hab. Piorkowska B5-druk · 2016-07-14 · lis polarny ( Vulpes lagopus ), lis pospolity ( Vulpes vulpes ) i jenot ( Nyctereutes procyonoides Gray). Przedstawiciele rodziny psowatych

ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI Monografie i Rozprawy

MAŁGORZATA PIÓRKOWSKA

Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej u wybranych hodowlanych i dziko żyjących

gatunków Canidae

Functional traits and hair coat defects in selected species of farmed and wild canids

INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

KRAKÓW 2015

M. Piórkowska

2

Recenzenci monografii:

prof. dr hab. Grażyna Jeżewska-Witkowska Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

prof. dr hab. Olga Szeleszczuk Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Praca finansowana ze środków na naukę w latach 2010–2013 jako projekt badawczy nr 12 0140 10

Opracowanie redakcyjne mgr Danuta Dobrowolska mgr Bogusława Krawiec

Cechy funkcjonalne i wady okrywy włosowej wybranych gatunków Canidae

3

ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI

Monografie i Rozprawy

INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

2015 KRAKÓW Nr 52

M. Piórkowska

4

REDAKCJA Redaktor naczelny – dr hab. Dorota Kowalska, prof. IZ PIB Sekretarz redakcji – mgr Magdalena Bielska Projekt okładki – Beata Barszczewska-Wojda Adres redakcji ― Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, ul. Sarego 2, 31-047 Kraków Fot. w tekście: 1, 3 – archiwum; 2, 4–46 – Małgorzata Piórkowska © Copyright by Instytut Zootechniki PIB Druk: Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zespół Wydawnictw i Poligrafii, 32-083 Balice k. Krakowa. Nakład 100 egz. PL ISNN 0137-1655 ISBN 978-83-7607-240-1


5

1. WSTĘP

Skóry futrzarskie od wieków były wykorzystywane przez człowieka ze względu na swoje właściwości użytkowe i wartość handlową. Pełniły też różne funkcje − od ochrony przed zimnem i niekorzystnymi warunkami atmosferycz-nymi, poprzez funkcję pieniądza, do oznaki władzy, dostojeństwa i elegancji. Obecnie skóry znajdują zastosowanie w produkcji konfekcji futrzarskiej, aranża-cji wnętrz czy galanterii użytkowej.

Wraz z rozwojem cywilizacji zasoby wielu dzikich gatunków zwierząt ze względu na ich cenne futra zmniejszały się. Zaistniała potrzeba ochrony tych osobników poprzez ograniczenie terminów polowań, stworzenie rezerwatów oraz utworzenie hodowli zamkniętej, prowadzącej do ich udomowienia. Począt-kowo rozwój hodowli zwierząt futerkowych polegał na półdzikim rozmnażaniu pod częściową kontrolą człowieka, a dopiero w następnej kolejności podjęto próbę hodowli fermowej. Rezultatem tych prac było oswojenie i udomowienie zwierząt futerkowych. Wieloletnia, intensywnie prowadzona praca hodowlana na fermach sprawiła, że cechy użytkowe osobników hodowlanych znacznie różnią się od dziko żyjących. U wszystkich gatunków obserwuje się wyraźne różnice w cechach związanych z użytkowaniem produkcyjnym. Obecnie dalsze doskonalenie dotyczy przede wszystkim: jakości okrywy włosowej, umaszcze-nia, temperamentu zwierząt, masy ciała oraz wielkości skór.

Występowanie mięsożernych zwierząt futerkowych, mających dużą ła-twość przystosowania się do różnych warunków środowiska, na rozległym obszarze doprowadziło do powstania nowych gatunków i odmian barwnych, różniących się umaszczeniem, wielkością oraz parametrami futrzarskimi skór. W stosunkowo krótkiej historii domestykacji zwierząt futerkowych szczególnie widoczne są szybko zachodzące zmiany w ubarwieniu i jakości okrywy włoso-wej tych zwierząt (Barabasz i Piórkowska, 2000; Jeżewska, 1987; Nes i in., 1988; Trybulski, 1930).

W celu poznania i oceny produktu futrzarskiego należy najpierw poznać wszystkie jego elementy składowe i budowę, wzajemne zależności i powiązania, występujące wady i zalety oraz różnice (Blomstedt, 1987; Børsting i Therkild-sen, 1992; Piórkowska i Zoń, 2003, 2004; Rasmussen i Berg, 2000). Skóra okrywająca ciało zwierzęcia pełni wiele funkcji fizjologicznych i jest strukturą bardzo złożoną. Podstawowe walory skóry, takie jak: przepuszczalność powie-trza, właściwości absorpcyjne, duża trwałość i wytrzymałość oraz odporność na

M. Piórkowska

6

zniszczenie sprawiają, że od wieków jest to ceniony surowiec naturalny. Okrywa włosowa zwierząt futerkowych dzikich i hodowlanych wykazuje różnice w długości, grubości i budowie mikroskopowej poszczególnych rodzajów wło-sów. Zwierzęta hodowlane w stosunku do dziko żyjących są lepiej odżywione, mają większą masę ciała, a ich skóry są gęściejsze, z mniejszą liczbą uszkodzeń, o bogato zróżnicowanym ubarwieniu (Blomstedt, 1989; Cholewa, 1994; Kondo i in., 2004; Vaněk i Hanzlová, 1992).

Długowłose zwierzęta futerkowe, do których zaliczamy lisy i jenoty, występują w stanie dzikim − w warunkach naturalnych; są także utrzymywane jako zwierzęta hodowlane. Osobniki hodowane na fermach zwierząt futerko-wych różnią się pod względem genetycznym od dzikich przedstawicieli gatunku. Dowodzą tego wyniki badań molekularnych, przeprowadzonych zarówno na lisach pospolitych (Statham i in., 2011), jak również na pozostałych hodowla-nych gatunkach psowatych, takich jak lis polarny (Norén i in., 2009) czy jenot (Ślaska i in., 2010).

Dotychczas przeprowadzono niewiele badań, dotyczących komplekso-wej oceny wpływu czynników genetycznych i środowiskowych na właściwości parametrów fizycznych oraz histologiczno-morfometrycznych skór, z uwzględ-nieniem pochodzenia zwierząt. Dotyczy to szczególnie długowłosych zwierząt futerkowych (lisów pospolitych i jenotów), których skóry mają znaczący udział w światowym rynku futrzarskim. Dlatego też podjęto badania, których celem było porównanie poziomu wybranych cech funkcjonalnych układu powłoko-wego u zwierząt hodowlanych i dziko żyjących, aby określić zależności i różnice między parametrami skór futrzarskich oraz stwierdzić, w jakim kierun-ku przebiegał proces przekształcenia cech układu powłokowego w wyniku domestykacji.


7

2. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA

2.1. Stan hodowli i produkcji mięsożernych zwierząt futerkowych Spośród hodowlanych mięsożernych zwierząt futerkowych największe

znaczenie w globalnej produkcji skór mają norki i lisy polarne, mniejsze zaś – lisy pospolite i jenoty. Światowa produkcja skór norek w 2011 r. wynosiła 53,2 mln szt. Głównymi producentami były kraje skandynawskie (35% produkcji, 18,6 mln skór) i Chiny (25%, 13,5 mln), następnie kraje Europy Środkowo-Wschodniej (24%, 12,8 mln), Ameryka Północna (11%, 5,7 mln) oraz Rosja (5%, 2,6 mln) (www.cfc.dk; www.ec.europa.eu; www.kopenhagenfur.com).

Na podstawie tych danych oraz plenności norek można przypuszczać, że w 2011 r. światowe pogłowie tych zwierząt wynosiło około 10,5 mln szt. (w tym: 3,6 mln w krajach skandynawskich, 2,6 mln w Chinach i 2,5 mln w krajach Europy Środkowo-Wschodniej).

W 2007 r. światowa produkcja skór lisów pospolitych, polarnych i jeno-tów wynosiła 5,1 mln szt. Największymi producentami były Chiny (49% pro-dukcji) i kraje skandynawskie (43%). Polska z produkcją na poziomie 200 tys. szt. znalazła się na trzecim miejscu pod względem liczby uzyskanych skór. Stanowiło to 4% światowej produkcji skór zwierząt z rodziny Canidae (Varis, 2008). W tym samym roku w Rosji pozyskano dwa razy mniej skór.

W kolejnym 2008 r., w porównaniu z poprzednim, produkcja chińska zmniejszyła się w przypadku norek o 40% (z 18 do 12 mln skór), lisów o 30% (z 2,5 do 1,8 mln), a jenotów o 70% (z 15 do 4,5 mln). Według analityków, na obniżenie produkcji miał wpływ wzrost kosztów utrzymania zwierząt, a zwłasz-cza kosztów karmy (www.efba.eu; Varis, 2008).

