa plaćanja u odnosu na BDP, u 000 eura

I-XII 2004. I-XII 2005. Index % BDP*

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -119.642 -140.715 117,61 -8,6%

1. ROBE -416.436 -505.886 121,48 -30,8%

1.1. Izvoz 452.148 434.458 96,09 26,5%

1.2. Uvoz 868.584 940.344 108,26 57,3%

2. USLUGE 148.176 191.016 128,91 11,6%

2.1. Prihodi 249.529 314.506 126,04 19,2%

2.2. Rashodi 101.353 123.490 121,84 7,5%

3. DOHOCI 86.242 116.157 134,69 7,1%

3.1. Prihodi 135.455 175.280 129,40 10,7%

3.2. Rashodi 49.213 59.123 120,14 3,6%

4. TEKUĆI TRANSFERI 62.376 57.998 92,98 3,5%

4.1. Transferi u Crnu Goru 73.493 74.924 101,95 4,6%

4.2. Transferi iz Crne Gore 11.117 16.926 152,25 1,0%

Izvor: CBCG, preliminarni podaci*Procijenjeni BDP za 2005. godinu

Grafik br. 6.2 – Tekući račun bilansa plaćanja u 2004. i 2005. godine

Visok deficit tekućeg računa zajednička je karakteristika za većinu ze-malja novih članica EU i zemalja jugoistočne Evrope.

U četvrtom kvartalu 2005. godine ostvareni deficit tekućeg računa iznosio je 105,6 miliona eura, što je za 13,5 miliona eura manje od ostvarenog deficita u istom kvartalu 2004. Posmatrano po kvartalima, u trećem kvartalu 2004. i 2005. godine ostvaren je suficit na tekućem računu platnog bilansa, zahvaljujući suficitima ostvarenim, prije svega, na podračunima usluga (sezonski uticaj turizma), faktorskih dohodaka i

Grafik br. 6.3 – Komponente tekućeg računa po kvartalima 2005. godine

transfera. Osnovni razlog deficita tekućeg računa jeste spoljnotrgovin-ski deficit. Niska konkurentnost domaćih proizvođača, koja uz rastuću domaću tražnju, djelimično uslovljenu porastom kredita datih rezi-dentima, a djelimično pozitivnim kretanjima u oblasti turizma, dovela je do povećanog uvoza roba. Međutim, to je zajednička karakteristika većine zemalja koje preferiraju razvoj turizma (Španija, Portugalija, Tur-ska i Grčka). Kod ovih zemalja u periodu 1996-2003. godine uočava se konstantan rast deficita roba.

118


Grafik br. 6.4 – Struktura prihoda tekućeg računa u 2005.

Grafik br. 6.5 – Struktura rashoda tekućeg računa u 2005.

Grafik br. 6.6 – Pokrivenost uvoza izvozom, 2004 – 2005, u %

6.1.1. Robna razmjena

Crna Gora je u 2005. godini ostvarila ukupnu robnu razmjenu sa inostran-stvom u iznosu od 1.374,8 miliona eura, od čega je izvoz predstavljao 434,5 miliona eura, a uvoz 940,3 miliona eura. Ostvareni obim spoljnotr-govinske razmjene u 2005. godini je za 4% veći nego u 2004. Spoljnotr-govinski deficit iznosio je 505,9 miliona eura, a pokrivenost robnog uvoza izvozom je iznosila 46,2% i niža je nego 2004. godini za 5,8%.

Box br. 6.1 – Spoljnotrgovinski deficit

Tokom posljednjih godina evidentna je veća stopa rasta uvoza roba od stope rasta izvoza što rezultira porastom neravnoteže spoljnotrgovinskog bilansa Crne Gore. Razloge ovakvih kretanja treba tražiti u nedovoljnoj osposobljenosti domaće ekonomije da se nosi sa konkurentima na međunarodnom tržištu, zatim u preusmjeravanju investicija na oblast usluga, ali i u samoj me-todologiji praćenja ovih tokova. Niska konkurentnost domaće privrede (nedovoljan kvalitet, cjenovna nekonkurentnost, izosta-nak standarda kvaliteta), rast kupovne moći stanovništva, zatim usmjeravanje domaćih kapaciteta sa proizvodnih djelatnosti na oblast usluga, neki su od razloga sve većeg uvoza roba. Pravo je pitanje da li rastući spoljnotrgovinski deficit predstavlja opa-snost za crnogorsku ekonomiju. Crna Gora, kao mala i veoma otvorena ekonomija, definisala je kao strateški cilj razvoj turizma i uopšte razvoj u oblasti usluga, oblasti koja zadnjih decenija bilježi najveću stopu rasta. Visoka stopa rasta BDP-a uslijed inte-zivnog rasta domaće tražnje, te većih potreba za investicijama od trenutnog nivoa domaće štednje, iziskuje korišćenje stranog kapitala, što izaziva povećani uvoz, a sa time i deficit na tekućem računu. Takođe, realno je pretpostaviti da je dio uvoza kako roba široke potrošnje, tako i drugih vrsta roba utrošen u obliku stranih direktnih investicija (za izgradnju, renoviranje i obnovu

EKSTERNI SEKTOR

119

kupljenih hotela i drugih nekretnina)33, što predstavlja vid investiranja koje će rezultirati rastom realnih aktiva (zgrada, insta-lacija, mašina itd.), a to je osnov daljeg rasta i razvoja. Crna Gora kao mala zemlja nije u mogućnosti da proizvede sve potrebne proizvode i zato treba da se specijalizuje u proizvodnji onih proizvoda sa kojima može da ostvari komparativne prednosti i da podstiče razvoj drugih oblasti kojima bi se finansirao spoljnotrgovinski deficit.

Sa druge strane, pri analizi spoljnotrgovinskih tokova treba uzeti u obzir da se nalazimo u fazi tranzicije koja se neminovno odra-žava i na kvalitet same statistike. Naime, u zadnjih par godina u oblastima koje se direktno ili indirektno tiču spoljne trgovine doneseno je više desetina što zakonskih, što podzakonskih akata, zatim, od aprila 2003. godine imamo samostalnu Upravu ca-rina Crne Gore, koja je u fazi uvođenja i primjene novih carinskih propisa usklađenih sa carinskim propisima EU i novog softvera za obradu deklaracija. Sve ovo iziskuje vrijeme da bi se uhodali sistemi i dobili kvalitetni statistički podaci. Ovo je jedna nemino-vnost koja karakteriše sve zemlje u periodu tranzicije.

Raspoloživi podaci o robnom izvozu pokazuju da je u 2005. godi-ni izvoz opao za 3,9% u odnosu na 2004. godinu. Prosječni kvartalni izvoz, tokom 2005. godine iznosio je 108,6 miliona eura, dok je prosjek u 2004. godini iznosio 113 miliona eura. Posmatrano po kvartalima, tokom 2005. godine najviše je registrovano izvoza u četvrtom kvarta-lu, kada je izvezeno robe u vrijednosti od 120,6 miliona eura ili 6,7% više nego u istom kvartalu 2004. godine. Opšta karakteristika izvoza jeste i dalje slaba diverzifikovanost proizvoda i niski stepen obrade izvoznih proizvoda.

Grafik br. 6.7 – Kvartalni uvoz i izvoz roba, 2004 – 2005, u 000 eura

Grafik br. 6.8 – Izvoz po robnim sektorima SMTK u 2005.godini

Izvor: Centralna banka Crne Gore, preliminarni podaci

Prosječni kvartalni uvoz u 2005. godini iznosio je 235,1 milion eura, što je za 8,2% više nego kvartalni prosjek u 2004. Ako se posmatra po kvartalima, može se uočiti neujednačen uvoz, a osnovni razlog tome jeste uvoz nafte i naftnih derivata. U četvrtom kvartalu 2005. godine uvezeno je 37,6% ukupnog godišnjeg uvoza nafte i naftnih deriva-ta, dok je, poređenja radi, u drugom kvartalu 2005. godine uvezeno 0,3% ukupnog uvoza ovih proizvoda. U četvrtom kvartalu 2004. go-dine uvezeno je 43,3% od ukupnog uvoza nafte i naftnih derivata za

33 Za sada ne postoji mogućnost kvalitetnog utvrđivanja vrijednosti roba koje se uvoze kao direktna investicija

120


tu godinu. Takođe, proizvodi iz sektora razni gotovi proizvodi značajno utiču na skokovito kretanje uvoza. Tokom 2005. godine uvezeno je za 38,7% više ovih proizvoda nego u 2004. godini. Jedan od razloga po-rasta uvoza proizvoda iz sektora razni gotovi proizvodi, jeste drugači-ji obuhvat ovih proizvoda za šta je detaljnije objašnjenje dato u dijelu Struktura izvoza i uvoza po sektorima. Razloge rasta uvoza uglavnom treba tražiti u kretanju cijena električne energije i nafte na svjetskom tržištu, kao i porastu kredita stanovništvu i privredi, te znatnom prilivu stranih direktnih investicija. Dio sredstava od stranih direktnih investi-cija uticao je na povećanje kupovne moći, što je uticalo u velikoj mjeri na povećanje uvozne tražnje. Takođe, evidentiran je porast vrijednosti uvoza roba iz Srbije.

Grafik br. 6.9 – Kvartalna stopa rasta uvoza i izvoza roba, 2004 – 2005, u %

Box br. 6.2 – Podsticanje izvoza

Spoljnotrgovinsku razmjenu Crne Gore u poslednjih nekoliko godina karakteriše visok nivo deficita i slaba diverzifikacija izvoza. Kao najznačajniji ograničavajući faktori rasta izvoza domaćih proizvoda, navode se nekonkurentnost domaće privrede i nera-zvijenost izvoznog sektora. Vlada Crne Gore je u 2005. godini usvojila Strategiju podsticanja izvoza, kojom su predviđene mjere za smanjenje spoljnotrgovinskog deficita povećanjem izvoza i supstitucijom uvoza.

Grafik br. 1 – Izvoz i uvoz Crne Gore kao procenat od BDP

Grafik nam pokazuje visok procenat crnogorskog uvoza u BDP-u, kao značajan indikator otvorenosti privrede, ali i visoke eko-nomske zavisnosti. Učešće izvoza je veoma malo u odnosu na uvoz, što je indikator postojanja potrebe za stimulisanjem izvoza. U cilju podsticanja izvoza neophodno je, prije svega, stvoriti povoljno poslovno okruženje koje će stimulisati domaće proizvo-đače da izvoze proizvode, kao i definisati prioritetne izvozne proizvode. Za preduzeća koja imaju izvozne mogućnosti potrebno je smanjiti carine i obezbijediti kreditne linije za proizvodnju namijenjenu izvozu. Osnivanje izvozne banke, planirano Strategi-jom podsticanja izvoza, treba da podstakne crnogorska preduzeća da povećaju svoju proizvodnju, a samim tim i plasman proi-zvoda na inotržište.

EKSTERNI SEKTOR

121

Stupanjem na snagu ugovora koje je Crna Gora (SCG) potpisala sa EU i zemljama u regionu, domaćim kompanijama je povećana mogućnost plasmana proizvoda bez carina. Međutim, i pored ukidanja carina na izvoz proizvoda, domaći izvoznici se suočavaju sa brojnim tehničkim preprekama u vidu potrebnih sertifikata o ispunjenosti različitih uslova za pristup ovim tržištima. U ovoj oblasti je potrebna aktivna uloga države, koja treba da se ogleda u institucionalnom riješavanju pitanja izdavanja sertifikata koje prihvata EU i primjeni sporazuma o slobodnoj trgovini sa zemljama u regionu. Neophodno je stimulisati uvođenje standarda kvaliteta (ISO 9000 i drugih) i podržati preduzeća pri njihovoj primjeni. U 2006. godini počinje primjena novog sertifikata HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points), dio sertifikata ISO 9000, koji se odnosi na kvalitet hrane.

Jedan od instrumenata koji se u svijetu koristi za podsticanje izvoza je faktoring. Ključni element ugovora o faktoringu je prenos potraživanja sa prodavca na faktoring kompaniju. Faktor preuzima na sebe obavezu naplate od kupca, a prodavcu obezbjeđuje zaštitu od naplate. Potrebno je u Crnoj Gori razmotriti potrebu za faktoringom, kao alternativi postojećim finansijskim mehani-zmima, čime bi se olakšalo plasiranje proizvoda na inotržište. Prema podacima Factor Chain International-a, jedne od dvije naj-veće asocijacije faktoring kompanija, u 2004. godini ukupan promet u svjetskoj trgovini, koji se odvija putem faktoringa, iznosio je 900 milijardi eura. Ekspanzija ovog finansijskog instrumenta u regionu očekuje se u narednom periodu.

Struktura izvoza i uvoza po sektorima proizvoda

Osnovna karakteristika izvoza jeste nizak stepen diverzifikacije. Sektor proizvodi svrstani po materijalu, čini 56% ukupnog izvoza. U izvozu naj-većim dijelom učestvuju proizvodi niskog stepena obrade, niske doda-tne vrijednosti, često zasnovani na nedovoljno produktivnom korišćenju postojećih privrednih resursa. Na ovo inicira činjenica što u drvnoj indu-striji najvažnije stavke u izvozu predstavlja prosto obrađeno drvo sa 14,3

Tabela br. 6.3 – Izvoz po robnim sektorima SMTK*, u 000 eura

Izvor: Podaci na osnovu carinskih deklaracija* SMTK - Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

miliona eura i učešćem u ukupnom izvozu sa 3,3% i neobrađeno drvo sa 3,4 miliona eura i učešćem od 0,8%. Kako bi se zaustavio izvoz siro-vina, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća raspisala je konkurs za dodjelu kredita ukupne vrijednosti 200 hiljada eura, pošto u Crnoj Gori postoje veoma povoljni uslovi za razvoj drvne industrije.

Br. Naziv 2004. 2005. Index

0 Hrana i žive životinje 39.173 36.154 92,29

1 Pića i duvan 46.690 31.056 66,52

2 Sirove materije, sem goriva 31.459 34.485 109,62

3 Mineralna goriva i maziva 4.185 9.285 221,87

4 Život.i bilj.ulja i masti 236 287 121,70

5 Hemijski proizvodi 16.564 11.940 72,08

6 Proiz.svrstani po materijalu 255.872 243.435 95,14

7 Mašine i transportni uređaji 48.508 50.632 104,38

8 Razni gotovi proizvodi 9.122 17.167 188,20

9 Drugi proizvodi i transakcije,nn 339 16 4,73

Ukupno: 452.148 434.458 96,09

122


Uporedni podaci za 2004. i 2005. godinu pokazuju da je Crna Gora sma-njila izvoz Sektora pića i duvana za 33,5% (najveći pad izvoza zabilje-žen je kod grupe proizvoda duvan i proizvodi od duvana 15,4 miliona eura). Istovremeno, zabilježen je i pad uvoza ovog sektora za 14,8%. Ulaganja Ministarstva poljoprivrede vodoprivrede i šumarstva u oblast proizvodnje i otkupa duvana, pooštrene kontrole prodaje i suzbijanja

sive ekonomije, te Zakon o upotrebi duvanskih proizvoda, uticali su na smanjenje uvoza duvanskih proizvoda radi reeksporta. Nakon usvajanja Uredbe o promjeni načina obračunavanja i plaćanja akcize kod prome-ta duvanskih proizvoda sa Srbijom od strane Vlade, trend pada uvoza vjerovatno će se nastaviti.

Box br. 6.3 – HACCP

HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) je sistem upravljanja kvalitetom koji se zasniva na analizi i kontroli potencijalnih bioloških, hemijskih i fizičkih rizika kojima su izloženi prehrambeni proizvodi. Primjena HACCP-a je rasprostranjena u svijetu, dok je u EU i zakonski obavezujuća od januara 2006. godine odgovarajućom direktivom Savjeta Evrope.

HACCP predstavlja integralan sistem kontrole bezbjednosti hrane u svim fazama njene proizvodnje i distribucije. Od 1. januara 2006. godine, primjena ovog sertifikata je obavezna za sva preduzeća izvoznike u Evropsku uniju, koja posluju sa prehrambe-nim proizvodima. Ovaj standard, prije svega, predstavlja analizu i kontrolu kvaliteta, kao i procesa proizvodnje prehrambenih proizvoda. Primjena ovog standarda znači da je hrana koja se proizvodi u potpunosti bezbjedna za ljudsku upotrebu. Prednosti primjene ovog sertifikata su očigledne kako za potrošače tako i za proizvođače. Za potrošače primjena HACCP-a znači da koristi zdravstveno bezbjedne prehrambene proizvode, što redukuje pojave bolesti izazvane hranom, dok kompaniji primjena ovog sertifikata omogućava efikasniji i efektivniji rad, povećava konkurentnost na svjetskom tržištu, omogućava uvođenje novih te-hnologija, uklanja barijere i povećava profit.

U Crnoj Gori su, za sada, dva preduzeća dobila sertifikat ovog standarda – „Plantaže“ i „Marteks“, dok se ostala preduzeća pripre-maju, ispunjavajući posljednje uslove, za dobijanje sertifikata. „Marteks“ je jedina firma u Crnoj Gori koja ima tzv. izvozni broj za zemlje Evrope. Nedavno je Vlada Crne Gore dodijelila koncesiju na dvadeset godina za korišćenje zemljišta od 62 hektara i voda na Grahovu za organizovanje organske poljoprivredne proizvodnje po principima HACCP-a. Očekuje se potpisivanje ugovora o koncesiji kako bi mogle da počnu pripreme za proizvodnju flaširane vode za piće. Prema analizama koje su do sada izvršene, izvor „Božja voda“ je svrstan u odlične vode. Voda ima nepromjenljiv kvalitet i kapacitet tokom čitave godine.

Kroz usvajanje HACCP standarda, domaće tržište se može efikasno zaštititi od uvoza robe neodgovarajućeg kvaliteta, a time se postiže i adekvatna zaštita domaćih proizvođača. Ovo je jedna od mjera koja uz spriječavanje nelegalnog i prekomjernog uvoza, antidampinga i kompenzatorne carine dovodi do korekcije spoljnotrgovinske neravnoteže.

Izvoz Sektora proizvodi svrstani po materijalu u 2005. godini manji je za 4,9% i to najviše zahvaljujući padu izvoza grupe proizvoda gvožđe i čelik. Niska proizvodnja proizvoda od čelika (šipke, profili i fazonski čelik) Željezare Nikšić tokom 2004. godine, kao i prekid u proizvodnji krajem 2005. godine, odrazili su se na izvoz u 2005. godini. U ovaj sektor ulazi aluminijum, čiji je izvoz porastao za 1,2%. Ako se posmatra izvoz alu-minijuma u dolarima (prodajnoj valuti), u 2005.godini izvezeno je 232 miliona dolara ili 33,6 miliona dolara više nego u istom periodu 2004. godine. Cijena aluminijuma na svjetskom tržištu je znatno porasla, a to

je posljedica pojačane kupovine velikih investicionih fondova zbog mo-gućeg, usljed skupe električne energije, zatvaranja kapaciteta koji godi-šnje u Evropi proizvode oko milion od ukupno 4,3 miliona tona. Dodatni podsticaj rastu cijena dali su i najnoviji, bolji od očekivanja, ekonomski pokazatelji Sjedinjenih Američkih Država, kao i najava skorog smanjenja proizvodnih kapaciteta elektroliza u Kini. Kina je najveći svjetski proizvo-đač primarnog aluminijuma, a tamošnje elektrolize trpe velike gubitke usljed visoke cijene energije i glinice koju dobrim dijelom uvoze

EKSTERNI SEKTOR

123

Uvoz roba, u 2005. godini, iznosio je 940,3 miliona eura i bio je veći za 8,3% nego u 2004. godini. U ukupnoj strukturi robnog uvoza, 70,2% čine robe namijenjene širokoj potrošnji, 22,5% su robe namijenjene re-produkciji, dok je uvoz opreme činio 7,4%. U poređenju sa istim peri-odom 2004. godine, uvoz robe široke potrošnje je porastao za 26,5%, robe za reprodukciju za 12,5%, dok je uvoz opreme porastao za 72,8% u 2005. (sa 41,1 milion eura u 2004. na 71,1 milion eura u 2005). Po-većanje kredita domaćih banaka privredi za 31,2%, te kredita stano-vništvu za 41,3%, jedan je od razloga povećanja domaće tražnje, koja se zbog nedovoljne domaće ponude reflektovala na povećani uvoz. Zabrinjava podatak da više od dvije trećine uvezene robe čini roba na-mijenjena širokoj potrošnji.

Grafik br. 6.10 – Kretanje cijene aluminijuma i nafte na svijetskom tržištu

Tabela br. 6.4 – Uvoz po robnim sektorima SMTK, u 000 eura

Izvor: Podaci na osnovu carinskih deklaracija

Br. Naziv I-XII 2004 I-XII 2005 Index

0 Hrana i žive životinje 172.004 147.153 85,55

1 Pića i duvan 39.645 33.802 85,26

2 Sirove materije,sem goriva 8.608 18.620 216,31

3 Mineralna goriva i maziva 113.387 146.319 129,04

4 Život. i bilj. ulja i masti 9.892 9.827 99,34

5 Hemijski proizvodi 89.877 81.737 90,94

6 Proiz.svrstani po materijalu 127.310 132.854 104,35

7 Mašine i transportni uređaji 192.273 209.663 109,04

8 Razni gotovi proizvodi 115.587 160.369 138,74

9 Drugi proizvodi i transakcije,nn 2 0 0,00

Ukupno: 868.585 940.344 108,26

Posmatrano po SMTK nomenklaturi, najviše je uvezeno proizvoda iz Sektora mašine i transportni uređaji, za 9% više nego u istom periodu 2004. U okviru ovog sektora najviše se uvozilo putničkih automobila (57 miliona eura), zatim, slijedi uvoz opreme za domaćinstvo (14,2 miliona eura), telekomunikacione opreme (14,2 miliona eura), te mašina za AOP i jedinice (11,5 miliona eura). Uvoz proizvoda iz sektora „Hrana i žive životinje“ bilježi pad za 14,5%. Aktivnosti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva, i vodoprivrede, Direkcije za razvoj malih i srednjih preduze-ća, u saradnji sa domaćim bankama (kreditne linije poljoprivrednicima), EAR, GTZ, CHF, IRD te pomoćima vlada Holandije, Luksemburga, Italije itd, rezultirale su povećanjem obima proizvodnje i proširenjem palete proizvoda u ovim oblastima što je direktno uticalo na smanjenje uvo-za istih. Uvoz mesa i mesnih prerađevina smanjen je sa 33,6 mil. eura u 2004. na 29,6 miliona eura u 2005. godini ili 13,5%. Uvoz žitarica i proizvoda od žita (brašna) smanjen je sa 35,4 miliona na 26,9 milio-na u 2005, odnosno za 31,6%. Značajan pad uvoza zabilježen je i kod sokova od voća i povrća i to za 6,3 miliona eura, a razlog je povećano korišćenje domaćih kapaciteta za proizvodnju istih. Za uvoz proizvoda iz Sektora mineralnih goriva i maziva u 2005. godini izdvojeno je 146,3 miliona eura ili 29% više nego u istom periodu 2004. Uvoz električne energije, nafte i naftnih derivata čine 96,7% uvoza ovog sektora. Uvoz nafte i naftnih derivata u 2005. godini iznosio je 87,7 miliona eura i po-većan je za 39,7%. Razloge tome treba tražiti u kretanju cijena nafte na svjetskim tržištima, kao i smanjivanju cjenovnih rizika većim skladište-njem iste od potreba tržišta. Bolja turistička sezona i povećana kupovi-na putničkih automobila (pojava lizinga i mogućnost kupovine vozila

124


na kredit), neki su od razloga realnog povećanja uvoza. Uvoz električne energije povećan je za 10%.

