r islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.15, 2010, s. 151-174.

GÜNÜMÜZ TÜRK AiLE DOKUSUNDA

ZiHNiYET DEGiŞiKLiGi ÜZERiNE

GÖZLEME DAYAll BiR ANAliZ*

Prof. Dr. Saffet KÖSE**

An Analysis of mindset change in Today's Turkish Family Fabric through Observation

The lnstitution of Family and Religion is as old as the human history and both institutions are interrelated.lslam like other religions has introduced important principles and rules in detail for steps taken before and after starting a family, during its survival and ending. The most distinctive features of these two institutions are that they both have powerful defense machenism against changing.

In addition to these, du e to present conflict of the fundamental lslamic values with viewpoint of modern life, it should also to be stated that their fundamental strength points which lead the family life are to be crumpling, even shattering. However the main problem here is that the mindset shattering those resist!ng points is being received innocently and directly without being questioned because of being presented in a cansept and way that sit well with Muslims.ln this article we will through observation examine some reflections of modernite which is problematic with religion, inflicting its ethos on family values u nder these headings establishing as far as we can as follows:

A. Taking right centered relationship to the' family, instead of duty centred

Relationship

B.The formatian of repulsiveness in the concept of mercy that determines relationships inside the family, asa res u lt of sernantic-shift

C. Change in definition of freedem

D. Variation in consuming mindset

E. Attempt for diminishing privacy of family

22-25 Mayıs 2008 Tarihlerinde Konya Sivil Toplum Örgütlerince Antalya'da düzenlenen Ufuk Turu Toplan­tısındaki konuşmanın gözden geçirilmiş metnidir.

•• Selçuk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku Ana Bilim Dalı 1 e-mail: saffetkose@selcuk.edu.tr

152 Prof. Dr. Saffet KÖSE

F. Problem caused for interest in children by modern working life

There could be different and additicnal findings to those headings. However it is believed that those are mainstream. In addition, these findings could al so be verified using statistics and new researches could be done from this po int of view.

Giriş

Aile ve din insanlığın tarihi kadar kadim iki kurumdur ve bu ild mües­sese birbiriyle sıkı ilişld içindedir. Din, ailenin oluşmadan önceki aşamalarında, kuruluşunda, işleyişinde ve sonianmasında önemli ilkeler ve ayrıntılı hükümler getirmiştir. Bu, bütün dinlerde böyledir. Aslında dirıin en etldli alanlarından bi­risi ailedir. Konumuz açısından bu ild kurumun en temel özellilderinden birisi değişime karşı güçlü direnç noktalarına sahip oluşudur.

Bir başica açıdan balaldığında dini değerlerin muhafcızasında ailenin rolü ne lcadar büyükse ailenin korunmasında da dinin etldsi o kadar önemlidir. Dolayısıyla bu ild kurum bekası için belli ölçüde birbirine muhtaçtır. Son din İslam ve onun öğretilerinin yön verdiği Müslüman aile için de bu esas geçerlidir. Bütün bunlarla birlil<te bu günün toplumunda İslam'ın temel değerleri ile mo­dem hayatın telalddleri arasında önemli çatışma nol<taları bulunmal<tadır. Bu gerilimin yüksek seyrettiği alanların başında aile gelmektedir.

İslam'ın öngördüğü aile modelini oluşturacal< ana ilkeler, ayrıntılı hü­kümler ve bunlar doğrultusunda oluşan Müslüman toplumlardald gelenek kendi değerler bütünlüğü içinde ele alındığında oldukça sağlam ve tutarlılık arz etse de topluma ve dolayısıyla aileye yön veren temel direnç noktalannın modernliğin güçlü araçları tarafından örselendiğini hatta kırıldığını da ifade etmek durumundayız. Fal<at burada esas sorun, direnç nolualarını aşındıran zihniyetin masum şeldlde ve Müslümanlara hoş gelen bir takım kavram ve kalıplarla geldiği için farkında olmadan dolayısıyla sorgulanmadan doğru­dan doğruya kolayca kabullenilmesinde ortaya çıkmal<tadır.

Özellilde batılı modem kültür, Müslümanca bir hayat tarzını dönüş­türme hususunda büyük çaba sarfetmektedir. Bu çerçevede İslam'ı modem hayatın önünde bir engel, bir sorun ve tehdit algısıyla karşısına alarak değer­sizleştirmeye çalışmal<ta, bu yolda etldli araçlarıyla bütün gücünü kullan­mal<tadır. Bu da İslam ile sağlıldı ortamlarda karşıtaşmaya mani olmaktadır. Bu amaçla bazı kavramlar istismar edilmekte (msl. İslam ve terörü özdeş­leştirme bunun aracı olaral< da cihadı' gösterme, hadd cezalarını barbarlık

05.02.2010 tarihli haberlerde yer alan bilgiye göre Almanya'da diş hekimine giden ismi Cihat olan bir Müslüman sırfbu sebeple tedavi edilmemiştir. İsminin kutsal savaş anlamına geldiğini belirten hekim kendisini tedavi edemeyeceğini belirtmiş ve hastayı reddetmiştir. Hasta, ilgili hekim hakkında dava açacağını belirtmiştir. Bu tarihlerde ülkemizin gündemini oluşturan tartışmada Başbakan'ın eşinin GATA'da yatan bir sanatçıyı ziya­retinin başörtülü olduğu gerekçesiyle engellenmesinin ortaya çıkması benzer bir zihniyeti yansıtması açısından ibret vericidir.

GünümüzTürkAile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 153

olarak öne çıkarma vs.; ülkemizdeki uzantısı ise irtica, gericilik, yobazlık, tutuculuk, orta çağ karanlığı, laildiğe aylarılık iddiası), Müslümanların ha­ldm zihniyetini asla yansıtmayan bir talum itici uç örnelder gündemde tu­tularal< İslam'ı linç politikası izlenmektedir. Bu da tabii olaral< İslam'a karşı bir antipatiye sebep olmaktadır. Bunun karşısında yüceltilen selmler Imitür ve selmler kutsallar İslam'ın fark edilmesini engellemekte, onun değerlerini, ilkelerinin yön verdiği kültür ve medeniyeri perdelemektedir. "Bu çağda bu kafa" gibi ldişe dogmalarla adeta dinin temel urodeleri daha baştan mah­kum edilerek gündeme getirilmesi bile engellenmektedir. Oysa din içinde­Id her konuyu kendi kabulleri açısından eleştirenler bu tutumlarıyla çelişld içindedirler. Din çağdaş değerlerin verileri esas alınarak eleştirilebilir ama din merkeze alınarak çağdaş kabuller tenldde tabi tutulamaz.

Modern lmltürün ülkemizdeld entelektüel savunucularının en büyük hatası, besiendiideri batılı kaynaldarın da etldsiyle İslam'a dışarıdan balup kilise Imitürü ve tarihi açısından yaldaşmaları, Yahudi ve özellilde Hıristiyan geleneğinin ortaya çıkardığı sorunların İslam'da da var olduğu, dolayısıyla temel çözümün aydınlanma felsefesinin zihniyetiyle aşılabileceği fikrini süreidi canlı tutmaları yönündeld gayretleridir. Esasen kendilerinin İslam'a içeriden bakabilecelderi bir donarumları ve birildmleri de yoktur. 2 Sadece bir örnelde bu tezimizi somutlaştırabiliriz. Bir öğretim üyesi bir yazısında İslam'a göre padişahın yetldsinin Tanrı'dan gelmiş olduğunu, padişahın idari yetldsini şartsız Tanrı'dan aldığım söyleyebilmektedir.3 Bu yaldaşım, Hıristi­yanlıktald Tanrı adına hareket eden din adamları (ruh han) sınıfımn İslam'da da var olduğu ön yargısından kaynaldanan bilgisizliğin ifadesidir. Oysa İs­lam sadece yönetim ilkelerini belirlemiş uygulamasını ise zaman-mekamn ihtiyaçlarına göre insanlara bırakmıştır Id bu prensipler evrensel karaltter taşır. Daha da önemlisi yönetim ilahi değil beşeridir. Her biryönetici yaptık­larından dolayı sorgulanabilir, gerektiğinde görevden azledilebilir, ispatlan­mış olan süistimallerinden dolayı cezalandırılır. Ayrıca İslam'la ruhhanlığın bağdaşmayacağım gösteren çok önemli esaslar da vardır. Hz. Peygamber bir beşerdir. Ama o vahiy alır.4 Aldığı vahye o da tabidir.s Bunu insanlara okur, onları güzel ahlalda dona tır, Id tabı ve hikmeti öğretir. 6 İnsanlar üzerinde zorlayıcı bir yetldsi yoldur, o sadece hatırlatıcıdır.7 Bir beşer olarak ldşisel

İslam hukukunun yetersizliği, Müslümaniann ictihad kapısım kapattıklan, bir takım hile-i şer'iyyelerle Allah'ın emir ve yasaklannın ters yüz ettikleri şeklindeki oryantalistterin iddialannı doğru kabul ederek ya dini dışlayan ya da dinde refonn isteyen Türk aydınlannın fikirleri şayan-ı dikkattir. Konuyla ilgili iddialar ve değerlendinneleri için bk. Saffet Köse, Çağdaş İhtiyaçlar ve İslam Huku/m, İstanbul 2004, s.9-42. 3 Osman Okyar, "19. Yüzyıl Osmanlı Çağdaştaşınasında Politikanın Yeri", Liberal Diişiince, IV7, Ankara 1997, s. 65, 66. 4 Kehf (18), ll O; Fussılet ( 41 ), 6. 5 Ahziib (33), 2. 6 Bakara (2), 129; Ai-i İmriin (3), 164; Cumu'a (62), 2. 7 Giişiye (88), 21-22.

r 154 Prof. Dr. Saffet KÖSE

taleplerine itiraz edilebilir,8 insan olaral< tercihlerinde'hataları olabilir.9 Bu­nun da ötesinde bizzat Hz. Peygamber İslam'da ruhhanlığın bulunmadığını beyan buyurmuş,'o bu yönde çabası olanlar açıkça uyarılmıştır.11

Sonuçta şunu belirtmeliyiz, doğu toplumlarının dini tecrübesiyle ba­tınınki bütün yönleriyle birbirinden ayrıdır. Dolayısıyla sorun da çözüm de farklıdır.

Her şeyiyle batılı hayat tarzını benimseyerek ülkemizde bunun yay­gınlaşmasını savunaral< bu yönde çaba sarfeden anlayışın en önemli faaliye­ti batıdald gelişmeye paralel olaral< dini yani İslam'ı, modernliğin ürettiği kavramlarla yeniden tanımlayaral< beşerileştirmek, dinin alanını tekrar be­lirlemek, böylece içi boşaltılmış, hayatla bağları koparılmış, Hıristiyanlığa benzer, her şeyiyle tartışılabilir bir din algısı oluşturmal<tır. Bu yolda diğer diniere gösterilen saygı İslam'dan esirgenmel<tedir. Bu sebeple ülkemizde bazı çevrelerce dini olana karşı çok güçlü bir duyarlılık gösterilmel<tedir.'2

Çünkü anlaşıldığı şekliyle modernliğe karşı en anlamlı direnç ve eleştiri İs­lam' dan gelmel<tedir.