Łączna produkcja skór lisów pospolitych, polarnych i jenotów na świe-cie w 2009 r. wynosiła 3,7 mln szt. Głównymi producentami były kraje skandy-nawskie z produkcją na poziomie 1,9 mln skór (53%) i Chiny (1,5 mln, 41%). Udział Polski i Rosji w produkcji skór lisów był na tym samym poziomie i wynosił po 3%, tj. po 100 tys. szt.

W 2010 i 2011 r. światowa produkcja skór długowłosych zwierząt futer-kowych (lisy i jenoty) była na tym samym poziomie i wynosiła po 3,7 mln szt., a największymi producentami były Skandynawia (2,0 mln skór, 54% produkcji) i Chiny (1,4 mln, 38%). Udział Polski w produkcji globalnej skór, wraz

M. Piórkowska

8

z krajami bałtyckimi wzrósł do 5%, a w Rosji utrzymał się na poziomie 3% (www.efba.eu; www.kopenhagenfur.com; sagafurs.pl).

Ze względu na brak danych, dotyczących liczebności pogłowia poszcze-gólnych gatunków mięsożernych zwierząt futerkowych w Europie, niekiedy wykorzystuje się dane aukcyjne do szacowania przybliżonej liczby samic stada podstawowego omawianych gatunków. Na podstawie informacji o sprzedaży skór w sezonie (Saga Furs i Kopenhagen Fur) oraz plenności poszczególnych gatunków zwierząt futerkowych oszacowano, że w 2009 r. liczba samic stada podstawowego norki wynosiła 6,1 mln, lisa polarnego – 430 tys., lisa pospolite-go – 83 tys. i jenota – 28,8 tys. szt. (Ślaska, 2010). Oszacowana wartość pogło-wia hodowlanych zwierząt futerkowych prawdopodobnie jest zaniżona. Wynika to z faktu sprzedaży części skór europejskich na aukcji amerykańskiej (NAFA – North American Fur Auctions), a części bez pośrednictwa domów aukcyjnych.

W ciągu ostatnich 15 lat (1997–2011) w kraju nastąpił wyraźny spadek populacji lisa pospolitego i jenota. Stado podstawowe samic lisa (dane łączne dla lisów srebrzystych, płomienistych, pastelowych i białoszyjnych) zmniejszyło się o 44,2% (z 7482 do 4173 szt.), a liczba ferm uznanych o 65% (Piórkowska, 2013). Dla hodowli lisów srebrzystych te same dane wynosiły odpowiednio 44,6% (z 7207 do 3993 samic) i 70%. Od 1997 r. liczba ferm pozostałych od-mian barwnych lisów pospolitych, objętych kontrolą Krajowego Centrum Ho-dowli Zwierząt, utrzymywała się na stałym poziomie 1–3 stad. W tym czasie liczba samic lisów płomienistych obniżyła się o 88,6% (o 124 szt.), a lisów pastelowych o 39,1% (o 45 szt.). Jedynie liczba samic lisów białoszyjnych zwiększyła się o 370% (o 74 szt.) (KCHZ, 2012; Piórkowska, 2013). W 2011 r. oceną wartości użytkowej i hodowlanej były objęte 4173 samice stada podsta-wowego lisów pospolitych (KCHZ, 2012).

Liczba samic stada podstawowego jenotów, objętych oceną wartości użytkowej i hodowlanej, od 1997 r. zanotowała spadek pogłowia aż o 76,2% (o 765 samic), a w stosunku do początku lat 90. o 85,2% (tj. o 1377 samic) (Kowalska i Bielański, 2011). W 2011 kontrolą oceny wartości użytkowej i hodowlanej objętych było 239 samic jenotów, usytuowanych w 3 fermach (KCHZ, 2012).

2.2. Biologia rodziny Canidae

Do rodziny Canidae (psowate) należy 41 współcześnie żyjących gatunków

lądowych ssaków drapieżnych (Carnivora) (www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/), a wśród nich m.in.: pies domowy (Canis lupus familiaris), wilk (Canis lupus), lis polarny (Vulpes lagopus), lis pospolity (Vulpes vulpes) i jenot (Nyctereutes procyonoides Gray). Przedstawiciele rodziny psowatych występują na wszyst-kich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy oraz niektórych wysp (Madagaskar, Hawaje, Filipiny, Nowa Zelandia). Na teren Australii i Nowej Gwinei wybrane gatunki zostały introdukowane w czasach prehistorycznych lub dopiero współ-


9

cześnie. Przodek dingo dotarł na kontynent australijski prawdopodobnie przed 3,5 tys. lat wraz z jedną z późniejszych fal osadniczych z Azji Południowo-Wschodniej. Pierwotnie były to zwierzęta udomowione, jednak w Australii wtórnie zdziczały. Z kolei, angielski rudy lis został przywieziony do Australii w XIX w. przez Brytyjczyków, chcących zakorzenić na tym kontynencie zwy-czaj polowania na lisy (rys. 1). Pierwsza introdukcja miała miejsce w 1845 r. w stanie Wiktoria, kolejne w latach 1855, 1864 i 1871 (www.minambiente.it).

Do rodziny Canidae zaliczamy małe i średniej wielkości ssaki, charakte-ryzujące się szczupłą sylwetką i muskularnym ciałem, zakończonym długim, puszystym ogonem. Zwierzęta posiadają wydłużoną głowę z trójkątnymi usza-mi, zakończoną nagim, wilgotnym nosem. Kończyny przednie są pięcio-, a tylne czteropalczaste z mocnymi pazurami. Ubarwienie większości psowatych jest zwykle szare lub rude, jaśniejsze od spodu, na pysku i łapach. Długość i gęstość sierści poszczególnych gatunków zależy od klimatu, w którym zwierzęta żyją. Psowate charakteryzują się uzębieniem typu tnąco-kruszącego z silnie rozwinię-tymi kłami i łamaczami. Taka budowa zębów wskazuje na ich przynależność do drapieżców, niemniej jednak w pewnym stopniu uzębienie ich zostało także przystosowane do pobierania pokarmu roślinnego (Frechkop, 1959; Frindt, 1996).

Pierwszym przedstawicielem Canidae, oswojonym ponad 15 000 lat temu przez człowieka, był pies domowy. Na podstawie badań mitochondrialne-go DNA dowiedziono, że jego przodkiem jest wilk (Verginelli i in., 2005). Według badań rosyjskich, dzikie psowate, odpowiednio wychowane już w pierwszej generacji mogą wykazywać przyjazne nastawienie do człowieka. Po 40 latach udomawiania zupełnie dzikiej rasy lisów na Syberii, 80% z nich nadawało się do życia z ludźmi jako zwierzęta domowe (Ratliff E., 2011; Trut, 1999).

W środowisku naturalnym naszego kraju z rodziny psowatych występuje wilk szary (Canis lupus), lis pospolity (Vulpes vulpes) i jenot (Nyctereutes procyonoides). Dwa ostatnie gatunki są utrzymywane także jako zwierzęta hodowlane.

2.2.1. Lis pospolity Lis pospolity (Vulpes vulpes L.) w stanie dzikim zasiedla olbrzymie ob-

szary Europy, Azji, Ameryki Północnej i Afryki Północnej (rys. 1). Posiada on dużą łatwość przystosowywania się do różnych warunków środowiskowych i jest najpospolitszym, dziko żyjącym drapieżnikiem w Polsce. Występuje na terenie całego kraju: w lasach, zaroślach, zarówno w górach jak i na nizinach, na podłożu skalistym i piaszczystym. Lisy preferują tereny suche, najchętniej osiedlają się w lasach, na głębokich zwięzłych glebach, gdzie między korzenia-mi drzew, w niewielkiej odległości od łąk i osad ludzkich, kopią rozbudowane nory, zwykle z wieloma korytarzami. Występowanie lisa uzależnione jest od możliwości budowania nor i zdobywania pokarmu oraz wody do picia.