Povećanje uvoza proizvoda iz Sektora razni gotovi proizvodi za 38,7% rezultat je, prije svega, statističke evidencije34. U okviru ovog sektora, evidentiran je porast proizvoda Razni gotovi proizvodi NN sa 28,3 mi-liona eura u 2004. godine na 63,7 miliona eura u 2005. godini. Krajem 2004. i tokom 2005. godine carina je počela, na osnovu člana 89 Ca-rinskog zakona RCG (Sl. list RCG, br. 7/02), primjenjivati pravilo da se različita roba manje vrijednosti carini istom carinskom stopom i svrsta-va u ovu podgrupu. Na taj način ubrzava se postupak carinjenja, ali na osnovu raspoloživih podataka nije moguć uvid u strukturu ovih proi-zvoda. Mnogi proizvodi koji spadaju u druge sektore stavljaju se u ovu podgrupu i vode pod jednom šifrom, što otežava analizu i dovodi do nemogućnosti vremenske uporedivosti podataka. Ovo, pored problema neažurne nomenklature, takođe, onemogućava uporedivost podataka sa drugim zemljama.

Struktura izvoza i uvoza po zemljama

Najznačajniji spoljnotrgovinski partner Crne Gore, u 2005, bila je Srbija i Kosovo, zatim slijede Italija, Slovenija i Grčka. Sa zemljama bivše SFRJ, zatim Italijom, Grčkom i Albanijom ostvareno je 65,8% ukupne robne razmjene u 2005. godini.

Na strukturu robnog izvoza bitno je uticao izvoz aluminijuma, šipki pro-fila fazonskog čelika, alkoholnih pića i voća (svježeg ili suvog). Preusmje-ravanjem izvoza aluminijuma sa tržišta Švajcarske na tržište Italije, već u 2004. godini ova zemlja gubi mjesto najznačajnijeg izvoznog tržišta. Aluminijum se, tokom 2005. godine, najviše izvozio u Italiju – 98,3 mi-liona eura, tako da je ova zemlja, sa učešćem od 27,3% u ukupno ostva-renom izvozu Crne Gore, postala drugo izvozno tržište. Kao rezultat preusmjeravanja izvoza aluminijuma na trećem mjestu se našla Grčka, u koju je izvezeno 34,2 miliona eura. U Srbiju i Kosovo izvezeno je 25,7 miliona eura, Sloveniju 19,3 miliona eura i Mađarsku 4,8 miliona eura. Ova diverzifikacija plasiranja aluminijuma i njegovih proizvoda na ra-zličita tržišta predstavlja pozitivan pomak, jer onemogućava zavisnost najvećeg dijela izvoza Crne Gore o jednom tržištu-zemlji.

Grafik br. 6.11 – Kvartalni uvoz nafte i prosjek po kvartalima, 2004 – 2005. godine

Grafik br. 6.12 – Uvoz po robnim sektorima SMTK u 2005. godini

Najvažniji uvozni proizvodi Crne Gore u 2005. godini bili su ulja od nafte i minerala u iznosu od 84,9 miliona eura, zatim uvoz putničkih auto-mobila (57 miliona eura, električne energije, lijekova itd). Tokom 2005. godine, iz Grčke je uvezeno 43,4 miliona eura ulja i nafte ili 51, 1 % ukupnog uvoza ovih proizvoda, iz Italije 14,2 miliona eura ili 16,8%, Ruske Federacije 7,6 miliona eura, Ukrajine 5,4 miliona eura, Hrvatske 3,7 miliona eura, dok je ostali uvoz bio iz Srbije, Velike Britanije, Bugar-ske, Bosne i Hercegovine, Slovenije itd. Putnički automobili su se naj-više uvozili iz Njemačke – 15,1 milion eura, Italije – 14,4 miliona eura i Mađarske – 8,4 miliona.

34 Carinski zakon RCG (Sl. list RCG br. 7/02) član 89 „ Ako se pošiljka sastoji od roba koje se svrstavaju u više tarifnih oznaka, a svrstavanje roba i popunjavanje ca-rinske deklaracije bi prouzrokovalo rad i troškove nesrazmjerne obračunatoj carini, carinarnica može, na zahtjev podnosioca carinske deklaracije, dozvoliti da se carina za cijelu pošiljku obračuna na osnovu svrstavanja u tarifni broj one robe čija je uvozna carina najveća:“

EKSTERNI SEKTOR

125

Tabela br. 6.5 – Struktura izvoza i uvoza po zemljama, u 2005. godini, u 000 eura


Tabela br. 6.6 – Struktura izvoza po zemljama, u 000 eura


Spoljnotrgovinski partneri Obim Uvoz Izvoz Saldo (izvoz - uvoz)

Učešće u ukupnom

obimu

Pokrivenost uvoza

izvozom, u %

Srbija i Kosovo 487.436 327.467 159.969 -167.498 35,45 48,85 Italija 205.438 86.872 118.567 31.695 14,94 136,48 Slovenija 96.448 66.832 29.616 -37.216 7,02 44,31 Grčka 92.658 52.995 39.663 -13.332 6,74 74,84 Hrvatska 72.634 66.130 6.504 -59.625 5,28 9,84 Bosna i Hercegovina 59.574 36.753 22.821 -13.932 4,33 62,09 Njemačka 47.711 46.397 1.314 -45.083 3,47 2,83 Austrija 42.933 41.897 1.035 -40.862 3,12 2,47 Švajcarska 44.704 41.740 2.964 -38.776 3,25 7,10 Madjarska 30.179 20.723 9.456 -11.267 2,20 45,63 Velika Britanija 17.912 10.948 6.964 -3.984 1,30 63,61 Holandija 14.256 11.615 2.641 -8.974 1,04 22,74 BJR Makedonija 12.750 11.096 1.654 -9.442 0,93 14,90 Ruska Federacija 11.454 9.462 1.992 -7.470 0,83 21,05 Albanija 7.329 2.498 4.830 2.332 0,53 193,37 Ostale zemlje 131.386 106.919 24.468 -82.451 9,56 22,88 UKUPNO 1.374.802 940.344 434.458 -505.886 100,00 46,20

I Z V O Z2004. 2005. Index Razlika

452.148 434.458 96,09 -17.690 Srbija i Kosovo 192.595 159.969 83,06 -32.626 Italija 109.405 118.567 108,37 9.162 Grčka 41.075 39.663 96,56 -1.412 Slovenija 2.824 29.616 1048,72 26.792 Bosna i Hercegovina 16.839 22.821 135,52 5.982 Madjarska 6.052 9.456 156,24 3.404 Egipat 1.396 7.554 541,14 6.158 Velika Britanija 5.093 6.964 136,74 1.871 Hrvatska 7.386 6.504 88,07 -882 Albanija 5.376 4.830 89,85 -546 Kipar 6.378 3.250 50,95 -3.128 Švajcarska 25.114 2.964 11,80 -22.150 Holandija 5.236 2.641 50,44 -2.595 BJR Makedonija 1.085 1.654 152,43 569 Njemačka 2.501 1.314 52,54 -1.187 Austrija 526 1.035 196,86 509 Ostale 23.266 15.655 67,29 -7.611

126


Tabela br. 6.7 – Struktura uvoza po zemljama, u 000 eura

UVOZ2004. 2005. Index Razlika

868.585 940.344 108,26 71.759 Srbija i Kosovo 301.854 327.467 108,49 25.613 Italija 74.593 86.872 116,46 12.279 Slovenija 68.528 66.832 97,53 -1.696 Hrvatska 60.405 66.130 109,48 5.725 Grčka 43.523 52.995 121,76 9.472 Njemačka 43.319 46.397 107,11 3.078 Austrija 36.902 41.897 113,54 4.995 Švajcarska 20.585 41.740 202,76 21.154 Bosna i Hercegovina 26.784 36.753 137,22 9.969 Mađarska 15.596 20.723 132,87 5.127 Holandija 9.999 11.615 116,16 1.616 BJR Makedonija 8.055 11.096 137,76 3.041 V.Britanija 35.072 10.948 31,22 -24.124 Ruska federacija 997 9.462 949,08 8.465 Ostale 122.373 109.417 89,41 -12.956

6.1.2. Usluge

Pored robne razmjene, sastavni dio tekućeg računa predstavljaju tran-sakcije sa inostranstvom po osnovu usluga. Usluge su klasifikovane u četiri osnovne kategorije: transportne usluge, turizam, finansijske usluge i kategorija ostale usluge.

Prihodi od usluga u 2005. godini iznosili su 314,5 miliona eura i pove-ćani su za 65 miliona eura ili 26% u odnosu na isti period prethodne godine.

Grafik br. 6.13 – Struktura prihoda od usluga u 2005. godini

Rashodi po osnovu usluga iznosili su 123,5 miliona eura, što predstavlja povećanje za 22 miliona eura ili 21,8% u odnosu na 2004. godinu.

Saldo usluga u 2005. godini je pozitivan i iznosio je 191 milion eura, i veći je od suficita koji je ostvaren u istom periodu 2004. godine za 42,8 miliona eura ili 28,9%.

Grafik br. 6.14 – Struktura rashoda od usluga u 2005. godini

EKSTERNI SEKTOR

127

Tokom 2005. godine po osnovu transporta prihodovano je 60,9 miliona eura, što predstavlja povećanje od 34,1% u odnosu na 2004. godine. Najveći prihodi su ostvareni u oblasti pomorskog, vazdušnog, zatim željezničkog i drumskog saobraćaja.

Ako se posmatra procentualno učešće u ukupnim transportnim priho-dima, najveći porast zabilježen je kod prihoda od vazdušnog saobraćaja (skok sa 23% u 2004. godini na 28% u 2005. godini) i to zahvaljujući povećanom saobraćaju u 2005. godini. Naime, tokom 2005. godine broj putnika na tivatskom aerodromu je porastao za 12 procenata u odnosu na prethodnu godinu, prihvaćeno je i opsluženo 2.523 aviona domaćih i stranih kompanija što je za 10 procenata više nego prošle godine35.Uspješan poslovni aranžman između kompanije „Hit Montenegro“ i aviokompanije „Montenegroairlines“, uslovio je otvaranje čarter letova na relaciji Bari-Podgorica, a povremeno i Bari-Napoli, što je rezultiralo posjetom 8.000 italijanskih turista i prometom od 200 letova. U avio-saobraćaju bilo je prisutno 27 aviokompanija (1 domaća kompanija, 1 iz Srbije i 25 iz drugih zemalja) dok ih je u 2004. godini bilo 21. Osim toga, otvorene su nove međunarodne linije, a povećan je i broj letova na postojećim međunarodnim letovima domaće kompanije. To je do-velo do povećanja obima pruženih usluga u ovoj oblasti (usluge uskla-dištenja; pakiranja i ambalažiranja; ostale vučne usluge, pilotske usluge, navigacijske usluge, usluge održavanja i čišćenja prevozne opreme; te provizije i honorari isplaćeni agentima koji su povezani sa putničkim i tovarnim prevozom).

Prihodi transportnih usluga pruženih Srbiji i Kosovu, u odnosu na pret-hodnu godinu, povećani su za 88,6% (sa 5,6 miliona eura ostvarenih u

Tabela br. 6.8 – Transportni prihodi, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2004. % učešća 2005. % učešća 2005/2004.

Pomorski 33.291 73,25 40.663 66,73 122,14

Željeznički 747 1,64 2.204 3,62 295,05

Vazdušni 10.369 22,82 16.822 27,61 162,23

Drumski 1.035 2,28 1.247 2,05 120,48

Ostalo 6 0,01 0 0,00 0,00

UKUPNO 45.448 100,00 60.936 100,00 134,08

Izvor: ITRS CBCG

Grafik br. 6.15 – Struktura prihoda od transporta u 2005. godini

35 Na osnovu izjave direktora tivatskog aerodroma.

Grafik br. 6.16 – Učešće prihoda pojedinih vrsta transporta u ukupnim prihodima od transporta

128


2004. godini na 10,6 miliona eura u 2005. godini). U strukturi ovih pri-hoda vrijednosno najveći porast je zabilježen u pomorskom sabraćaju – za 2 miliona eura ili 67,8% u odnosu na 2004. godinu. Procentualno gledano, značajno je porastao prihod transportnih usluga u željezni-čkom saobraćaju za 413,7% u odnosu na isti period 2004. godine (sa 313 hiljada na 1,6 miliona eura u 2005). Uzrok povećanja prihoda od pomorskog i željezničkog saobraćaja jeste sklopljeni sporazum želje-znica Crne Gore i Srbije sa Lukom Bar o kontejnerskom prevozu roba (kontejnerski blok voz na relaciji Bar-Beograd), kao i kineski program za transport robe za tržište zemalja bivše SFRJ (do prije par godina tran-sport se obavljao preko slovenačke Luke Kopar, a ulaskom Slovenije u EU-2004. godine preusmjeren je na Rijeku-Hrvatska), takozvanih „high cube“ kontejnera, preusmjerenih poslednjih mjeseci na Luku Bar. Za očekivati je da ubuduće kompletan kineski program predviđen za trži-šte Srbije, Kosova i BIH ide preko Luke Bar. Na barski transportni pravac vratio se nekadašnji Sartid iz Smedereva, koji sada nosi naziv U.S. Steel Serbia, poslije pauze od 10 godina. Ta kompanija je svojevremeno bila najveći poslovni partner barske luke. Takođe, na povoljan porast tran-sportnih prihoda uticalo je i renoviranje željezničke mreže kroz Srbiju, kao i povećanje broja brodova u domaćoj floti.

Ukupni transportni rashodi su iznosili 34,9 miliona eura i povećani su za 18,6% u 2005.godini u odnosu na 2004.godinu.

Najznačajnije učešće u ukupnim rashodima od transportnih usluga zau-zimaju rashodi od vazdušnog saobraćaja koji u 2005. godini učestvuju sa 48,3% ili sa 16,9 miliona eura, dok su u 2004. godini iznosili 14 miliona eura. Osnovni razlog povećanja rashoda je rezultat većeg prevoza putnika i roba u željezničkom i vazdušnom saobraćaju (korišćenje usluga drugih željeznica, usluga stranih aerodroma, takse preleta i dr. troškovi).

Tabela br. 6.9 – Transportni rashodi, u 000 eura

Izvor: ITRS CBCG

Grafik br. 6.17 – Struktura rashoda po osnovu transporta u 2005. godini

Vrsta saobraćaja I-XII 2004. % učešća I-XII 2005. % učešća 2005/2004.

Pomorski 6.064 20,61 5.402 15,48 89,08

Željeznički 660 2,24 2.669 7,65 404,39

Riječni 5 0,02 192 0,55 0,00

Vazdušni 14.088 47,89 16.862 48,32 119,69

Drumski 8.553 29,07 9.771 28,00 114,24

Ostalo 50 0,17 0 0,00 0,00

Ukupno 29.420 100,00 34.896 100,00 118,61

Grafik br. 6.18 – Kretanje transportnih prihoda i rashoda po kvartalima 2004. i 2005. godine

EKSTERNI SEKTOR

129

Saldo transportnih usluga, u 2005. godini, bio je pozitivan i iznosio je 26 miliona eura, što je za 62,5% više u odnosu na isti period 2004. godine.

U 2005. godini procijenjeni prihodi od turizma iznosili su 215,1 milion eura, što je za 25,2% više nego u istom periodu 2004. godine. Od toga, procijenjeni prihodi od turista iz „ostatka svijeta“ iznose 97,3 miliona eura, dok je od turista iz Srbije u 2005. godini prihodovano 117,8 milio-na eura. U 2005. godini dolazi do porasta prihoda ostvarenih od stranih turista za 19,6 miliona eura ili 18% više u odnosu na 2004. godinu. Po-većani prihodi u turizmu rezultat su značajnih investicionih aktivnosti u infrastrukturu (izgradnja tunela „Sozina“, rekonstrukcija postojeće putne mreže, osvježenje hotelskih sadržaja, obogaćena je ponuda sa značajnim brojem malih hotela i pansiona) i medijske aktivnosti (promocija Crne Gore kao atraktivne destinacije od strane poznatih medijskih kuća kao što su CNN i EURO NEWS, itd). Suficit ostvaren u ovoj oblasti tokom po-smatranog perioda 2005. godine iznosio je 204,8 miliona eura ili 24,3% više nego u istom periodu 2004. godine.

Prihodi od ostalih usluga u 2005. godini dostigli su nivo od 35 miliona eura ili 23,7% više nego u prethodnoj godini. Najviše je prihodovano od PTT usluga - 15,4 miliona eura, što u poređenju sa 2004. godinom predstavlja povećanje za 4%. Takođe je zabilježen porast prihoda po osnovu pružanja intelektualnih usluga (licenci, patenata, projekata) (da li je povećan za ovaj iznos ili je ovaj iznos ukupan prihod po posmatra-nom osnovu) 8,9 miliona eura ili za 129% u odnosu 2004. godinu. Sa pojavom novih špediterskih kuća i većim brojem transakcija došlo je do povećanja prihoda po osnovu špediterskih usluga za 229% (u 2005. go-dini prihod je iznosio 2,7 miliona eura).

Rashodi po osnovu ostalih usluga u 2005. godini iznosili su 70,2 miliona eura i u odnosu na isti period prethodne godine zabilježili su porast od 20%. U strukturi ovih usluga, najviše učestvuju rashodi od investicionih radova i to 39,7 miliona eura ili 22,6% više nego u prethodnoj godini. Ovo povećanje vezano je za izgradnju drumske i avioinfrastrukture u Crnoj Gori. Povećanje je zabilježeno i kod plaćanja po osnovu sajmova, reklama i propagande (reklama turističkih potencijala Republike i dru-go). Odliv po osnovu kupovine softvera tokom 2005. godine iznosio je 5,6 miliona eura ili za 19% manje nego tokom istog perioda 2004. godine. Povećanje cijena PTT usluga u domaćem saobraćaju imalo je efekta i na međunarodni saobraćaj, u kome, u 2005. godini, bilježimo smanjenje rashoda za 18,7%.

Grafik br. 6.19 – Prihodi od ostalih usluga, u 2004/2005. godini

Grafik br. 6.20 – Rashodi od ostalih usluga, u 2004/2005. godini

Saldo ostalih usluga u 2005. godine bio je negativan i iznosio je 35,2 miliona eura, što predstavlja porast od 16,6% u odnosu na isti period prethodne godine.

Saldo roba i usluga, u 2005. godini, bio je negativan i iznosio je -314,9 miliona eura, što predstavlja povećanje od 17,4% u odnosu na isti pe-riod 2004. godine.

130


6.1.3. Faktorski dohoci

Treći podbilans bilansa tekućih transakcija čine prihodi i rashodi ostva-reni po osnovu vlasništva nad faktorima proizvodnje. Time su obuhva-ćene kompenzacije zaposlenima (plate, nadnice), te prihodi i rashodi od kamata, investicija, odnosno dividende.

Prihodi po ovom osnovu za 2005. godinu iznosili su 175 miliona eura, što je porast od 29,4% u odnosu na isti period 2004. godine. Do porasta prihoda došlo je prvenstveno usljed rasta priliva po osnovu kompenzacija radnicima iz inostranstva za 36,6 miliona eura ili 29,1%. Najviše priliva po ovome osnovu dolazi iz Italije, Njemačke, Grčke, SAD-a, Velike Britanije, Švajcarske, Kipra i Ruske Federacije. Prihodi potiču od rezidenata iz Crne Gore koji se nalaze na privremenom radu u inostranstvu. Pretežno su u pitanju pomorci koji plove na stranim brodovima (italijanskim, grčkim, kiparskim, britanskim – oko 5.000 pomoraca), zatim građevinski i drugi radnici po Njemačkoj, Ruskoj Federaciji itd. Prihodi u korist fizičkih lica, primljeni iz Srbije, iznosili su 12 miliona eura i veći su za 29,2% ili 2,7 miliona eura u odnosu na isti period 2004. Trend povećanja prihoda po ovome osnovu nastavljen je i u ovoj godini. Osnovni razlozi ovakvog trenda povećanja priliva radničkih kompenzacija iz inostranstva, jesu sve veći priliv kroz bankarske kanale, a sa time i bolja statistička evi-dencija odnosno obuhvat, kao i ekonomski rast privreda u kojima rade naši radnici. Ovim dijelom obuhvaćen je i dio transfera koje šalje rodbina naših građana, koji su već duže vrijeme u inostranstvu, zbog, ponekad, teškoće razlikovanja prihoda od dohotka i transfera.

Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu 2005. godine izno-sili su 59,1 milion eura, što je više za 9,9 miliona eura ili 20,1% nego u istom periodu 2004. godine. Posmatrajući strukturu ovih rashoda, naj-veći porast zabilježili su rashodi po osnovu kompenzacija radnicima, koji su povećani su za 6,5 miliona eura u 2005. godini u odnosu na isti period 2004. godine. U ovu grupu spadaju sezonski radnici u turizmu i inostrane građevinske firme koje izvode razne vrste zanatskih radova u Crnoj Gori. Odliv po osnovu ostvarenih dividendi u 2005. godini iznosio je 20,1 milion eura ili 31,7% više nego u istom periodu 2004.

Saldo dohotka u 2005. godini bio je pozitivan i iznosio je 116,2 miliona eura, što je za 29,9 miliona eura ili 34,7% više od suficita ostvarenog u istom periodu 2004. godine.

6.1.4. Tekući transferi

Neto tekući transferi u 2005. godini zabilježili su pad od 7% u odnosu na 2004. godinu, i to najviše zahvaljujući padu strane pomoći sa 20,1 milion eura u 2004. godini na 7,1 milion eura u 2005. godini. Kod ostalih transfera, zabilježen je porast u odnosu na isti period 2004. U strukturi odliva po ovom osnovu, najviše učestvuju plaćanja stranim stručnjaci-ma, umjetnicima, školama, lektorima, a zatim slijede plaćanja troškova naših političkih predstavnika u inostranstvu.

Transferi u RCG iz inostranstva u 2005. godini su iznosili 35 miliona eura i veći su za 7,9 miliona eura ili za 29% u odnosu na isti period 2004. godine. Najveći dio ovog iznosa čine penzije, koje su u ovom periodu iznosile 25,3 miliona eura ili 26,2% više nego u istom periodu 2004. godine U okviru tekućih transfera obuhvaćena je i pomoć koja je stigla preko nevladinih i humanitarnih organizacija, koja iznosi 32,8 miliona eura ili 24,8% više u odnosu na isti period 2004. godine. U Crnoj Gori je od 2002. godine registrovano preko 600 nevladinih organizacija, među kojima se nalaze i međunarodne organizacije (EAR, IRD, FAO, HELP, OSCE, RED CROSS, UNHCR i dr.) koje pružaju pomoć Crnoj Gori, bilo novčanu ili materijalnu kroz izgradnju raznih objekata. Pri tome, treba imati u vidu da su većina zaposlenih u ovim organizacijama državljani Crne Gore. Karakterističan je porast kotizacija i članarina koje se objašnjava učešćem stranih firmi na tenderima za privatizaciju preduzeća u Crnoj Gori. Odliv po osnovu tekućih transfera, tokom 2005. godine iznosio je 16,9 miliona eura i veći je za 52,3% nego u istom periodu 2004. go-dine. U strukturi odliva po ovom osnovu, najviše učestvuju plaćanja stranim stručnjacima, umjetnicima, školama, lektorima, a zatim slije-de plaćanja troškova naših političkih predstavništava u inostranstvu. Strane stručnjake najviše angažuju privatizovana preduzeća iz oblasti turizma i telekomunikacija.

Saldo tekućih transfera u 2005. godini je pozitivan i iznosio je 58 mili-ona eura, što je za 4,4 miliona eura manje nego u istom periodu 2004. godine.