Modern dünyanın oluşturduğu kavramlarla dini tartıştığımızda dini değerleri merkeze alanlar dışarıdan bir bakışla gericilik, tutuculuk gibi yaf­talarla değersizleştirilmeye çalışılmal<tadır. Bir başka boyutuyla aynı tutum

İbn Miice, "Taliik", 29; Nesiii, "Kudiit", 28; Diirimi, "Taliik", 15; Tahiivi, Şerlıu Me'tini'l-tistir (Muhamed Zühri en-Neccfır), Beyrut 1399, III, 82; a.mlf., Şerlıu Miişkili'l-tistir (nşr.Şuayb el-Amafit), Beyrut 1415/1995, XI, 194. 9 İbn Sa'd, et-Tabaktitii'l-kiibrti (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 138811968, II, 15; III, 567; Hakim, el-Miistedrek, Kahire 1417/1997, III, 524, nr. 5872-5873; Halebi, es-Siretii'l-Halebiyye, Beyrut 1400, II, 393. 10 Diirimi, "Nikiih", 3; Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, VI, 226. 11 msL bk. Kasas (28), 77; Buhari, "Savm11

.. 51, 55, "Nikah", 89, "Edeb", 84; Müslim, "Sıyam", 182, 192. 12 Mesela bazı yıllarda ramazan ayında her hangi bir resmi kurumun idarecisi iftar saatine bağlı basit bir dÜZenleme yaptığında nasıl kıyametlerin koptuğunu hatırlıyoruz. En tabii hak olarak okulda namaz kılan birkaç öğrencinin nasıl manşetiere çekilerek linç edilıneye çalışıldığını gördille Ama bu öğrenciler başka bir dinin mensuplan olarak ayin yapmış olsalardı itiraz bir yana geleneksel Türk hoşgörüsü gündeme getirileceğinden de eminiz. Nitekim yakın zamanlarda Milli Futbol Takımında Cuma namazı kılmak isteyen (2002 Kore ve Japon­ya'da dÜZenlenen Dünya Kupasında olduğu gibi) ya da Ramazanda oruç tutınak isteyen futbolcuların yazılı ve görsel medyada kıyasıya eleştirildiği halde ülkemizin bir takımında oynayan Yahudi futbolcu hamursuz bayra­mı dolayısıyla maça çıkmayı reddettiğinde geleneksel Türk hoşgörüsünden hareketle takdirkar ifadeler kullanıl­dığını hatırlıyoruz. İlginçtir ramazan ayında oruç tutan oyuncular yÜZünden bir futbol takımının performansının düştüğünü belirten bir futbol yazan ve TV yorumcusu "Kur'iin'daki bir hadisten!" hareketle futbolculaniı oruç tutmaması gerektiği yönünde bir ictihad! yapmıştır. "Bu yıl hacc kurban bayramına geldi" şeklindeki meşhur ifade ülkemizdeki bazı aydınlann İslamla ne kadar ilgili olduklannı göstermeye yeter iyi bir örnektir. Hacc ve urnre görevi için kutsal topraklara gidenlerin sayısı artmaya başladığında ülkenin döviz kaybını gündeme getirenler, tatil için batıdaki merkeziere akın edenleri ıınutınuşlardır. Kutlu doğum haftası ihtifallerinde bazı programlarda ilahi söyleyen küçük çocuklann ortaya çıkması neredeyse darbe için meşruiyet kaynağı kabul edilirken benzer yaştaki çocukların mÜZik yanşmalarında boy göstermesi başan sayılınakta, çağdaş bir faaliyet olarak takdir! e karşılanmaktadır. Ülkemizde üniversiteye giriş sınavlarındaki farklı puan uygulaması ile ilgili tartışmaların merkezinde imam-hatip liselerinin varlığı da gerçekten dikkat çekicidir. Genel kanı bu okullann farklı fakültelere girişinin engellenmesi bunun için de bütün meslek liselerinin olumsuz şekilde etkilenmesinin göze alınınasıdır. Aynı şekilde YÖK'ün farklı fakülteler arasındaki geçişe esneklik getireceği yönündeki ha­berlerin 04.03.2010 tarihli gazete ve TV' lerde "İlahiyat Fakültesine gir Tıp Fakültesinden mezun ol" şeklinde verilınesi oldukça manidardır. üsıad'ın dediği gibi öz yurdunda garipsin, öz yurdunda parya ...

GünümüzTürkAile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... ı ss

içeri<J.en de en iyimser bakışla taassup ve tutuculukla, klasik kalmalda dam­galanarak fıkirleri anlamsızlaştırılmaya çaba gösterilmektedir. Bu anlayışın en önemli yan etldsi Müslüman'ca düşünme biçimi önünde engel oluştur­masıdır. Böylece değersizleştirilmeye çalışılan İslfuni hayat tarzı içinde yeni kavramlar üretilmesinin önü kesilmekte, modernlikle çatışan ve tepldye se­bep olan kabuller buna göre tanımlanma yoluna gidilmektedir. Mesela bir dönem tartışılan Kur'andaki bazı hükümlerin tarihselliği meselesi, başörtü­sü mü türhan mı tartışmaları, başörtüsünün farz derecesinde bir yükümlü­lük olmadığı görüşleri bunun en çarpıcı örnelderindedir.'3

Değişim sürecinin hızlandığı ve radikal adımların atıldığı dönem­lerde Türk modernleşmesi temel tezini genel anlamda dinin, gelişmenin önünde engel oluşturduğu dolayısıyla onun yön verdiği gelenek içinde ka­larak çağdaştaşmanın imkansızlığı üzerine oturtmuş gözükmektedir. Bu da dineve dini olana karşı negatifbir tavrın gelişmesine sebep olmuştur. Bunda modern dünyanın güçlü araçlarıyla zihinler üzerinde kurduğu egemenliğin etldsi olsa da Müslümanların da kendi ilkeleri doğrultusunda oluşturabii­dilderi örnekliklerinin olmayışı ve etldn bir aletör olarak sahnede yer alma­yışlarının tesirinin bulunduğunu belirtmek gereldr.

Geçmişten günümüze aile toplumun örgütlenme modeli olarak gö­rüldüğünden modernliğin bu kuruma olan etldsinin bir fotoğrafının çelcil­ınesi diklcate değer bir husustur. Bu yazının amacı da budur.

AİLE DOKUSUNDA MEYDANA GELEN ZİHNİYET DEGi-ŞiKLİKLERİ

Modernlilde aile ve değişim ilişldsi şu başlıldar altında ele alınacalctır:

A- Vazife yerine hak merkezli ilişkilerin aileye taşınması

B- Aile içi ilişldleri belirleyen merhamet kavramında anlam kayması

C- Özgürlüğün tanımında meydana gelen değişim

D- Tüketim zihniyetinde farldılaşma

E- Aile mahremiyetinin örselenmesi

F- Modern iş hayatının aile bireyleri arasınciald ilgiyi azaltınası 13 Bir başka uç zihniyet de selefi akımdır. Saf İslam'ı yaşama iddiasıyla birçok uygulamayı bid'at ve şirk kavramlarıyla ölçen ve böylece kültürel değerleri ortadan kaldırmaya çalışan bir akımdır. Oysa din toplumda kültürel formlarıyla hayat bulur ve onun genişlemesini, dinamizmini sağlayan da bu yönüdür. Rafine olmuş gelenek şeklinde yaşayan bu kültürel değerlerin temelinde dinin ana ilkeleri vardır ve her toplum bu tür uy­gulamaları kendi tabii ortamında oluşturur. Bunların yerel özellik taşıması, farklı toplurnlara göre değişiklik arzetmesinin bir Müslüman açısından sorun teşkil etmesi bir yana tam aksine bunlar İslam' ın evrenselliğinin ve dinamizminin de göstergesidir. Çünkü kök, menba aynıdır. Bu açıdan Türk toplumunun kandil kutlamaları, mevlit geleneği, kab ir ziyaret! eri, yöresel bazı evlilik merasimleri, giyim-kuşam biçimleri İslam' da bulunmadı­ğı gerekçesiyle yok sayılamaz. Selefi söylemin açmazı da budur.

156 Prof. Dr. Saffet KÖSE

A- VAZiFE YERİNE HAK MERKEZLi iLiŞKiLERiN AiLEYE TAŞlNMASI

Günümüz ailesinin en temel sorunlarından birisi bireyler arası iliş­kilerde hak merkezli yaklaşımın aile içi münasebetlerde de esas alınması ve bu zihniyetin doğurduğu çatışma ortamıdır. Bu gün "her hak sahibine hak­lanı ver"ı4 anlayışından sıkça duyduğumuz "hak verilmez alınır" noktasına gelinmiştir. Bir başka ifadeyle halcşinaslzlc kültürü halcperestlilc zihniyetine doğru evirilmiş, bu da önemli bir çatışma alanı açmış, bazı sancılara sebep olmuştur. Toplumdaki hakim zihniyetten onun kurumlarını ayrı tutmanın mümkün olmadığını düşünürsek aynı bakışın ailede de egemen olduğunu görmemiz kaçınılmazdır. Ancak modern zamanın temel haldar teorisi bir çatışma ve ahlaki yozlaşma sürecinin ürünüdür ve gücün despotik biçimde kullanımına karşı zayıf pozisyonda bulunana korunma sağlamayı amaçla­mal<:tadır. Bu nazariye, tarihi süreçte hal< ve yetldden kaynaldanmayan katı ve acımasız vesayet zihniyetine -hatta buna insan üzerinde kurulan mülld­yet demek daha açıldayıcı olur- karşı güvence temin eden yaldaşımı ifade eder. Bu sebeple ezilen kesimler için öngörülmüştür ve tepldsel karal<:ter ta­şır. Temelinde hal<Sızlıl< vardır ve hal<Sızlığa karşı başkaldırı ve mücadele­nin sonucunda elde edilen kazanımları deyimler. Devlet karşısında ezilen birey için insan haldarı, ailesi içinde ezilen çocuk için çocuk haldarı, işveren karşısında ezilen işçi için işçi hakları, erkek (kocası ya da ailesi veya top­lum olabilir) tarafından ezilen kadın için kadın haldarı, helcim karşısında hasta haldan hep bunu ifade eder ve bireyi güçlü kılınayı hedefler. Hem bu arka planıyla hem de yapısı gereği ilişldleri hak üzerine oturtmak kanuni ya da toplumsal müeyyidelere bağlı olarak şeldlsel sorumlululdarın yerine getirilmesini sağlasa da vazife ve sevgi temelli ilişidier zincirinin sağladığı bütünleşmeyi, kaynaşmayı, ilişldlere kazandırdığı derinliği, gereldiğinde fe­dal<arlığı, diğerkamlığı gerçeldeştiremez. Çünkü hak talebi ldşinin kendini merkeze alaral< var olma mücadelesinin bir ürünüdür ve zımni olaral< karşı tarafın vazifesini ihmal ettiğini, bir başka ifadeyle kendisinin haldana karşı tecavüzde bulunduğunu sonuçta da haldı bir tepldyi ifade eder. Buna göre hak mücadelesinde öteldne rağmen elde edilmiş kazanımlar vardır. Böyle bir ortamda halda ikrar ya hal< sahibinin gücünden kaynaldanır ya da koru­yucu araçlarla (müeyyideler) sağlanır. Bu ise haldan en zayıfzeminini teşldl eder. Çünkü bir zaman sonra halda koruyan güç kaybalabilir ya da hak ihlali hukuken ispat edilemeyecek biçimde gerçeldeştirilmiş olabilir. Dolayısİyla sadece harici mekanizmalar halda korumak için kafi değildir. Vazife sorum­luluğu ise ldşinin karşı tarafın haldam merkeze alaral< kendisini sorumlu tutmasını öngörür. Böylece doğrudan karşı tarafın var olma haldam tanır.

14 Ebı1 Ya'Jii, el-lvfiisned (nşr. Hüseyin Selim Esed), Dımaşk 1984-86, II, 193; Salıilıu İbn Hibbiin bi-tertibi İbn Bala/ı.cin (nşr. Şuayb el-Arnaı1t-Hüseyin Selim Esed), Beyrut 1404-1408/1984-88, II, 24; Taberiini, el-Mu'­cemii 'l-kebir (nşr. Harndi es-Selefi), Beyrut 1404/1983, XXII, 112.