M. Piórkowska

10

Ze względu na tak duże zróżnicowanie obszaru geograficznego, w któ-rym gatunek ten występuje, wyodrębniło się wiele podgatunków i odmian. Różnice między nimi dotyczą przede wszystkim zabarwienia okrywy włosowej, masy ciała, a także jakości skóry. Lis pospolity charakteryzuje się ogromną zmiennością rudożółtej barwy okrywy włosowej. Może mieć umaszczenie beżowe, płowe, żółtawe lub rude, aż do rudobrunatnego i czarnego (Ilina i Kuzniecov, 1983). Według Szumana (1982), intensywność barwy rudej u lisów zależy w znacznym stopniu od strefy geograficznej, którą te zwierzęta zamiesz-kują. Im bardziej na północ, tym intensywniejsza i bardziej rudoczerwona jest barwa okrywy, a im dalej na południe, tym bardziej płowe jest umaszczenie. W Europie najbardziej intensywnie rude zwierzęta zamieszkują kraje skandy-nawskie, w Azji − tereny wschodniej Syberii i półwyspu Kamczatki, a w Ame-ryce – Alaskę i Kanadę (Nes i in., 1988). W populacji lisów rudych, zasiedlają-cych tereny Kanady oraz Syberii, występują także osobniki melanistyczne o ubarwieniu czarnym lub prawie czarnym, wśród których pojawiają się lisy o strefowo zabarwionym włosie, co daje efekt posrebrzenia (Haldane, 1942; Jones, 1914). W pierwszej połowie XX w. Haldane (1942) próbował ustalić częstotli-wość występowania czarnych lisów na wolności w prowincji Quebec na pod-stawie liczebności skór o tej barwie pochodzących z polowań. Stwierdził on, że ich ilość w ciągu 90 lat zmalała w przypadku lisów srebrzystych i krzyżaków o około 11%. Fakt ten autor upatrywał w zwiększonym zapotrzebowaniu na skóry tych zwierząt, co doprowadziło do podjęcia chowu klatkowego tej odmiany.

Lis pospolity (fot. 1) charakteryzuje się wysmukłą sylwetką tułowia, po-siada wydłużoną część twarzową głowy, trójkątne uszy i długi, puszysty ogon, tzw. kitę, zakończony białym kwiatem. Masa ciała osobników dorosłych waha się od 6 do 10 kg, wysokość w barku wynosi od 35 do 40 cm, a długość ciała wraz z ogonem od 90 do 125 cm. Okrywa włosowa jest zimą gęsta i miękka, a określony odcień umaszczenia jest indywidualną cechą danego zwierzęcia. Okres godowy u lisów pospolitych przypada od połowy stycznia do końca marca. Po trwającej średnio 52−54 dni ciąży, samica rodzi od 4 do 6 szczeniąt w miocie, o masie ciała 60−150 g. Lisięta rodzą się ślepe, głuche i bezzębne, pokryte popielatym aksamitnym puchem. Po 12−15 dniach otwierają oczy i przewody słuchowe oraz wyrzynają im się mleczne siekacze i kły. Od 4. tygo-dnia życia młode pobierają pokarm stały, wcześniej żywią się prawie wyłącznie mlekiem matki. W 5. tygodniu opuszczają gniazdo pod jej opieką.

Najbardziej znaną odmianą barwną lisa rudego jest utrzymywany na fermach w kraju i na świecie lis srebrzysty (fot. 2). Posiada on barwę okrywy włosowej jednolicie czarną lub szarą z posrebrzeniem. Włosy pokrywowe są czarne o trzonach strefowo pigmentowanych, a ich niepigmentowana część (biała strefa – tzw. srebro) zajmuje środkowy odcinek włosów pokrywowych, dając efekt posrebrzenia na grzbiecie i bokach. Zakończenie włosa jest zawsze czarne. Czarny ogon jest zakończony białym kwiatem, czarne są także łapy i brzuch. W zależności od zasięgu posrebrzenia okrywy włosowej na tułowiu


11

rozróżnia się: lisa pełnosrebrzystego, trzy czwarte srebrzystego, półsrebrzystego i ćwierćsrebrzystego (KCHZ, 2009 b).

2.2.2. Jenot europejski Pierwotnym obszarem występowania jenota był Daleki Wschód, gdzie

zamieszkiwał tereny południowo-wschodniej Syberii, Mandżurii, Korei i Japonii, a w szczególności obszar dorzecza Amuru i Ussuri. Pierwsze wzmian-ki o tych zwierzętach pojawiły się w 1834 r. i zostały opisane przez Graya na podstawie skóry otrzymanej z Chin (Woliński, 1986).

W latach trzydziestych jenoty zostały sprowadzone do europejskiej czę-ści Związku Radzieckiego ze względu na wartościowe futro (Frindt, 1996). Pierwotnym zamierzeniem tych działań była rekonstrukcja fauny łownej we wschodniej Rosji, zdziesiątkowanej w czasie wojny domowej i rewolucji, po-przez utworzenie na tym terenie wolno żyjącej populacji jenotów. Pierwsze wypuszczane zwierzęta pochodziły z rosyjskich rejonów dorzecza Amuru i Ussuri. Później jenoty były przesiedlane w nowe miejsca z terenów wcześniej-szej udanej introdukcji (rys. 2). Zwierzęta doskonale zaaklimatyzowały się na obecnym terenie Ukrainy, Białorusi i Litwy, a stąd rozprzestrzeniły się po Euro-pie, docierając do Skandynawii, Rumunii i Niemiec (Nowak, 1974; Korhonen i in., 1992). W Polsce odnotowano obecność jenotów w środowisku naturalnym po raz pierwszy w 1955 r. w Puszczy Białowieskiej (Frindt, 1996).

Obecnie jenoty występują na terenie całego kraju, najliczniej w północ-no-wschodnich województwach. Sporadycznie można je spotkać także w Belgii, Holandii, Francji, Szwajcarii i we Włoszech. Zwierzęta najchętniej zamieszkują tereny podmokłe, zarośnięte brzegi jezior i rzek na skraju lasów mieszanych.

Jenot europejski (Nyctereutes procyonoides Gray), zwany również jeno-tem usuryjskim, chińskim, a ostatnio jenotem fińskim, choć należy do rodziny psowatych, różni się od nich specyficznymi cechami (fot. 3, 4). Jest zwierzęciem stosunkowo dużym, o mocnej i krępej budowie ciała, krótkich nogach i małej głowie z zaokrąglonymi uszami. Po bokach głowy, na policzkach występują długie włosy twarzowe, tworząc charakterystyczne „bokobrody”. Długość tułowia dochodzi do 70−80 cm, a ogona do 20 cm. Umaszczenie okrywy wło-sowej waha się od prawie czarnego, srebrzystoszarego, poprzez różne odcienie brązu, aż do jasnopopielatego. Masa ciała jenota jest w znacznym stopniu uza-leżniona od pory roku: latem wynosi przeciętnie 5−6 kg, a w okresie zimowym − 10 kg i więcej. Powodem takiego zróżnicowania jest zdolność do gromadzenia zapasów tłuszczu, służącego mu w zimie za podstawowe źródło energii. Jest jedynym przedstawicielem rodziny psowatych zapadającym w lekki sen zimo-wy, będący raczej formą drzemki lub letargu.

Jenot jako jeden z nielicznych gatunków tej rodziny uważany jest za zwierzę wszystkożerne. Świadczy o tym budowa przewodu pokarmowego, który jest 6 razy dłuższy od długości tułowia oraz uzębienie − niewielkie siekacze, a także stosunkowo krótkie i grube kły. W okresie letnio-jesiennym zwierzęta

M. Piórkowska

12

odżywiają się obficie pokarmem pochodzenia zwierzęcego, chętnie pobierają także pokarm roślinny: jagody oraz młode pędy traw. Dlatego też w żywieniu jenotów hodowlanych tylko 50−60% dawki pokarmowej stanowią pasze pocho-dzenia zwierzęcego (Viro i Mikkola, 1981). Pasze roślinne i zawarte w nich składniki, takie jak: białko roślinne, skrobia, cukry i włókno, są stosunkowo dobrze przyswajane.

2.3. Domestykacja zwierząt futerkowych

Domestykacja, czyli udomowienie to proces przekształcania się cech morfologicznych, fizjologicznych i psychicznych potomstwa dzikich zwierząt pod wpływem długotrwałego oddziaływania człowieka oraz zmian czynników genetycznych i środowiskowych, który doprowadził do wytworzenia wielu ras i odmian hodowlanych, a nawet określonych typów użytkowych w ramach tej samej rasy. Pierwszą naukową definicję tego procesu zaproponował w 1868 r. Karol Darwin, opisując zmiany morfologiczne zwierząt udomowionych. Obecnie uważa się, że o udomowieniu można mówić dopiero wtedy, gdy po wielu pokoleniach oswojenia i rozrodu w niewoli oraz pod kontrolą człowieka pojawiają się u zwierząt nowe cechy, które są dziedziczone. Według Lasoty-Moskalewskiej (2005), jedynym sposobem powstawania nowych cech jest selekcja. Maciejowski (1988) stwierdził, że ocena skuteczności selekcji nie jest łatwa, gdyż na fenotyp zwierzęcia wpływają nie tylko założenia genetyczne osobnika, odziedziczone po rodzicach, lecz także warunki środowiskowe, w których zwierzę żyło i rozwijało się.