EKSTERNI SEKTOR

131

U okviru kapitalno-finansijskog bilansa ostvareno je značajno povećanje stranih direktnih i portfolio ulaganja. Vrijednost neto direktnih investicija (priliv minus odliv) u 2005. godini iznosila je 374,7 miliona eura ili 324,2 miliona eura više nego u 2004. godini. Već u prvom kvartalu 2005. go-dine ostvaren je veći priliv direktnih investicija od planiranog za 2005. godinu (150 miliona eura) u iznosu od 162 miliona eura. Privatizacija Telekoma Crne Gore (114 miliona eura) značajno je doprinijela porastu stranih investicija u prvom kvartalu.

Tokom prošle godine, najviše je ulagano u oblast uslužnih djelatnosti 51%, zatim slijedi ulaganje u proizvodne djelatnosti i u nekretnine sa po 18%, te ulaganje u finansijske organizacije - 13%.

Grafik br. 6.21 – Priliv stranih direktnih investicija, po kvartalima 2005. godine

Grafik br. 6.22 – Struktura stranih direktnih investicija u 2005. godini

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Priliv direktnih investicija u Crnu Goru u 2005. godini bio je za 7,4 puta veći u odnosu na 2004. godinu i iznosio je 383 miliona eura. U uslužne djelatnosti, osim privatizacije Telekoma, najviše priliva je ostvareno od prodaje hotela, dok je za 2005. godinu karakterističan rast ulaganja u proizvodne djelatnosti, koja su bila za 30 puta bio veća u odnosu na prethodnu godinu zahvaljujući prodaji KAP-a. I ove godine je nastavljen trend rasta kupovine nekretnina. Kada su u pitanju zemlje porijekla stra-nih direktnih investicija, najveći investitori su kompanije iz Mađarske, Velike Britanije i Slovenije.

Box br. 6.4 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori

Crna Gora je u posljednjih nekoliko godina zabilježila rast priliva stranih direktnih investicija. Kao i u ostalim tranzicionim ze-mljama, i u Crnoj Gori je najveći priliv SDI ostvaren kroz proces privatizacije.

U Crnoj Gori je u 2003. godini došlo do pada SDI za 33,9 %, na 51 milion eura, u odnosu na 2002. godinu kada je ostvaren priliv od 76 miliona eura. Pad priliva u 2003. godini se objašnjava činjenicom da je u 2002. godini najveći dio priliva SDI ostvaren od pri-vatizacije Jugopetrola. Prošlogodišnji cilj od 150 miliona eura premašen je već u prvom tromesečju. Strane direktne investicije su u 2005. godini iznosile 383 miliona eura, što je za sedam puta više u odnosu na 2004. godinu. Porast SDI u Crnoj Gori u 2005. godini je rezultat poboljšane investicione klime. Crna Gora se izborila za status atraktivne destinacije za investicije stvaranjem stabilnog i predvidljivog ekonomskog okruženja. Kreditni rejting BB pozitivno, koji je Crna Gora dobila od jedne od najrenomi-ranijih agencija „Standard&Poors“ iz Londona, još je jedan pokazatelj makroekonomske stabilnosti.

132


Grafik br. 1 – Priliv SDI u Crnu Goru, u milionima eura

Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2002. godini su iznosile 6,26 % GDP-a, nakon čega su se značajno smanjile u naredne dvije godine. U 2005. godini učešće stranih direktnih investicija bilježi rast na 23,32 % GDP-a, što je za više od šest puta veće uče-šće u odnosu na prethodnu godinu.

Portfolio investicije su se smanjile za 708 hiljada eura u 2005. godini u odnosu na 2004. godinu, i iznose 4,8 miliona eura. Posmatrano kvartal-no, portfolio investicije u periodu januar-septembar 2005. niže su nego u periodu januar –jun 2005. godine. Razlog ovome se nalazi u korekciji

podataka. Naime, dio portfolio akcionara dodatnom kupovinom akcija postali su direktni investitori. Iz navedenog razloga, došlo je do sma-njenja portfolio investicija u trećem i četvrtom kvartalu ove godine, i za isti iznos povećanje direktnih investicija.

Box br. 6.5 – Globalni trend stranih direktnih investicija

Trend rasta stranih direktnih investicija u posljednjih nekoliko godina postao je izrazito dominantan na globalnom nivou. Glo-balni tokovi stranih direktnih investicija naglo su se pojačali 90-ih godina po stopama koje su bile znatno više od stopa ekonom-skog rasta i trgovine. Prosjek godišnjeg toka je povećan sa oko 25 milijardi dolara u 1975. godini na rekordnih 1 396,5 milijardi dolara u 2000. godini.

Grafik br. 1– Prilivi i odlivi SDI u svijetu u mlrd USD

Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2005.

EKSTERNI SEKTOR

133

Za naredne godine je karakterističan pad koji je bio najveći tokom 2001. godine, za 41%. Zahvaljujući velikom porastu SDI u razvi-jenim zemljama 2004. godina se vidi kao godina oporavka, posle pada SDI tokova u poslednje tri godine. Glavni uzroci, prema UN-CTAD-u, globalnog pada SDI u periodu 2000-2003. godine su mikroekonomske, makroekonomske i institucionalne promjene.

U pogledu regionalne distribucije tokova stranih direktnih investicija, razvijene zemlje imaju dominantnu ulogu u odnosu na ostale zemlje. Razvijene zemlje, osim što su prepoznatljive po plasmanu kapitala, sve više postaju i značajni receptori kapitala. Kina posljednjih godina ima najveće prilive stranih direktnih investicija.

Grafik br. 2 – Učešće pojedinih zemalja u globalnom prilivu SDI u 2004.godini

Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2005.

Prilivi SDI u zemlje u razvoju su u 2004. godini porasli za 40%, sa 233 milijarde dolara u 2003. godini na 648 milijardi dolara. Kao posljedica toga, udio zemalja u razvoju u svjetskim prilivima stranih direktnih investicija iznosio je 37%, što je najveći nivo od 1997. godine. Porast priliva stranih direktnih investicija u zemlje u razvoju se povezuje sa pozitivnim kretanjem prekograničnih merdžera i akvizicija. Razvijene zemlje su u 2004. godini zabilježile pad priliva stranih direktnih investicija za 14%, na 380 mi-lijardi dolara.

Za zemlje Jugoistočne Evrope karakterističan je stabilan rast stranih direktnih investicija u posljednjih nekoliko godina. Tok stra-nih direktnih investicija u ovim zemljama se povećao sa 8,4 milijarde dolara u 2003. godini na 10,8 milijardi dolara u 2004. go-dini. Rast se najvećim djelom objašnjava velikim privatizacijama u zemljama sa najvećim prilivom stranih investicija (Poljskoj, Češkoj, Mađarskoj).

Kod ostalih investicija došlo je do povećanja uzetih zajmova za 31,8 mi-liona eura, a otplaćeno je zajmova u vrijednosti od 49,4 miliona eura.

Neto strana aktiva banaka na dan 31.12.2005. godine, bila je za 65,4 mi-liona eura veća u odnosu na isti dan 2004. godine. Istovremeno, rezerve CBCG na inoračunima i u trezoru na dan 31. decembar 2005. godine bile su veće za 112,8 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2004. godine. Na ovakva kretanja uticala su dešavanja na tekućem računu, kao i zna-tan priliv stranih direktnih investicija.

134


Box br. 6.6 – Revizija podataka o platnom bilansu

Za godišnji izvještaj izvršena je revizija kvartalnih podataka koji se odnose na 2005, 2004. i 2003. godinu. Jednom godišnje se rade korekcije podataka zbog: revizije izvornih podataka, koje rade proizvođači tih podataka (npr carina); uključenja novih izvora podataka ili poboljšanja postojećih; neki izvorni podaci se objavljuju sa zakašnjenjem u odnosu na izvještajni period, dok se neke procijene, odnosno istraživanja rade na kraju godine. U cilju poboljšanja statistike vrše se revizije koje se odnose na promjene do sada korišćene metodologije, promjene vrijednosti određenih kategorija, te promjene izvora podataka kao i načina njihovog izračunavanja. Većina revizija urađena je u skladu sa preporukama i uz konsultaciju sa predstavnikom Misije MMF-a (Misija MMF-a je boravila u CBCG tokom jula 2004. godine).

Kod usluga je izvršena neznatna korekcija na osnovu konačnih podataka banaka (ITRS) i izvornih podataka za oblast turizma. Početkom 2006. godine korigovan je model za procjenu prihoda od turizma, korekcija se odnosi na 2003. i 2004. godinu. Model je urađen u konsultaciji sa stranim ekspertima i uz konsultaciju sa MMF-om. Račun dohotka uključuje podatke iz statistike platnog prometa sa inostranstvom o kompenzacijama zaposlenima, plaćanjima i naplatama po osnovu kamata, plaćenim i naplaćenim dividendama. Izvor podataka su izvještaji banaka. Tokom 2004. godine uočeno je da se, po osnovu Uputstva o načinu obavljanja platnog prometa sa inostranstvom, osnov 897-podignuta efektiva i izdati nostro čekovi sa deviznih računa domaćih lica, bilježio kao odliv deviznih sredstava iz zemlje, što je faktički i bilo do uvođenja eura, jer su se devizama mogla vršiti plaćanja jedino u inostran-stvu. Međutim, sa uvođenjem eura ustanovljeno je da se, gotovo, sav taj novac troši u zemlji. Takođe, osnov 797-položena efektiva i čekovi na devizne račune domaćih fizičkih lica, u sadašnjoj situaciji predstavlja polaganje sredstava, kojima rezidentni raspolažu, na sopstvene devizne račune-što nije predmet platnobilansne statistike. Zatim, dio priliva koji se bilježio kroz bankarski sistem a metodološki spada u oblast transfera, zbog starog sistema kodiranja prikazivan je kao dohodak. U saradnji sa izvorima poda-taka (poslovnim bankama) došlo se do procjene iznosa penzija za koji je izvršena korekcija stavki Kompenzacije zaposlenih i Pri-hodi pojedinaca iz Srbije i za taj iznos uvećane su pozicije transfera. Metodološki je izvršena strukturna korekcija što nije uticalo na neto greške i omaške. Od 01.01.2006. godine prikupljanje podataka od poslovnih banaka obavlja se elektronski uz primjenu novih i sveobuhvatnijih kodova. Kod tekućih transfera zbog tehničkih nemogućnosti i drugih objektivnih okolnosti (zastarjela zakonska regulativa) podaci o plaćanjima sa računa nerezidenata kod naših banaka rezidentima nisu se pratili standardnim ITRS sistemom. Kretanje novca sa nerezidentskih računa u inobankama na nerezidentske račune domaćih banaka se obuhvatalo, ali potrošnja tog novca u Crnoj Gori nije jer banke nisu dostavljale izvještaje po tim računima Pošto se pretežno radilo o eurima (pla-težnom sredstvu u Crnoj Gori) nije bilo moguće utvrdi gdje se troše ta sredstva (praviti razliku između eura domaćeg i stranog porijekla na računima rezidenata).U ranijem periodu broj takvih računa bio je zanemarljiv. Na osnovu izvještaja o prilivu novca na nerezidentske račune tokom godine i njihovog knjigovodstvenog stanja na kraju perioda, uz konsultaciju sa poslovnim ban-kama dolazi se do iznosa koji nerezidenti potroše u Crnoj Gori. Početkom 2006. godine od ukupnog priliva sa nerezidentskih ra-čuna urađena je procjena (na osnovu informacija iz bankarskog sistema i uz konsultaciju sa predstavnikom Misije MMF-a) i dio ovih sredstava je registrovan kao strana pomoć, a dio kao direktna investicija. Zbog korišćenja eura kao domaće valute, moguće je samo dio priliva od turizma registrovati kroz ITRS kao priliv od nerezidenata. Uzevši u obzir da se većina smještajnih kapacite-ta u turizmu nalazi u privatnom vlasništvu, kao i da se i dalje većina plaćanja vrši u gotovini, izvršena je procijena novca za koji se povećavaju depoziti nerezidenata na računima kod domaćih banaka kao i gotovina. Naime, vlasnici registrovanih kolektivnih i individualnih kapaciteta prilive po osnovu turizma u gotovini polažu na depozitne račune (gdje drže sredstva i od drugih tran-sakcija), a pošto se radi o prilivima u eurima nije moguće napraviti diferenciranje po izvoru prihoda.

Na osnovu istraživanja i konsultacijama sa brokerskim kućama i CDA dio portfolio investicija je korigovan i za taj iznos su uveća-ne direktne investicije (preko 10% učešća u vlasništvu). Na osnovu najnovijih podataka o kretanjima na računu u inostranstvu i u trezoru CBCG, kao i o neto stranoj aktivi komercijalnih banaka, urađena je revizija ovih podataka.

7. EU TEME

EU TEME

137

Za proces pristupanja Republike Crne Gore EU 2005. godina je bila vrlo značajna. Nakon što je Savjet ministara Evropske unije usvojio poziti-vnu Studiju izvodljivosti u aprilu 2005. godine, počeli su pregovori za zaključenje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) sa EU. Prva runda pregovora održana je u novembru 2005. godine na bazi dvo-strukog kolosjeka.

Osnovni ciljevi pregovora i SSP su: razvijanje političkog dijaloga izme-đu Evropske unije i države koja učestvuje u pregovorima, početak po-stupnog usklađivanja nacionalnog zakonodavstva s propisima EU, brže sprovođenje ekonomskih reformi, podsticanje regionalne saradnje itd. Zaključivanjem SSP počinje ugovorni odnos između RCG i EU. Da bi Sporazum stupio na snagu, mora da dobije saglasnost Savjeta Evrope i Evropskog parlamenta, kao i da prođe proces ratifikacije u parlamen-tima svih država članica EU. Pošto je proces ratifikacije SSP dug, odre-dbe koje se odnose na trgovinu i s njom povezana pitanja primjenjuju se odmah nakon potpisivanja sporazuma.

Članstvo u EU ne treba shvatiti samo kao cilj već i kao sredstvo za posti-zanje razvijene i stabilne demokratije, ekonomskog prosperiteta i soci-jalnog blagostanja. To zahtjeva definisanje jasnih ciljeva i planova, kao i koordinisanu aktivnost svih relevantnih subjekata u tom procesu.

Centralna banka Crne Gore, kao institucija koja ima važnu ulogu u pro-cesu evropskih integracija, učestvuje u realizaciji prioriteta i preporuka iz Evropskog partnerstva u dijelu koji se odnosi na sprovođenje mone-tarne politike i održavanje stabilnog makroekonomskog i institucio-nalnog okruženja, završetak procesa privatizacije bankarskog sektora i dr. Predstavnici CBCG učestvuju u okviru institucionalne saradnje Crne Gore sa EU koja se odvija u formi „Unaprijeđenog stalnog dijaloga“, putem kojeg predstavnici nadležnih organa ostvaruju direktan dijalog sa predstavnicima EU.

Zakonodavstvo EU u dijelu koji se odnosi na Ekonomsku i monetarnu uniju (EMU)36 nalaže da centralne banke država članica budu nezavi-sne, zabranjuje da centralne banke finansiraju javni sektor i da javni sektor ima povlašćen pristup finansijskim institucijama. Ovi zahtjevi su u najvećoj mjeri ispunjeni od strane CBCG i implementirani u zakonsku regulativu u skladu sa razvojnim potrebama i realnim mogućnostima za njihovu primjenu.

Pored toga, CBCG radi na harmonizaciji pravnih propisa i usvajanje „acquis communautaire“ u monetarnoj oblasti, bankarskoj regulativi, statistici i platnom sistemu sa standardima i propisima EU. U najvažnijim aspe-ktima bankarski sistem u Crnoj Gori je bitno usklađen sa standardima i direktivama EU, ali postoje i područja koja zahtijevaju dodatnu har-monizaciju. CBCG priprema novi Zakon o bankama kojim će se izvršiti dodatno harmonizovanje sa propisima EU iz ove oblasti.

U platnom prometu RCG inkorporirana su najnovija dostignuća prisutna u praksi razvijenih platnih sistema, uz visok stepen uvažavanja opšte-prihvaćenih međunarodnih preporuka i direktiva EU. U narednom pe-riodu, CBCG će raditi na dodatnom harmonizovanju pravnih propisa iz ove oblasti sa direktivama EU (98/26/EZ, 97/5/EZ, 2000/46/EZ) u mjeri u kojoj je to primjenjivo u RCG.

Učešće CBCG biće značajno i u integrisanju RCG u EU na monetarnom planu, a to u perspektivi znači pristupanje Evropskoj monetarnoj uniji.

U zemljama koje koriste stranu valutu, kao što je slučaj sa Crnom Gorom, monetarna suverenost je djelimično ograničena. U režimu eurizacije CB nema na raspolaganju politiku ponude novca, ali ima druge instrumente kao što su: politika obavezne rezerve, krediti za likvidnost, operacije na otvorenom tržištu, regulacija i supervizija bankarskog sistema. Znači, CBCG ima nešto viši stepen monetarne suverenosti nego centralne ban-ke članice EMU, jer može samostalno određivati visinu stope obavezne rezerve, pravo koje one nemaju.

36 Propisanio Ugovorom o EZ i Statutima ESCB i ECB

138


Grafik br. 7.1 – Mreža za evropske integracije u Crnoj Gori

Izvor: CBCG

Ako analiziramo makroekonomske indikatore sa aspekta ostvarenja ekonomskih kriterijuma konvergencije37, može se zaključiti da je Crna Gora već sada ispunila sve Mastrihtske kriterijume izuzev kamatne stope i da je u tom pogledu situacija povoljnija nego u velikom broju zemalja koje su već članice EU. Naravno, pri tome treba uzeti u obzir određene metodološke razlike u izračunavanju makroekonomskih in-dikatora kod nas i u EU.

Crna Gora je u 2005. ispunila Mastrihtski kriterijum koji se odnosi na stopu inflacije. Mjerena indeksom cijena na malo, stopa inflacije u Crnoj Gori za 2005. godinu iznosila je 1,8%, a prema Mastrihtskom kriteriju-mu maksimalno dozvoljena stopa inflacije za 2005. godinu iznosila je 2,9%. U RCG je ostvaren četvorogodišnji trend postepenog opadanja stope inflacije, što se može vidjeti iz grafikikona br. 7.2.

37 Kriterijumi iz Mastrihta

EU TEME

139

Tabela br. 7.1 – Mastrihtski kriterijumi

2005. Mastrihtski kriterijumi Crna Gora

Stopa inflacije 2,9% 1,8%

Budžetski deficit 3% 2,17%38

Javni dug 60% 42,7%39

Kamatna stopa 5,34% 6,4840

Grafik br. 7.2 – Inflacija u Crnoj Gori i kriterijum EMU

Izvor: CBCG

Grafik br. 7.3 – Kamatne stope u EMU za svrhe konvergencije i kamatna stopa u RCG na državne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana, (2005. godina)

Izvor: CBCG

Kod upoređivanja dugoročne kamatne stope postoje izvjesne dilema, jer EU kao kriterijum uzima dugoročne kamatne stope na državne za-pise (sa rokom dospijeća što bliže 10 godina) ili ekvivalentnu kamatnu stopu41. U Crnoj Gori emituju se državni zapisi sa rokom dospijeća naj-duže od 182 dana. Ako uporedimo prosječnu godišnju kamatnu stopu na državne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana sa kamatnom sto-pom koja se koristi kao referentna vrijednost u EMU, može se zaključiti da je Crna Gora blizu ispunjenju i ovog kriterijuma. Kamatna stopa po mjesecima na državnim zapisima RCG sa rokom dospijeća za 182 dana imala je opadajuću tendenciju i kretala se od 9,88% do 1,01% koliko je iznosila na posljednjoj aukciji održanoj u novembru 2005. godine. Ako bi uporedili kamatnu stopu u EMU koja se koristi za svrhe konvergen-cije i kamatnu stopu na državne obveznice RCG (182 dana) za novem-bar 2005. godine, kriterijum bi bio ispunjen. Kamatna stopa na državne zapise RCG sa rokom dospijeća na 182 dana u novembru 2005. iznosila je 1,01%, a kriterijum kamatne stope u EMU 5,45%.

U eurizovanim ekonomijama fiskalna disciplina ima ključni značaj za održivost makroekonomske stabilnosti, čime se važnost fiskalnih kri-terijuma i vođenja „zdrave“ fiskalne politike povećava. U Crnoj Gori postoji tendencija opadanja budžetskog deficita i njegov nivo u 2004. (2,18% BDP) i 2005. godini (2,03%BDP) je ispod maksimuma odre-đenog Mastrihtskim kriterijumima. S obzirom na nivo produktivnosti i konkurentnosti crnogorske privrede nivo budžetskih rashoda treba i dalje snižavati smanjenjem broja zaposlenih u državnoj administraciji i vođenjem „čvrste“ politike zarada.

38 Procjena Ministarstva finansija RCG39 Procjena Ministarstva finansija RCG40 Podatak se odnosi na godišnji prosjek kamatne stope na državne zapise sa dospijećem na 182 dana.41 Kao kriterijum za upoređivanje može se koristiti i ponderisana kamatna stopa na dugoročne kredite (kao što je slučaj sa Estonijom) sa rokom dospijeća dužim od

5 godina. CBCG radi na određivanju ponderisane kamatne stope.

140


Grafik br. 7.4 – Budžetski deficit u Crnoj Gori i kriterijum EMU

Izvor: Ministarstvo finansija

Grafik br. 7.5 – Javni dug u Crnoj Gori i kriterijum EMU

Izvor: Ministarstvo finansija

Prema Mastrihtskom kriterijumu dozvoljeni udio konsolidovanog javnog duga u BDP ne bi trebalo da bude veći od 60%. Javni dug Crne Gore iznosio je 42,7% BDP-a42 u 2005. godini, čime je ispunjen Mastriht-ski kriterijum koji se odnosi na fiskalnu disciplinu. U 2005. usvojena je „Strategija upravljanja dugom RCG“ koja ima za cilj da istakne ključne smjernice i prioritete srednjoročne politike duga. Ona je izuzetno zna-čajna za održavanje makroekonomske stabilnosti zemlje sa jedne strane i kao putokaz otpimalnom portfoliu investicija kojima će se obezbije-diti održivi razvoj Crne Gore. Strategijom je za 2006. projektovan dug u iznosu od 43,27% BDP-a.

Ispunjenjem Mastrihtskih kriterijuma postiže se stabilno makroeko-nomsko okruženje koje predstavlja stimulativni faktor za razvoj biznisa, brži rast produktivnosti i efikasnosti. To sve djeluje na stvaranje boljih uslova za primjenu stabilizacione politike, smanjenje deficita, inflacije i funkcionalne tržišne privrede. Međutim, nije dovoljno samo ispuniti kriterijume za ulazak u EMU, već je potrebno ulagati stalan napor da se svi kriterijumi permanentno ispunjavaju, a time bi se u budućnosti obezbijedila konkurentnost crnogorske privrede u EU.

Politika Centralne banke Crne Gore u integracionom procesu biće usmje-rena na postepeno prilagođavanje svog zakonodavnog i institucionalnog okvira zahtjevima Sporazuma iz Mastrihta43 i Statuta ESCB i ECB.

42 Procjena43 Ugovora o EZ

EU TEME

141

Tabela br. 7.2 – Pregled izabranih makroekonomskih indikatora za zemlje SSP

Zemlja 2002. 2003. 2004. 2005.