GünümüzTürkAile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 157

Bu sebeple İslam'ın temel metinlerinde haldardan bahsedildiğinde bile hal< sahibine hal<kının hatırlatılınası yerine daha çok o hald<a karşı vazifeli ola­mn sorumluluğuna dild<at çekilmesinin sebeplerinden birisi de budur. Hal< merkezli bir zihniyetin huzuru sağlayabilmesinin tek şartı hak sahibine haldundan çok ona karşı vazifeli olana sorumluluğunu hatırlatma!<, vazife bilincinin düzeyini yükseltmektir. Aile de buna daha da çok ihtiyaç vardır. Yapısı itibariyle de vazife merkezli ilişidier daha sağlam, hak talebi temelli ilişidier ise daha lmılgan ve ayrışmaya daha meyillidir. Çünkü hal< müca­delesinin nihai hedefi adalettir. Adalet ise zorunlu olaral< hal< edene hal< ettiğini vermelde sımrlıdır. Bu, ilişldlerdeld en alt sımrı ve en son noktayı temsil eder, esneme payı yoktur, sınırı zorlama lurılınayı beraberinde getirir. Bu sebeple belirlenen çizginin ötesine geçmek zulümdür. Dolayısıyla aile içi ilişldleri en alt düzeyi temsil eden değere göre yürütmek sağlıklı bir yol de­ğildir. Ailedeld münasebetleri adaleti de aşan değerler belirler.

Vazife ve sorumluluk şuurunun belirleyici olmadığı ilişidier ağında hal< sahipleri ne kadar haldı olurlarsa olsunlar çoğu kere mağdur olmuşlar­dır. Vazife ahlalu, sorumluluk bilincini zorunlu olarak doğurduğu için karşı tarafın haldum istemeye ihtiyaç b ırairmadan garanti altına alan bir davramş biçimi geliştirir. Bunun tabii sonucu olaral< karşı tarafı ezme gibi anlayış ya da duygu söz konusu olamaz. Haklar başkaları vazifelerini yerine getirdiği ölçüde korunabilir. Bu sebeple İslam açısından ldşi hal< sahibi olmal<tan öte sorumlu bir varlıktır. Bu bilinç diğerinin haldum ikrar sonucunu doğurur. Buna göre mesela mehir kadının haldundan önce kocamn vazifesidir. Bir Müslüman önce Allah'a sonra kendisine ve çevresine karşı sorumlu varlık olarak her hal< sahibinin haldam gözetmek, onun saygınlığım çiğnememek­le yükümlüdür. Hz. Peygamber'in Kur'an-ı Kerim'in birden fazla evliliklerde şart koştuğu eşler arası eşitlik•s hususunda onların talebine gerek olmal<Sı­zın vazifesini müdrik sorumlu bir ldşi olarak: ''Allahım! Benim gücüm dahi­lindeld tal<simim budur, gücümün haricinde kalan ve sadece senin tasarru­funda bulunan konularda ise beni sorguya çelrme!"'6 şeldindeld yal<arışında

bu zihniyet açık bir şeldlde görülmektedir. Kısaca vazife ahialu ve sorumlu­luk bilinci bizi karşı tarafın haldana karşı doğrudan görevli l<ılar. Esas olan, hep alan ve isteyen değil veren ve vermeyi seven bir zihniyetin sahibi olabil­mektir. Çünkü veren el alan elden üstündür.'7 Bu sebeple İslam kültürünün heıldm zihniyeti: Bu benim hakkım senin de vazifen yerine bu senin en tabii hakkın benim de en temel vazifem şeldindeld anlayıştır. Kısaca ifade etmek gereldrse benim haldum onun vazifesi ya da senin vazifen yerine benim va­zifem senin ya da onun haldu şeldindeld zihniyettir. Müslüman toplumlarda başkalarına karşı vazife ve sorumluluk öyle sağlam bir zemine bağlanmıştır

15 Nisii' (4), 3. 16 Diirimi, "Nikiih", 25; Ebfı Diivfıd, "Nikiih", 38. 17 Buhii.ri, "Zekat", 18; Müslim, "Zekat", 94; Ebfı Davfıd, "Zekat", 29; Nesa!, "Zekat", 52 ...

158 Prof. Dr. Saffet KÖSE

Id bunun adı da kul hakkıdır ve ihlal durumunda Allah'ın bağışlamadığı ve sahibi dışında da hiç ldmseye af yetkisi vermediği bir olgudur.

Modern batının vazifeyi teğet geçip hak sahibini kışkırtan seküler haklar nazariyesi, modernliğin temel aldığı eşitlikçi yapı, paylaşımı, feda­karlığı, diğerkamlığı unutturmuş, ben merkezli 1 bencil, veren el değil hep alan el olmal< isteyen, kendisiyle baş başa kalınalttan mutlu olacağını düşü­nen bir insan tipi üretmiştir. Haldara dayalı münasebetler sistemi İslam top­lumunda vazifeyi merkeze alan ilişkiler düzenini sarsınış bu da ailede yeni bir evlilil< anlayışına zemin hazırlaınıştır. Evlilik sıradan bir aldt ve adeta kar­şılıldı çıkariara dayalı bir antlaşma özelliğine bürünerek huzur veren'8 sıcak

yuva hüviyetini ve büyülü dünyasını neredeyse kaybetmiştir. Bu türden bir yaklaşım aile bireyleri arasındili bağı esnetmiş, çözmüş, birbirinden ba­ğımsız bireyler üretmiştir. Daha derin duygularla eş ve çocukları birbirine bağlayan, bütünleştiren dini ve ahlaki değerler yerine rasyonalite temelli mantık eviiliideri ailenin doğal/fıtri yapısını örselemiş onu dış şoklara karşı dayanaksız hale getirmiş, tabii olarak da boşanmaların arttığı bir süreç doğ­muştur. Oysa aileyi ören duygulardır. Fedakarlığı sağlayan da budur. Bu öyle bir fedakarlıktır ki eşierin birbirlerine karşı hayatının özel alanlarını bir ke­nara bıraktığı bir paylaşımı ifade eder. İlişkileri rasyonalite üzerine kurmak

18 Rfun (30), 21.

Günümüz Türk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 159

onu sıradanlaştırır, ilişkilerin derinleşmesini engeller.'9 Bir Arap kadınının kızını gelin olarak evinden çıkarırken söylediği şu sözü karı-kocanın birbir­lerine karşı konumlarını oldukça anlamlı biçimde ifade eder: "Sevgili kzzzm! Sen kocana cariye ol ki o da sana köle olsun."20 Burada evliliğin köle-cariye ilişkisine vurgu ile açıklanmaya çalışılması modern zihin açısından prob-19 Maalesef ibadetlerin bile sosyal ilişkilere getirdiği bu yöndeki derinlik büyük ölçüde ortadan kalkmış, bu türden dini vazifeler sığ bir görüntüyle şekilsel sorumlulukların ifa edildiği ritüellere dönüşmüştür. Mesela artık dini bayramlar bile birçok aile için paylaşmarun, kaynaşmarun, taruşmanın, coşkunun, belki dertleşmenin ya­şandığı hatta belli ölçüde tatlı bir telaşın, meşakkatin zevkinin tadıldığı, büyük aileyi oluşturan birçok akrabanın bir araya gelebildiği müstesna günler olmaktan çıkmış tatil halini alarak insanlardan kaçış için bir fırsat telakki edilmiştir. Bu açıdan kurbanların yükümlüsü tarafından hiç görülıneden bir demek veya vakıf aracılığıyla ve­kaleten kesilınesinin de sorgulanması gerekebilir. Bu bile kurban telaşından kaçışın, yalnız kalmanın bir ifadesi olabilmektedir. Bu ibadet de artık profesyonel k:urwnların sahibine vekaleten kesildiği, ruhundan uzaklaşmış sa­dece et ihtiyacını karşılamaya dönük yönüne bakılan bir zihniyete doğru yol almaktadır. Bu sebeple en azından bir ailede birden çok kurban kesimi söz konusu olduğıında hiç değilse birisini aile ile birlikte eda etmenin daha uygun olacağını belirtmek gerekir. Keza camilerde cemaatle namaz kılınakla neredeyse evde tek başına namaz kılınakarasında bir fark kalınamıştır. Günlük hayattaki ilişkilerde de bunun yansunalan her an gözlenebilınek­tedir. Mesela borç ilişkilerindeki değişime bakmamız bu hususta oldukça açıklayıcıdır. Kur'an-ı Kerim günlük hayatta ihtiyaç sahibine karşılıksız borç vermeyi Alliih'a borç vermek olarak takdim etmekte (msi. bk. Bakara, 2/245; Maide, 5112; Hadid, 57/11, 18), borçlunun, ifa vakti geldiğinde borcunu ödeyemez duruma düşmesi ha­linde de ona ek süre tanınmasını tavsiye etmekte hatta bağışlayıvermenin daha hayırlı olacağını belirtmektedir (Bakara, 2/280). Bu gün borçlunun borcunu zamanında ödeyemediği takdirde alacaklının alacağını yasal faiziy­le birlikte tahsil edeceğini daha baştan bildirmesi ilişkilerin boyutunun hangi noktaya geldiğini yansıtan önemli bir örnektir. Günümüzde muhafazakar ailelerin birçoğunda kıziann okutulmasının ana sebebi ekonomik bağım­sızlık ve kocarun karşısında bir güce sahip olabilmektir. Keza evlilik öncesinde "ben şu kadar mehir isterim ve alınadan inızayı atmam" ya da "evlenmeden önce bir taliik hakkı isterim" türü talepler bu tür bir zihniyetin eseridir. Halbuki Kur'an-ı Kerim ve Hz. Peygamber bu tür konularda faziletli/fediikar/lütufkar ı;lavranılınasuu istemektedir (Bakara, 2/236-237). Mesela devlet-vatandaş, kan-koca, ana-baba, satıcı-müşteri, işçi-işveren iliş­kilerinde hep lütufkarlığa, rabmete dayalı vazife merkezli anlayış ve bunun doğurduğu sevgi ve mahabbet/me­veddet vardır. Söz gelimi kan-koca ilişkilerinde aynlık söz konusu olsa bile lütufkarca davranabilınek, ihsanı merkeze alarak ayniahilrnek (Bakara, 2/229), satıcının !artarken ağır ağır tartınası ve fazlasıyla vermesi (İbn Mace, "Ticarat", 34) bu anlayışın ne kadar önemli olduğıınu göstermeye yeter Iki misaldir. Hz. Peygamber'in: Satarken, satm alırken ve alacağım talep ederken kolaylık gösteren kişiye Allah rahmetiyle muamele etsin" (Buhiiri, "Büyıl"', 16; İbn Mace, "Ticaret", 28) şeklindeki duası ilişkilerimizin nasıl alınası gerektiğini anlatan sadece örneklerden birisidir. Burada bir hususa daha işaret etmek gerekir. O da şudur: Modem dönemin en temel özelliklerinden birisi teknolojik gelişmelerin birçok alanda insanı kendisine yeter hale getirmesidir. Bu inıkan fedakarlığa dayalı ilişkilerin zayıflamasında belli Ölçüde etkin olınuştıır. Birçok alandaki hizmetler bu gün profesyonelce i cra edilen meslek haline gelmiştir. Bunun sonucunda artık günlük hayatta insanların yardun­laşma noktasında birbirine muhtaç olmaması yönündeki çaba hızla sonuç vermektedir. Bu durum belli bir değer karşılığında hizmet alan ve hizmet veren ilişki düzeni kurmuştıır. Es.asen kapitalizmin en temel özelliklerinden birisi de budur. Daha fazla kazanma bedefi de hizmet çeşitliliğini beraberinde getirmiştir. Daha da önemlisi artık yardım ya da borç isternek neredeyse ayıptanır bale gelıniştir. Mesela borç isteyene yapılacak ilk tavsiye kredi çekmesidir. Aracıyla bir yere götürüverme talebine karşı söylenecek söz, ihtiyacı olarun taksi tutmasıdır. Zaten bu yöndeki arzulann da söndüğü söylenebilir. İlginçtir bu günlerde TV reklamlannda borç isteyenin kredi çekmesini teşvik eden ve kendisinden borç isteyen bir dostuna borç vermemek için çeşitli daleveralar çeviren insaniann tavırlan sergilenmektedir. Böylece bir başkasından borç isteme yerine bankaya mürncaatın daha iyi olduğu mesajı verilınektedir. Prfesyonel hizmetler inıkanı olanlar için bir rahatlık sağiasa da ilişkilerdeki derin­liği azaltmış ve bencilliğin kökleşmesine vasıta olınuştıır. Teknolojiyi kullanma inikanından mahrum olarıların hareket alanını daraltmıştır. Batı dünyası genel anlamda vatandaşianna sağladığı hayat standardı ile ihtiyaç duyduğu hizmetleri karşılayabileceği inıkiinlan sunmuş ve boşluklan doldurmuştıır. Oysa bizim gibi ülkelerde insarılar hala birbirlerine muhtaçtır. Burada söz konusu edilen teknolojik inikaniann kullanılmasının eleştLrisi değil bunun doğurduğu boşluklann insanca doldurulması yönündeki çabaların aksamamasıdır. 20 İbn Abdirabbih, el- 'Jkdii '1-ferid, Beyrut 1420/1999, VI, 91; Meydiini, Mecma 'u'l-emstil (nşr. M. Muhyid­din Abdülbamid), Beyrut, ts. Diiru'l-Ma'rife, II, 263; İbşihi, el-Mustatraffi Idi/lifennin mustazraf(nşr. Müfıd M. Kumeylıa), Beyrut 1406/1986, II, 479; Ahmed Zeki Safvet, Cemhereiii hutabi'l- 'Arab, Beyrut, ts. (el-Mek­tebetü'l-İlıniyye), I, 145.