Początki użytkowania zwierząt sięgają epoki kamiennej, kiedy prawdo-podobnie człowiek dostrzegł i próbował czerpać korzyści ze zwierząt, zanim je oswoił i udomowił. Pierwszym etapem domestykacji było oswajanie zwierząt, które rozpoczęto w celu lepszego wykorzystywania dzikich dotąd gatunków na potrzeby człowieka oraz zapewnienie sobie łatwiejszego i nieograniczonego czynnikami zewnętrznymi dostępu do nich. Trzymane w pobliżu osad były pewniejszym niż zwierzęta dzikie źródłem pożywienia oraz surowców do produkcji odzieży i różnych przedmiotów (ozdób, narzędzi, elementów broni). Proces domestykacji poszczególnych gatunków zwierząt postępował łatwiej i szybciej w przypadku osobników żyjących stadnie, gdzie rolę przewodnika przejął człowiek. Zwierzęta żyjące samotnie nawet po udomowieniu zachowy-wały pewną niezależność.

Znajomość przebiegu procesu domestykacji zwierząt nie decyduje o powodzeniu w ich hodowli, jednak porównanie budowy i funkcji obecnie utrzymywanych osobników i ich dzikich protoplastów budzi podziw dla zmienności organizmów i pracy hodowlanej człowieka. Udomowione gatunki dzikich zwierząt posiadały określone cechy, które odpowiadały potrzebom człowieka, podlegając procesom doskonalenia na przestrzeni lat. Należą do nich przede wszystkim funkcjonalne cechy użytkowe – zaspokajające potrzeby


13

populacji ludzi w zakresie: odżywiania (mięso, mleko, jaja), surowców (wełna, skóry), ochrony przed czynnikami atmosferycznymi (skóry, odzież, namioty), czy pomocy w pracy (siła pociągowa).

2.3.1. Udomowienie lisa pospolitego Historia udomowienia zwierząt futerkowych jest stosunkowo krótka.

Pierwotnie lisy pospolite hodowane były tylko w Ameryce Północnej. Dzikim przodkiem lisa pospolitego był podgatunek zamieszkujący wschodnią Kanadę – Vulpes vulpes fulva Desmarest. W populacji tych dziko żyjących zwierzat spotykało się osobniki o szczególnie cennym ubarwieniu okrywy włosowej – futrze o barwie czarnej lub srebrzystej. Najczęściej, tak umaszczone osobniki można było w drugiej połowie XIX w. spotkać na Wyspie Księcia Edwarda, gdzie bez powodzenia próbowano odławiać i hodować te zwierzęta. Dopiero kanadyjskim myśliwym: Charlesowi Daltonowi i Robertowi Oultonowi, dzięki wytrwałości, wiedzy oraz szczęściu, udało się przełamać wcześniejsze nieudane próby chowu (Forester i Forester, 1982).

W latach 1870−1880 podjęli oni pierwsze próby hodowli lisów. W 1872 r. Dalton nabył parę schwytanych na wolności dzikich lisów czarnych o zabarwieniu okrywy włosowej określanej mianem „medium silver” (półsrebrzyste). Lisy te udało się rozmnożyć, jednak uzyskany przychówek stanowiły wyłącznie niezbyt wówczas cenne krzyżaki. Kolejny nabytek – czarno umaszczony samiec po skrzyżowaniu go z rudą samicą dał natomiast Daltonowi tylko rudo ubarwione szczenięta. Dopiero, zakupiona w 1883 r. dwuletnia para lisów o ciemnosrebrzystym umaszczeniu okrywy włosowej dała w kolejnych latach dwa mioty czarnych szczeniąt, które były pierwszymi lisami tej barwy urodzonymi w warunkach fermowych i zapoczątkowały ich hodowlę na Wyspie Księcia Edwarda. Po kilku latach posiadane lisy przestały się rozmnażać, co przypisano nieodpowiednim, prymitywnym warunkom, w których zwierzęta były trzymane oraz niepokojeniu ich przez ludzi. Dlatego, Dalton postanowił przenieść zwierzęta w spokojne miejsce, do specjalnie zbudowanego rancza, w którym lisy pozostawałyby w warunkach zbliżonych do naturalnych. W tym celu, w 1894 r. przystąpił do spółki z Oultonem, właścicielem małej wysepki Cherry-Island, o powierzchni około 200 akrów (81 ha), położonej w zatoce Cascumpeque, w pobliżu osady Alberton na północnym wybrzeżu wyspy (Forester i Forester, 1982). Ferma została zlokalizowana w niewielkim lasku pośrodku wyspy, gdzie zastosowano osiatkowane, obszerne zagrody dla lisów o powierzchni około 45 m2 każda oraz domki wydrążone we fragmentach pni sosnowych. Jako wkład w uruchomienie wspólnego interesu Dalton dostarczył parę zarodowych lisów srebrzystych o cennym w owym czasie ubarwieniu futra. Zajmował się także administracją i zaopatrzeniem fermy oraz sprzedażą skór. Oulton, oprócz udostępnienia swojego gruntu pod obiekty fermy, jako doskonały znawca zwierząt wykonywał wszelkie prace związane z ich hodowlą. Zajmował się: żywieniem, rozmnażaniem, pielęgnowaniem i odchowem szczeniąt oraz

M. Piórkowska

14

ubojem i skórowaniem. Jego spokojne podejście, w połączeniu z troskliwą opieką nad lisami były według Daltona istotnym czynnikiem w aklimatyzacji tych dzikich zwierząt do życia w warunkach fermowych.

W ciągu pierwszych 18 lat istnienia ferma, będąca w istocie pierwszą fermą lisów srebrzystych, zarówno w Kanadzie jak i na świecie, prosperowała bez większych przeszkód. Według Daltona, było to zasługą w pierwszej kolejności utrzymania lisów w praktycznie naturalnych warunkach, gdzie rozmnażały się i dawały duże mioty zdrowych szczeniąt oraz braku strat zwierząt z powodu chorób czy pasożytów (Forester i Forester, 1982). Szczytowym osiągnięciem ich pracy było uzyskanie na wielkiej aukcji futrzarskiej w Londynie w 1904 r. czterokrotnie wyższej ceny za skórę lisa utrzymywanego w systemie klatkowym od ceny za najlepsze skóry pochodzące z odłowu (Trybulski, 1930). Autor również podaje, że na londyńskim przetargu futer w 1910 r. Kanadyjczycy uzyskali za 25 dostarczonych skór około 35 tys. dolarów, średnio 1386 dolarów za sztukę, a najpiękniejsza skóra osiągnęła cenę 2624 dolary. Za zasługi w rozwoju hodowli zwierząt futerkowych, która przyniosła Kanadzie tak duże korzyści, król angielski przyznał Charlesowi Daltonowi tytuł szlachecki.

Osiągnięty sukces spowodował wzrost zainteresowania chowem lisów i powstanie wielu nowych ferm. W 1929 r. doliczono się ponad 5 tys. ferm lisów srebrzystych o obsadzie przekraczającej 120 tys. sztuk. W tym samym czasie w Europie zarejestrowanych było około 10 tys. zwierząt (Trybulski, 1930). W okresie wojny, z powodu zamknięcia europejskich rynków futrzarskich, hodowla przeżywała kryzys, nastąpił spadek cen na skóry lisów srebrzystych. Po zakończeniu działań wojennych chów lisów rozprzestrzenił się w Europie.

Początki chowu i hodowli zwierząt futerkowych w Polsce sięgają lat międzywojennych, kiedy to powstały pierwsze fermy lisów srebrzystych – w 1924 r. na terenie Śląska i około 1927 r. w okolicy Gdańska (Piórkowska, 2013). Do wybuchu II wojny światowej pogłowie hodowanych zwierząt osiągnęło wielkość 2000 sztuk. Po wojnie, do 1950 r. zainteresowanie zwierzętami futerkowymi było małe, a pogłowie nieliczne i o niskiej jakości futra. W następnych latach moda na lisy polarne spowodowała, że zaczęły one wypierać z rynku lisy srebrzyste. W latach 60. XX w. Polska weszła ze swymi skórami na światowy rynek futrzarski. W latach 90. światowa produkcja skór lisów wynosiła ogółem 4,4 mln szt., z czego Polska wyprodukowała 950 tys. skór (Piórkowska, 2013).