Rast BDP

(u %)

Srbija 4,5 2,4 9,3 6,5

BiH 5,5 3 5 5,5

Hrvatska 5,2 4,3 3,8 4

Makedonija 0,9 2,8 2,9 3,5

Albanija 4,3 5 6,7 6

Crna Gora 0,84 2,53 2,97 4,144

Inflacija

(u %)

Srbija 19,5 11,7 10,1 16,5

BiH 0,4 0,6 0,4 3,7

Hrvatska 1,7 1,8 2,1 3,6

Makedonija 1,8 1,2 -0,4 1,2

Albanija 5,2 2,4 3,4 2

Crna Gora 9,4 6,7 4,3 1,8

Budžetski deficit (u % BDP)

Srbija -3,4 -1,1 1 1,5

BiH -0,2 0,8 -1,1 -0,09

Hrvatska -5 -4,9 -4,7 -4,5

Makedonija -5,6 -07 0,3 -1,5

Albanija n.a n.a -6,5 -4

Crna Gora -2,01 -3,29 -2,18 -2,1745

Izvor: Nacionalne centralne banke

Box br. 7.1 – Ciljevi Lisabonske strategije

Na sastanku Evropskog savjeta, održanog marta 2000. godine u Lisabonu, čelnici vlada i država članica Evropske unije postigli su dogovor o zajedničkom strateškom cilju prema kojem bi EU do 2010. godine trebala postati najkonkurentnija i najdinamičnija ekonomija na svijetu, sposobna za održivi rast, sa najvećom stopom zaposlenosti i snažnom ekonomskom i socijalnom kohezijom. U svrhu postizanja tog cilja, usvojena je tzv. „Lisabonska strategija“ sa programom koji povezuje kratkoročne političke inicijative i srednjoročne i dugoročne ekonomske reforme.

Prema Lisabonskoj strategiji, jačanje konkurentnosti Unije i njenog potencijala za ekonomski rast temelji se na sedam ciljeva:

- širem i efikasnijem korišćenju novih informacijskih tehnologija,- stvaranju evropskog prostora za istraživanje i informacije,- dovršetku izgradnje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta EU,

44 Procjena45 Procjena Ministarstva finansija RCG

142


- stvaranju efikasnih i integrisanih finansijskih tržišta,- jačanju preduzetništva poboljšanjem i pojednostavljivanjem regulatornog okruženja za preduzeća,- boljem socijalnom uključivanju temeljenom na promociji zapošljavanja,- unapređenju vještina i modernizaciji sistema socijalne zaštite i- održivom razvoju koji bi osigurao dugoročni kvalitet života

Grafik br. 1 – Odnos planiranih i ostvarenih indikatora iz Lisabonske strategije, 2005.godina

Izvor: Institut za međunarodne odnose-Zagreb

Konkretni ciljevi definisani Lisabonskom strategijom se odnose na povećanje stope zaposlenosti sa 64,7%, koliki je prosjek u EU-15 iznosio 2005. godine, na 70% do 2010. godine, a to je blizu 20 miliona novih radnih mjesta. Takođe, planirano je i povećanje godišnje stope realnog rasta BDP-a na 3%, što je znatno više od prosječnih 2,1% koliko je iznosio proteklih 10 godina. Jedan od glavnih ciljeva odnosi se na naučno-istraživački rad. Strategijom je predviđeno da godišnji nivo ulaganja u naučna istraživanja do 2010. godine bude 3% BDP-a. Ovo će, po mišljenju mnogih predstavljati najveći problem novim članicama EU i država koje će ući u EU do 2010. godine.

Republika Crna Gora dobija pomoć od EU putem CARDS programa46 i makrofinansijske pomoći. Cilj pomoći je podrška u procesu stabilizacije i asocijacije, ostvarenju političke i ekonomske reforme i dostizanju stan-darda koje je EU definisala kao uslove za članstvo.

U 2001. godini Odlukom Savjeta ministara EU (OJ, L 197. 16. jul 2001.) odobrena je prva makrofinansijska pomoć Srbiji i Crnoj Gori u iznosu

od 300 mil. eura, od čega se na zajam odnosi 225 mil. eura (rok do-spijeća 15 godina), a na bespovratnu pomoć 75 mil. eura. Crnoj Gori je odobreno 10% od ukupnih sredstava, tj. 22,5 mil. eura kredita i 7,5 mil. eura bespovratne pomoći.

U novembru 2002. godine na osnovu Odluke Saveta ministara EU (03, L 308, 09. novembra 2002.) odobrena je druga makrofinansijska po-

46 Program namijenjen zemljama Zapadnog Balkana u rekonstrukciji, razvoju i stabilizaciji.

Makrofinansijska pomoć Evropske unije Crnoj Gori

EU TEME

143

moć SCG za održavanje stabilnosti platnog bilansa i ojačavanje devi-znih rezervi zemlje. Ukupno su odobrena finansijska sredstva u iznosu od 130 mil. eura, od čega je 55 mil. eura zajma sa rokom dospijeća od 15 godina, a bespovratna sredstva iznose 75 mil. eura, dok je dinamika realizacije utvrđena u vidu tri tranše. Crnoj Gori je odobreno 10% od ukupnih sredstava, odnosno 5,5 mil. eura kredita i 7,5 mil. eura bespo-vratnog granta.

U novembru 2003. godine Savjet ministara (03, L 311, 27. novembar 2003.) odobrio je dodatnih 70 mil. eura, izmjenom odluke iz novembra 2002. godine. Struktura ovih sredstava je sljedeća: 45 mil. eura bespo-vratna pomoć i 25 mil. eura zajam sa rokom dospijeća od 15 godina.

Tabela br. 7.3 – Pregled makrofinansijske pomoći EU Crnoj Gori od 2000. do 2005. godine u 000 000 eura

Odobreno Projekat Iznos bespovratne pomoći Iznos kredita

14.09.2001. god. Prva makrofinansijska pomoć 7,5 22,5

13.12.2002. god. Druga makrofinansijska pomoć 7,5 5,5

27.11.2003. god. Dodatna makrofinansijska pomoć 4,5 2,5

Ukupno 19,5 30,5


Planirano je da se sredstva pomoći isplate u najmanje dvije tranše. Od dodatne makrofinansijske pomoći, na Crnu Goru se odnosi 10% sredsta-va, tj. 2,5 mil. eura kredita i 4,5 mil. eura bespovratnog granta.

Isplata sredstava pomoći uslovljena je napretkom RCG u sprovođenju programa ekonomske stabilizacije, strukturnim reformama i ostvare-njem rezultata u postojećem aranžmanu sa MMF-om.

Crna Gora je ispunila sve uslove propisane za dodjelu dodatne makro-finansijske pomoći, pa je Savjet Evropske unije krajem decembra 2005. godine odobrio isplatu prve tranše od dodatne makrofinansijke pomoći RCG, u iznosu od 2,5 mil. eura.

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA

MEĐUNARODNA EKONOMIJA

147

Svjetska privreda je u 2005. godini, prema preliminarnim procjenama ostvarila sporiji rast, sa procijenjenom stopom rasta BDP-a od 3,2 %, u poredjenju sa 3,8% u 2004-toj godini. Smanjenje, koje je obuhvatilo gotovo čitavi region, bilo je podstaknuto višim cijenama nafte, ograni-čenjem proizvodnje nafte, kao i čvrstom monetarnom politikom SAD-a. Dok je svjetska inflacija u porastu zbog kretanja cijena nafte, bazična inflacija (core inflation), koja izuzima cijene energije i hrane, je niska. Međutim, inflacija nije više glavni problem, već je to nezaposlenost, koja je visoka i među razvijenim zemljama, a posebno u nerazvijenim, tako da je glavni privredni i socijalni zadatak svih zemalja smanjivanje nezaposlenosti, posebno u zemljama u razvoju.

Međunarodni uslovi privredjivanja su relativno povoljni za većinu zemalja, ali mnoge njihove determinante mogu brzo da se promijene. Među ovim očekivanim determinantama, očekivane su restriktivnije mjere fiskalne i monetarne politike razvijenih zemalja. Glavni rizici svjetske privrede su: velike i još uvijek rastuće globalne neravnoteže, potpuno iskorište-ni kapaciteti proizvodnje nafte, kao i očekivani pad tržišta nekretnina u razvijenim zemljama. Globalni debalansi (prije svega veliki spoljni de-ficit SAD-a) utiču na smanjenje investicione aktivnosti, dok je štednja još uvijek u porastu. U 2005. godini sve svjetske privredne velesile (SAD, EU i Japan) su imale znatan budžetski deficit, da bi preko njega, izme-đu ostalog, pokrenule privrednu aktivnost preko rasta domaće finalne tražnje. Prema N. Walter-u,47 glavni pokretači rasta svjetskog BDP-a u 2005. su SAD sa 0,7%, Kina sa 1,3%, Istočno-azijski region sa 0,3%, EU sa 0,2% i Japan sa 0,1% (zajedno doprinose rastu od 2,6%). Kina je sada vodilja razvoja, a Rusija (kao drugi najveći izvoznik nafte) je značajna snaga svjetske privrede. Takodje, ne treba ni zanemariti Indiju, Brazil, pa i Koreju, tako da je SAD sa svojim unutrašnjim neravnotežama sve manje dominantni pokretač svjetskog rasta. Zemlje u razvoju, kao cjelina, su u ekspanziji, a stope rasta BDP-a su iznad stopa razvijenih zemalja. To međutim još ne znači da se gep u stepenu razvijenosti između razvije-nih i nerazvijenih smanjuje, jer su razlike u nivoima BDP-a između dvije

grupe veće od razlika u rastu BDP-a. Na sljedećem grafiku prikazan je ekonomski rast u izabranim regionima.

Cijena barela nafte je krajem novembra iznosila 56.2 $ (West Texas Intermediate), ali se sredinom decembra 2005. godine ponovo pope-la na 60 $. Tokom 2005. dostizala je i 70$ po barelu, što je značajno povećanje u odnosu na cijenu od oko 20 $ za barel prije dvije godine. Ipak, ako se pogleda u realnim iznosima, zbog velikog pada vrijednosti dolara u posljednjih 30 godina, postignuta cijena od 70$ po barelu tek je realno na nivou cijene registrovane tokom prve naftne krize u 1973. godini (skok sa 2 na 12 tadašnjih $). Da bi se dostiglo drugo poskuplje-nje iz 1980. godine (od 12 na 36 $ po barelu), danas bi cijena trebala da dostigne nivo do 100 $ po barelu. Imajući u vidu ovu činjenicu, kao i to da je današnja zavisnost od nafte znatno manja (industrije razvijenih zemalja imaju upola manju zavisnost nego u 70-tim godinama prošlog vijeka), kao i to da nije došlo do prenosa cjelokupnog poskupljenja nafte na cijene finalnih proizvoda, jasno je da je smanjen uticaj nafte, kako na inflaciju, tako i na proizvodnju.

Grafik br. 8.1 – Rast BDP-a u 2004. i 2005. godini (u %)

Izvor: IMF- World Economics Outlook Database, September 2005.

47 Deutsche Bank Research.

148


8.1. Konjukturna kretanja

8.1.1. Razvijene zemlje

SAD - Ekonomski rast u SAD-u, usljed visokih cijena nafte, povećanja kamatnih stopa na kratak rok i negativnog dejstva uragana, prema pre-liminarnim procjenama, iznosio je 3,5% i u odnosu na prošlu godinu bio je niži za 0,7%. Ipak, pad je bio niži u odnosu na prvobitna očeki-vanja, jer su niske dugoročne kamatne stope podigle domaću tražnju, a depresijacija dolara je poboljšala neto izvoz. Deficit tekućeg računa je procijenjen na 6,1% BDP-a. Očekuje se da smanjenje domaće potrošnje i „slabljenje“ tržišta nekretnina budu djelimično neutralizovani povoljnim razvojem investicione potrošnje. Inflacija je u odnosu na prethodnu go-dinu (2,7%) povećana na 3,1%, dok je stopa nezaposlenosti smanjena na 5,2%. Očekuje se da ekonomski rast i u narednom periodu ostane veoma stabilan, jer će dalje, očekivano, povećanje kamatnih stopa i visoke cijene nafte biti neutralizovane povećanjem investicija usljed uragana, i povećanom doprinosu rasta od strane izvoznog sektora.

EU- U Evropskoj uniji (EU-15) je smanjenje ekonomskog rasta bilo manje izraženo, što može biti objašnjeno relativno malim uticajem nafte i „re-laksirane“ makroekonomske politike. Stopa rasta privrede u ovoj regiji u 2005. godini je iznosila 1,6%. Prema N. Walter-u,48 glavni problem Evrope je „previše štednje, a premalo investiranja“. Izvoz je ubrzan u drugoj polovini 2005. godine, ali su prognoze o potrošnji stanovništva uzdržane, efekat bogatstva djeluje pozitivno na potrošnju stanovništva

u nekim zemljama (Engleska, Španija), a negativno u drugim (Njema-čka). Niska iskorišćenost kapaciteta utiče na nisku investicionu tražnju. Inflacija je za sada niska uprkos rasta cijena nafte i iznosila je 2,2%, dok je stopa nezaposlenosti dostigla nivo od 8,6%. Očekivanja su da će se ekonomska aktivnost ubrzati, jer će niske kamatne stope uticati na rast investicione tražnje, kao i na ograničavanje negativnih poslje-dica realne apresijacije eura.

Tabele br. 8.1 – Bilans globalne ponude i tražnje nafte, u milionima barela dnevno

* Prosječna cijena barela sirove nafte, uvezene u SAD, u $Izvor: Kaufman, Center for Energy and Environmental studies, Boston University, LINK 2005.

2004. 2005. 2006(p)

Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

Tražnja 82,4 80,7 82,2 84,8 83,9 82,3 83,6 85,4 85,5 83,9 85,2 87,0

Ponuda 81,0 80,9 82,2 82,6 84,9 84,3 82,7 83,2 86,6 84,9 84,8 85,0

OPEC 29,5 29,6 30,8 30,8 32,7 32,1 30,8 30,6 33,5 31,6 31,0 31,3

Ostalo 51,5 51,3 51,6 51,8 52,2 52,2 51,9 52,6 53,1 53,3 53,8 54,1

Zalihe 77,6 81,7 81,3 77,3 79,1 82,9 81,3 77,3 79,1 80,9 80,3 77,3

Cijena* 28,9 32,3 37,0 36,6 39,7 45,0 55,0 53,0 48,1 45,0 40,9 39,9

Grafik br. 8.2 – Komponente BDP-a EURO zone (u %)

Izvor: European Commission and DG ECFIN - „European Economy“, 2005.

48 Deutsche Bank Research.


149

JAPAN- procijenjena stopa rasta BDP-a u 2005. godini je iznosila 2,3%, uglavnom uzrokovana povećanom domaćom tražnjom i podržana pora-stom bankarskog kreditiranja. Različita istraživanja i ekonomski indikatori ukazuju na povoljnije ciklične uslove i poboljšano poslovno povjerenje. Privatna potrošnja nastavlja da raste zahvaljujući značajnom pobolj-šanju situacije na tržištu rada sa rastućom stopom zaposlenosti, koja iznosi 4,4%. Industrijska proizvodnja je porasla za 1,4% u novembru, povećavajući se četvrti mjesec za redom. I u 2005. godini je nastavljen trend deflacije, koja je procijenjena na -0,3%. Uvoz nastavlja da ubr-zano raste u skladu sa porastom domaće tražnje, a izvoz je počeo da jača, uglavnom usljed povećanja kineske tražnje. U septembru je suficit tekućeg računa povećan na 1,86 triliona jena, ili oko 13,5 milijardi €, i u 2005. godini je iznosio 3,3% BDP-a.

Tabela br. 8.2 – Procijenjeni glavni makroekonomski indikatori u EURO zoni i EU 25

EU 25 EURO zona

2004. 2005. 2004. 2005.

BDP 2,4 2,0 2,0 1,6

Ukupne investicije 3,0 3,6 2,1 2,8

Stopa nezaposlenosti (%) 9,0 9,0 8,8 8,8

Inflacija 2,1 1,9 2,1 1,9

Budžetski deficit (%BDP) 2,6 2,6 2,7 2,6

Deficit tekućeg računa (%BDP) 0,2 0,0 0,6 0,6

Izvor: European Commission and DG ECFIN- „European Economy“, 2005

Tabela br. 8.3. – Izabrani makroekonomski indikatori

Izvor: European Commission and DG ECFIN- „European Economy“, 2005.

8.1.2. Zemlje u razvoju

Dok je do 2004. rast cijena nafte imao mali uticaj na nerazvijene zemlje, od 2004. pa nadalje njen rast podiže troškove, naročito najsiromašnijim zemlja Sub-saharske Afrike. Njihovi odnosi razmjene (terms of trade) se pogoršavaju i smanjili su BDP godišnje po stopi 1,5% u periodu od 2000 do 2003, a 2,7% u 2004-2005.

Finansijska tržišta pokazuju da, uprkos deklarativnoj pomoći sa strane razvijenih zemalja, neto finansijski tokovi idu iz nerazvijenih u razvijene zemlje. Otplate dugova su dakle veće od priliva novog kapitala. Spre-ad, to jest razlika između kamatnih stopa za kredite date nerazvijenim zemljama u odnosu na razvijene zemlje, je jako smanjen -od oko 900 bazičnih poena, dakle 9 procentnih poena, u 2002. na oko 250 bazi-čnih poena u 2005.

SAD Japan EURO zona EU25

2004. 2005. 2004. 2005. 2004. 2005. 2004. 2005.

Rast BDP-a 4,2 3,5 2,7 2,3 2,0 1,6 2,4 2,0

Inflacija 2,7 3,1 0,0 -0,4 2,1 1,9 2,1 1,9

Bilans tekućeg računa (%od BDP) -5,7 -6,1 3,7 3,3 0,6 0,6 0,2 0,0

Nezaposlenost 5,5 5,2 4,7 4,3 8,8 8,8 9,0 9,0

150


Trgovinske barijere i dalje štete zemljama u razvoju. Na primjer, u po-sljednjoj godini izvoz tekstilnih proizvoda iz nerazvijenih u razvijene zemlje je jako povećan. Vode Kina (sa preko 40% povećanja), Indija (35%), Šri Lanka (27%), Turska (24%), dok je iz nekih zemalja sma-njen: iz Tadžikistana za -55%, Mianmara za - 31%, Nepala za -18%, Meksika za -5%.

Istovremeno, veliki prilivi doznaka radnika iz inostranstva u ZUR dopri-nose poboljšanju situacije. Tako su doznake u 2004. predstavljale ukupno 204 milijardi $, a u 1990. samo 69 milijardi $. Prema procjeni Svetske banke, doznake bi trebale da iznose u 2025. go 356 milijardi $.

OSTALE AZIJSKE ZEMLJE - U azijskim zemljama (bez Japana) domaća tražnja i izvoz ostaju veoma „snažni“ u svim važnijim ekonomijama re-giona. Inflatorni pritisci su, uopšteno posmatrano, u decembru bili pri-lično umjereni, iako su razlike među pojedinim državama uvećane kao rezultat različitih efekata „prenošenja“ cijene nafte na inflaciju. Rast u Kini ostaje vrlo snažan uprkos značajnom smanjenju i u privatnoj po-trošnji i investicionoj tražnji, jer izvoz nastavlja brzo da raste, a uvoz je prepolovljen. U poslednjem kvartalu 2005. realni BDP porastao je na 9,9%. Razvoj Kine u posljednjim godinama je više rezultat strategije ekspanzije izvoza nego supstitucije uvoza, uz sistem tržišnog socijali-zma i gradualističkog pristupa reformama.Troškovi rada u Kini bili su u 2002. godini jedna četrdesetina troškova radne snage u SAD-u, a danas su jedna dvadesetina.

Dok se u ostatku svijeta bilježi usporavanje ekonomskog rasta, u Ju-žnoj Aziji je procijenjeno blago povećanje u 2005. godini od 6,9%, u poređenju sa 6,8% u 2004. godini. Rast je bio naročito brz u Pakista-nu, gdje je povećanje BDP-a procjenjeno na 8,4% (prošle godine je iznosio 6,6%), zahvaljujući ubrzanju rasta u proizvodnim i poljopri-vrednim sektorima.

LATINSKA AMERIKA - U Latinskoj Americi je prisutan različit tempo ekonomskog rasta medju glavnim ekonomijama ovog regiona. Procje-njuje se da je ekonomska aktivnost Latinske Amerike porasla za 4,5% u toku 2005-te, što predstavlja usporavanje ekonomskog rasta u odnosu na prethodnu godinu (5,8%), ali mnogo brži rast od prosječne stope ra-sta u periodu prethodne tri godine, koja je iznosila svega 0,4%. Takođe, procijenjeno je da će ograničena ponuda i „čvrsta“ monetarna politika smanjiti rast BDP-a u Brazilu na 3,8% (sa 4,9% u 2004-toj). Isključujući Brazil i Meksiko, regionalni rast u 2005-toj je procijenjen na 5,9%, pod-staknut snažnom svjetskom tražnjom za izvoznim proizvodima regiona (posebno nafte, kafe i bakra, koji čine 65% regionalnog robnog izvoza),

i niskim kamatnim stopama. Dok brojne zemlje regiona imaju koristi od visokih cijena nafte, mnoge druge, posebno one na Karibima, veoma su zavisne od nafte i suočavaju se sa značajnim gubicima dohotka.

8.1.3. Privrede u tranziciji

U najnovijem Izvještaju o tranziciji, EBRD, navodi se da je danas u cen-tralnoj i Istočnoj Evropi i bivšem sovjetskom bloku manje ograničenja za poslovanje preduzeća nego i u jednom trenutku od početka proce-sa tranzicije prije 15 godina. Cijeli region je ostvario napredak u obla-sti zakonodavstva, poreske politike i kriminala, i u nešto manjoj mjeri, sudstvu i korupciji. Međutim, arbitrarnost slabe institucije i slab pristup izvorima finansiranja još uvijek se smatraju najvećim preprekama po-slovanju u zemljama u tranziciji.

Privrede u tranziciji su ostvarile visok rast, koji prema preliminarnim procjenama iznosi 5,3% u 2005. godini. Ipak, rast je niži u odnosu na prošlogodišnji kada je dostigao rekordnih 6,6%. Posmatrajući po pod-regijama, najveći rast od 6,2% je ostvaren u Zajednici nezavisnih drža-va (ZND), koji je, u najvećoj mjeri, uslovljen visokim cijenama sirovina. Međutim, u izvještaju o tranziciji, EBRD, se upozorava da zemlje mo-raju da kontrolišu rastuću inflaciju i odupru se pritisku za trošenjem fi-skalnih suficita generisanih visokim prihodima od nafte, ukoliko se želi održati i unaprijediti konkurentnost ostalih grana privrede. U pogledu reformi, napredak u ZND je bio ograničen na nekoliko zemalja u Kavka-zu i zapadnom dijelu ZND, poput Gruzije i Moldavije, gdje su politički prevrati i/ili promjene u smjeru vođenja politika doprinijele zamahu demokratizacije i tržišnih reformi. Tempo reformi je u ostalim zemlja-ma regiona bio spor.

Rast u 2005. je bio nešto niži i u jugoistočnoj Evropi, što je posebno izraženo u najvećim ekonomijama regiona: Turskoj, Rumuniji, Hrvat-skoj i Srbiji. Rast u ovom regionu je procijenjen na 4,8% u 2005. go-dini. Osnovni pokretači privrednog rasta bili su fiskalna konsolidacija i uvećani trgovinski deficiti, kao i politička stabilnost i perspektiva pri-stupanja Evropskoj uniji za Bugarsku, Rumuniju i Hrvatsku. Međutim, u većini zemalja ovog regiona došlo je do usporavanja reformi, uključujući tu i tzv. pred-pristupnu pauzu u reformama u državama sa statusom kandidata za članstvo u EU.