160 Prof. Dr. Saffet KÖSE

lemli gözükebilir. Ancak bunun karı-kocanın birbirleriyle bütünleşmelerini ifade eden metaforik bir anlatım olduğunu belirtmek gerekir.

B-AİLE İÇİ İLİŞKİLERİ BELiRLEYEN MERHAMETKAVRA­MlNDAANLAM KAYMASI

İslam'ın genel anlamda varlılda, özel anlamda da aile içi ilişkiler­de (anne-baba, eşler ve çoculdar)21 esas aldığı en temel kavram rahmet ve merhamettir. Rahmet, Allah-insan, insan-insan ve insan-alem ilişkilerinin dinamiğidir. Allah Te' ala Kur'an-ı Kerim'in hemen başında kendisini Alem­lerin Rabbi olaral< takdim ettikten hemen sonra rahmô.n ve rahlm sıfatına yer verir,22 rahmetikendisine ilke edindiğini/3 rahmetinin her şeyi kuşattı­ğını bildirir.24 Bir kutsi hadiste rahmetinin gazabını geçtiğini 1 aştığını bil­dirir.2s Kendisini rahmet edenlerin en merhametlisP6 ve en hayırlısı sayar.27

Peygamberini de rahmet vasfıyla ön plana çıkarır ve müfessirlerin ifadesiyle sadece son Peygamberine beraberce rafıjve rahlm sıfatıarını layık görür/8

Onu alemiere rahmet olaral< gönderdiğini bildirir, 29 O da kendisini rahmet peygamberi olarak tanımlar,3a ashabı için yaptığı duanın son kısmında "Bize merhamet etmeyeni başımıza musaHat etme" yakarışında bulunur.31 Kur'an­ı Kerim, mü'minlerin de aralarında merhamet duygusu ile hareket etmeleri gerektiğini belirtir32 ve birbirlerine merhameti tavsiye etmelerini ister.33 Hz. Peygamberin bir Müslümanın hayırlı olan bütün işlerine besınelesiz başla­masını eksildil< olarak belirtınesi de34 ralıman ve rahim olan Allah'ın adıy­la başlanan işte merhametin etldsinin gösterilmesinin istemesindendir Id besınele çeken mü'min de bunu taahhüt etmektedir. Al<si tutum rahmetten uzak tutulmaya sebep olur (bk. aş.). Günde beş valdt kılınan namazların her bir rekatında okunan Fatiha suresinde de Alemierin Rabbinin ralıman ve rahim sıfatı tekrarlanır. Bütün bunlar bu kelime ile ifade edilen anlamın 21 İsra (17), 23-24; Rum (30), 21; Buhfui, "Edeb", 18; Ebu Diivı1d, "Edeb", 144; Tirmizi, "Birr", 12; İlın Mace, "Edeb", 3.

" Fatiha(!), 3. 23 En'am(6), 12,54;A'raf(7), !56;Mü'min(40), 7. 24 A'riif(7), !56; Mü'min (40), 7. 23 Buhari, "Tevhid", 15, 22, 28, 55, "Bed'ü'l-halk", I; Müslim, "Tevbe", 14-16; İlın Mace, "Zühd", 35. 26 A'raf(7), !51; Yusuf(l2), 61, 92; [Enbiya' (21), 83]. 27 Mü 'minı1n (23 ), I 09, 118. 28 Tevbe (9), 128. 29 Enbiya' (21), 107. 30 Müslim, "Fezail", 124. 31 Tirmizi, "De'avat", 79. 32 Fetih (48), 29. 33 Bel ed (90), 17. 34 Muttaki ei-Hindi, Kenzü'l-'ımımdl (nşr. Bekri Hayyani-Safvet es-Sekka), Beyrut 1401/1981, I, 555, nr. 2491; Suyı1ti, C dm i 'u '1-elıddis, nr. 15584; Aclı1n1, Keşfii '1-lıafd ', Kahire 1352, II, 119, nr. 1964; ayrıca b k. Da­rekutni, es-Sünen (Seyyid Abdullah Haşim), Beyrut 1386/1966, I, 229.

GünümüzTürkAile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 161

Müslümanın hayatında ne kadar merkezi bir konumda bulunduğunu gös­termeye yeter bir husustur.

Rahmet kelimesi Allah açısından Onun yarattıldarına lutuf ve inayeti demektir. Bu rahmet sayısal olarak 1 nicelik açısından (k~mmiyet) sonsuz, kalite 1 nitelik balamından (keyfiyet) ise en üstündür. Bu açıdan merhame­tin aynı zamanda acıma karakteri taşıması tabiidir, olumludur ve beldenen de bir şeydir. Çünkü Allah-kul arası ilişkiler dikeydir.

İnsan ilişkileri açısından rahmetin tecellisi olan merhamet iki un­suru ihtiva eder.3' Birincisi incelik, nezal<et, şefkat anlamına gelen rikkat; ilcineisi de gönülden gelen bir sevgiyle, ineitici bir tavır takınmal<sızın isteni­lenden fazlasıyla iyilik etmek manasındald36 ihsô.ndır. İhsan kelimenin kökü dild<ate alındığında iyilikte estetik bir unsurun bulunduğu ve buna da özen gösterilmesi gerektiği açıkça görülür. Kur'an-ı Kerim ve hadislerde iyilil< için özellilde hüsn (güzel) kökünden türemiş olan hasene (ç.hasenat) kelimesi­nin kullanılması da37 buna işaret içindir. Kaldı ld Kur'an-ı Kerim iyilik olsun diye yapılan eylemde mildan ne olursa olsun ineitici bir tutumun bulunma­sı halinde onun iyilik olmaktan çıkacağını ve bunun Allah katında bir değe­rinin bulunmayacağını açıkça belirtir.38 İşte bunun için Hz. Peygamber, Al­lah Te'ala'nın bütün varlıldarla ilişkilerde ilisan hassasiyetinin gözetUmesini istediğini bildirir.39 Çünkü davranışlarda kabalık, ilişldlerde sertlik, sözlerde larıcılık, hatada hoş görüsüzlük kısacası taş kalplilik (Jazz ve galfzu'l-kalb) ve merhametsizlik sağlıldı bir iletişimi engellediği için kurumsal yapıyı yı­kan ve dağıtan bir niteliğe sahiptir.4° Öyle ld Kur'an boşarnada bile ihsan duyarlılığının gösterilmesini ister.41

Toplumda olduğu gibi onun en küçük ama en önemli birimi olan ai­lede de rahmetten doğan merhametin tabii olarak doğurduğu muhabbet ve sevginin belirleyici olduğu iyilik merkezli ilişkiler, istenilen şeyin gönül coş­kusuyla fazlasıyla yapıldığı (ihsan), her davranışın olumluya yorumlandığı, af ve hoş görünün bir lutuf değil vazife telaldd edildiği huzur ortamını do­ğurur. ilişldlerin temeline oturan bu zihniyet adaleti aşan bir özellik arze­der ve her türlü ilişldye sadal<a değeri kazandırır.42 Fazlalığın verilmesi bir gönül işi olduğu için sevgi temeline dayanır ve bu tür bir davranış, verene de

35 Rağıb, e/-ı\;fiiji·ediiı, "r.h.m." md. 36 Bk. Rağıb, el-Miiji·ediiı, "h.s.n." md. 37 M. Fuad Abdülbili, el-Mu 'cemü '1-miifelıres, "h.s.n." md.; Wensinck, Concordance, "h.s.n." md.

38 Bakara (2), 262-264. 39 Müslim, "Sayd", 57; Ebı1 Davı1d, "Edahi", ı 1; Tirmizi, "Diyaı", 14; Nesai, "Dahaya", 22, 26; İbn Mace, "Zebaih", 2.

•o Aı-i imran (3), 159. 41 Bakara (2), 229. 42 Buhil.ıi, "Cenaiz", 37, "Merda", 75, "Vesaya", 2, "Meniikıbü'l-ensar", 49; Müslim. "Vasiyet", 5; Diiri.ııJj, ''Vesaya", 7.

162 Prof. Dr. Saffet KÖSE

alana da huzur veren bir atmosfer oluşturur. Bu sevgi sayesinde adalet aşı­lır, katı hiyerarşik tavır ortadan kalkar, gönüller bu bağla kopmaz biçimde birbirine bağlamr. Yine merhamet, aile içinde buyurgan tavrı, güce dayalı iktidarı, duyguların bencilliğini ortadan kaldıran bir işlev görür, ilişkilerin yatay biçimde seyretmesini sağlar, fedald.rlığı güçlendirir, başkasına ken­disini tercih etme anlamına gelen ve Kur'an-ı Kerim'in övdüğü isar ahlakı­ru43 pekiştirir. Aslında insanların bulunduldan ortamda gösterdilderi ülfet, sevgi ve merhamet Allah'ın yüze bölüp ahirette mü'ıninlere muamelesinde göstereceği için yanında tuttuğu doksan dokuzundan arta kalan ve dünyaya indirdiği rahmetİn yüzde birlik dilimin bir tecellisidir.44 Varlılda ilişkilerde merhameti esirgemek aym sonuçla karşılaşma sonucunu doğurur.4s

Sonuçta Müslüman aile, ilişidier ağını merhametten doğan sevgi/ meveddetin ördüğü, fedakarlığın, feragatın zirveye çıktığı, derin duygula­rın, kopmaz bağların bütünleştirdiği büyülü, mahrem bir yapıyı ifade eder. Bunun karşılığı da huzur ve mutluluktur.