2.3.2. Udomowienie jenota Równocześnie z masowym zasiedlaniem niektórych obszarów europej-

skiej części Związku Radzieckiego jenotem, odłowionym na Dalekim Wcho-dzie, rozpoczęto w Rosji pierwsze próby jego hodowli klatkowej. Miało to miejsce w 1929 r. Początkowo, niewielkie stadka jenotów były utrzymywane przy fermach króliczych lub lisich. W pierwszym przypadku zwierzęta żywiono


15

w oparciu o mięso padłych lub wybrakowanych królików. Hodowla ta została wkrótce zaniechana ze względu na niską rentowność (Kowalska i Bielański, 2011). W drugim przypadku jenoty, utrzymywane m.in. w siedmiu, dobrze funkcjonujących w tym czasie fermach lisich (Woroneżskiej, Czerepanowskiej, Puszkinskiej, Sidimi, Gamowie, Razbojszczinie i Ilinskiej), dawały duże mioty, mimo braku wiedzy i znajomości specyficznych wymagań żywieniowych i hodowlanych tego gatunku (Barabasz, 2007). W pierwszym okresie adaptacji tych zwierząt do nowych warunków stwierdzono wysoki procent upadków. W latach 1930–1933 z wysłanych na fermę Czerepanowską 683 osobników dorosłych przeżyło tylko 107 (Barabasz, 2007). W tym samym czasie, na innych fermach procent upadków wahał się od 8,4% do 54% przywiezionych zwierząt. Stopniowo opanowano technologię chowu tego gatunku, wprowadzono pasze roślinne, rozszerzono poligamię do 1:6 i zaczęto uzyskiwać lepsze wskaźniki rozrodu samic, kocących się po raz trzeci i czwarty. Wielkość miotów wynosiła od 1 do 14 sztuk (Barabasz, 2007).

Do wybuchu drugiej wojny światowej w Związku Radzieckim funkcjo-nowało 15 ferm jenotów, usytuowanych głównie na Ukrainie oraz w Orenburgu (miasto w zachodniej Rosji, położone nad rzeką Ural, na granicy dwóch konty-nentów). Wojna przerwała akcję zasiedleń oraz rozwoju ferm, a przed wkrocze-niem wojsk niemieckich wiele z nich wypuściło na wolność wszystkie zwierzęta (kilka tysięcy jenotów hodowanych).

Po wojnie wznowiono akcję introdukcji tych zwierząt. W ciągu ćwierć-wiecza, do 1955 r. przesiedlono około 9–10 tys. jenotów do 76 rejonów europej-skiej części Rosji (Barabasz, 2007). Brak naturalnych wrogów na nowych, zasiedlonych terenach pozwolił jenotom rozprzestrzenić się po całej niemal Europie. Ekspansja poszła w kierunku północno-wschodniej Rosji i krajów nadbałtyckich. Sprzyjały temu duże zdolności adaptacyjne, obfitość pokarmu, korzystniejszy klimat i ukształtowanie zajmowanych terenów (obszary zadrze-wione z licznymi jeziorami). Pierwsze stada jenotów na terenie Finlandii utwo-rzono ze zwierząt żyjących na wolności. W 1971 r. uzyskano pierwszy miot urodzony w niewoli (Mäkelä i Kiiskinen, 1978). Reprodukcja, uzyskana z pierw-szego stada hodowlanego, nie była zbyt dobra, lecz poprawiała się z każdym rokiem, a wraz z nią postępowała domestykacja tych zwierząt. Z Europy impor-towano również jenoty do USA i Kanady, uciekały one jednak z ferm, dlatego zaniechano ich hodowli.

Zainteresowanie futrami o długim włosie spowodowało rozwój hodowli jenotów w kilku krajach Europy. Jednym z nich była Polska. W latach 50. ubie-głego wieku sprowadzono te zwierzęta do celów badawczych do Zakładu Do-świadczalnego Instytutu Zootechniki w Chorzelowie, gdzie pod kierunkiem prof. Jadwigi Ocetkiewicz prowadzono pierwsze w kraju badania nad użytkowo-ścią rozpłodową i futerkową jenotów. Brak podstawowych wiadomości na temat gatunku i warunków jego utrzymania, przy niskich cenach skór, wpłynął począt-kowo niekorzystnie na rozwój tej gałęzi produkcji. Zmiana trendów mody i wzrost zapotrzebowania na futra z długim włosem przyczyniły się do ponow-

M. Piórkowska

16

nego zainteresowania hodowlą jenotów i sprowadzeniem z końcem lat 70. zwierząt fińskich. Pogłowie jenotów było w tym czasie niewielkie i wynosiło około 250 samic. Druga faza rozwoju nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych, przy liczebności około 3000 sztuk samic.

2.4. Cechy układu powłokowego (okrywa włosowa i tkanka skórna) Skóry futrzarskie są surowcem naturalnego pochodzenia, stąd ich jakość

zależy przede wszystkim od naturalnych, biologicznych cech. Okrywa włosowa i tkanka skórna, wchodzące w skład układu powłokowego zwierząt futerkowych, zmieniają się pod wpływem różnych czynników, oddziaływujących na nie od chwili urodzenia aż do śmierci. Zmienność okrywy włosowej i tkanki skórnej dzikich i hodowlanych zwierząt futerkowych zależy od warunków ich życia, regionu geograficznego, pory roku, płci, wieku, jak również od indywidualnych, osobniczych cech. Blomstedt (1987; 1992) i Lyngs (1991) uważają, że osiągnię-cie wysokiej jakości produkcji futrzarskiej jest możliwe poprzez zrozumienie i poznanie prawidłowego rozwoju włosów, budowy skóry i właściwego momen-tu skórowania.

Gotową skórę futrzarską charakteryzuje wiele różnorodnych właściwo-ści, cech użytkowych, które zachowały się ze skóry surowej lub zostały jej nadane w trakcie wyprawy i uszlachetnienia. Z fizycznych cech skór futerko-wych największe znaczenie przy określaniu ich jakości mają:

– właściwości skóry futrzarskiej jako całości, tj.: powierzchnia, masa oraz trwałość w użytkowaniu,

– właściwości tkanki skórnej, jak: grubość, wytrzymałość na rozciąganie, barwa mizdry,

– właściwości okrywy włosowej, a zwłaszcza: barwa i jej odcień, połysk, wysokość, gęstość i stosunek włosów pokrywowych do puchowych, grubość, miękkość, sprężystość i zdolność do spilśniania oraz zgniatal-ność okrywy. 2.4.1. Właściwości skóry futrzarskiej Wielkość skóry futrzarskiej, tj. jej powierzchnia, zależy od wielu czyn-

ników, przede wszystkim: od gatunku zwierzęcia, wieku, płci, rejonu występo-wania i warunków życia oraz odżywiania. Powszechnie wiadomo, że skóry zwierząt młodych są mniejsze od pochodzących od osobników dorosłych, a skóry samców większe niż samic, co jest związane z występującym u zwierząt dymorfizmem płciowym. Syrnikov i in. (1977) podają, że dymorfizm płciowy u lisów zaznacza się od 3. miesiąca życia. Lisy rude, żyjące na północy konty-nentu w mroźnym klimacie, są większe od lisów rudych żyjących na południu. Także zbyt długie przetrzymywanie szczeniąt przy matkach wpływa ujemnie na tempo wzrostu i ostateczną masę ciała młodych, co z kolei rzutuje na wielkość


17

skór (Frindt, 1985). Ponadto, parametr ten zależy od sposobu obróbki wstępnej, konserwacji i zastosowanego prawidła (Duda, 1992; Skinpolex, 1992; Tve-ter, 2003).

Jednym z ważniejszych czynników, decydujących o wielkości skór jest żywienie. Badania wielu naukowców (Berg i Hillemann, 1995; Gugołek i in., 2002; Kjœr i Sønderup, 1989; Lorek i in., 2001; Nurominen i Sepponen, 1996) koncentrowały się na określeniu zależności miedzy zastosowaną paszą, przyro-stem masy ciała a wielkością i długością skór. Kokorina i in. (2012) badali wpływ różnych dawek kwasu bursztynowego na powierzchnię i jakość skór młodych zwierząt futerkowych. Autorzy stwierdzili pozytywny wpływ kwasu bursztynowego na wzrost jakości skór lisów pospolitych i norek przy nieznacz-nym spadku jakości skór u lisów polarnych. Wysokie dawki preparatu pozwoliły uzyskać największą skórę kosztem obniżenia jej jakości. Według badaczy, optymalna ilość kwasu bursztynowego w dawce dla lisów i norek powinna wynosić 5 mg/kg żywej wagi.

Na masę skóry futrzarskiej składa się masa okrywy włosowej i tkanki skórnej, dlatego od stopnia ich rozwoju zależy ostateczna wartość tej cechy. Innymi czynnikami, wpływającymi na masę skóry, są: sposób konserwacji, wilgotność i temperatura (Kuźniecow i Lebengarc, cyt. za Dudą, 1992). Skóry konserwowane metodą solenia są cięższe od suszonych. Ważny jest również sposób ich przechowywania, bowiem skóry surowe posiadają właściwości higroskopijne.