U centralnoj Evropi i baltičkim državama rast je procijenjen na 4,2%. Osamnaest mjeseci nakon pristupanja Evropskoj uniji ove zemlje i dalje ostvaruju koristi iz procesa pristupanja, ali se i dalje suočavaju sa zna-


151

čajnim izazovima u prihvatanju eura. „Snažan“ izvoz je podržao rast, a privreda je pozitivno reagovala na ranije reforme i unapređivanje uslo-va za poslovanje.

Rezultati BEEPS-a pokazuju da je znatna prednost centralno evropskih i baltičkih država u odnosu na zemlje jugoistočne Evrope i ZND. Pre-ma ovom istraživanju, tokom protekle tri godine ostvaren je značajan napredak i preduzeća ukazuju na smanjenje troškova vezanih za koru-pciju i preveliku administrativnu regulaciju.Međutim, u pojedinim ze-mljama, poput Češke i Mađarske, prepreke poslovanju su čak povećane u odnosu na 2002, kada je rađeno slično istraživanje. Jedan od pokaza-telja rastućeg povjerenja u region u tranziciji jeste i rapidna ekspanzija bankarskih kredita privatnom sektoru, uključujući domaćinstva. Ipak, nagli rast kredita – ukoliko je povezan sa slabostima pojedinih banaka ili finansijskog sistema – može povećati makroekonomsku „ranjivost“. Izvještaj ističe potrebu za pažljivom ocjenom kreditnih procedura, efi-kasnom kontrolom banaka i fiskalnim ograničenjima kako bi se stvorio prostor za zajmove privatnom sektoru.

I pored izuzetno povoljnog medjunarodnog ambijenta, Rusija se suoča-va sa brojnim teškoćama. Već tokom 2004. zabilježen je razočaravajući rast investicija, što je posljedica neizvjesnosti i pogoršane investicione klime. Usporene reforme i krupni strukturni debalansi „kvare“ izglede

Grafik br. 8.3 – Procijenjeni rast BDP-a novih članica EU

Izvor: Svjetska banka i WIIW

Tabela br. 8.4 – Izabrani makroekonomski indikatori tranzicionih zemalja u 2005.

Rast BDP-a Nezaposlenost Inflacija Budžet Platni bilans

Bugarska 5,5 10,5 4,5 1,0 -9,8

Češka 4,4 8,2 2,0 -3,0 -2

Hrvatska 4,0 13,5 3 -4,2 -5,7

Mađarska 3,9 7,1 3,6 -6,1 -7,9

Makedonija 4,2 37 2 0 -5,5

Poljska 3,2 19 2,5 -4,4 -0,9

Rusija 5,9 8 12,5 - 13,7

Rumunija 5,0 7 9 -1 -9,1

Slovačka 5,5 16 2,7 -3,5 -4,8

Turska 5,0 9,5 8,5 -7 -6,1

Ukrajina 4,0 8 14 0 3,8

Izvor: Svjetska Banka

za održivi rast na dugi rok. Stimulisanje domaće tražnje kroz fiskalno „popuštanje“ može dovesti do deflacije i realne apresijacije, a to bi dalje vodilo većem uvozu, manjim trgovinskim suficitom i konačno, sporijim rastom BDP-a. Uprkos nedavnog dinamičnog rasta zabilježenog u Ukra-jini, čini se da je on završen, i pored određenog fiskalnog popuštanja. Apresijacija valute je loše uticala na trgovinski suficit, dok je investiciona klima narušena glasinama o ponovnoj nacionalizaciji.

152


8.2. Kretanje kamatnih stopa

ECB - Kamatne stope ostaju glavni instrument monetarne politike, a istovremeno utiču i na realni rast preko uticaja na investicionu tražnju.ECB je 1. decembra povećala stope za 25 bazičnih poena, što je bila prva pro-mjena kamatnih stopa od juna 2003. godine i prvo povećanje kamatnih stopa od oktobra 2000. godine. Ovim se potezom srednjoročna i dugo-ročna inflatorna očekivanja u euro zoni nastoje zadržati „usidrenim“ na nivoima konzistentnim sa cjenovnom stabilnošću. Povećanje stopa bilo je očekivano na finansijskim tržištima. Očekivanja u odnosu na buduća povećanja stopa znatno su odstupala u periodu oktobar – novembar. Dok je većina učesnika na tržištu, početkom oktobra, i dalje očekiva-la povećanje stopa ECB tek u prvoj polovini 2006, povećanje stope za 25 bazičnih poena bilo je u potpunosti ugrađeno u cijenu nedugo prije zasijedanja ECB, 1. decembra. Većina učesnika na tržištu očekuje samo umjereno povećanje kamatnih stopa, ugrađujući još dva povećanja od po 25 bazičnih poena u toku 2006. godine.

FED - Poslije najnižih vrijednosti u 2004. godini, u nekoliko poslednjih decenija, kamatne stope su počele rasti. Kao kod sniženja, i u porastu opet SAD pretiču EU. Rastući deficit tekućeg bilansa potrebno je pokri-ti i dodatnim prilivom kapitala u SAD, zato je podizanje kamatne sto-pe iznad nivoa ECB stope nužnost za SAD. Podizanje kamatnih stopa FED-a i smanjena štednja korporativnog sektora vode porastu globalnih prinosa na obveznice. U toku 2005. godine FOMC je u nekoliko navrata povećavao kamatne stope za 25 baznih poena, tako da je od februara 2005, kada je stopa iznosila 2,5% , nakon posljednjeg povećanja, 13. decembra, kamatna stopa federalnih fondova iznosila 4,25%. Čelnici Federalnih rezervi su, na sastanku održanom u novembru, zaključili da je privreda, u suštini, odoljela posljedicama uragana, te da je veća inflacija ostala kao jedina prijetnja u narednom periodu. Istovremeno, po prvi put je izražena zabrinutost da bi Federalne rezerve mogle otići predaleko tokom restriktivnog ciklusa. Izjava, objavljena 13. decembra, u vezi sa povećanjem stope ukazuje da su Federalne rezerve pri kraju sa sprovođenjem tekuće restriktivne faze. Međutim, finansijska tržišta očekuju dodatan rast stope tokom I kvartala 2006.

BOJ - Na posljednjem sastanku Centralne banke Japana u 2005. godini odlučeno je da nivo diskontne stope ostane nepromijenjen, tj. na nivou od svega 0,10%, jer se uslovi u ekonomiji, po ocjeni japanskih monetar-nih vlasti, nisu značajno promijenili. Ovaj nivo Banka Japana je postavila krajem 2001. godine kada je odlučila da zbog jakog uticaja deflacije, sa kojom se suočava ova zemlja, relativno slabog ekonomskog rasta i prilično uravnoteženog trgovinskog bilansa, sa periodima suficita, di-skontnu stopu smanji sa 0,25% na 0,1%.

Grafik br. 8.4 – Kretanje kamatnih stopa ECB

Izvor: ECB

Grafik br. 8.5 – Kretanje kamatnih stopa FED

Izor: FED

Grafik br. 8.6 – Kretanje diskontne stope Centralne banke Japana

Izvor: BOJ


153

8.3. Kretanje deviznih kurseva

Glavno dešavanje na deviznom tržištu u prvoj polovini 2005. godine bila je apresijacija dolara u odnosu na euro i jen. U odnosu na početak godine kada se dolar u odnosu na euro kretao oko 1,3, u julu je pao nešto ispod 1,2, što je predstavljalo apresijaciju od 10,5% od početka godine.

Nakon kratkotrajnog apresiranja tokom ljeta, kurs eura je nastavio opa-dajući trend u posljednjem kvartalu 2005. godine. Euro je od početka oktobra do početka decembra izgubio dodatnih 2,5% u odnosu na USD, čime je odnos ove dvije valute dospio na najniži nivo od novembra 2003. Od rekordno visokih 1.36 USD/euro sa kraja 2004, euro je u odnosu na dolar, izgubio oko 14%. Posmatrano nominalno, euro je izgubio svega 6% u odnosu na 29 drugih zemalja. Najvažnija tema u segmantu trži-šta stranih valuta, kada je odnos dolar – euro u pitanju, i dalje će biti očekivane razlike u kamatnim stopama.

Krajem aprila japanski jen je počeo relativno snažnu apresijaciju prema euru i američkom dolaru, dok je u septembru euro apresirao prema jenu, a japanski jen ostao relativno stabilan prema američkom dolaru. Podaci iz septembra ukazuju na „opadanje“ u japanskoj industriji i povećanje nezaposlenosti koja može imati negativan uticaj na tržišnu osjetljivost jena. Nakon relativno snažne i „široke“ apresijacije japanskog jena u decembru 2005, euro je dobio na vrijednosti u odnosu na japansku va-lutu. Povoljne vijesti o izgledima euro ekonomije su doprinijele jačanju eura u odnosu na jen.

U novembru, euro je apresirao oko 2,1% prema norveškoj kruni i de-presirao za 3,0% prema kanadskom dolaru, za 2,2% prema kineskom juanu i za 2,7% prema Južno korejskom wonu. Prema drugim ne-evropskim valutama, od kraja septembra euro je depresirao za 0,9% prema švajcarskom franku, dok je apresirao prema australijskom i ka-nadskom dolaru za 2,3% i 0,6% respektivno, djelimično oporavljajući septembarske gubitke.

8.4. Prognoza za naredni period

Očekuje se da bi svjetski BDP trebao da poraste za 3% u 2006. godini. Svjetska trgovina je usporila rast u 2005, a očekuje se u 2006. i 2007. naglo ubrzanje na oko 7%. Shodno jednostavnom pravilu, svjetski BDP raste upola sporije od rasta trgovine, dakle sa 3-4% godišnje u naredne dvije godine. Inflacija generalno raste, djelimično kao rezul-tat viših cijena nafte, ali i zato što globalna ekonomija „djeluje“ punim

Grafik br. 8.7 – Kretanje deviznog kursa EUR/DOLAR

Izvor: ECB

Grafik br. 8.8 – Kretanje deviznog kursa EUR\YEN

Izvor: ECB

kapacitetom. Indeks cijena privatne potrošnje će rasti u OECD ubrzano do 2,4% u 2006.

Prognoza BDP-a za SAD ukazuje na blago pogoršanje, jer se očekuje da će u 2006. godini BDP iznositi 3,4%. Rast potrošnje će se usporiti, jer se očekuje da domaćinstva reaguju na veće račune energije.Procjenjuje se

154


da će cjenovni indeks privatne potrošnje rasti u 2006. za 3,2%. Tako-đe, predviđa se da će se BDP povećati za 2,5% u 2006. godini, čemu će znatno doprinijeti bolje prilike potrošnje, poboljšane napretkom na tržištu rada. U Japanu, nakon nekoliko godina će doći do porasta plata, za koje se očekuje da će porasti za 1,1% u 2006, dok se predviđa da će se u istoj godini nezaposlenost smanjiti na 4,1%.Procjenjuje se da će indeks cijena za privatnu potrošnju iznositi oko 0,6%.

Očekuje se da će zemlje EU koje su kršile Mastrihtski kriterijum budžetskog deficita (Francuska, Njemačka, Italija, Portugal i Grčka) smanjiti deficite i sledstveno BDP-u u 2006. i 2007. za 0.25%. Njemačka će sa novom vladom poštovati Mastrihtske kriterijume od 2007. i zato će podići PDV sa 15% na 17% i smanjiti različite subvencije.

Očekuje se da rast BDP-a u privredama u tranziciji bude brži od razvije-nijih zemalja, a naročito dinamičan rast se očekuje kod manje razvijenih zemalja. Izuzetno dinamičan rast će ostvariti bivše sovjetske republike velike izvoznice nafte.

Ukoliko ne dodje do eskalacije iranske krize, cijena nafte će se sniziti u 2006. godini, a procjene se kreću u rasponu od 40 do 55 dolara za barel. Ipak, treba voditi računa da, dugoročno posmatrano, nafta postaje sve oskudnija. U sljedećih 25 godina količina eksploatisane nafte treba da postigne maksimum, da bi se zatim postepeno smanjivala i oko 2045.godine bi dostigla jako nizak nivo. Međutim, tada će biti na raspola-

Grafik br. 8.9 – Stopa rasta BDP-a vodećih regiona

Izvor: World Bank, LINK UN

Tabela br. 8.5. – Procijenjeni makroekonomski indikatori tranzicionih zemalja za 2006. godinu

Rast BDP-a Nezaposlenost Inflacija Budžet Platni bilans Devizni kurs

Bugarska 5,2 9,5 4,0 -0,5 -8,6 1956

Češka 4,6 8,2 2,1 -3,0 -2,1 29,4

Hrvatska 4,5 13,0 2,5 - -2,1 29,4

Mađarska 3,7 7,1 2,0 -5,0 -7,6 252

Makedonija 4,5 35,0 3,0 0,0 -6,3 62

Poljska 3,3 19,0 3,0 -3,7 -1,3 4,2

Rusija 5,8 8,0 10,0 - 10,0 35

Rumunija 5,5 7,0 7,0 -1,0 -8,0 3,5

Slovenija 3,8 6,0 2,5 -2,1 -0,7 240

Slovačka 5,1 15,0 2,5 -3,5 -4,0 37

Turska 6,0 9,5 6,0 -7,0 -6,2 1,71

Ukrajina 6,0 8,0 10,0 0,0 2,0 6,2

Izvor: WIIW, UN i Svjetska banka

ganju već ekonomski prihvatljivi alternativni izvori energije, tako da se manjak nafte neće osjetiti.

Gotovo svi prognozeri se slažu da će doći do daljeg slabljenja američkog dolara u 2006, prema svim valutama, pa čak i prema rublji. Prema op-štim očekivanjima, američki dolar će morati da „pada“ u budućnosti, da bi se uravnotežili američki bilansi (naročito platni, ali i budžetski bilans i bilans domaćinstava).Očekuje se da bi dolar trebao da izgubi prema euru oko 7%, prema engleskoj funti oko 5%, prema švajcarskom franku oko 8%, prema kineskom juanu oko 9%, ali i prema ruskoj rublji oko 2%.


155

Prema tome, najviše bi u sljedećoj godini apresirao juan, slijedi švajcarski funt, zatim euro, engleska funta i na kraju ruska rublja. Prema prognozi glavnog ekonomiste Deutsche Bank, kurs u 2007/8. mogao bi da bude

Tabela br. 8.6 – Očekivano kretanje kurseva

30.11. 2004. 29.11.2005. kroz 3 mjesecakraj februara 2006.

kroz 12 mjesecikraj novembra 2006.

$ za € 1.33 1.18 1.23 1.26

Yen za $ 103 120 117 112

$ za englesku funtu 1.92 1.72 1.78 1.80

SFR za $ 1.14 1.31 1.25 1.21

Juan za $ 8.08 7.60 7.34

Ruska rublja za $ 28.8 28.3 28.2

1,5 $ za 1 €. U sledećoj tabeli je prikazana prognoza časopisa „The eco-nomist“ o kretanju devizni kurseva:

Kao mala i sve više otvorena privreda, Crna Gora je pod jakim uticajem konjukturnih kretanja u svijetu, kako parametara privređivanje, tako i privrednog rasta i svijetske trgovine

U pogledu kursa, eurizovana privreda Crne Gore, je pod jakim uticajem odnosa eura sa drugim valutama samo ukoliko valutna struktura stavki priliva i odliva platnog bilansa nije ujednačena. Preporuka za eliminaciju valutnog rizika je da udio eura i drugih valuta u aktivnim i odgovarajućim pasivnim stavkama platnog bilansa, rezervi i drugim pozicijama treba da bude jednak. U takvim uslovima ako dođe do znatnih promjena u kursu eura u odnosu na dolar (ili u odnosu na SFR), to na bilanse i privredu Crne Gore neće imati uticaja. Dinar će u narednih nekoliko godina gubiti prema euru, te zato nije povoljna izloženost ni u njemu.

Dosadašnji porast cijene nafte u 2004-2005. na Crnu Goru kao uvoznika nafte (ali i drugih izvora energije) utiče negativno: podiže troškove pro-izvodnje što se prenosi na maloprodajne cijene i troškove života, dakle na inflaciju. Međutim, predviđeni pad cijene nafte49 u 2006/2007. biće povoljan za Crnu Goru, jer će smanjiti pritisak na domaću inflaciju.

Suprotno tome, predviđeni porast cijena metala (boksita i aluminija) trebao bi da na Crnu Goru utiče pozitivno. Proizvođač boksita i alumi-nija mogao bi ovakav razvoj dobro iskoristiti, a predviđeni rast cijena čelika pomogao bi i nikšičkoj „Željezari“ da se izbavi iz poteškoća, ako dobije dobar menadžment i strateškog partnera.

Postepeni rast kamatnih stopa će imati negativan uticaj na Crnu Goru, kao neto dužnika prema inostranstvu. Bilo bi korisno, u mjeri u kojoj je to moguće, i na makro i na mikro nivou kredite uzimati po fiksnoj sadašnjoj kamatnoj stopi (dok svjetske kamate još nisu porasle). U po-gledu predviđenog rasta valuta samo juan i švajcarski franak će rasti brže od eura, pa u njima ne bi trebalo uzimati kredite. Bolje bi bili kre-diti u engleskim funtima ili u USD, jer se predviđa depresiranje ove dvi-je valute prema euru.

U zemljama okruženja Crne Gore predviđa se iznadprosječni rast BDP-a u 2006. i 2007, dok u EU ispodprosječni rast. Prva tendencija će povećati apsorpcijske kapacitete ovih zemalja i stimulirati veći rast izvoza iz Crne Gore u njih, dok će niži rast u EU usporiti rast izvoza iz Crne Gore. Dakle,

49 Uz pretpostavku razrešenja iranske krize.

8.5. Uticaj medjunarodnog okruženja na Crnu Goru

156


geografska struktura izvoza treba da se usmjeri ka okruženju. Istovre-meno, dobivanje posebnog partnerskog statusa Crne Gore u EU pomo-glo bi i izvozu u ove zemlje, pošto za malu zemlju ima uvijek dovoljno prostora na tržištu od preko 450 miliona stanovnika. Samo je potrebno ponuditi specifične interesantne proizvode i usluge.

Dakle, može da se zaključi, da će spoljni uslovi privređivanja za Crnu Goru u 2006 godini biti približno jednaki ovogodišnjim, u nekim elementima poboljšani, u drugim pogoršani (pad cijene nafte, rast kamatnih stopa, rast kursa eura i dr.). Ipak, pametnom politikom mogu se iskoristiti po-voljnosti, a u dobroj mjeri se mogu neutralisati nepovoljniji uslovi, tako da bi sumarni rezultat bio povoljan za Crnu Goru.

9. NAJzNAČAJNIJI DOGAĐAJI

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

159

Najznačajniji događaji u januaru 2005. godine

Početkom januara počela je primjena nove Odluke Centralne banke Crne Gore o načinu kontrolisanja banaka, kojom se mijenja iznos naknade za obavljene kontrole. Takođe, stupila je na snagu i Odluka CBCG, kojom se povjeriocima onemogućava blokada računa dužnika i prinudna naplata na osnovu punomoćja.

Podrška Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) Srbiji i Crnoj Gori u ovoj godini će iznositi 350 miliona eura, objavljeno je u Londonu nakon razgovora delegacije Državne zajednice sa predstavnicima EBRD-a. Taj novac će biti uložen u privatizaciju, infrastrukturu, rekonstrukciju aero-droma u Crnoj Gori i Beogradu i druge projekte. Podrška EBRD Državnoj zajednici je u prošloj godini iznosila 150 miliona eura.

Kompanija „Rusal“ ponudila je 48,5 miliona eura za 65,44% akcija Kom-binata aluminijuma i obećala da će investirati dodatnih 55 miliona za modernizaciju njegovih fabrika.

Javno preduzeće „Aerodromi Crne Gore“ potpisalo je ugovor sa austrij-skom kompanijom „Alpina Majreder“ (Alpine Mayreder) za izgradnju i rekonstrukciju manevarskih površina i platformi za avione, ukupno vri-jedan 5,86 miliona eura.

Agencija za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja raspisala je ten-der za prodaju 31,89% akcija nikšićkog Rudnika boksita. Stečajna uprava Rudnika mrkog uglja - Berane raspisala je oglas za prodaju cjelokupne imovine preduzeća, uz početnu cijenu od 1,6 miliona eura.

Najznačajniji događaji u februaru 2005. godine

Vijeće ministara Bosne i Hercegovine odlučilo je da uvede punu carin-sku stopu za pivo i brašno iz Srbije i Crne Gore, ocjenjujući da je Državna zajednica kršila Sporazum o slobodnoj trgovini, jer je Crna Gora pove-ćala carine za brašno. Crna Gora nije prekršila Sporazum o slobodnoj trgovini sa Bosnom i Hercegovinom i nije bilo osnova za kontramjere,

ocijenila je, povodom ove odluke, crnogorski ministar za međunarodne ekonomske odnose i evropske integracije. Takođe, u Srbiji je ocijenjeno da ni oni nijesu prekršili Sporazum.

Crnogorska Vlada usvojila je Energetsku politiku Crne Gore, koja je pre-duslov za izradu kvalitetne Strategije energetike do 2025. godine.

Privredna komora Crne Gore preuzela je predsjedavanje Forumom Udru-ženja privrednih komora Jadransko–jonske regije za ovu godinu.

Svjetska banka odobrila je crnogorskom Fondu penzijskog i invalidskog osiguranja (PIO) kredit od 1,6 miliona dolara za modernizaciju infor-macione tehnologije. Svjetska banka je sa Fodnom PIO, kao i sa Mi-nistarstvom rada i socijalnog staranja, Poreskom upravom i Zavodom za zapošljavanje pokrenula projekat objedinjavanja kontrole i naplate doprinosa u centralni registar.

Radnici podgoričke fabrike „Radoje Dakić“ počeli su proteste ispred Vlade, tražeći odgovor o konačnom statusu fabrike i zarade u visini potrošačke korpe, a takođe, oko 35 biviših radnika i akcionara nikšićke fabrike kon-fekcije „Koni“ počelo je sa protestom ispred crnogorske Skupštine zbog neisplaćenih otpremnina i neriješenog radnog statusa.

Najznačajniji događaji u martu 2005. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o računovodstvu i reviziji, čiji je cilj da učini dinamičnijim tržište za te vrste usluga.

Skupština Crne Gore usvojila je vladin Predlog izmjena i dopuna Zakona o sprječavanju pranja novca.

Komisija za hartije od vrijednosti (KHOV) usvojila je nova pravila ber-zanskog trgovanja, Pravilo o načinu trgovanja blokom akcija i Pravila o preuzimanju.

160


Turistička ponuda Crne Gore predstavljena je na Međunarodnom sajmu turizma u Berlinu, koji je jedna od dvije najveće turističke manifestaci-je u Evropi, a ove godine je prisustvovalo više od deset hiljada izlagača iz 180 zemalja.

Predstavnici crnogorske Vlade, Zavoda za zapošljavanje i Mađar Tele-koma potpisali su u Podgorici ugovor o prodaji 51,12% akcija Telekoma Crne Gore toj mađarskoj kompaniji.

Najznačajniji događaji u aprilu 2005. godine

Crnogorska Vlada usvojila je inoviranu Agendu ekonomskih reformi do 2007. godine, koja predstavlja dalju razradu teksta usvojenog 2003. godine, a sadrži postignute rezultate i vizije ključnih pravaca aktivnosti u narednom periodu.

Predstavnici Vlade Crne Gore, Podgoričke banke i Međunarodne finan-sijske korporacije potpisali su ugovore o reprogramiranju svih preosta-lih predsankcionih dugova crnogorskih kompanija toj međunarodnoj finansijskoj instituciji.