Günlük dildekullandığımız m er hametin acıma hissinden doğan esir­geyicilik anlamında yaygınlık kazandığım biliyoruz.46 Bu manasıyla merha­met bir hiyerarşiyi de ifade etmektedir. Dolayısıyla bir iticilil< de gözükmek­tedir. Birisi acıdığı için onun affına mazhar olmak ya da acıdığı için ondan iyilik görmek, lutfuna mazhar olmak ineitici tutumu ifade eder. Çünkü bir tarafın güçlü diğerinin acz içinde olduğunu belirtir. Bu anlamı ve özelliğiyle merhamet sadece Allah açısından anlamlıdır ve beldenen de bir durumdur ve ona mazhar olmak kul açısından bir şereftir, nimettir. Çünkü Allah-kul ilişldsi hiyerarşik yapı arzeder ve dikey özellik taşır. Oysa aile içi ilişldlerde bu anlam yoktur. Merhamet, az önce üzerinde durulduğu üzere rikkat ve ihsan'dan oluşan iki unsuruyla ilişkilere yatay seyir kazandırır. Bu ise acıma duygusunun oluşturduğu bir ilişki düzeni değildir. Çünkü eşler üstün yönle­riyle birbirlerinin eksildilderini tamamlayarak47 sarıp sarmalayan48 böylece bütünleşip yek vücut olan49 ayrılmaz bir bütündür. Merhamet ve mevedde­tin yön verdiği ilişld, hiyerarşik ve eşitlikçi düzlemi aşan derinlildi bir ruh hali ve duygu ildimini ifade eder.

43 Haşr ( 59), 9. 44 Buhfui, "Edeb", 19; Müslim, "Tevbe", 1 7; Tirmizi, "De'aviit", 100; İbn Miice, "Zübd", 35. 45 Bulıfui, "Tevhid", 2, "Edeb", 18; Müslim, "Feziiil", 65-66. 46 Mesela kurumlannın özelleştirmesine karşı greve giden işçilere bir bakanın 25.01.2010 taribinde mer­hametli davranınakla hata ettikleri şeklindeki beyanı üzerine basında çıkan merhamet algısında bunu açıkça görmek mümkündür. 47 Nisii' (4), 34. 48 Bakara (2), 187. 49 Nisa' (4), 21.

GünümüzTürk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 163

C-ÖZGÜRLÜGÜN TANIMINDA DEGİŞİM

Müslüman kültüründeki özgürlük anlayışı ile modern batı dünyası­nın bu kavrama yüklediği anlam taban tabana zıttır. İki zihniyet açısından özgürlüğün tanımında belirleyici unsurun din olduğunu söylemek çok da hatalı değildir. Modernliğin kaynağını oluşturan Hıristiyan batı toplumla­rının kültüründe hürriyet, Tanrı'dan özgürleşme anlamına gelmekte, Tan­rıdan uzaldaştıkça 1 bağımsızlaştıkça artan bir özellik arzetmektedir. Bu anlayışı doğuran temel itici güç (saik) tanrısal yetldleri elinde bulunduran, bir anlamda tanrılaşınış ruhhan sınıfına karşı oluşan teplddir. Özellikle ay­dınlanma felsefesinin de etldsiyle modern batı dünyasında kutsalı dışlayan ve Tanrının yerine insanı, vahyin yerine aldı, dinin yerine bilimi, mabedin yerine mektebi merkeze alan hümanist, pozitivist bir zihniyet gelişmiş, bir anlamda insan daha özel ifadesiyle nefis tanrılaştırılmıştır. İnsan, Tanrıdan daha doğrusu onun temsilcileri olduğu inancıyla hareket eden ve Tanrısal yetldleri kullanan ruhhan sınıfından bağımsızlaşırken nefsine bağımlı hale gelmiştir. Sonuçta nefsin arzuladığı her şey neredeyse mubaha dönüşmüş, hedonizm 1 hazcılık hayatın en özel alanlarına bile nüfuz ederek haldm ol­muş, nefsi arzuların önündeld bütün engeller kalkınış, adeta vahşi 1 kont­rolsüz şehvete kapı aralanınıştır. Bununla sadece cinsel haz değil daha ge­nel anlamıyla nefsi arzuların, fıtri 1 tabii değerlere karşı hazcı 1 hedonist egemenliğin kastedildiğini belirtmeliyiz. Aslında batıdald özgürlük sürecini ruhhan sınıfının tutkularından insanın kendi nefsinin egemenliğine geçiş süreci olarak ifade etmek de mümkündür. Bu açıdan batıda gelişen aydın­lanma değerleri ile özgürlük anlayışı arasında bir ilişld vardır ve aydınlanma dinin karanlığından, aklın daha doğrusu nefsin aydınlığına! çıkış sürecini deyimlemektedir. Orta çağ karanlığı ifadesinin arka planında da bu anlayış vardır.

İslami düşüncede gelişen özgürlük anlayışının buna zıt karakter ta­şıdığı görülmektedir. Çünkü ulema açısından gerçek hürriyet nefsinden 1 dünyevi tutkulardan kurtulmak ve Allah'a kul olmaktır. Allah'a kulluk hürri­yetin özünü teşldl eder. Çünl<ii bu sayede insan "nefsô.nf arzu ve istekler' inin etldsinden, onların ldşiyi haltirniyeti altına almasından kurtulmakta, onun prangalarını kırmaktadır. Bunun için Kuşeyri (ö.465/ıo72) özgürlüğün ha­ldkatinin kulluğun kemalinde olduğunu belirtir.so Şu halde Allah'a bağlılık ölçüsünde özgürlük kemal bulur, artar, mükemmelleşir. Bu açıdan özgürlük ubudiyetin nihai 1 zirve noktası kabul edilir.5' Allah'ın dışınciald her şeyi gö­nülden çıkarmak 1 mô.sivô.'dan 1 ağyô.rdan (Allah'ın dışınciald her şey) azad olmak, dünyanın taşı ile altınını bir görmek özgürlüğün esasıdır. Ebu Ali ed-Dekkak'ın (ö.405/ıoıs): Kim dünyaya ondan özgür olarak girerse ahirete

so er-Risdle (nşr. Abdülkerim el-Ata), Dımaşk 2000, s. 349.

sı Tiinevl, Keşşdfo Jstıldlıdti'l-fim(m, Kalküta 1862, I, 292.

164 Prof. Dr. Saffet KÖSE

göçerken de ondan hür olur (ondan hesabı kolay olur)52'sözü bu noktayı ay­dınlatmaktadır.53

Kur'an-ı Kerim, Allah ile kul arasındaki sözleşmes4 hükümleri ile nefsarn arzu ve İstelcierin çatışması karşısında ikinciye uymayı mecazi an­lamda "hevayı 1 arzuları tanrı edinmek" olarak vasıflandırır. Çünkü bunda kasıt olmasa da fiili olarak Allah' ı bir kenara bırakarak nefsi dinleme ve ona tabi olma vardır. Hz. Peygamber'in "Zina eden zina ettiğinde mü'min olarak zina etmez, çaldığında mü'min olarak çalmaz, içki içtiğinde mü'min olarak içmez" hadisiniss de bu bağlamda anlamak isabetli olur. Çünkü Allah'ın ya­saldadığı, nefsin ise emrettiği bir şey karşısında nefsi dinlemek ya da Allah'ın emredip nefsin karşı çıktığı bir şey konusunda nefse uyarak Allah'ın emrini yapmaktan kaçınmak nefsi tanrı edinmek gibidir. İşte Allah TeaJa Kur'an-ı Kerim'inde bu tutumu "Gördün mü süjlf arzularını (hevasınz) kendisine tan­rı edineni?"'6 ayetiyle kendi buyruldarını bir kenara bırakıp nefsinin talep­lerine tabi olanı, mecazi anlamda heva heveslerin/nefsin kulu/tutsağı ola­rak değerlendirir. Buna göre gerçek anlamda hürriyet bu sözleşmeye uyarak nefsani İstelcierin prangasından kurtulmaktır. O halde insan bu sözleşme­ye uygun davrandığı ölçüde özgür ve kendi kendisinin efendisidir, nefsani arzu ve isteiderine uyduğu nispette de onun esiridir, görünüşte hür olsa da gerçekte tutsaktır. Bundan dolayı ünlü mutasavvıfMevlana'nın (ö.672/ı273) "Ya Rabbi! Her köle azfıd edildiği gün sevinir. Ben ise sana gerçekten kul-köle

52 Kuşeyri, s. 349. 53 Burada şu hususa işaret zarureti vardır. Bu ifadeler, dünyanın ya da dünyevi zenginiikierin önemsenrne­mesi gibi bir anlama gelmez. Aniatılmak istenen dünyayı gönlüne yerleştirmenin, dünya için ahireti feda etıne­nin doğru olmadığı fikridir (Niizi'at, 79/37-39). Müslümana düşen dünya ve ahiret dengesini kurması (Kasas, 28/77), maddi olanın kendisine (Al-i İı:nrılıı,3/180; Nisa', 4/37; İsra', ı7/IOO; Muhammed, 47/38; Hadid, 57/7, ı O, 24; Hümeze, ı 04/2-4) değil kendisinin maddi olan neyi varsa ona hükmedebildİğİ (Bakara, 2/ı77, 195; İbra­him, ı4/31; Haşr, 59/9; Teğabün, 64/16 ... ) bir zihniyete sahip olması, gerektiğinde Allili 'ın nzasını kazanmak amacıyla bütün maddi varlığını feda edebilmesidir. 54 A'riif(7), ı67. 55 Buhiiri, "Meziilim", 30, "Eşribe", 1, "Hudı1d", ı, 6, ı4; Müslim, "İman", 100, 104 ... ; Küleyni, el-Kdfi, "Babü '1-Kebiiir", 6, ı6, 21; "Babü'I-Kımiir ve'n-nühbe", or. 4. 56 Furkan (25), 43; Casiye (45), 23.

GünümüzTürk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 165

olduğum zaman sevineceğim" sözü bu gerçeğin bir ifadesidir.s7 Müslüman düşünürler açısından özgürlüğün fotoğrafı budur.

İki farldı özgürlük zihniyeti tabii olarak kadın-erkek ilişidierinde de dolayısıyla aile ile ilgili konularda ild zıt yaklaşıma (mahremiyet ile iba­ha) sahiptir. İslam kültürü aileyi ilgilendiren bütün alanları insanın en özel sahası olarak gördüğü için hürrneti 1 rnahrerniyeti (hararnlılık) esas alrnışs8

serbest alanları sılu kurallara bağlamıştır. Bu anlayış doğrultusunda aile ile ilgili hususlarda Müslüman toplumlarda bir hassasiyet gelişrniştir. Modern kültür ise bu hususta daha serbestiyetçi (ibaha) bir tavır talunrnıştır. Mesela bu günl<ü bazı batı toplumlarında özgürlük adına fıtrata aylurı evlilildere izin verilmesi bu zihniyetin sonucudur. Tanrı İnsan! neyi isterse o meşru­dur. İşte Kur'an-ı Kerim'in tutkuları tanrı edinrnek şeldideld eleştirisis9 ve Haldun ölçüsü karşısında tutkularına 1 arzularına rnağlup olmuş olanlara uyrnarna konusunciald uyarısı6o bu açıdan oldukça rnanidardır.