Trwałość futra jest określana jako stopień odporności okrywy włosowej i tkanki skórnej na niszczące działanie czynników zewnętrznych, występujących podczas jego użytkowania. Uwarunkowana jest w znacznym stopniu budową histologiczną włosów, stopniem ich osadzenia w skórze oraz stosunkiem ilo-ściowym włosów pokrywowych do puchowych. Futra, uzyskiwane w okresie dojrzałości okrywy zimowej, są trwalsze niż z okresu letniego. Należy pamiętać, że wszelkie zabiegi uszlachetniające mają istotny wpływ na ich trwałość. Proces garbowania skór wzmacnia osadzenie włosa w skórze, natomiast uszlachetnienie skór, polegające na barwieniu, zmniejsza wytrzymałość włosa nawet o około 50% (Duda, 1974, 1980). Uważa się, że skóry o słabym i cienkim włosie, z małą ilością włosa pokrywowego lub pozbawione go, są mniej trwałe w użytkowaniu w przeciwieństwie do skór o zwartej tkance skórnej oraz gęstej i mocnej okry-wie włosowej.

Trwałość skór futerkowych, pochodzących od różnych gatunków zwie-rząt, określa się w 100-punktowej skali w porównaniu z naturalną trwałością futra wydry rzecznej (Duda, 1992), której skóra charakteryzuje się najdłuższym okresem użytkowania i zaliczana jest do I grupy trwałości skór futrzarskich. W tym zestawieniu skóry jenocie zajmują pierwsze miejsce w II grupie – z punktacją 75, a skóry lisów pospolitych z 40 punktami zaliczane są do III grupy trwałości.

M. Piórkowska

18

W praktyce, trwałość w użytkowaniu określa się laboratoryjnie, wyzna-czając tzw. ścieralność okrywy włosowej (Duda, 1978). Jednak, zużywanie się gotowych wyrobów futrzarskich nie polega na wycieraniu się okrywy czy poje-dynczych włosów, tylko na odporności włosa na wielokrotne zginanie, skręcanie i rozciąganie (Duda, 1974). Trwałe w użytkowaniu są wyroby ze skór, odzna-czające się zwartą tkanką skórną, gęstą okrywą włosową, dobrze krytą okrywą zewnętrzną, czyli włosami pokrywowymi oraz włosem charakteryzującym się dobrze rozwiniętą warstwą korową.

2.4.2. Właściwości tkanki skórnej Grubość tkanki skórnej skór futrzarskich odznacza się dużą zmiennością

i zależy m.in. od: gatunku, rasy, płci, wieku, pochodzenia, topografii skóry czy terminu uboju (Blomstedt, 1989; Konnerup, 1972; Piórkowska, 1999). Cecha ta ma istotny wpływ na masę i wytrzymałość skóry oraz trwałość futra w użytko-waniu. Ma także istotne znaczenie dla garbarskiej obróbki skór, konfekcjonowa-nia czy użytkowania gotowego wyrobu. Skóry bardzo cienkie wymagają dużych umiejętności i starannej obróbki wstępnej, zwłaszcza podczas zdejmowania i mizdrowania skóry, aby nie dopuścić do jej rozerwania. Grube skóry futrzar-skie wymagają natomiast dodatkowych zabiegów w czasie wyprawy, np. miej-scowego ścinania skóry. Zabieg ten wykonuje się w celu zmniejszenia masy skóry i gotowego wyrobu poprzez nadanie tkance skórnej większej miękkości i elastyczności.

Grubość tkanki skórnej skór wyprawionych i uszlachetnionych waha się od 0,1 do 2 mm. Wyróżnia się: skóry grube – o grubości powyżej 1 mm, średniej grubości – od 0,5 do 1,0 mm i cienkie – poniżej 0,5 mm (Duda, 1992). Tkanka skórna zwierząt młodych jest cieńsza niż starszych, samców – grubsza niż samic, ubitych zimą – cieńsza niż ubitych latem. Grubość skóry jest zróżnico-wana w jej poszczególnych miejscach topograficznych. U większości ssaków tkanka skórna jest najgrubsza na głowie i grzbiecie, cieńsza na bokach, a naj-cieńsza na podbrzuszu oraz w pachwinach.

Dla celów futrzarskich skóra powinna być stosunkowo cienka, lekka, mocna i zdrowa. Trudno jest jednak określić, jaka jej grubość jest najlepsza, bowiem każdy rodzaj surowca futrzarskiego ma właściwe sobie cechy. W wyniku barwienia uzyskuje się skóry grubsze, bardziej zwarte i mniej ela-styczne w stosunku do skór nie barwionych (Woźniakiewicz, 1963).

Wytrzymałość skóry surowej na rozciąganie określa jej przydatność po wyprawie do produkcji gotowych wyrobów. Cecha ta zależy przede wszystkim od wytrzymałości samej skóry w stanie surowym, stopnia rozwoju poszczegól-nych jej warstw, zwartości i gęstości włókien kolagenowych, czasu użytkowa-nia, a także grubości, wilgotności oraz składu chemicznego (Blomstedt, 1989). Skóra właściwa składa się z dwóch warstw: termostatycznej (brodawkowej) i siateczkowej; zbudowana jest z włókien kolagenowych (klejodajne) oraz sprężystych. Wytrzymałość skóry jest tym większa, im grubsza jest warstwa


19

siateczkowa. Na granicy warstw siateczkowej i brodawkowej może dojść do osłabienia wytrzymałości wiązań, co jest później przyczyną pękania lica i jego łuszczenia się. Włókna klejodajne mają układ podłużny w stosunku do osi ciała, wpływają na wytrzymałość i siłę skóry. Są jednak wrażliwe na podwyższoną temperaturę i podgrzewanie, a przy niskiej wilgotności ulegają żelatynizacji, dlatego skóry futerkowe suszone w zbyt wysokiej temperaturze (25–30oC) stają się sztywne i łamliwe. Z kolei, włókna sprężyste mają układ nieregularny, prze-biegając we wszystkich kierunkach, co z jednej strony pozwala na rozciąganie i formowanie mokrej skóry w pożądanym kierunku, z drugiej zaś powoduje jej kurczenie się w czasie wysychania. Z tego względu skóry futerkowe suszy się naciągnięte na prawidło. Wytrzymałość skóry w kierunku jej naturalnego układu włókien kolagenowych jest zawsze większa niż w kierunku poprzecznym. W stosunku do skór surowych wytrzymałość wyrobów gotowych i barwionych jest odpowiednio około 2- i 3-krotnie mniejsza, a wydłużenie po garbowaniu jest większe.

Ocena wytrzymałości surowych skór na rozciąganie nie polega tylko na badaniu tkanki skórnej jako całości. Określa się także siłę osadzenia włosa w skórze, wytrzymałość warstwy licowej czy wydłużenie maksymalne, które jest określane jako maksymalne rozciągnięcie badanej skóry do chwili jej ro-zerwania. Przykładem małej wytrzymałości warstwy licowej jest łatwo oddziela-jące się lico wraz z włosem (wada określana jako dwojenie). Mają na to wpływ rodzaj surowca oraz niewłaściwie przeprowadzone zabiegi technologiczne.

Wygląd i barwa tkanki skórnej decydują o jakości i przydatności skóry, a także świadczą o właściwe dobranym terminie uboju, który w przypadku zwierząt futerkowych wyznacza zimowa dojrzałość okrywy włosowej (Blom-stedt, 2004; Zoń, 1991; Zoń i Niedźwiadek, 1991). Zakończenie procesu doj-rzewania skóry następuje z chwilą ukończenia wzrostu włosów pokrywowych. Wówczas z korzeni włosów pokrywowych znika barwnik, który przeświecając przez skórę nadaje jej ciemne, sine zabarwienie. Skóra najpóźniej dojrzewa na ogonie, kończynach tylnych i krzyżu; kiedy wszystkie włosy zakończą już swój wzrost, staje się biała na całej powierzchni.

Skóra nie w pełni dojrzała odznacza się: sinym zabarwieniem mizdry − w kolorze od jasnopopielatego, przez zielonkawy do ciemnobrunatnego, grubą i nadmiernie sztywną skórą oraz nie do końca wyrośniętym włosem.