Predstavnici crnogorske i njemačke Vlade potpisali su Protokol o sa-radnji za ovu godinu kojim je predviđeno ulaganje 13,7 miliona eura u zajedničke projekte.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o tekućim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom i Predlog zakona o drumskom saobraćaju. Takođe, usvojena je izmjena Uredbe o carinskoj tarifi, shodno kojoj će se ubuduće izvozna carina plaćati samo na staro željezo i sirovu kožu. Smanjenje broja proizvoda na koje se plaća izvozna carina jedan je od poteza koje crnogorska vlast čini u sklopu procesa pristupanja Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Vlada je usvojila i Akcioni plan za poveća-nje obima i efikasnosti naplate prihoda, pojačane finansijske discipline i aktivnijeg rada nadležnih službi.

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o objedinjenoj registraciji i si-stemu izvještavanja o obračunu i naplati poreza i doprinosa i izmjene i dopune Carinskog zakona kojim je omogućeno otvaranje slobodnih carinskih prodavnica (duty free-shop).

Tenderska komisija Savjeta za privatizaciju proglasila je rusku kompaniju Rusal odabranim ponuđačem za kupovinu 65% akcija države u Kombi-natu aluminijuma Podgorica.

Ustavni sud Crne Gore odlučio je da pokrene postupak ocjene ustavnosti dijela crnogorskog Zakona o hartijama od vrijednosti.

Najznačajniji događaji u maju 2005. godine

U maju ove godine, Odbor za raspodjelu finansijske imovine i obaveza bivše SFRJ dogovorio je, na sastanku u Skoplju, operacionalizaciju po-djele 8,5 tona monetarnog zlata bivše SFRJ, ukupno vrijednog oko 118 miliona dolara. Državnoj zajednici Srbija i Crna Gora pripašće oko 3,2 tone zlata bivše SFRJ, koje sada vrijedi 40 miliona dolara.

Bord direktora Međunarodnog monetarnog fonda formalno je produ-žio trogodišnji finansijski aranžman Srbiji i Crnoj Gori. Smanjenje do-maćeg duga i povećanje rezervi prikladan je način upotrebe novca od privatizacije, zajednički su ocijenili pregovarački tim Crne Gore i misija Međunarodnog monetarnog fonda.

Predstavnici Srbije i Crne Gore i Japana potpisali su u Beogradu Spora-zum o restrukturiranju duga toj zemlji, prema uslovima dogovorenim sa Pariskim klubom povjerilaca.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o konkurenciji. Poslanici cr-nogorskog parlamenta usvojili su izmjene i dopune Zakona o turizmu.

Centralna banka Crne Gore postala je član Kluba guvernera central-nih banaka Centralne Azije, regiona Crnog mora i balkanskih zemalja. Predsjednik Savjeta CBCG potpisao je u Sankt Petersburgu Protokol o pridruživanju Klubu guvernera, osnovanom sa ciljem da se poboljša ekonomska i finansijska saradnja između zemalja članica i obezbijedi efikasno funkcionisanje deviznog i tržišta novca.

Agencija za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja Crne Gore ra-spisala je tender za prodaju preko 57,2% akcija hotelskog turističkog preduzeća Boka iz Herceg Novog.

Najznačajniji događaji u junu 2005. godine

Bord izvršnih direktora Međunarodnog monetarnog fonda završio je petu reviziju sporazuma u okviru produženog aranžmana i odobrio povlačenje tranše kredita od oko 182,9 miliona dolara.

Predstavnici Državne zajednice i Evropske komisije potpisali su Finan-sijski sporazum o dodjeli 7,5 miliona eura Srbiji i Crnoj Gori za ovu go-


161

dinu iz CARDS programa. Pored toga, predstavnici Državne zajednice, crnogorske i srpske Vlade i Evropske investicione banke, potpisali su ugovor o 34 miliona eura vrijednom kreditu ove banke za rehabilitaciju kontrole letjenja Srbije i Crne Gore.

U Madridu je potpisan Protokol o finansijskoj saradnji Državne zajednice sa Španijom, koji se odnosi na korišćenje robnog kredita od 51 milion eura. Od ukupnog iznosa, 5 miliona eura namijenjeno je Reciklažnom centru u Podgorici.

Austrijska Šparkase (Sparkasse) i francuska Sosiete ženeral (Societe Generale) su zvanično iskazale interes za kupovinu većinskog paketa akcija Podgoričke banke. Na prodaju, tenderom koji je raspisala Agen-cija za prestrukuriranje privrede i strana ulaganja, ponudjeno je 64,2% državnih akcija Podgoričke banke.

Na Skupštini akcionara Crnogorske komercijalne banke saopšteno je da bi oko 44% kapitala, koji pripada Holandskoj razvojnoj banci FMO i njemačkom fondu DEG, trebalo bi da bude prodato do januara 2007. godine. Pošto se radi o dvjema finansijskim institucijama koje investiraju u razvoj banaka i drugih finansijskih posrednika, prodaja akcija banke koja je dostigla visok nivo razvoja dio je poslovne strategije ovih dviju finansijskih institucija.

Tenderska komisija za turizam odlučila je da raskine ugovor sa slovena-čkim preduzećem „Miraž (Mirage) holografi studio“ za kupovinu 34% akcija Hotelsko-turističkog preduzeća Korali, zbog nepoštovanja ugo-vorenih obaveza i odlučila da ponovo raspiše tender.

Crnogorska Uprava za sprječavanje pranja novca postala je puno-pravni član međunarodne mreže finansijskih obavještajnih jedinica, EGMONT grupe.

Elektroprivreda Crne Gore odlučila je da potpiše sa britanskom kom-panijom EFT, Elektroprivredom Srbije i švajcarskim Atelom ugovore o uvozu 416,4 hiljade megavat sati električne energije od avgusta do kraja godine.

Najznačajniji događaji u julu 2005. godine

Komitet za podjelu aktive i pasive bivše SFRJ usvojio je odluku o podjeli 221,3 miliona dolara depozita bivše Narodne banke Jugoslavije kod ne-američkih komercijalnih banaka.

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o tekućim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom, Zakon o primjeni propisa kojima sa uređuje zaštita prava intelektualne svojine i Zakon o mjenici.

Crnogorska Vlada je utvrdila, a Skupština usvojila Predlog rebalansa ovogodišnjeg Budžeta, kojim će biti uvećan za 11,2 miliona eura na 502,95 miliona.

Centralna banka Crne Gore počela je, u ulozi fiskalnog agenta Vlade Crne Gore, da isplaćuje drugu ratu stare devizne štednje, u visini 530 eura, bivšim štedišama Montenegrobanke i Jugobanke.

Predstavnici crnogorske Vlade i državnih fondova potpisali su ugovor o kupoprodaji 65,43% akcija države u Kombinatu aluminijuma Podgorica sa kompanijom Igl kapital grup (Eagle Capital Group) i kiparskom Salamon enterprajzis (enterprises).Za zaključenje ove transakcije potrebno je da kupac obezbijedi saglasnost najmanje dva od tri najveća povjerioca.

Privredni sud u Podgorici raspisao je međunarodni tender za prodaju hotela „Galeb“, vlasništva Ulcinjske rivijere.

Manjinski akcionari nikšićkog Rudnika boksita pozvali su rusku kompaniju Rusal na pregovore o prodaji paketa dionica koji su formirali.

Odlukom skupština akcionara privatizaciono-investicionih fondova, Eurofonda i Monete, ovi fondovi su transformisani iz investicionih u fondove zajedničkog ulaganja.

Određivanje cijene električne energije prešlo je, iz nadležnosti Vlade, u nadleženost crnogorske Agencije za energetiku.

Najznačajniji događaji u avgustu 2005. godine

Crnogorska Elektroprivreda formirala je višečlani tim za pripremu za-htjeva za poskupljenje struje, koji je nakon toga upućen Agenciji za energetiku.

Na tenderu za zakup i upravljanje u najmanje 20 narednih godina, cr-nogorskim hotelima Sveti Stefan, Miločer i Kraljičina plaža, ponudu je dostavila samo singapurska kompanija Aman resorts.

162


Najznačajniji događaji u septembru 2005. godine

Vlada Crne Gore usvojila je Predloge zakona o finansijskom lizingu i o preuzimanju akcionarskih društava, kao i Nacrt ugovora o strateškom partnerstvu sa kompanijom Majkrosoft (Microsoft).

Vlada je donijela odluku da ukine carinu na robu porijeklom sa Ko-sova.

Predstavnici Vlade, poslodavaca i Saveza sindikata počeli su usaglaša-vanje o potpisivanju granskih kolektivnih ugovora i utvrđivanju meto-dologije minimalne cijene rada.

Centralna banka Crne Gore donijela je, u okviru podzakonske regulati-ve Zakona o kapitalnim i tekućim poslovima sa inostranstvom, odluku shodno kojoj osobe koje ulaze u Crnu Goru ili izlaze iz nje mogu nositi gotovinu u vrijednosti do dvije hiljade eura, bez prijavljivanja organu uprave nadležnom za poslove carina.

Crnogorsko Ministarstvo finansija ponudilo je na berzi 46,5% akcija kapitala Lutrije Crne Gore, a većinski vlasnik postao je crnogorski lanac kladionica Korner.

Na tender za prodaju vojnih objekata na osam lokacija u Crnoj Gori dosta-vljeno je 25 ponuda. Upravni odbor Fonda za reformu sistema odbrane Državne zajednice Srbija i Crna Gora izabrao je kompanije sa kojima će potpisati ugovore o prodaji šest vojnih nepokretnosti u Herceg Novom, za ukupno 9,2 miliona eura.

Ministarstvo finansija Crne Gore donijelo je Odluku, shodno kojoj će se obveznicama stare devizne štednje ubuduće trgovati samo na Mon-tenegroberzi, zbog zakonskog ograničenja da se hartija od vrijednosti može kotirati samo na jednoj berzi. “

Vanredna Skupština akcionara Montenegrobanke usvojila je odluku o pripajanju Euromarket banke, elaborat o ekonomskoj opravdanosti tog posla i ostale akte potrebne za spajanje ovih dviju banaka.

Francuska banka „Sosiete ženeral“ (Societe Generale) dostavila je jedina ponudu na tender za prodaju 64,4% akcija Podgoričke banke.

Privatizaciono-investicioni fondovi HLT i MIG transformisani su u fon-dove zajedničkog ulaganja.

Najznačajniji događaji u oktobru 2005. godine

U oktobru su počeli pregovori o zaključivanju Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji.

Crnogorska Skupština usvojila je izmjene i dopune Zakona o zaštiti de-pozita, kao i Zakon o završnom računu Budžeta za prošlu godinu.

Predstavnici Vlada Crne Gore i Hrvatske potpisali su Sporazume o vete-rinarskoj i saradnji u oblasti zdravstvene zaštite bilja.

Ministri za međunarodne ekonomske odnose SCG i Makedonije potpi-sali su u Skoplju Sporazum o slobodnoj trgovini.

Ministarstvo finansija je saopštilo je da je Crna Gora od privatizacije vojne imovine ostvarila 14 miliona eura prihoda, od čega je dio iskorišćen za isplatu otpremnina viška zaposlenih u Vojsci Srbije i Crne Gore.

Vlada Crne Gore produžila je na 35 dana Rusalovoj kompaniji „Salamon enterprajsis“ (Salomon Enterprises) rok za zaključivanje prodaje i preu-zimanje Kombinata aluminijuma. Takođe, crnogorska Vlada je prihva-tila Nacrt ugovora o prodaji 32,04% akcijskog kapitala Rudnika boksita Nikšić preduzeću Salomon Enterprises.

Potpisan je ugovor o prodaji državnog kontrolnog paketa akcija u Podgo-ričkoj banci francuskoj Sosiete ženeral (Societe Generale) banci, za 14,2 miliona eura. Sosiete je za 64,4% akcijskog kapitala Podgoričke banke, koji pripada državi i Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje, ponu-dila 385 eura po akciji. Francuzi su najavili da će u Podgoričku banku, koja je u prvoj polovini godine zabilježila 3,6 miliona eura dobiti, inve-stirati 40 miliona eura.

Predstavnici odbora direktora norveške i crnogorske Elektroprivrede potpisali su sporazum o poslovnoj-tehničkoj saradnji.

Državnih 19,2% akcija u Atlasmont banci kupio je HLT fond na Nex Montenegro berzi.

Predstavnici crnogorske Direkcije za izgradnju autoputeva i slovenačke kompanije Primorje potpisali su ugovor o rekonstrukciji puta Kolašin–Mateševo, vrijedan 7,8 miliona eura.


163

Najznačajniji događaji u novembru 2005. godine

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o statistici i statističkom sistemu, Zakon o zaštiti konkurencije i Zakon o računovodstvu i reviziji. Takođe, crnogorska Skupština usvojila je Izvještaj o radu Centralne banke za prošlu godinu i izmjene i dopune Zakona o štrajku i Zakona o budžetu, kao i godišnji izvještaj Regulatorne agencije za energetiku, dok je njen finansijski plan za narednu godinu odbijen.

Predstavnici Vlade, Unije poslodavaca i Saveza sindikata Crne Gore dogo-vorili su se o Metodologiji za utvrđivanje najniže cijene rada, kao okviru za sva buduća usaglašavanja, pregovore i dijalog o tom pitanju.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o budžetu za narednu go-dinu i Predlog Zakona o carinskoj tarifi, kao i izmjene i dopune Zakona o akcizama i porezu na dodatu vrijednost.

Evropska unija produžila je Srbiji i Crnoj Gori korišćenje povlašćenog tretmana u trgovini, čime će izvoz najvećeg broja proizvoda iz Državne zajednice i dalje biti slobodan.

Francuska banka Sosiete ženeral (Societe Generale) kupila je na Nex Monetengro berzi još 10% akcija Podgoričke banke, za oko 2,2 mili-ona eura.

Predsjednik Odbora direktora „Željeznice Crne Gore“ i generalni direktor češke firme ŽS potpisali su u Podgorici Ugovor o remontu i elektrifikaciji pruge između Podgorice i Nikšića.

Najznačajniji događaji u decembru 2005. godine

Vlada je usvojila Ekonomsku politiku za 2006. godinu, u kojoj je plani-rano smanjenje nezaposlenosti i deficita u bilansu robe i usluga, kao i podsticaji biznisu i rast investicija.

Takođe, Vlada Crne Gore, usvojila je odluku o privatizaciji Pljevaljske banke, kao i Predlog zakona o osiguranju, Predlog Zakona o dobrovolj-nim penzionim fondovima, Predlog Zakona o porezu na zabavne i igre na sreću, kao i Predlog o izmjenama i dopunama Zakona o hartijama od vrijednosti.

Predstavnici Vlada Crne Gore i Hrvatske potpisali su Sporazum o me-đusobnoj pomoći u carinskim pitanjima, koji bi između ostalog, treba-lo da podstakne i olakša trgovinu između dvije zemlje, kao i da ubrza transport.

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o carinskim tarifama, kao i iz-mjene i dopune Zakona o porezu na dodatu vrijednost i Zakona o akci-zama. Takođe, poslanici crnogorske Skupštine usvojili su budžet za na-rednu godinu, koji će iznositi 518,6 miliona eura, što je za oko 3% više od ovogodišnjeg.

Upućen je javni poziv zainteresovanim investitorima da se prijave za ku-povinu Termoelektrane - Pljevlja i 31,1% akcija Rudnika uglja. Takođe, raspisan je i međunarodni tender za prodaju 78,7% državnog kapitala Pljevaljske banke. Savjet za privatizaciju Vlade Crne Gore odlučio je da pokrene postupak privatizacije Duvanskog kombinata - Podgorica.

Beogradska kompanija „Delta M“ kupila je na aukciji dio imovine fabrike „Radoje Dakić“ za 7,6 miliona eura.

Kiparska kompanija „Salamon enterprajzis“ (Salomon Enterprises) pre-uzela je upravljanje najvećim crnogorskim izvoznikom, „Kombinatom aluminijuma“ iz Podgorice.

Crnogorske turističke destinacije prvi put su nakon 12 godina uvrštene u brošure jednog od najvećih belgijskih tur-operatora „Nekermana“ (Ne-ckermann), koji je promovisao ponudu za ljetnju turističku sezonu.

Italijanske porodice Gorgoni i Montinari kupile su na Montenegroberzi 51,3% akcija podgoričke Hipotekarne banke za 4,6 miliona eura.

Crnogorska Vlada je preuzela upravljanje nikšićkom „Željezarom“.

pRIlOzI

PRILOZI

167

Prilog A. Realna kretanja

Tabela br. 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela br. 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

2004. 2005 (lančani indeks)OPIS XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIIndustrijska proizvodnja (index) 126.6 73.0 91.3 113.1 89.7 105.4 102.3 104.1 98.5 103.3 91 109.3 102.2Troškovi života (index) 101.6 100.1 100.1 100.2 100.5 100.3 100.3 99.0 100.2 100.4 100.3 100.6 100.2Cijene na malo (index) 101.8 100.1 100.1 100.2 100.4 100.2 100.2 99.8 100.1 100.3 100.2 100.1 100.1

Učešće u 2004.

ø 2004 =100 INDEX NIVOA

2004. 2005. XII 2005.XI 2005.

XII 2005.XII 2004.

I -XII 2005. I -XII 2004.XI XII I-XII XI XII I-XII

Industrija ukupno 100.0 106.7 135.0 100.0 104.1 106.4 98.1 102.2 78.8 98.1

Vađenje ruda i kamena 6.0 96.4 181.3 100.0 81.1 126.1 100.2 155.5 69.6 100.2

Vađenje energ. sirovina 2.3 93.9 117.6 100.0 103.7 98.7 86.7 95.2 83.9 86.7

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2.3 93.9 117.6 100.0 103.7 98.7 86.7 95.2 83.9 86.7

Vađenje ostalih sirovina i mat. 3.7 98.0 221.1 100.0 67.0 143.2 108.6 213.7 64.8 108.6

Vađenje ruda metala 2.9 118.0 273.4 100.0 66.9 164..0 110.2 245.1 60.0 110.2

Vađenje ostalih ruda i kamena 0.8 28.8 40.2 100.0 67.3 71.3 102.9 105.9 177.4 102.9

Prerađivačka industrija 67.6 105.2 121.4 100.0 102.2 105.6 102.5 103.3 87.0 102.5

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9.1 91.6 113.3 100.0 91.8 102.6 97.4 111.8 90.6 97.4

Proizvodnja prehr. proizvoda i pića 6.3 79.9 104.4 100.0 129.4 134.3 110.6 103.8 128.6 110.6

Proizvodnja duvanskih proizvoda 2.8 118.6 133.6 100.0 5.8 30.1 67.2 519.0 22.5 67.2

Proizvodnja tekstila i tekst. proizvoda 1.5 138.3 67.7 100.0 53.7 64.2 79.3 119.6 94.8 79.3

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0.2 265.2 71.5 100.0 37.5 99.3 35.7 264.8 138.9 35.7

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 1.3 121.8 67.2 100.0 55.8 59.6 85.0 106.8 88.7 85.0

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0.1 100.0 850.8 250.4 250.4

Prerada drveta i proizvodi od drveta 1.6 137.7 113.9 100.0 203.2 360.0 133.9 177.2 316.1 133.9

Proizvodnja papira, izdavanje i štampanje 0.8 84.1 124.4 100.0 111.2 136.2 126.6 122.5 109.5 126.6

Proizvodnja celuloze, papira i prerada papira 0.2 87.5 166.2 100.0 158.7 190.2 182.8 119.8 114.4 182.8

Izdavanje štampanje i reprodukcija 0.6 82.9 109.6 100.0 94.5 117.2 106.8 124 106.9 106.8

Proizv.hemijskih proizvoda i vlakana 2.1 246.8 386.8 100.0 389.8 412.2 294.9 105.7 106.6 294.9

Proizvodnja proizvoda od gume i plastič. masa 0.1 73.2 110.1 100.0 103.0 117.4 94.1 114.0 106.6 94.1

Proiz.proizv od ost.nemetalnih minerala 6.0 102.2 100.5 100.0 100.6 98.0 99.6 97.4 97.5 99.6

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 44.8 99.3 115.6 100.0 87.2 84.2 93.3 96.6 72.8 93.3

Proizvodnja osnovnih metala 43.1 98.5 115.5 100.0 86.7 80.8 92.7 93.2 70.0 92.7

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina 1.7 120.3 118.5 100.0 99.1 168.0 109.4 169.5 141.8 109.4

Proizvodnja mašina i uređaja, ostalo 0.6 164.5 113.0 100.0 148.3 129.1 129.0 87.1 114.2 129.0

Proizvodnja maš. uređaja i apar. za domaćinstvo 0.1 125.9 117.5 100.0 117.5 100.7 97.2 85.7 85.7 97.2

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0.7 70.9 79.4 100.0 110.6 53.9 92.9 48.7 67.9 92.9

Prerađivačka industrija, ostalo 0.1 114.3 39.5 100.0 189.8 236.7 139.7 124.7 599.2 139.7

Proizvodnja električne energije, gasa i vode 26.4 112.6 159.3 100.0 114.2 103.9 86.6 91.0 65.2 86.6

168




Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100Godšnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta2000=100

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2000=100Godšnja


stopa rasta2000=100

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2001. 99.3 -0.7 88.5 -11.5 101.6 1.6 93.9 -6.12002. 99.9 0.6 95.1 7.5 103.9 2.3 87.7 -6.62003. 102.3 2.4 96.5 1.4 101.8 -2.1 103.1 17.52004. 116.4 13.8 91.5 -5.1 115.1 13.1 124.7 21.0

2002.

Jan. 78.2 -16.0 -33.8 74.9 52.9 -39.3 76.2 -5.6 -31.2 87.3 -38.0 -39.6Feb. 87.4 -17.2 14.0 90.0 51.8 20.1 99.5 -1.4 30.7 56.7 -57.2 -28.8Mar. 99.6 -12.8 11.8 72.7 -8.4 -19.2 107.1 1.3 7.6 87.8 -40.8 45.0Apr. 103.4 3.2 -5.6 49.6 57.1 -32.8 114.4 14.4 6.8 51.9 -39.2 -40.8Maj 80.6 -21.6 -14.3 71.9 -18.4 44.8 104.5 -4.0 -8.6 17.2 -81.0 -66.9Jun 95.5 2.2 18.3 100.4 10.6 39.6 108.2 2.8 3.5 58.5 -4.6 240.4Jul 105.5 24.5 10.5 113.0 61.9 12.5 111.4 9.6 2.8 86.9 103.1 148.6Avg. 93.5 5.2 -11.2 133.0 23.4 17.7 95.6 -11.6 -14.1 75.7 150.6 -12.9Sep. 107.6 18.2 15.0 126.1 -18.6 -5.1 110.5 11.1 15.6 93.7 95.7 23.7Okt. 117.8 17.4 9.5 120.8 2.7 -4.3 111.3 4.0 0.6 134.9 75.7 44.0Nov. 116.3 10.0 -1.4 122.2 35.6 1.1 108.4 7.8 -2.6 135.8 9.1 0.6Dec. 120.1 1.6 3.3 66.0 -46.5 -45.9 99.7 -0.6 1.6 164.0 19.7 20.7

2003.