Neslin korunması ve güvenli şeldlde devarnının sağlanması bütün dinlerin ortak hedeflerinden sayılmış, nikahla ilgili bütün emir ve yasaldar bu arnacı gerçeldeştirrnek amacıyla meşru lulınrnıştır. Bu sebeple İslami il­keler doğrultusunda oluşan geleneksel aile modelinin en temel fonksiyon­larından birisi bu hedefe ulaşmak ve bunun için gereldi tedbirleri hayata geçirrnektir. Günümüzün hazcı/hedonist özgürlük zihniyeti kadın merkezli cinselliği luşlmtarak insanı en zayıf noktasından yakalamış ve bu disiplini bozrnuş, geleneksel evlilik uygularnalarını değersiz lulrnak için kadın-er-

57 Karşıt iki özgürlük zihniyetinin en güzel örneğini güncel bir sorun olan başörtüsüne yaklaşımda görmek mümkündür. Müslüman açısından başörtüsü az yukandaki anlayışın tabii sonucu olarak dini birvecibenin yerine getirilmesi ve dolayısıyla özgürlüğün simgesi şeklinde anlaşılması gerekirken, seküler batıcı aydınlar açısından tutsaklığın sembolü anlamına gelmektedir. İlginçtir ki Azerbaycan'ın başkenti Bakü'nün merkezi noktalanndan birisinde örtüsünü atan kadın heykelinin adı Azad (özgür) Kadın'dır ve örtüsünü çıkaran kadının özgürlüğüne kavuştuğunu resmetmekle tersinden okunduğunda da tesettürlü kadının esaretini sembolize etmektedir. Bıınun bir uzantısı da yakın zamanda bir partiye mensup kadıniann 03.Mart.2010 tarihinde Mersin'de hilafetin kal­dınlışının yıldönümünü kutlamalan sırasında "Aydınlık Türkiye İçin Karaçarşaflan Yırtın" sloganıyla çarşaf yırtrnaları hatta bir kadının sembolik olarak üzerine aldığı çarşafı üzerinden çıkarıp yere atması ve çiğnemesi ve bu kadınların yırttıkları çarşaflan ayaklarıyla öfkeli biçimde çignemeleri de aynı zihniyetin ürünüdür. As­lında ülkemizdeki başörtüsü karşıtlığının sebebi de onun batılılaşrnaya bir tepki şeklinde algılanarak modern yaşam biçimi önünde engel görülmesine bağlı olmalıdır. Çünkü günümüzün modem zihniyeti çağdaşlaşrnanın sembolü olarak kadını ölçü almış ve modemliğin 1 ilericiliğin 1 çağdaşlığın ölçüsünü kadın giyimi ve kadının toplumsal hayattaki rolüne göre belirlemiştir. Kur'an-ı Kerim 'de hiçbir ihtimale açık kapı bırakmayacak şekilde başörtüsünün farz olduğu anlaşılabilirken (N ür, 24/31; Ahzab, 33/ 59) ve dolayısıyla din özgürlüğü çerçevesin­de ele alınması gerekirken ona karşı bir tavnn gelişmesinin sebebi bu açıdan anlaşılabilir bir durumdur. Ancak bazı İlahiyatçılann Kur' an' da başörtüsünü farz kılan bir ernrin bulunmadığı yönünde bir görüşü savunmalannın bir izahı yoktur. Öte yandan başı açık olanların başını örtenlerden psikolojik baskı hissettikleri gerekçesiyle ba­şörtüsüne karşı çıkan ve yasaklanmasım savunan kalem sahipleri yanında idaıi rnekanİzınada en katı biçimde bu yasağı uygulayanlar başörtülülere fiili baskı yaparak müthiş bir çelişki içinde bulunrnaktadırlar. Güya hissedilen baskı temel alınarak fiili baskıyı meşrulaştırma ... 58 Suyütl, el-Eş bii/ı ve 'n-neztiir, Kahire 1378/1959, s. 61; İbn Nüceyrn, el-Eş bii/ı ve 'n-neztiir (Hamevl, Gamzii 'uyüni'l-bestiir ile), Beyrut 1405/1985, I, 225.

59 Furkan (25), 43; Casiye (25), 23. 60 Casiye (45), 18; ayrıca bk. Niizi'il.t (79), 37--41.

166 Prof. Dr. Saffet KÖSE

kek beraberliğine dayalı modern yaşam biçimini yüceltmiştir. Bu çerçevede flört'ün ön plana çıkarılması, evlilik öncesi tecrübe kazanma amaçlı ilişkiler, seviyeli birlilctelilder!, erkelcierin kız ve lGzların erkek arkadaş edinmeleri yönündeki teşvilder, kadın-erkeğin serbest yaşamasının ilericiliğin bir gös­tergesi sayılması, bu yöndeki tercihierin ön plana çıl<arılaral< terviç edilmesi özellilde toplumda öne çıkarılan insanlarının (sporcu, sanatçı! vs.) haber­leriyle ilginin bu nolctalara çekilmesi böylece bu tür tutumların normalleş­tirilmesi, baldreliğin, geleneksel evlilik biçimlerinin alaya alınması ve kü­çümsenmesi, karşıt görüşlerin gericilik vb. yaftalarla damgalanması hep bu anlayışın sonucudur. Bu değersizleştirme kampanyası tarihi süreç içerisinde Müslüman toplumlarda İslam'ın özüyle de çok ilgisi bulunmayan bazı uygu­lamaların gözden geçirilmesi önünde de engel oluşturmalctadır. Geçtiğimiz yıllarda zina eyleminin suç olmaletan çıkarılması yönündeki güçlü çaba ve bu çerçevede oluşan tartışmaları göz önüne getirdiğimizde fotoğraf netleş­melctedir. Bunun altında yatan zihniyet şudur: Bir birey, kiminle, nerede ve ne şekilde olacağına sadece kendisi karar verir. Bu konuda onun özgürlüğü­nü sımdamaya kimsenin hak ve yetldsi yoktur.6'

İslam kültürü açısından nikah'ın diğer alddere göre dini motiflerle bezenmiş özel bir yönünün bulunduğu bilinmektedir. Hatta İslam alimleri­nin bir lGsmı nikahın değerini ifade için onun Hz. Adem'den itibaren meşru lGlırup da cennette de devam edecek iki ibadetten birisi olduğu tespitinde bulunur (diğeri iman).62 Bu sebeple bazı fi.lGh ldtaplarında nikaha dört iba­detten (namaz, zekat, oruç, hacc) hemen sonra ve muamelat balıisierinden önce yer verilmesi yani nikah bölümünün ibadet konularıyla muamelat ba­hisleri arasına yerleştirilmesi bu akdin bir yönden ibadet, diğer açıdan hu­kuld işlem (muamele) olmasıyla izah edilmiştir. 63

Nil<ahın, ibadet olduğu konusunda İslam hukukçularımn büyük ço­ğunluğu hem fıldrdir.64 Hatta haramdan koruması, neslin devamım temin gibi fonksiyonlarıyla sağlamış olduğu dini ve dünyevi faydaları sebebiyle de

61 22 Ocak 2010 tarihli ABD'deki gazetelerde çıkan haberlerde şu ibret verici olay yer almaktadır: Ohio eya­Jetinin Toledo kentinde ana yolun kenannda gündüz vakti Kütüphaneye gitmekte iken 15 yaşındaki bir gencin tecavilziine uğrayan 26 yaşındaki kadın oldukça yoğun trafik akışına sahip olan yoldan geçen sürücülerin olayı görmesine rağmen ilgilenmemeleri sebebiyle bu duyarsızlığa isyan etmiş, polise telefon eden sürücülerden bir kısmı ise bunun tecavüz mü (rape) yoksa isteğe bağlı sex mi (very public consensual sex) olduğunu an­layamadıklannı belirtmişlerdir. Buna göre iki kişi anlaştıktan sonra özgürce sokak ortasında sex yapabilirler (haber için bk. http://www.truecrimereport.coın/20 I 0/01/anferney _fontenet_l5 _ra pes_ wom.php: erişim tarihi: 23.0 !.20 ı 0). 62 İbnNüceym,el-Eşbalı ve'n-nezdir(Hamevl şerhi ile), Beyrut 1405/1985, n, 102. 63 Serahsi, el-Mebsıit, Kahire 1324-31, IV, 192-193; K.asfuıi, Bed di 'u s-sandi ', Kahire 1327-28/1910, n, 229; İbn Abidin, Reddii'l-mulıtdr, Kahire 1272-1324, n, 258. 64 Serahsi, IV, !92-193; İbn Kudame, el-Muğnf, Kahire 1405, ill, 77; Sıbtu İbni'1-Cevzi, İsdm'l-İnsdf(nşr. Nasır el-Huleyfi), Kahire 1408/1987, s. 103-105; Behfiti, Keşşdfo'l-J...-ınd' (nşr. Hilal Musaylhl Mustafa Hilal), Beyrut 1402/1982, n, 364; İbn Abidin, n, 258; el-Mevsıi'atii'l-fiklıiyye, ''Nikiih" md.

Günümüz Türk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 167

nikah, nafile ibadetten daha faziletli kabul edilmiştir.6s Bu anlayış, nikalun bu tür ibadetlere göre daha önemli fonksiyona sahip olmasıyla temeliendi­rilirken evlenmeyi terk edip nafile ibadetlerle meşgul olacaklarııu söyleyen bazı sahabileri uyaran şu hadisle de desteklenmiştir: "Nikah benim sünne­timdir, sünnetimden yüz çeviren benden değildir. "66

Buraya kadar anlattıldarımızdan iki zihniyetin farkı ortaya çıkmak­tadır. Sonuç olarak dini motiflerle bezenmiş ve dini değerlerin yoğurduğu örf-adet/ geleneğin sarıp-sarmaladığı aile kurumunun dış şoldara karşı son derece dirençli olduğunu, bununla beraber genelde din, özelde de İslam ile sorunlu modern kültürün dini değerler ve bu çerçevede gelişen Müslüman toplumların örfiinü örselediğini, yer yer ortadan kaldırdığııu ve aileyi olum­suz yönde etidiediğini belirtmeliyiz. İslam hukukunun mutluluk ve kalıcılık esası üzerine geliştirdiği evlilik kurumu bu gün, geçinemezsek ayrılırız türü ifadelerle büyülü yapısııu kaybetmeye başlamış ve sıradan bir aldt haline gelmiştir. Oysa Müslüman nazarında boşanmal<Allah'ın hiç sevmediği hal­de ihtiyaçtan izin verdiği bir çözüm olarak görülmüştür. 67 Boşama da her an dönüşe izin verecek şeldlde üç aşamalı olaral< düzenlenmiştir.68

Burada bir hususa daha işaret etmek gereidr ld o da hürriyetin fikri anlamdald köleliğe, esarete ve bağımlılığa karşı insaıun serbest olabilmesi ile ilgili bir boyutunun da bulunduğudur. Bu sebeple herhangi bir ideolo­jiyi, kültürü, mezhebi, tarikatı, ldşiyi ya da siyasi birliği körü körüne taldit etmek, taassup ve tutucu bir biçimde, bağnazca ona bağlanmal< fikri kölelik anlaııuna gelir ld bu İslam'ın onayladığı bir anlayış değildir. Çünkü taassup gerçeğe karşı gözü kör, kulağı sağır eden bir özelliğe sahiptir.6

9 Birçok ayet­te atalar kültü yerilmiş, hata yaptığı aşikar olan insanların herhangi bir se­beple taldp edilmesi zemmedilmiş, 7o insanlar akıl nimetinin sahibi olarak düşünmeye teşvik edilmiştir."JI Düşünmenin aklın ibadeti olduğu yönündeld ifadenin tutarlılığı dild<ate alınırsa Müslüman açısından beşeri bir düşün­cenin ürünü olan herhangi bir oluşumu sahip olduğu değerler süzgecinden geçirmeden kabullerrmesi ya da kat'i deliller ve burhan al<Sini göstermesine rağmen sırf aidiyet duygusuyla bulunduğu çe~Teye bağlı kalması tasvip edi­lebilir bir husus değildir. Bu sebeple gerçek Müslüman zihinsel anlamda da özgür olan insan demektir. Çünl<Ü insan düşünebildiği ve düşüncesi doğ­rultusunda hareket edebildiği ölçüde hürdür: Bu da ona kendi kendisinin

65 Serahsi, IV, 192-193; Kasfuıi, II, 229; İbn Abidin, II, 258. 66 Buhar!, ''Niki.ih", 1; Müslim, ''Nikah", 5; Nesa!, ''Nikah", 4; Darimi, ''Nikah", 3 ... 67 Ebı1 Davı1d, "Tali.ik", 3; İbn Mace, "Tali.ik", ı. 68 Bakara (2), 228-230. 69 A'nlf(7), 179, 195, 198; Yı1nus (10), 43; Hı1d (ll), 20. 70 Maide (5), 104; A'ri.if(7), 28; Yı1nus (10), 78; Enbiya' (21), 53; Şu'ara' (26), 74; Lokman (31), 21; Zuhruf (43), 22-23. 71 Bakara (2), 219, 266; En'iirri (6), 50 ...