2.4.3. Właściwości okrywy włosowej

Naturalna barwa okrywy włosowej jest cechą o dużym znaczeniu

gospodarczym, gdyż stanowi jeden z podstawowych czynników, decydujących o jakości i atrakcyjności futra (Nes i in., 1988). Zależy ona od rodzaju pigmentu, jego koncentracji i rozmieszczenia w komórkach włosów. Rozróżnia się dwa rodzaje pigmentu: eumelaninę, występującą we włosach w postaci drobnych ziarenek barwy żółtej lub czerwonej oraz feomelaninę o zabarwieniu czarnym lub brunatnym (Karlson, 1965). Według naturalnego zabarwienia okrywy wło-

M. Piórkowska

20

sowej rozróżniamy skóry: czarne, brązowe, rude, szare i białe. W zależności od rozmieszczenia barwnika we włosach okrywy dzieli się futra na: jednomaściste (równomiernie zabarwione), o umaszczeniu strefowym oraz o umaszczeniu plamistym lub prążkowym.

Futra jednomaściste mogą mieć charakter jednolity w poszczególnych partiach topograficznych ciała (norka, wydra) lub niejednolity, np. ciemniejszy na grzbiecie i jaśniejszy na brzuchu (lis, nutria) lub odwrotnie (tchórz, chomik). Umaszczenie strefowe występuje wówczas, gdy rozmieszczenie pigmentu lub jego koncentracja na długości włosa jest niejednolita. Umaszczenie takie występuje u szynszyla i lisa srebrzystego, a także jako tzw. barwa dzika „aguti”, przeważnie brązowa z żółtymi prążkami, jak u zająca. Umaszczenie plamiste charakteryzuje się występowaniem skupisk włosów, zawierających barwnik lub pozbawionych barwnika, względnie o bardzo niskiej jego koncentracji. Skupiska zabarwionych lub mniej intensywnie zabarwionych włosów mogą występować w postaci nieregularnych lub regularnych plam czy pręg (króliki srokacze i dalmatyńskie, norki plamiaste) (Hansen, 2013).

Zabarwienie okrywy może zmieniać się w okresie rozwoju somatycz-nego zwierzęcia na skutek starzenia lub pod wpływem czynników środowiskowych, takich jak słońce i wilgotność. W pierwszym przypadku do-chodzi do zmniejszenia intensywności zabarwienia włosów, czyli siwienia, w drugim – następuje płowienie i rudzenie włosów.

Diveeva i in. (1976) stwierdzili w swoich badaniach, że wraz ze wzro-stem masy ciała zwierząt obniżała się czystość barwy okrywy włosowej. Auto-rzy ci (1977) wykazali również, że prowadzenie selekcji w kierunku poprawy woalu przyczyniło się do poprawy barwy ogólnej i jakości okrywy włosowej lisów niebieskich (Delia i in., 1977).

Szacowaniem współczynnika odziedziczalności barwy i czystości barwy okrywy włosowej u lisów dla cech jakościowych zajmowali się między innymi: Berge i in. (1956), Cholewa i Głuszczak (1980), Diveeva i in. (1978) oraz Na-rucka i in. (1980).

Połysk okrywy powstaje na skutek odbicia promieni świetlnych od powierzchni włosów. Parametr ten zależy przede wszystkim od budowy histologicznej włosów, wchodzących w jej skład. Pożądany jest włos jedwabisty, błyszczący. Najlepszy połysk posiada okrywa zimowa w początkowym okresie dojrzałości, później połysk stopniowo zmniejsza się lub nawet całkowicie zanika. Na połysk włosów natomiast mają wpływ takie czynniki, jak: wielkość, kształt i układ łusek na ich powierzchni, grubość, zawartość tłuszczu, układ włosów, intensywność ich zabarwienia oraz zabrudzenie (Gugołek, 2013 a). Im większy jest udział w okrywie włosów przewodnich i ościstych, o niezbyt grubym rdzeniu i równocześnie ściśle przylegających komórkach oskórka, tym większe jest odbicie promieni świetlnych a połysk intensywniejszy. Włosy ułożone równolegle i intensywnie zabarwione robią wrażenie lepszego połysku. Istotny wpływ na połysk włosa mają również: żywienie, tryb życia i wiek zwierząt. Osobniki lepiej żywione,


21

wiodące wodny tryb życia odznaczają się większym połyskiem okrywy, jak również zwierzęta starsze w porównaniu z młodymi. U zwierząt chorych, o zaburzonej przemianie materii włosy okrywy mają z reguły wygląd matowy.

W praktyce, połysk ocenia się wzrokowo, wyróżniając: jedwabisty – najcenniejszy, szklisty, metaliczny i matowy. Połysk włosa w pewnym stopniu można zmienić pod wpływem zabiegów technologicznych. Poprawia się on podczas czyszczenia skór w trocinach, a obniża podczas barwienia.

Wysokość okrywy włosowej decyduje o jakości i przeznaczeniu skór futerkowych. Cecha ta zależy od długości włosów, kąta ich nachylenia, falistości i sprężystości. Może być wadą lub zaletą futra w zależności od gatunku zwierzęcia oraz aktualnych norm i trendów mody. W zależności od długości włosów pokrywowych, mierzonych w partii grzbietu, wyróżniamy skóry:

− długowłose – gdy włosy osiągają długość powyżej 40 mm (lis, jenot), − średniowłose – o długości włosów 20–40 mm (nutria, tchórz, królik), − krótkowłose – o długości włosów poniżej 20 mm (norka, szynszyla,

królik rex). Wysokość okrywy jest zróżnicowana u rozmaitych gatunków i odmian

zwierząt, w poszczególnych częściach topograficznych ciała (grzbiet, bok, brzuch, zad) oraz zależna od wieku, płci, a także warunków środowiskowych. Różnice w długości włosów w poszczególnych partiach ciała są bardziej zaznaczone u zwierząt lądowych (lis, jenot, szynszyla) niż u zwierząt wodnych lub półwodnych (norka, wydra, nutria). Dla celów konfekcyjnych bardziej pożądane są futra o jednakowej, wyrównanej długości włosów na całej powierzchni skóry.

Wysokość okrywy włosowej można zmierzyć jako tzw. długość naturalną, czyli wysadność i długość rzeczywistą. Długość naturalna występuje przy zachowaniu naturalnych kształtów trzonu włosa, jego falistości, zgięć, załamań czy karbikowatości. Długość rzeczywista jest podawana po wyprostowaniu włosa i jest tym większa, im bardziej pofalowany lub skręcony był włos.

Według Cholewy i Nowickiego (1994), spośród wszystkich cech okry-wy włosowej lisów najbardziej podatna na zmiany wraz ze wzrostem masy ciała jest wysokość włosów przejściowych, ościstych i przewodnich.

Rozwojem włosów w okrywie lisa, w zależności od wczesnego i póź-niejszego terminu urodzenia, zajmowała się Blomstedt (1996). Stwierdziła ona, że wyrównanie cyklu wzrostu futra u lisów urodzonych w różnym czasie w danym sezonie rozpłodu można osiągnąć poprzez modyfikację czasu trwania tzw. okresu spoczynku włosów w lecie, na który pośredni wpływ ma hormon szyszynki − melatonina. Korzystny wpływ melatoniny na tempo wzrostu okry-wy włosowej został potwierdzony w badaniach Dahlmana (2002), Dahlmana i in. (2002 b), Jarosza i Szeleszczuk (1995), Kopczewskiego i in. (2006), Lorka i in. (2002), Wyczlinga (2009).

M. Piórkowska

22

Gęstość okrywy włosowej decyduje o właściwościach termo-izolacyjnych oraz o pięknym wyglądzie i miękkości futra. Cecha ta wa-runkowana jest ilością włosów, wyrastających na jednostce powierzchni, ich grubością, ale także stopniem rozciągliwości skóry. Zasadniczo przyjmuje się, że skóra jest tym bardziej wartościowa, im gęściejsza jest jej okrywa. Gęstość włosów podlega zmianom i waha się w zależności od:

− warunków klimatycznych – zwierzęta strefy klimatu chłodnego mają gęściejszą okrywę,

− pory roku – okrywa zimowa jest gęściejsza, − wieku – u zwierząt młodych okrywa pierwszej dojrzałości jest rzadsza

niż okrywa drugiej, pełnej dojrzałości, − partii topograficznej ciała – u zwierząt lądowo-wodnych skóra jest

gęściejsza na brzuchu, a u lądowych na grzbiecie. Z uwagi na gęstość okrywy włosowej skóry futrzarskie dzielimy na

(Duda, 1992): − bardzo gęste, posiadające na grzbiecie ponad 20 tys. włosów/cm2,

a występujące u wydry, bobra i lisa polarnego, − gęste, posiadające od 12 do 20 tys. włosów/cm2

, spotykane u norki, piżmaka i sobola,

− średniej gęstości, posiadające 5–12 tys. włosów/cm2, charakterystyczne dla królika, tchórza i nutrii,

− oraz rzadkie i bardzo rzadkie, posiadające odpowiednio od 2–5 tys. włosów/cm2 i do 2 tys. włosów/cm2.