Jan. 65.7 29.0 -16.0 46.3 -38.2 -29.9 86.2 13.1 -21.8 124.2 42.3 -26.3Feb. 72.3 27.9 13.3 66.8 -25.8 44.1 97.2 -2.3 13.1 163.9 189.3 10.7Mar. 86.8 14.3 -0.3 77.0 5.9 15.2 107.3 0.2 10.1 144.1 64.1 -17.8Apr. 106.7 -11.3 -26.8 56.4 13.6 -26.8 95.6 -16.4 -11.0 58.8 13.2 -59.1Maj 63.2 0.4 -3.1 56.1 -22.0 -0.5 98.4 -5.9 3.1 40.2 134.2 -31.6Jun 97.6 7.5 26.9 98.1 -2.3 74.2 111.7 3.2 13.5 79.2 35.4 96.7Jul 131.3 1.5 -1.3 100.7 -10.9 3.0 105.6 -5.2 -5.4 89.7 3.2 13.4Avg. 98.4 6.9 -1.3 210.7 58.4 109.3 97.8 2.3 -7.3 71.9 -5.0 -19.7Sep. 127.1 -1.1 -3.3 177.3 40.6 15.8 98.8 -10.6 1.0 66.4 -29.2 -7.9Okt. 138.2 -11.1 8.4 103.9 -14.0 -41.4 113.2 1.7 14.6 166.8 23.6 10.1Nov. 127.9 -10.8 -1.0 88.6 -27.5 -14.8 104.5 -3.6 -7.7 105.9 -22.0 29.2Dec. 122.0 1.6 17.7 75.1 13.8 -15.3 101.9 2.2 6.9 164.8 0.5 55.7

2004.

Jan. 65.6 -0.1 -17.4 56.3 21.5 -25.2 85.0 -1.4 -23.9 124.2 0.0 -4.1Feb. 69.8 -3.5 9.4 71.7 7.4 27.6 95.4 -1.8 12.7 151.5 -7.6 2.3Mar. 85.9 -1.1 2.3 46.1 -40.1 -35.6 123.3 14.9 28.9 103.9 -27.9 -35.9Apr. 154.4 44.7 7.0 58.3 3.4 26.3 117.2 22.5 -5.3 150.3 155.7 45.1Maj 92.3 46.0 -2.2 53.8 -4.1 -7.8 113.3 15.2 -3.0 190.8 374.2 0.2Jun 113.7 16.5 -0.3 101.4 3.3 87.6 117.6 5.3 1.6 129.6 63.7 -13.9Jul 139.3 6.1 -9.3 100.0 -0.7 -1 119.3 13.0 2.8 77.0 -14.2 -40.6Avg. 98.6 0.2 -6.2 90.4 -57.1 -9.6 114.0 16.5 -3.8 65.2 -9.3 -15.1Sep. 145.7 14.6 10.6 164.3 -7.3 82.1 118.2 19.6 3.6 74.5 12.3 13.9Okt. 148.3 7.3 1.4 102.1 -1.7 -37.9 123.4 9.0 4.5 173.3 3.9 14.4Nov. 152.7 19.4 10.1 88.3 -0.3 -3.7 121.6 16.3 -1.5 140.4 32.5 64.7Dec. 156.5 28.3 26.6 166.9 122.1 88.2 128.1 25.7 15.4 198.4 20.4 41.5

2005.

Jan. 74.4 13.3 -27 61.5 9.3 -63 101.1 19 -27.8 130.6 5.1 -16.3Feb. 66.0 -5.5 -8.7 42.8 -40.4 -30.4 104.2 9.2 3.4 114.1 -24.7 -26.7Mar. 89.7 4.5 13.1 83.8 81.7 96.1 117.6 -4.6 12.6 129.2 24.4 5.8Apr. 135.3 -12.4 -10.3 61.6 5.7 -26.5 114.6 -2.2 -2.9 95.3 -36.6 -26.1Maj 87.0 -5.7 5.4 70.3 30.8 14.3 119.2 5.2 4.3 129.5 -32.1 7.5Jun 110.0 -3.2 2.3 108.4 7 53.4 122.0 3.7 0.2 100.3 -22.6 -1.9Jul 153.4 10.1 4.1 106.0 6.0 -1.9 137.1 14.9 13.9 79.0 2.7 -21.1Avg. 114.8 16.5 -1.5 129.4 43.1 22 133.0 16.7 10.1 67.8 4.0 11.7Sep. 159.3 9.3 3.8 146.1 -11.1 13.1 129.1 9.2 -3.1 92.1 23.6 35.3Okt. 145.5 -1.9 -9 101.2 -0.9 -30.7 120.0 -2.7 -6.9 175.4 1.2 -11.5Nov. 149.0 -2.4 9.3 74.3 -15.9 -26.7 118.1 -2.9 -6.9 142.3 1.4 65.0Dec. 123.4 -21.2 2.2 116.1 -30.4 55.5 111.4 -13 3.3 129.4 -34.8 -9.0

PRILOZI

169

Izvor: Monstat


Tabela br. 5 – Cijene na malo

Tabela br. 7 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 6 – Troškovi života

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 73.0 91.3 113.1 89.7 105.4 102.3 104.1 98.5 103.8 91.0 109.3 102.2ø 2004 = 100 98.5 89.9 101.7 91.2 96.1 98.3 102.3 100.8 104.6 95.2 104.1 106.4U odnosu na isti mjesec preth. godine 113.3 94.5 104.5 87.6 94.3 96.8 110.1 116.5 109.3 98.1 97.6 78.8Period tekuće prema istom preth. godine 103.5 103.9 99.5 98.4 98.2 100.1 100.2 101.1 100.9 100.6 98.1

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.1 100.1 100.2 100.4 100.2 100.2 99.8 100.1 100.3 100.2 100.1 100.1ø 2004 = 100 102.6 102.7 102.9 103.3 103.4 103.7 103.5 103.6 103.9 104.1 104.2 104.3U odnosu na isti mjesec preth. god. 103.7 103.5 103.6 103.9 103.6 103.8 103.5 103.5 103.7 103.3 103.4 101.8Period tekuće prema istom preth. god. 103.6 103.6 103.7 103.6 103.7 103.6 103.7 103.7 103.6 103.6 103.4Decembar 2004 = 100 100.1 100.2 100.4 100.8 101.0 101.2 101.0 101.1 101.4 101.6 101.7 101.8

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.1 100.1 100.2 100.5 100.6 100.3 99.0 100.2 100.4 100.3 100.6 100.2ø 2004= 100 101.5 101.7 101.8 102.3 102.9 103.2 102.2 102.4 102.8 103.1 103.7 103.9U odnosu na isti mjesec preth.god. 101.2 101.2 101.3 101.8 102.0 102.9 102.7 102.7 103.2 103.2 103.8 102.4Period tekuće prema istom preth. god. 101.1 101.2 101.4 101.4 101.7 101.7 102 102.2 102.2 102.3 102.3Decembar 2004 = 100 100.1 100.2 100.4 100.9 101.5 101.8 100.8 101 101.3 101.7 102.3 102.4

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.1 100.2 102.2 98.5 100.5 100.8 100.0 100.1 100.2 99.9 100.1 100.8ø 2004= 100 100.2 100.4 102.6 101.1 101.6 102.4 102.4 102.5 102.6 102.6 102.7 103.6U odnosu na isti mjesec preth. god. 103.6 103.3 102.5 100.4 100.5 101.7 101.5 101.3 102.1 102.1 102.2 103.5Period tekuće prema istom preth. god. 103.4 103.1 102.4 102.1 102 101.9 101.9 101.9 101.9 101.9 102.1Decembar 2004 = 100 100.1 100.3 102.5 101.0 101.5 102.3 102.3 102.4 102.6 102.5 102.6 103.5

170


Izvor: Monstat

Tabela br. 8 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno UkupnoGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rasta

2001.

Jun 21.9 3.2 19.3 0.9 34.4 14.1 22.1 3.0 13.1 0.3Jul 23.4 2.4 18.6 0.5 45.3 10.4 21.5 0.4 15.5 1.1Avg. 24.8 2.7 20.5 3.2 44.9 1.1 23.3 2.7 19.7 1.6Sep. 25.6 2.0 21.4 2.0 45.3 1.8 23.5 1.3 18.6 -1.2Okt. 25.1 0.5 20.9 0.6 44.8 0.1 22.8 0.5 19.4 -0.5Nov. 25.0 2.8 21.5 3.5 41.5 0.0 24.3 3.7 12.7 1.2Dec. 28.0 3.5 25.6 4.0 39.5 1.7 26.5 2.5 15.1 4.1

2002.

Jan. 20.3 1.7 19.0 0.6 26.5 6.9 18.3 1.3 7.3 0.6Feb. 19.7 0.9 18.7 1.1 24.5 0.3 18.0 1.3 6.0 1.1Mar. 19.8 0.6 19.2 0.8 22.3 0.0 18.2 0.9 7.9 1.0Apr. 20.8 1.6 20.6 2.0 21.6 0.1 19.7 2.0 7.1 -0.2Maj 21.3 1.4 21.1 1.6 21.9 0.3 19.4 1.7 6.6 0.4Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3

2003.

Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8Maj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005.

Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

PRILOZI

171

Tabela br. 9 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela br. 10 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat;** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** primijenjena nova metodologija

2004. 2005. Index Struktura

XII I - XII XII I - XIIXII ‘05. XII ‘04.

I - XII ‘05. I - XII ‘04.

XII I-XII

Dolasci

Ukupno 9.493 703.484 9.880 820.457 104,1 116,6 100,0 100,0

Domaći 6.199 515.424 5.905 548.452 95,3 106,4 59,8 66,8

Strani 3.294 188.060 3.975 272.005 120,7 144,6 40,2 33,2

Noćenja

Ukupno 27.372 4.561.094 27.569 5.211.847 100,7 114,3 100,0 100,0

Domaći 17.898 3.337.247 17.207 3.628.337 96,1 108,7 62,4 69,6

Strani 9.474 1.223.847 10.362 1.583.510 109,4 129,4 37,6 30,4

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2001.g. 114,536 113,500 113,542 113,663 113,943 114,137 114,106 114,024 115,077 114,755 114,170 113,744

2002 g. 113,594 113,597 113,953 113,663 113,943 114,137 114,422 113,684 113,526 113,676 113,679 113,425

2003 g. 112,637 112,846 112,317 112,132 111,738 112,648 112,905 112,647 111,461 110,911 110,387 109,639

2004. g. 108,562 107,359 108,634 109,623 109,642 109,863 110,886 111,158 110,049 109,696 110,055 108,228

2004. g.*** 142,081 142,834 142,361 143,224 143,845 146,696 145,160 142,634 143,447 143,113 143,992 142,438

2005. g.*** 142,145 142,072 141,298 140,959 142,248 145,852 148,528 146,744 145,739 145,923 145,528 145,261

2006. g.*** 145,388 146,163 146,964 147,927 149,731 152,088 155,133 154,699

Br. nezaposlenih**

2001.g. 81,238 82,158 82,453 83,091 82,629 82,140 81,823 80,686 80,952 80,668 80,440 81,069

2002 g. 80,385 81,360 81,510 81,961 81,602 81,041 81,116 80,830 80,809 80,183 79,894 76,293

2003 g. 76,584 76,077 76,165 74,976 73,520 69,735 66,951 66,277 67,664 71,023 72,544 68,625

2004. g. 69,573 71,419 72,378 72,202 68,993 64,572 60,993 60,771 60,447 59,930 59,387 58,950

2005. g. 59,115 58,774 58,075 57,557 56,772 55,199 53,683 52,494 51,843 51,266 49,886 48,825

2006. g. 48,639 48,656 49,388 48,651 45,640 42,560 40,220 39,093 38,919

172


Izvor

: Izvje

štaji b

anak

a

Tabe

la b

r. 11

– B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilo

g B

2004

.20

05.

Stru

ktur

a u

%,

31.12

.31

.12.

31.0

1.28

.02.

31.0

3.30

.04.

30.0

5.30

.06.

31.0

7.31

.08.

30.0

9.31

.10.

30.11

.31

.12.

Inde

xIn

dex

12

34

56

78

910

1112

1314

14:1

314

:2

AK

TIVA

1. N

ovča

na sr

edst

va i

dep.

kod

dep

. ins

tituc

ija10

7.595

98.4

1198

.681

110.

691

105.

751

146.

993

153.

641

161.

498

184.

647

202.

765

194.

295

229.

166

267.

690

117

249

39

2. K

redi

ti28

1.48

328

2.28

829

0.82

030

3.86

031

5.81

532

0.04

633

6.63

133

2.49

434

1.84

033

9.60

935

7.507

371.

475

377.

259

102

134

54

2.1.

Rez

erve

za

kred

itne

gubi

tke

-11.

249

-12.

972

-12.

960

-10.

573

-10.

666

-12.

063

-12.

923

-12.

713

-12.

841

-12.

951

-13.

702

-13.

760

-12.

952

9411

5-2

2.2

. N

eto

kred

iti27

0.23

426

9.31

627

7.86

029

3.28

730

5.14

930

7.983

323.

708

319.

781

328.

999

326.

657

343.

605

357.7

1536

4.30

710

213

553

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

23.8

5322

.323

24.6

9923

.849

21.6

1215

.873

17.6

6015

.820

16.8

1916

.127

16.7

6318

.153

12.7

1770

532

4. O

stal

a ak

tiva

45.3

4948

.279

46.4

8240

.006

38.0

2040

.084

41.5

7446

.663

45.8

7751

.061

47.3

3849

.611

49.4

5810

010

97

5. R

ezer

visa

nja

-2.6

61-1

.026

-1.0

20-8

49-7

10-7

29-8

33-8

47-8

21-1

.167

-949

-854

-1.7

7620

867

0

6. U

KUPN

O A

KTI

VA44

4.37

043

7.30

344

6.70

246

6.98

446

9.82

251

0.20

453

5.75

054

2.91

557

5.52

159

5.44

460

1.25

265

3.79

169

2.39

610

615

610

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti27

3.19

426

5.10

927

3.16

829

9.06

829

9.80

333

6.45

935

1.44

136

0.05

338

3.97

640

6.04

141

4.66

546

4.03

048

6.95

510

517

870

1

.1. D

epoz

iti p

o vi

đenj

u15

1.49

814

0.80

014

8.03

416

5.27

416

4.98

018

9.27

719

7.010

201.

595

219.

877

240.

192

241.1

3223

9.87

526

2.89

611

017

438

1

.2. O

roče

ni d

epoz

iti12

1.69

612

4.30

912

5.13

313

3.79

413

4.82

314

7.182

154.

430

158.

458

164.

099

165.

849

173.

533

224.

155

224.

058

100

184

32

2.Kr

atko

ročn

e po

zajm

ice

od c

entr

alni

h

ba

naka

, ban

aka

i fina

nsijs

kih

inst

ituci

ja9.

081

7.81

09.

204

9.47

78.

727

9.85

79.

187

9.17

29.

005

9.18

57.5

047.

331

5.92

181

651

3 O

stal

e po

zajm

ice

50.4

6150

.666

50.7

9351

.324

53.13

853

.094

54.4

8356

.360

56.2

7655

.916

56.7

3557

.783

71.3

7312

414

110

4. O

stal

e ob

avez

e20

.869

22.16

821

.899

18.2

6818

.362

19.0

1125

.139

20.0

3127

.626

23.8

5620

.211

19.9

6623

.781

119

114

3

5. U

kupa

n ka

pita

l90

.765

91.5

5091

.638

88.8

4789

.792

91.7

8495

.500

97.2

9998

.638

100.

446

102.

137

104.

681

104.

366

100

115

15

5

.1. K

apita

l i re

zerv

e91

.881

90.7

6590

.614

90.7

6290

.645

90.6

0989

.827

89.8

1889

.817

92.3

1792

.917

92.9

1795

.264

103

104

14

5

.2. D

obita

k / G

ubita

k (+

,-) iz

teku

ce g

odin

e-1

.116

785

1.02

4-1

.915

-853

1.176

5.67

37.4

808.

821

8.12

99.

220

11.7

649.

102

77-8

161

6. U

KUPN

O P

ASI

VA44

4.37

043

7.30

344

6.70

246

6.98

446

9.82

251

0.20

553

5.75

054

2.91

557

5.52

159

5.44

460

1.25

265

3.79

169

2.39

610

615

610

0

PRILOZI

173

Tabe

la b

r. 12

– P

regl

ed o

brač

unat

e i i

zdvo

jene

oba

vezn

e re

zerv

e , u

000

eur

a

Izvor

: CBC

G

LICE

NCI

RAN

E BA

NKE

12

34

56

78

910

11H

ipot

ekar

na

bank

aPo

dgor

ička

ba

nka

Crno

g. k

om.

bank

aEu

rom

arke

t ba

nka

Nik

šićk

a ba

nka

Plje

valjs

ka

bank

aA

tlasm

ont

bank

aM

onte

negr

oba

nka

Opp

ortu

nity

ba

nkKo

m. b

anka

Bu

dva

UKU

PNO

(1

-10)

2004

.D

ecem

bar

2.76

75.

752

11.3

823.

146

839

354

2.85

62.

484

699

1.98

432

.263

2596

5750

1097

330

7080

434

626

2525

2269

419

4031

.320

2557

5799

1108

030

8175

831

524

9826

7769

519

8931

.449

2651

5794

1144

246

1265

429

826

0523

6166

920

2233

.108

2.57

06.

048

10.3

615.

059

580

404

3.01

02.

401

716

2.01

733

.166

2005

.

Mar

t

2.28

45.

968

12.13

63.

954

645

249

3.30

72.

896

1.04

32.

299

34.7

81

2.26

15.

980

11.6

084.

140

655

236

3.00

72.

612

1.157

2.23

933

.895

2.04

35.

927

11.6

664.

322

496

227

2.87

02.

608

1.51

52.

257

33.9

31

1.98

66.

050

12.0

224.

237

475

229

2.88

02.

469

1.75

02.

338

34.4

36

2.10

45.

931

12.2

504.

772

560

243

2.67

02.

496

1.70

42.

229

34.9

59

Jun

1.41

06.

473

16.4

925.

631

517

238

4.11

73.

597

1.90

12.

711

43.0

87

1.49

05.

909

17.2

855.

626

635

229

4.28

13.

698

1.78

02.

758

43.6

91

1454

5.75

617

.492

6.04

458

523

14.

509

3.69

21.

912

2706

44.3

81

1483

5.72

116

.424

5.58

060

032

24.

789

3.93

61.

999

2780

43.6

34

1.42

95.

677

15.7

865.

820

609

379

4.35

64.

417

2.11

22.

763

43.3

48

Sept

emba

r

1.94

97.1

7323

.335

5.55

082

541

54.

548

4.42

12.

366

3.35

853

.940

1.77

96.

932

22.10

15.

578

811

331

4.48

94.

360

2.31

13.

325

52.0

17

1.65

96.

624

22.7

925.

705

824

289

5.02

24.

371

2.55

33.

339

53.1

78

1.58

97.

212

22.6

425.

549

825

296

5.41

04.

272

2.71

53.

293

53.8

03

Dec

emba

r

1.62

28.

387

24.9

097.

299

1.134

291

5.11

54.

265

3.83

93.

411

60.2

72

1.64

410

.404

23.5

277.

207

970

293

4.46

44.

239

3.95

63.

321

60.0

25

1.57

88.

240

24.0

968.

079

1.00

230

05.

550

4.19

34.

020

3.44

760

.505

1.56

06.

722

26.7

737.

868

913

329

5.77

04.

152

3.99

63.

607

61.6

90

174


Prilog C

Tabela br. 13 – Realizacija aukcija 28-dnevnih državnih zapisa


Izvor: CBCG

2004. godina 2005. godina

Traženo Emitovano Prodato Prodati % emitovanih

zapisa

Kamatnastopa

(godišnji %)


zapisa

Kamatnastopa

(godišnji %)(hiljada eura) (hiljada eura)

Januar 12.162,00 12.000,00 12.000,00 100,00 10,10 8.200,00 8.700,00 8.200,00 94,25 8,89

Februar 11.225,00 12.500,00 11.225,00 89,80 10,71 9.200,00 8.500,00 8.500,00 100,00 9,00

Mart 11.647,00 12.000,00 11.647,00 97,06 10,72 9.700,00 9.000,00 9.000,00 100,00 9,22

April 15.027,00 17.000,00 15.027,00 88,39 10,73 8.800,00 5.000,00 5.000,00 100,00 8,33

Maj 15.840,50 16.000,00 15.840,50 99,00 10,49 4.300,00 1.000,00 1.000,00 100,00 4,50

Jun 15.555,00 15.000,00 15.000,00 100,00 10,45

Jul 15.132,00 15.500,00 15.132,00 97,63 10,48

Avgust 16.559,00 16.000,00 16.000,00 100,00 10,45

Septembar 18.812,00 16.100,00 16.100,00 100,00 9,92

Septembar 12.962,00 13.500,00 12.962,00 96,01 9,59

Oktobar 12.600,00 13.000,00 12.600,00 96,92 9,38

Novembar 11.100,00 10.500,00 10.500,00 100,00 8,92

Decembar 10.600,00 10.700,00 10.600,00 99,07 8,83

Ukupno 179.221,50 179.800,00 174.633,50 97,13 10,06 40.200,00 32.200,00 31.700,00 98,45 7,99



zapisa

Kamatnastopa

(godišnji %)


zapisa

Kamatnastopa


Januar 3.788,00 5.500,00 3.788,00 68,87 10,22 5.600,00 5.600,00 5.600,00 100,00 8,78

Februar 3.403,50 4.500,00 3.403,50 75,63 10,48 4.700,00 5.000,00 4.700,00 94,00 8,95

Mart 2.568,00 4.500,00 2.568,00 57,07 10,80 6.400,00 6.000,00 6.000,00 100,00 9,35

Mart 5.000,00 5.000,00 5.000,00 100,00 9,38

April 3.095,00 4.000,00 3.095,00 77,38 10,63

April 2.873,50 3.000,00 2.873,50 95,78 10,82

Maj 4.197,50 4.000,00 4.000,00 100,00 10,57 6.400,00 4.000,00 4.000,00 100,00 8,30

Maj 6.100,00 5.000,00 5.000,00 100,00 7,63

Jun 4.000,00 4.000,00 4.000,00 100,00 10,19 3.300,00 1.500,00 1.500,00 100,00 5,45

Jul 4.499,00 4.500,00 4.499,00 99,98 10,41 6.900,00 3.000,00 3.000,00 100,00 3,57

Avgust 7.152,00 5.000,00 5.000,00 100,00 9,98 3.950,00 1.000,00 1.000,00 100,00 2,96

Septembar 5.524,00 5.500,00 5.500,00 100,00 9,78 4.600,00 1.500,00 1.500,00 100,00 2,88

Oktobar 7.700,00 5.000,00 5.000,00 100,00 8,94

Novembar 7.400,00 5.500,00 5.500,00 100,00 8,78 1.910,00 1.000,00 1.000,00 100,00 1,64

Decembar 4.600,00 5.200,00 4.600,00 88,46 8,62

Ukupno 60.800,50 60.200,00 53.827,00 89,41 10,02 54.860,00 38.600,00 38.300,00 99,22 6,26

PRILOZI

175



Izvor: CBCG



zapisa

Kamatnastopa

(godišnji %)


zapisa

Kamatnastopa


Januar 2.000,00 2.000,00 2.000,00 100,00 8,65

Februar 0,00 0,00 0,00

Mart 2.000,00 2.500,00 2.000,00 80,00 9,03

Mart 2.500,00 2.500,00 2.500,00 100,00 10,20

Mart 4.800,00 5.500,00 4.800,00 87,27 9,68

April 2.500,00 2.000,00 2.000,00 100,00 8,61

Maj

Jun 3.800,00 1.000,00 1.000,00 100,00 6,88

Jun 2.000,00 2.000,00 2.000,00 100,00 10,90 1.600,00 1.000,00 1.000,00 100,00 5,59

Jun 2.000,00 2.000,00 2.000,00 100,00 10,97 6.200,00 2.000,00 2.000,00 100,00 5,82

Jul 1.900,00 1.000,00 1.000,00 100,00 4,82

Avgust

Septembar 2.000,00 2.100,00 2.000,00 95,24 10,90 3.100,00 1.000,00 1.000,00 100,00 2,24

Septembar 9.128,00 5.000,00 5.000,00 100,00 9,80 3.500,00 1.000,00 1.000,00 100,00 1,06

Oktobar 2.360,00 1.000,00 1.000,00 100,00 1,42

Novembar 2.000,00

Novembar 2.500,00 2.000,00 2.000,00 10,15

Decembar 2.200,00 2.000,00 2.000,00 100,00 10,66

Decembar 2.000,00 4.000,00 2.000,00 50,00 9,50

Decembar 5.100,00 5.100,00 5.100,00 100,00 9,70 2.195,00 1.000,00 1.000,00 100,00 0,98

Ukupno 26.928,00 26.200,00 22.100,00 84,35 10,35 38.455,00 23.500,00 22.300,00 94,89 5,77



zapisa

Kamatnastopa

(godišnji %)


zapisa

Kamatnastopa


Januar 3.500,00 3.600,00 3.500,00 97,22 9,88

Februar 3.200,00 3.000,00 3.000,00 100,00 8,95

Mart 1.000,00 1.000,00 1.000,00 100,00 8,95

April 2.100,00 2.000,00 2.000,00 100,00 9,48

Maj 3.100,00 2.000,00 2.000,00 100,00 8,69

Jun

Jul 3.500,00 3.500,00 3.500,00 100,00 10,82 2.100,00 1.500,00 1.500,00 100,00 3,82

Avgust 1.964,00 1.500,00 1.500,00 100,00 4,30

Septembar

Oktobar 1.204,00 1.000,00 1.000,00 100,00 3,24

Novembar 0,00 2.000,00 0,00

Novembar 2.500,00 2.000,00 2.000,00 100,00 10,15 2.100,00 1.000,00 1.000,00 100,00 1,01

Decembar 2.500,00 2.000,00 2.000,00 100,00 9,00

Ukupno 8.500,00 9.500,00 7.500,00 78,95 9,99 20.268,00 16.600,00 16.500,00 99,40 6,48

176


*Sufi

cit/D

eficit

kao r

azlik

a izm

eđu u

kupn

ih pr

imita

ka um

anjen

ih za

uzete

poza

jmice

i kred

ite i u

kupn

ih izd

atak

a um

anjen

ih za

date

poza

jmice

i kred

ite i o

tplat

u glav

nice

Tabe

la b

r. 17

– O

stva

renj

e bu

džet

skih

prih

oda

i izv

ršen

je b

udže

tski

h ra

shod

a u

2005

. god

ini,

u eu

rima

Prilo

g D

Plan

. za

2005

. sa

re

bala

nsom

Kum

ulat

ivno

P R

I M I

C I

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t A

pril

Maj

Ju

n Ju

l Av

gust

Sept

emba

rO

ktob

arN

ovem

bar

Dec

emba

r01

.01.