168 Prof. Dr. Saffet KÖSE

efendisi olma özelliği bahşeder. O halde kınayanın kınamasına aldırmadan72 özü muhafaza yolunda çaba sarfetmek en büyük vazifedir. Bu gün batıdan ne gelirse doğrudan kabul etmek ya da onun propagandasını yapmak ken­di değerlerimiz çerçevesinde oluşan geleneğimizi ise batılı ölçülere göre değerlendirerek doğrudan doğruya reddetmek bağnazlık, taassup ve fikri köleliğin bir başka ifadesidir. Müslüman kültürüne dayalı hayat tarzı her şeyiyle reddedilİrken batı kültürünü gözü kapalı taldit özgürlük adına bir çelişki dir.

D-TÜKETiM ZİHNİYETİNDE FARKLlLAŞMA

Tüketim denildiğinde iki şeyi ifade etmek zaruridir. Bunlardan bi­rincisi modern batı açısından en mahrem alanların bile tüketime konu edil­mesi, pazar bulan her ne varsa tüketiciye sunulmasıdır.73 Bir başka ifadeyle tüketimin dininin imanının kalmamasıdır. İldncisi de tüketim furyası ya da çılgınlığıdır. Burada söz konusu edilen ildncisidir.

Modern dünyanın üretim-tüketime dayalı zihniyeti eşyaya bakışı baştan sona değiştirmiştir. Tüketim kültürünün temel hareket noktası sanal ihtiyaçlar üretmek ve moda ya da reldam gibi araçlarla da pazar oluşturmal<­tır. Hatta öyle Id pazarlama steratejisi çöldeld adama ısıtıcı, kutuplardalcine de buzdolabı satabilme becerisi üstüne oturmuştur. Sonuçta artık günü­müzde eşyada asıl olan fonksiyonelliği değil, ldşiye kazandırdığı statü ya da ona sağladığı imaj ve itibar veyahut bu yolla elde edeceği saygınlık ve çeke­ceği dild<attir. Mesela cep telefonu gibi bir cihaz ya da otomobil gibi bir araç veya bir meskenin ya da bir giysinin artık ihtiyacı görüp görmediğinden çok ldşinin statüsüne uyup uymadığına, ona yakışıp yaluşmadığına balulmal<ta­dır. Aynı husus hizmet alımlarında da görülmel<tedir. Bu da yersiz harcama­ları tetildeyici bir rol oynamaktadır. Bunun sonucunda açgözlü, doyumsuz, mal ve dünyaya karşı hırslı, gösteriş meraldısı, şımarık ve en önemlisi mut­suz, üretim-tüketim arasında gidip gelen ruhsuz, maldneleşmiş bir insan tipi oluşmuştur. Adeta ticaret ve eğlence merkezleri mabetierin yerini almış, ürettikçe tüketen ve tükettikçe tükenen bir insanlık zuhur etmiştir. Haliyle bu zihniyet hem ailenin kuruluşunu, hem aile içi ilişldleri olumsuz yönde etldlemiştir. Manevi duygunun zirvede olduğu haceta bile modern tüketim kültürünün tesiri görülmel<tedir. Sonunda Müslümanlar lüks ve sefahat içinde yüzen kendi sosyetesini74 üretmeyi başarmışlardır ı. Buradald esas zi­hniyet değişildiği madde ile ilişldde ortaya çıkmıştır. Maddeye hükmeden

72 Maide (5), 54. 73 Bunun en tipik örneği bakire kıziann bekiiretini satılığa çıkannasıdır. Mesela 16 yaşında Kuzey İrfandalı bir kız eğitim masraflannı karşılayabilmek için bekiiretini bir ilanla satılığa çıkarmıştır. Konu ile ilgili haber için bk. (http://www.jon44w.co.uk/foruın/viewtlıread.php?tid=282679&page= 1 ): erişim tarihi 27 .O 1.20 I O. 74 Yüksek maliyetlere müslüman kadınlara hitabeden tesettür defilelerinin düzenlenmesi nasıl bir zihniyetle karşı karşıya olduğumuzu gösteren önemli bir örnektir. Bunun İslam'ın hangi ilkesiyle örtüştüğü doğrusu merak konusudur.

GünümüzTürk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 169

insandan maddenin hükmettiği insan tipinin ortaya çıkması esas sorunu oluşturmaktadır.

Bütün bunlar ailenin kuruluşu sırasınciald masrafları (nikah-nişan­düğün vs.) arttırmakta, dar gelirlileri uzun süreli borç yükünün altına sok­malcta, ilerleyen zaman içinde de talep çeşitliliği aile bütçesini olumsuz an­lamda etldlemelctedir. Bu da aile içi ilişldlere men:fi yönde tesir etmelctedir. Özellilde ergenlik dönemi çoculdarının kendi devirlerinin zorunlu sonucu olaral< ailelerinden talep ettiideri şeyler onları büyük bir külfetin altına sok­malctadır. İmkanı sınırlı olan ailelerde bu durum ciddi bir krize yol açınaleta ve mutluluğu engelleyen bir hal alabilmelctedir. 75

E- AİLE MAHREMiYETİNİN ÖNEMSİZLEŞTİRİLMEYE ÇA­LlŞlLMASI

Kur'an ve sünnetin aile için belirlediği temel ilkelerden birisi evli­liğin mutluluk ve kalıcılık esası üzerine kurulmasıdır. Bu bağlamda İslam hukukunun iki temel kaynağı Kur'an ve Sünnet hem evlilik öncesi (evle­neeelderin birbirine denldiği, görüşme, daha yakından tanıma fırsatı veren nişanlılık, velinin işin içinde olması vb.) hem de evlilik sürecinde öngördüğü tedbirlerle ailenin mutluluk ve kalıcılık esası üzerine kurulmasını benim­sediğini ortaya koymuştur. Herhangi bir ihtilaf durumunda da kalıcılığın örselenmemesi için aile içi mahremiyete saygı ve buna bağlı olarak aile içi sorunların kendi dinamilderiyle dışarıya taşmadan çözümlenmesi öngörül­müştür. Önce taraflar nezaket ölçülerini çok fazla zorlamadan kol kırılır yen içinde kalır anlayışıyla kendileri sorunlarını çözmeye çalışırlar.76 Eğer başarı-

75 Burada bir hususa işaret etmek yerinde olur. İslami disiplinler içinde nefis terbiyesini hedefleyen tasavvuf, tüketim çılgınlığının ve azgınlığın panzehiri olan z!ihd zihniyetinin kurumsal kimliği olan tarikatlar bilinçli bir şekilde hem kendi içinden hem de dışarıdan yozlaşiırılmış, hep olumsuz örneklerle sunularak iticilik oluştu­rulmaya çalışılmıştır. Bu gün batı toplumlannda özellikle bu yolla Müslüman olan insaniann sayısı bir hayli fazladır. Çünkü çıldırmış nefsin tatmini söz konusu değildir. Öyle haller vardır ki tatminsizlik ölümle (intihar) sonuçlanmaktadır. Çünkü nefsi bu dünyada tatmin edecek bir şey kalmamıştır. O zaman ona bir yerde dur de­mek gerekmektedir. Bu sebeple bu girdaba düşmüş birçok batılı gerçek hazzı ve mutluluğu nefsini dizginlemede ve mahkı1m etmede bulduklanndan bu yolla İslam'a girme şansı ya)mlamışlardır. Burada amaç nefsi öldürmek değil onun meşru taleplerine meşru yollardan gerektiği kadar cevap verebilmek, gerektiğinde onun taleplerini reddedebilmektir. O sebeple sağlıklı bir zühd hareketi günümüzün Üretim-tüketim girdalıında kaybolmuş insa­nına mutluluğa götürecek bir çıkış yolu sağlayabilir. Bundan ise yeterince yararlandığımız söylenemez. Çünkü tasavvufkültürü işlevselliğini kaybetmiş, tüketimi çı ldırtan reklam tufanı ve moda gösterisi ise bütün bariyerleri aşarak hayatın her alanına hakim olmuştur. Burada önemli bir hataya işaret etmemiz gerekir. Toplumumuzda tasavvuf düşüncesini temsil iddiasında bulu­naniann yaptıklan hatalarla bu disiplini mahkum etme yerine tasavvuf düşüncesinin kendi ilkeleri ve kaynaklan açısından o tür insanların yaptıklannı değerlendirip onlan mahkum etmemiz gerekir. İkinci bir husus da ken­disine özgü bir metodolojisi ve düşüncesi bulunan, ekol haline gelmiş alimleri kendi sistemlerini anladıktan ve zihniyetierini çözümledikten sonra kısaca onlann bulunduklan noktadan bakabildikten sonra eleştirmek daha tutarlı bir yoldur. Özellikle sembollerin çokça kullanıldığı tasavvuf kültüründe bu bir zorunluluktur. Herkes kendi durduğu yerden bir değerlendirme yaptığında bir kargaşa ortaya çıkmaya başlıyor. Mesela İbn Arabi'nin bir açıdan şeyh-i ekber diğer bir zaviyeden şeyh-i ekfer olarak iki uçta değerlendirilmesinin sebebi de budur. Her iki tarafta duran araştırmacılar vardır. Gerçekten İbn Arabi hangi çizgidedir?! Bu biraz da durduğumuz yere ve ne kadar anladığırnıza bağlıdır. 76 Nis§.' (4), 34; Bakara (2), 226-227 vb.

170 Prof. Dr. Saffet KÖSE

lı olanıaziarsa kadın ve erkeğin bireryakını hakem tayin edilir.77 Hakemierin yakınlardan olmasının temel sebeplerinden birisi de sır saldamaları ve aile mahremiyetini ihlal edecek eyleınlerden salunmalarıdır. Kur'an-ı Kerim bu konuya o kadar önem verir Id Hz. Peygamber'in kendisine verdiği sırrı diğer eşine fısıldayan öbür eşinin davranışını tasvip etmediğini belirtir.78

Hal<eınlerin de başarılı olamaması halinde ve evliliğin devamının sağ­lanamayacal< bir noktaya gelinmesi halinde dahi boşamaya gidilecekse bu­nun da iyililde ve güzellilde yapılması istenmiştir.79 Allah Te'a.Ia hiç sevmediği halde evlilil< hayatının taraflardan birisi ya da her ildsi için de çeldlmez hale gelmesi sebebiyle evlilik birliğinin sona ermesine izin vermiştir.80 Evliliğin boşama ile son bulması halinde bile aradald sorunların çözülüp tekrar aile birliğini kurtarma ihtimaline karşılık boşama süreci dönüş iınl<anı verecek biçimde ka demeli olaral< üç talal< şeldinde belirlenmiş ve boşama sırasında i h­san esasına bağlı kalınaral< kabalık ve nezal<etsizlilde ilişkilerin bir daha tamir edilemez boyutlara taşınmaması istenmiştir. Böylece aile birliğinin devamına tekrar tekrar şans tanınınıştır. Bu sebeple birinci ve ildnci boşamalardan sonra kadının iddeti içinde yeni bir nil<aha gerek kalmadan evlilik birliğinin deva­ını sağlanabilmektedir Id buna literatürde ric'f talak denilmektedir. Böyle bir durumda aile birliği yeniden tesis edilmemişse bile birinci ve ildnci boşama­lardan sonrald iddet bitiınlerinde yeni bir nil<ah akdiyle bunu temin imkanı mevcuttur. Buna da literatürdeküçük bd in talak denir.

Bu gün aile içinde ya da eşierin yalanlarının devreye girmesiyle çö­zülmesi gereken sorunları hallun önünde tartıştırarak aileyi linç eden TV programlarları yoluyla mahremiyet mefhumu ortadan kaldırılmaya çalışıl­maldadır. Seyircilerin önünde tarafların birbirlerine söylemedik söz bırak­mamaları teşvik edici özelliği sebebiyle mahremiyetine büyük zarar ver­melde ve aile içindeki lmıl< ve çatıaldarı büyüterek tamir iınl<anını ortadan kaldırmal<tadır. Oysa bizim kültürnınüzde sır salciamak ldşinin karalderini gösteren bir alarnet-i farika olaral< kabul edilmiş ve içindelani dışarıya sızdı­ran kapta hayır olmadığı gibi sırrını tutamayan insanda da hayır bulunma­dığı ifade edilmiştir. Sonuçta da büyük biryılarn ortaya çıkmakta bundan da en büyük zararı çoculdar görmeldedir.

F- MODERN İŞ HAYATININ ÇOCUKLARA İLGİDE ÇIKAR­DIGISORUN

Modern kültürün, çocuğun şefkat ve merhamet duygularıyla yoğrul­ması, çoculdarın sosyalleşmesinin temini, manevi değerlerin, kültürel biri-

77 Nisa' (4), 35. 78 Tahrim (66), 3. 79 Bakara (2), 229. 80 Ebfı Davfıd, 'Taliik", 3; İbn Mace, "Taliik", ı.

Günümüz Türk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 171

kimlerin kuşaklar arasında geçişinin sağlanması ve yaşatılması gibi ailenin en temel fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilediği hemen her ailede gözle­nebilen bir durumdur. Günümüzün çekirdek ailesinin çoculdarı en iyi bilgi ve kültürel değerleri aktarabilecek role sahip dede ve ninelerden mahrum bırakması, çalışan kadın nüfusununartmasıyla da annelerin çoculdarla ilgi­lenme oranlarının düşmesi çoculdar açısından ciddi bir olumsuzluk olarak görülmektedir. Elbette burada söylenın ek istenen çalışan eski büyük ailenin yeniden ikamesinin mücadelesini vermek ya da kadının çalışmasına karşı bir tutum almal< değil çocuk açısından bu boşluğun daldurulmasının önem­li bir ihtiyaç olduğu ve bunun da yeterince yapılmadığıdır. Özellilde annele­rin üzerinde durulmasının sebebi onun yerinin bir başkası tarafından dal­durulamaması gerçeği dir. Modern psildyatrinin de çocuğun ana ku cağından mahrumiyetim en temel depression sebeplerinden birisi olarak tespiti bu gerçeldiği bilimsel anlamda ispat eden bir husustur. Bu açıdan baluldığında İslam hukukçularının karı-kocanın herhangi bir sebeple ayrılmaları ya da boşanmaları halinde çocuğun yedi yaşına kadar mutlaka anneye verilmesi gerektiği konusundald görüş birliği içinde olmaları (icma)8

' daha iyi anlaşı­labilmektedir. Bunun temelinde de az önce bahsedilen gerçeldik bulunmal<­tadır. Bu sebeple olmalı Id ayrıldığı kocasıyla çocuk haldunda anlaşmazlığa düşen ve Hz. Peygamber'e gelerek: "Ey Allah'ın elçisi! Şu oğluma rahmim yuva, göğsüm pınar, kucağım kundak olmuştur. Şimdi ise babası beni bo­şamıştır ve çocuğu benden çeldp almak istemektedir" şeldinde müracaatta bulunan kadına Rasulullah, "Sen evlenmedikçe daha çok hak sahibisin" ceva­bını vermiştir.82 Buna benzer bir olay da Hz. Ebu Bekir'in halifeliği döneinin­de meydana gelıniş, Hz. Ömer ile boşadığı karısı Ümmü Asım arasında ço­culdarı Asım'ın Idrnde kalacağı hususunda anlaşmazlık çıkmış, nihayet Hz. Ebu Bekir, Hz. Peygamberin uygulaması istikametinde çocuğun annesiyle birlikte kalmasına kararvermiş ve bu vesileyle Hz. Ömer' e şunu söylemiştir: "Annenin kokusu, nefesi, akşaması ve şefkati çocuk için büyüyüp kendi terci­hini kullanıncaya kadar senin yanındaki petekli baldan daha hayırlıdır."83 En vahşi hayvanlarda bile mevcut bulunan anne sevgisi ve şefkati bunun anne­ye tanınmış bir ayrıcalık olduğunu göstermektedir. Bu sebeple anne-çocuk bağlılığı çok fariili bir nitelik taşımaktadır. İslam a!iınleri, Hz. Peygamber' in, iyilik etmeme en layık ldmdir? şeldindeki soruya verdiği cevapta art arda üç defa anneyi peşinden de babayı dördüncüde zikretmesinin84 sebepleri arasında baba ile mukayese edildiğinde annenin hem şefkat ve sevgisinin 81 Bk. Ali Bardakoğlu, "Hidilne", DİA, XVII, 467-468. 82 Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, II, 182; Ebfı Diivfıd, "Taliik", 35; Cemiilüddin ez-Zeyla'i, Nasbu'r-rciye (nşr. MuhammedAvviime), Beyrut 1418/1997, III, 265-266. 83 Abdürrezziik, e/-Musamıef (nşr. Habiburrahmiln el-A'zami), Beyrut 1403/1983, VII, 154, nr. 12601; Zey­la'i, Nasbu'r-riiye, III, 266; Muttaki el-Hindi, Kenzii '/- 'ummtil (nşr. Bekri Hayyiini-Safvet es-Sekkii), Beyrut 140111981, V, 576, nr. 14021. 84 Buhiiri, "Edeb", 2; Müslim, "Birr", 1, 2; Ebfı Diivfıd, "Edeb", 120; Tirmizi, "Birr", 1; İbn Miice, "Edeb", 1; Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, V, 3, 5.

172 Prof. Dr. Saffet KÖSE

hem de çocuğuna olan bağlılığının ona göre daha çok olması ve çocuğun da buna ihtiyacının bulunmasını saymışlardır.8s Bu sebeple işten gelen ebe­veynin hususiyle annenin çoculdarına olan sevgisini göstermeleri, onlarla yeterince ilgilenrneleri ruh sağlığı açısından kaçınılmaz bir zorunluluktur. Çünldi modern psildyatri ihmali pasif şiddet olarak kabul etmektedir. Hz. Peygamberin çocuğu olan onunla çocuklaşszn86 hadisi bu konuda önemli bir uyarı dır. Özellilde çocuğun oyununa en azından seyirci olara!< iştiral< etmek, onun mutluluğuna ortal< olmal< yapılması gereken işlerdendir. Bazı psild­yatri uzmanlarının isabetle belirttiği gibi oyun çocuğun işidir ve oyun seyir­ci ile oynanır.87 Bu sebeple çoculdara özel odalar tahsis edip istediği bütün oyuncaldan alıp onunla baş başa bırakma!< çözüm değildir. Ebeveynler mo­dern dönemin yorucu iş trafığine rağmen çoculdarı kazanmak için gereldi fedakarlık için uygun şartları oluşturmak durumundadırlar. İlgisiz çoculdar sadece aileye değil içinde yaşadığı topluma da bir sıkıntıdır. Çoculda çocuk olmal<, onunla çoculduğu paylaşmak, oyununu fark etmek, seyretmek ge­rektiğinde onunla oynamak Hz. Peygamber'in ifadesiyle çoculda çoculdaş­mak en ideal çözüm yolu olarak gözüküyor. Gündüzleri kreşe giden ve ak­şamları da anne-babası yanında olmasına rağmen onların yalnızlığını çeken çocuktan ebeveyni kendisine muhtaç hale geldiğinde yani yaşlandıldarında ondan merhametli davranmasını beldemek safdillik olur. Onlar da huzu­revinin yolunu tutacaldarının farkında olmalıdırlar. Bu gün aileyi çoculda en az zamanda buluşturan bir hayat tarzının dayatıldığı dünyada yaşıyoruz. Aile dışı kurumla sadece dışarıda değil eve geldiğinde de çoculdarın zama­nını çalmalda ve aileye bırakmamal<tadır. Halbuld aile içi ilişidier sıcal<tır, samimidir ve derinliğe sahiptir. Bu açıdan çoculdarın zamanının çoğunu aile ile paylaşmasının büyük önemi vardır. Kurumlardald ilişidier ise daha res­midir ve soğul<tur. Dolayısıyla günümüzde aile içi ilişkiler çocuk açısından olumsuz bir seyir taldp etmel<tedir.

Sonuç

Müslüman toplumların en sağlam kurumu şüphesiz ailedir. Hem kendine özgü hassas yapısı hem de dini motiflerle örgülenmiş sağlam bağla­rı ona dış şoldara karşı çok güçlü bir direnç sağlamal<tadır. Son dönemlerde dinle sorunlu modern batı ldiltürünün oluşturduğu zihniyet onun direnç noktalarını olumsuz yönde etldleyerek zayıflatmıştır. Haltim ldiltür olarak

85 İbn Atıyye, ei-Mulıa!Tal-ıt '1-veciz (nşr. Abdüsseliim Abdüşşiifi Muhammed), Beyrut 1413/1993, IV, 348-349; Zehebi, a.g.e., s. 45; İbn Hacer el-Heytemi, a.g.e., II, 130-131; Ahmed Davudoğlu, Salıi/ı-i Miislim Ter­cemesi ve Şerlıi, İstanbul 1983, X, 481. Bu konuda bk. Saffet Köse, "İslam Açısından Ebeveynin Çocuklan Üzerindeki Haklan veya Çocuklann Ebeveynine Karşı Vazifeleri", İslam Hul.:-ulcu Araştırmaları Dergisi, sy. 12, Konya 2008, s. 345-368. 86 bk. İbn Mahled, Alıbıirü 'ş-stğar, III, Rahat 1986, s. 135; Suyüti, el-Cami 'u 's-s ağir, Beyrut 141511994, VI, 271; Müniivi, Feyzii '1-Kadir, Beyrut 1415/1994, VI, 271. 87 Msi. bk. Mücahit Öztürk, Çocuk So111nları ve İslam Senıpozyumu (İstanbul 2010)'ndaki bir tebliğin mü­zakeresi, s. 519.

Günümüz Türk Aile Dokusunda Zihniyet Değişikliği Üzerine... 173

çok güçlü araçlarını da kullanarak diğer yaşam tarzları üzerinde etldli bir baskı oluşturduğu herkesin görebileceği açıklıkta bir husustur. Sonuçta dö­nüşen bu kültürün kınama, dışlama, alaya alma vs. gibi toplumsal müey­yidelerinin de etldsiyle bir çok samimi Müslümamn bile kendi değerlerini koruyarak batılı olabilmenin yollarını aradığı görülmektedir. Bunun ne ka­dar mümkün olabileceği tartışılabilir. Çünkü zihniyetler birbirinden olduk­ça farldıdır. Bu açıdan başından itibaren bu yazıda günümüz Türk ailesinde göze talcılan bazı hususların fotoğrafı çekilmeye çalışılmıştır. Burada yer alan tespitler gözlem e dayalı olduğu için istatistild bilgilerle yeniden ele alınarak daha sağlam zeminde tartışılabilir, elde edilen verilere göre analizler yapıla­ral< çözümler üretilebilir.