- 31

.12.

2005

. g.

O P

I S

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s %

iz

vrše

nja

Sred

stva

pre

neta

iz p

reth

odne

go

dine

0,

00

Pore

zi38

4.73

3.21

9,89

16.6

67.3

23,7

321

.067

.856

,1529

.946

.070

,60

34.0

12.9

40,9

730

.893

.903

,92

37.5

72.6

89,8

337

.071

.969

,56

42.2

95.6

47,5

039

.736

.002

,85

32.5

50.5

41,6

533

.273

.087

,54

39.6

79.9

41,5

739

4.76

7.975

,87

102,

61

Pore

z na

doh

odak

gra

đana

65.5

85.19

1,78

1.75

7.068

,89

3.97

4.31

8,50

5.57

8.19

0,76

6.03

9.05

2,63

4.77

3.09

8,23

5.91

5.45

4,59

5.65

8.47

3,12

7.100

.337

,37

5.44

0.91

1,28

5.39

6.43

0,82

6.65

6.52

7,10

8.79

5.59

8,34

67.0

85.4

61,6

310

2,29

Pore

z na

dob

it pr

eduz

eća

25.0

72.3

59,4

942

2.12

2,09

1.169

.066

,63

2.23

7.316

,09

3.88

7.424

,98

1.52

1.94

2,92

2.07

7.81

7,42

945.

355,

831.

830.

337,6

01.

912.

221,

731.

504.

264,

012.

010.

123,

011.

774.

034,

5021

.292

.026

,81

84,9

2Po

rez

na im

ovin

u i p

orez

na

prom

et n

epok

retn

osti

i pra

va

1.82

9.183

,35

65.2

25,8

616

3.45

4,64

151.1

97,10

139.

970,

7212

7.667

,02

166.

970,

6022

7.408

,85

267.6

67,0

632

2.96

5,92

272.

164,

4433

8.35

0,59

324.

396,

112.

567.4

38,9

114

0,36

Pore

z na

dod

atu

vrije

dnos

t i a

kciz

e25

0.15

0.90

6,50

12.9

75.2

27,0

113

.332

.955

,73

18.2

52.15

6,83

20.4

48.0

74,8

420

.390

.713

,73

25.0

27.4

88,19

25.7

36.8

99,15

28.2

44.11

1,89

28.0

37.4

52,3

721

.695

.295

,55

20.5

68.2

23,7

224

.274

.363

,47

258.

982.

962,

4810

3,53

Pore

z na

međ

unar

odnu

trgo

vinu

i tr

ansa

kcije

38.9

88.8

37,5

61.

342.

258,

552.

213.

136,

113.

453.

718,

733.

147.3

70,9

63.

741.

457,3

24.

041.

930,

904.

162.

755,

034.

481.

572,

233.

662.

241,

273.

337.0

45,6

93.

392.

508,

194.

119.

839,1

441

.095

.834

,1210

5,40

Ost

ali p

orez

i3.

106.

741,

2110

5.42

1,33

214.

924,

5427

3.49

1,09

351.

046,

8433

9.02

4,70

343.

028,

1334

1.07

7,58

371.

621,

3536

0.21

0,28

345.

341,1

430

7.354

,93

391.

710,

013.

744.

251,9

212

0,52

Tak

se6.

697.5

02,12

243.

569,

5945

4.40

8,96

533.

076,

1056

8.16

4,49

619.1

45,5

562

3.97

8,43

602.

405,

6262

3.09

6,38

635.

260,

7557

9.27

0,36

593.

391,

0575

9.93

4,52

6.83

5.70

1,80

102,

06

Ost

ali r

epub

lički

prih

odi

40.9

54.4

37,0

063

4.90

8,48

1.07

4.71

0,42

1.50

0.10

6,45

2.07

1.98

6,53

1.30

0.05

6,82

1.85

9.76

2,89

1.54

0.59

8,55

1.83

8.92

6,09

1.68

8.48

1,54

1.35

8.52

9,31

1.47

1.127

,84

5.21

0.55

6,01

21.5

49.7

50,9

352

,62

Kapi

taln

i prih

odi-

divi

dend

aPrim

ici!D

395.

400.

000,

000,

000,

0054

.513

,89

0,00

3.88

1.42

7,96

501.

093,

8430

.000

,00

0,00

0,00

0,00

0,00

500.

000,

004.

967.0

35,6

991

,98

Redo

vni p

rihod

i43

5.44

7.631

,79

17.5

45.8

01,8

022

.596

.975

,53

32.0

33.7

67,0

436

.653

.091

,99

36.6

94.5

34,2

540

.557

.524

,99

39.2

44.9

73,7

344

.757

.669

,97

42.0

59.74

5,14

34.4

88.3

41,3

235

.337

.606

,43

46.15

0.43

2,10

428.

120.

464,

2998

,32

Prih

odi o

d pr

odat

e im

ovin

e39

.560

.000

,00

0,00

0,00

111.1

69.5

74,9

70,

0060

5.58

3,86

12.5

61,2

30,

0013

0.50

5,96

159.1

35,0

713

.026

.562

,1147

.102,

7211

.158.

924,

3213

6.30

9.95

0,24

344,

57

Bes

povr

atne

pom

oći

3.69

1.33

7,20

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

2.49

9.99

0,00

2.49

9.99

0,00

67,7

3

Poz

ajm

ice

i kre

diti

24.7

08.6

62,8

00,

003.

054.

561,

003.

611.

302,

041.

943.

535,

891.

582.

020,

1164

.403

,62

141.

535,

1021

.281

,63

366.

587,8

034

4.59

8,36

375.

744,

3565

7.22

8,47

12.16

2.79

8,37

49,2

2

Prim

ici o

d ot

plat

e kr

edita

0,00

42.5

60,0

061

.749,

6111

.999

,45

240.

000,

000,

0054

.927

,60

733.

175,

7964

.534

,07

201.

400,

0030

0.00

0,00

40.0

25,16

190.

865,

941.

941.

237,6

2

UKU

PNO

PRI

MIC

I (4+

5+6+

7)50

3.40

7.631

,79

17.5

88.3

61,8

025

.713

.286

,1414

6.82

6.64

3,50

38.8

36.6

27,8

838

.882

.138,

2240

.689

.417

,44

40.11

9.68

4,62

44.9

73.9

91,6

342

.786

.868

,01

48.15

9.50

1,79

35.8

00.4

78,6

660

.657

.440

,83

581.

034.

440,

5211

5,42

I Z D

A C

I0,

00

Uku

pni t

ekuć

i izd

aci

401.

669.

768,

1010

.053

.342

,55

24.0

86.7

26,4

229

.112.

494,

8436

.427

.674

,1325

.908

.467

,30

33.5

10.2

17,9

435

.870

.132,

5030

.581

.316

,61

40.9

90.9

61,4

728

.654

.648

,9131

.006

.009

,65

49.6

58.3

19,5

337

5.86

0.31

1,85

93,5

7

Brut

o za

rade

zap

osle

nih

159.

668.

780,

561.

202.

402,

0110

.439

.798

,93

9.94

3.03

8,34

22.16

1.02

9,04

9.60

3.83

0,60

14.12

1.42

3,06

15.8

12.0

90,0

610

.017

.528

,1020

.462

.583

,53

7.679

.009

,87

13.0

91.6

08,9

021

.396

.918

,1915

5.93

1.26

0,63

97,6

6

Ost

ala

prim

. i n

akna

de z

apos

.12

.683

.684

,75

18.0

70,6

770

1.148

,00

1.23

2.67

4,29

93.15

9,77

1.60

0.69

2,27

840.

603,

031.

432.

990,

0788

8.52

6,40

156.

766,

541.

631.

445,

3417

9.73

5,09

2.48

8.15

7,63

11.2

63.9

69,10

88,8

1

Rash

odi z

a m

ater

ijal i

usl

uge

62.2

63.2

17,3

888

8.79

9,18

3.35

5.37

4,56

4.26

6.32

2,18

5.36

3.71

5,68

4.40

4.91

9,79

4.01

1.90

2,06

4.67

8.77

9,01

4.59

5.96

2,29

4.58

6.32

1,87

6.24

9.86

3,66

5.98

7.736

,53

8.99

7.85

1,41

57.3

87.5

48,2

292

,17

Kam

ate

15.2

74.8

86,2

656

1.09

5,66

254.

479,

822.

923.

420,

3935

4.51

3,32

493.

139,

775.

609.

926,

4947

9.94

3,89

390.

923,

063.

028.

976,

5528

4.34

4,76

937.

294,

885.

296.

895,

5320

.614

.954

,1213

4,96

Rent

a1.

907.3

57,5

573

.436

,30

116.

904,

1911

7.510

,43

163.

196,

1213

9.42

4,16

173.

209,

0016

2.86

4,44

199.

214,

4215

3.62

3,56

213.

429,

2519

9.64

4,73

98.4

67,5

81.

810.

924,

1894

,94

Subv

enci

je6.

282.

446,

0047

.985

,00

389.1

40,9

515

8.44

5,14

274.

637,1

488

2.97

2,59

600.

135,

9183

8.55

6,77

909.

603,

3570

4.83

5,67

287.5

08,6

979

3.08

1,04

446.

453,

876.

333.

356,

1210

0,81

Best

eret

. dav

anja

i so

c.be

nefic

.14

1.67

3.15

5,60

7.25

6.55

3,73

8.73

7.394

,42

10.3

22.6

67,3

47.

885.

824,

008.

674.

388,

128.

015.

711,

8212

.331

.147,7

913

.388

.919

,24

11.7

29.2

38,16

12.2

49.2

33,3

99.

665.

181,

8010

.713

.032

,78

120.

969.

292,

5985

,39

Ost

ali i

zdac

i1.

916.

240,

005.

000,

0092

.485

,55

148.

416,

7313

1.59

9,06

109.1

00,0

013

7.306

,57

133.

760,

4719

0.63

9,75

168.

615,

5959

.813

,95

151.

726,

6822

0.54

2,54

1.54

9.00

6,89

80,8

4

Kapi

taln

i izd

aci

36.2

22.11

4,86

20.2

07,0

334

7.342

,53

776.

749,

861.

098.

529,

872.

615.

726,

162.

990.

608,

492.

069.

885,

611.

810.

969,

012.

754.

353,

732.

465.

088,

784.

449.

953,

265.

403.

144,

0826

.802

.558

,41

74,0

0

UKU

PNI R

ASH

OD

I43

7.89

1.88

2,96

10.0

73.5

49,5

824

.434

.068

,95

29.8

89.2

44,7

037

.526

.204

,00

28.5

24.19

3,46

36.5

00.8

26,4

337

.940

.018

,1132

.392

.285

,62

43.74

5.31

5,20

31.11

9.73

7,69

35.4

55.9

62,9

155

.061

.463

,61

402.

662.

870,

2691

,95

Dat

e po

zajm

ice

i kre

diti

7.82

0.00

0,00

239.1

63,8

726

1.59

4,00

267.0

00,0

035

9.89

1,84

192.

000,

0069

3.46

5,12

754.

000,

001.

355.

091,

6657

3.78

0,34

650.

627,5

384

5.00

0,00

1.26

3.63

2,57

7.455

.246

,93

95,3

4

Otp

lata

dug

ova

46.3

00.0

00,0

03.

657.1

99,5

61.

246.

489,

842.

770.

608,

0811

.088

.536

,1512

.904

.372

,22

27.4

29.7

54,2

112

.017

.959

,61

5.04

7.330

,199.1

25.0

26,9

514

.570

.007

,58

6.65

5.67

3,73

9.35

6.61

0,70

115.

869.

568,

8225

0,26

Stal

na re

zerv

a bu

dzet

a Re

pub.

850.

000,

0025

2.72

6,41

0,00

571.

312,

0422

.864

,25

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

846.

902,

7099

,64

Teku

ća b

udze

tska

reze

rva

10.14

5.74

8,83

226.

486,

562.

117.7

54,6

996

1.87

3,37

813.

112,

8050

7.927

,32

256.

559,

271.

296.

466,

684.

463.

204,

831.

312.

353,

7285

2.81

9,11

1.148

.894

,34

2.29

5.40

2,59

16.2

52.8

55,2

816

0,19

Nei

zmire

ne o

bav.

iz p

ret.g

od.

400.

000,

0026

.831

,32

72.74

8,71

46.0

92,6

166

.891

,80

120.

074,

5933

2.63

9,03

83,16

Reze

rvis

ani d

epoz

it za

rest

ituci

ju i

povr

aćaj

zem

ljišt

a0,

000,

00

UKU

PNO

IZD

ACI

503.

407.6

31,7

914

.449

.125,

9828

.059

.907

,48

34.4

60.0

38,19

49.8

10.6

09,0

442

.128.

493,

0064

.880

.605

,03

52.0

08.4

44,4

043

.284

.743,

6254

.829

.224

,92

47.2

39.2

84,5

244

.172.

422,

7868

.097

.184,

0654

3.42

0.08

3,02

107,9

5

Sufic

it /

(defi

cit)

*7.0

35.5

99,2

5-3

.893

.098

,50

111.

792.

911,

35-1

.469

.089

,06

8.26

7.997

,33

3.86

7.628

,1274

1.66

4,73

8.07

0.38

8,23

-2.7

10.13

7,42

15.7

96.2

54,0

2-1

.247

.014

,74

2.52

3.27

1,57

148.

776.

374,

88

PRILOZI

177

OPI

S / m

jese

c01

.01-

31.12

.20

05. g

.

2004

. g.

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

IX

XXI

XII

Kum

ulat

ivno

PRIH

OD

I

Repu

blič

ki fo

nd P

IO17

1,5

9,53

11,9

314

,04

14,9

515

,20

12,4

215

,41

17,5

116

,70

14,7

514

,06

45,0

520

1,6

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

95,0

3,08

8,43

6,81

8,07

9,12

7,38

8,94

8,01

9,66

8.34

8,00

16,3

910

2.2

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e11

,91,1

0,5

2,1

1,3

2,2

2,4

1,3

1,5

0,7

1,92,

46,

223

,6

Fond

za

razv

oj0,

419

0,03

50,

035

0,03

00,

033

0,02

80,

031

0,03

10,

029

0,04

60,

037

0,05

00,

147

0,53

1

RASH

OD

I

Repu

blič

ki f

ond

PIO

168,

28,

2511

,99

14,8

614

,1415

,67

12,14

15,4

217

,43

16,7

814

,78

13,9

246

,24

201,

6

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

94,7

5,9

7,37,7

7,68,

17,5

8,1

7,78,

78,

18,

015

,299

,9

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e11

,50,

70,

61,1

2,1

2,1

1,5

1,5

0,9

0,9

2,1

2,2

3,0

18,8

Fond

za

razv

oj0,

335

0,02

80,

022

0,02

80,

025

0,02

40,

025

0,03

00,

018

0,02

30,

021

0,02

50,

049

0,31

9

SUFI

CIT

/ DEF

ICIT

Repu

blič

ki fo

nd P

IO3,

321,

3-0

,1-0

,80,

8-0

,50,

30,

00,

1-0

,10,

00,

1-1

,2-0

,05

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

0,31

-2,8

1,2

-0,9

0,5

1,0

-0,1

0,8

0,3

1,0

0.2

0,0

1,2

2.36

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e0,

250,

4-0

,11,

0-0

,80,

10,

90,

63-0

,25

-0,2

0,2

3,2

5,00

Fond

za

razv

oj0,

084

0,00

70,

013

0,00

20,

007

0,00

30,

006

0,00

10,

011

0,02

30,

016

0,02

50,

098

0,21

2

Tabe

la b

r. 18

– P

regl

ed p

rihod

a i r

asho

da fo

ndov

a Re

publ

ike

Crne

Gor

e, u

000

0 00

0 eu

ra

Izvor

: Rep

ublič

ki fo

ndov

i u Cr

noj G

ori

178


Prilog E Tabela br. 19 – Bilans plaćanja Crne Gore, u 000 eura

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Januar - decembarIndex

Razlika2004. 2005.1 2 3

ROBEUkupni izvoz 452.148 434.458 96,1 -17.690Izvoz ocarinjene robe bez prometa sa Srbijom i Kosovom 259.553 274.489 105,8 14.936Izvoz u Srbiju i Kosovo 192.595 159.969 83,1 -32.626Ukupni uvoz 868.584 940.344 108,3 71.760Uvoz ocarinjenih proizvoda bez prometa sa Srbijom i Kosovom 566.730 612.877 108,1 46.147Uvoz iz Srbije i Kosova 301.854 327.467 108,5 25.613Saldo robne razmjene -416.436 -505.886 121,5 -89.450USLUGEUkupni transportni prihodi 45.448 60.936 134,1 15.488Transport, zvanični podaci o prihodima 39.847 50.371 126,4 10.524Transportni prihod od Srbije 5.601 10.565 188,6 4.964Ukupni transportni rashodi 29.420 34.896 118,6 5.476Transport, zvanični podaci o rashodima 19.300 21.443 111,1 2.143Transportni rashodi-Srbija 10.120 13.453 132,9 3.333Saldo transportnih usluga 16.028 26.040 162,5 10.012Ukupni prihodi od turizma 171.764 215.120 125,2 43.356Prihodi od stranih turista 71.995 97.347 135,2 25.352Turisti iz Srbije 99.769 117.773 118,0 18.004Ukupni rashodi turizma 6.963 10.277 147,6 3.314Poslovna putovanja u inostranstvo, zvanični podaci 5.224 6.308 120,8 1.084Crnogorski turisti u Srbiji 1.739 3.969 228,2 2.230Saldo turizma 164.801 204.843 124,3 40.042Prihodi od pružanja finansijskih usluga 4.041 3.477 86,0 -564Naknade od usluga 3.314 2.907 87,7 -407Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 727 570 78,4 -157DrugoRashodi za pružanje finansijskih usluga 6.490 8.113 125,0 1.623Rashodi po naknadama za pružene usluge 5.318 6.431 120,9 1.113Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 1.172 1.682 143,5 510Saldo finansijskih usluga -2.449 -4.636 189,3 -2.187Ostali prihodi od usluga 28.276 34.973 123,7 6.697Ostali rashodi od usluga 58.480 70.204 120,0 11.724Saldo ostalih usluga -30.204 -35.231 116,6 -5.027Prihodi od usluga 249.529 314.506 126,0 64.977Rashodi od usluga 101.353 123.490 121,8 22.137Saldo usluga 148.176 191.016 128,9 42.840Ukupni saldo roba i usluga -268.260 -314.870 117,4 -46.610Prihodi i rashodiUkupni prihodi 135.455 175.280 129,4 39.825Kompenzacije radnicima 125.541 162.124 129,1 36.583Prihodi pojedinaca iz Srbije 9.323 12.042 129,2 2.719Prihodi od kamata 546 1.114 204,0 568Primljene dividende 45 0 0,0 -45Investicije u inostranstvuUkupni rashodi 49.213 59.123 120,1 9.910Kompenzacije radnicima 6.323 12.809 202,6 6.486Troškovi za pojedince u Srbiji 2.783 1.537 55,2 -1.246Troškovi kamata 24.814 24.641 99,3 -173Plaćene dividende 15.293 20.136 131,7 4.843Investicije u inostranstvu (procjena)Bilans prihoda i rashoda 86.242 116.157 134,7 29.915Tekući transferiPrihodi 73.493 74.924 101,9 1.431Transferi u RCG iz inostranstva 27.104 34.983 129,1 7.879Strana pomoć 20.089 7.123 35,5 -12.966Strana pomoć, preko nevladinih i humanitarnih organizacija, finansijska i materijalna 26.300 32.818 124,8 6.518Rashodi 11.117 16.926 152,3 5.809Transferi iz RCG u inostranstvo 11.117 16.926 152,3 5.809Saldo tekućih transfera 62.376 57.998 93,0 -4.378Ukupni prihodi u tekućem računu 910.625 999.168 109,7 88.543Ukupni rashodi u tekućem računu 1.030.267 1.139.883 110,6 109.616SALDO TEKUĆEG RAČUNA -119.642 -140.715 117,6 -21.073KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 58.705 186.989 318,5 128.284Račun kapitalaTransfer kapitalaFinansijski račun 58.705 186.989 318,5 128.284Direktne investicije 50.567 374.731 741,1 324.164Akcijski kapital 50.567 374.731 741,1 324.164Reinvestirane zarade i nedistribuirani profiti sektoraPortfolio investicije-neto 5.524 4.816 87,2 -708Ostale investicije -19.599 -14.262 72,8 5.337Zajmovi 144.853 176.681 122,0 31.828Otplata zajmova -50.330 -49.448 98,2 882Gotovina i depoziti -114.122 -141.495Promjene neto strane aktive komercijalnih banaka 31.820 -65.438Promjena rezervi CBCG -9.607 -112.858Neto greške i omaške -60.937 46.274

Documents

godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2005. godina · 3.3. Osiguranje u Crnoj Gori 90 3.4. Reforma penzionog sistema u Crnoj Gori 91 4. FISKALNI SEKTOR 95 5. JAVNI DUG 105 5.1