W okrywie włosowej większości gatunków zwierząt futerkowych można

wyróżnić dwa zasadnicze typy włosów: pokrywowe (przewodnie i ościste) i puchowe. Istotne znaczenie posiada stosunek włosów pokrywowych do pu-chowych, bowiem odpowiednio wykształcone podszycie podtrzymuje włosy pokrywowe, dobrze utrzymuje ciepło, decydując o miękkości i puszystości skóry. Rzadkie podszycie sprawia, że okrywa włosowa jest płaska. Równie ważna jest odpowiednia liczba włosów puchowych przypadająca na 1 włos pokrywowy. Włosy pokrywowe są rusztowaniem dla całej okrywy i zabezpie-czają ją przed zbijaniem się i filcowaniem – powinny być odpowiednio grube i długie oraz równo kryć podszycie.

Ważnym wskaźnikiem wartości okrywy włosowej jest grubość włosa, która wiąże się przede wszystkim z miękkością, sprężystością, wytrzymałością i trwałością w użytkowaniu. Grubość włosów różni się w zależności od rasy, płci, wieku, topografii skóry, sezonu uboju i środowiska. Upały i niska wilgotność powietrza sprzyjają wyrastaniu grubego włosa (owce karakułowe). Samice i sztuki młode mają delikatniejszy i cieńszy włos niż samce i sztuki dorosłe. Okrywa o nadmiernie grubym włosie, szorstka i nieprzyjemna w doty-


23

ku, określana jest mianem prymitywnej. Jej przeciwieństwem jest okrywa jedwabista – miękka i sprężysta.

Włosy pokrywowe charakteryzują się różną grubością na różnej wy-sokości trzonu włosa – do 2/3 wysokości od podstawy mają jednakową średnicę, która następnie zmniejsza się i ponownie zwiększa. Dlatego, grubość włosów pokrywowych mierzona jest w najgrubszym miejscu. Średnia grubość włosów ościstych i przewodnich u zwierząt futerkowych wynosi od 40 do 150 μm, a włosów puchowych 10–40 μm.

Miękkość okrywy świadczy o delikatności włosów i jest oceniana subiektywnie jako odczucie stopnia sprężystości przy nacisku okrywy palcami. Parametr ten zależy głównie od: mikrostruktury włosów, stosunku grubości trzonów włosów do ich długości oraz ilościowego stosunku w okrywie włosów pokrywowych do puchowych. Przy jednakowej budowie włosa, włos cienki i długi będzie robił wrażenie delikatniejszego niż krótki i gruby. Im więcej jest w okrywie włosów pokrywowych, tym sztywniejsza i mniej delikatna wydaje się okrywa włosowa. Miękkość okrywy jest cechą pożądaną pod warunkiem, że stopień tej delikatności nie sprzyja jej spilśnieniu (Blomstedt, 2000, Blomstedt i in., 2001).

Miękkość włosa określamy umownie poprzez wyliczenie tzw. współczynnika miękkości, który jest ilorazem grubości włosa do jego długości. Im mniejszy jest ten współczynnik, tym większa jest miękkość (Jarosz, 1993). Organoleptycznie rozróżnia się następujące stopnie miękkości okrywy włoso-wej: od jedwabistej (szynszyla), poprzez wybitnie miękką (soból), miękką (lis) i mało miękką (norka, królik) do szorstkiej (wilk). Miękkość okrywy niektórych skór (nutrie, bobry) można zmieniać, np. przez wyskubywanie włosów pokrywowych, epilowanie lub odpowiednie ich strzyżenie.

Sprężystość okrywy wyraża się zdolnością powrotu włosów do stanu pierwotnego po uprzednim ich odkształceniu i ustaniu siły uciskowej. O właści-wościach tej cechy decydują głównie włosy pokrywowe, ich budowa histologiczna oraz stosunek włosów pokrywowych do puchowych. Pożądaną cechą futra jest jego duża sprężystość i gęstość. Zachowuje ono wtedy lepszą puszystość, jest odporne na spilśnianie i posiada wyższe właściwości ciepłochronne. Okrywa zimowa jest bardziej sprężysta i puszysta niż okrywa letnia. Okrywa o włosach mało sprężystych ma wygląd zmierzwionej i mało puszystej. Brak sprężystości włosów i skłonność do spilśniania jest dużą wadą skór futerkowych (Piórkowska i Zoń, 2003, 2004), pogarsza bowiem estetyczny wygląd futra, zmniejsza czas jego użytkowania oraz właściwości ciepłochronne.

Zgniatalność okrywy włosowej, czyli cecha zbiorcza SGM (sprężystość, gęstość, miąższość) określa zmniejszanie się grubości warstwy włosów skóry futrzarskiej pod wpływem obciążenia, działającego w płaszczyźnie równoległej do powierzchni tkanki skórnej. Określa się ją przy pomocy przyrządu SGM, skonstruowanego w Instytucie Zootechniki (Kaszowski, 1957). Pomiar wyraża zależność między sprężystością, gęstością i miąższością. Informuje nas także o właściwościach ciepłochronnych skóry futrzarskiej, która zależy od dwóch

M. Piórkowska

24

czynników: grubości warstwy powietrza, zawartego między włosami oraz przewodnictwa powietrza, znajdującego się wewnątrz włosów. Cecha ta zależy od gęstości, wysokości i grubości włosów, ich sprężystości, a także kąta nachylenia włosów oraz proporcji włosów pokrywowych do puchu. Dobrymi właściwościami ciepłochronnymi odznaczają się futra gęste, puszyste, o długim włosie (Piórkowska, 2001, 2002). Futro ulegające spilśnianiu traci w znacznym stopniu te właściwości.

2.4.4. Budowa anatomiczna skóry futrzarskiej Histologia jest nauką o budowie mikroskopowej ciała istot żywych,

rozwoju i funkcjach ich tkanek. Podstawową metodą badań w histologii jest obserwacja mikroskopowa.

Anatomicznie skóra składa się z trzech odrębnych warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej, zróżnicowanych między sobą budową, składem chemicznym i pełnionymi funkcjami oraz okrywy włosowej, będącej wytworem naskórka. Poszczególne włosy okrywy wnikają korzeniami głęboko w skórę właściwą, z którą wiążą się silnie poprzez cebulki włosowe. Głębsze warstwy naskórka, za wyjątkiem osobników albinotycznych, zawierają pigment. Wydzielina gruczołów łojowych, składająca się z kwasów tłuszczowych i cholesterolu, chroni naskórek przed wysychaniem a włosy przed przenikaniem do nich wody.

Obecnie, coraz częściej przy ocenie wartości skór bierze się także pod uwagę jakość tkanki skórnej, z którą okrywa jest rozwojowo i biologicznie ściśle związana. Budowa mikroskopowa skóry decyduje bowiem o jej trwałości, a głębokość osadzenia cebulek włosowych ma znaczenie w procesie mizdro-wania i garbowania, co w efekcie końcowym decyduje o wartości użytkowej futra. Obecna moda na dwustronne futerka oraz techniki stosowane w przemyśle wymagają od skór dobrej jakości okrywy włosowej, a zwłaszcza odpowiedniej gęstości, jedwabistości włosa i lekkości. Gęstość puchu, wyliczona na podstawie badań histologicznych, jest wyższa niż w rzeczywistości (Blomstedt, 1989). Świadczy to o nie całkowicie wykorzystanych możliwościach tkanki skórnej oraz niepełnym pobudzeniu cebulek włosowych, których zbyt duża ilość pozostaje w stanie uśpienia (Nixon, 1993; Natanek i in., 2001). Coraz ważniejsza staje się zatem jakość powłoki skórnej.

Budowa histologiczna różnych rodzajów skór futrzarskich wykazuje zróżnicowanie, a grubość poszczególnych warstw skóry zależy od gatunku zwierzęcia, jego wieku, płci i partii topograficznej (Meyer i in., 2002). Okrywa włosowa każdego zwierzęcia futerkowego jest inna i ma swoje charak-terystyczne właściwości, związane z przystosowaniem się danego gatunku do określonego środowiska (Blomstedt, 1987, 1989), wykazując różnice w długości, grubości i budowie mikroskopowej poszczególnych rodzajów włosów. Gęstość okrywy włosowej związana jest z grubością warstwy naskórka. Z jednego mieszka włosowego może wyrastać kilka włosów różnego rodzaju, co


25

jest charakterystyczne dla danego gatunku zwierząt (Kondo i in., 2004; Natanek i in., 2001; Natanek i Piórkowska, 2007, 2009; Piórkowska i Natanek, 2007, 2008, 2013). Kształt łusek pokrywających włos nie jest jednakowy i zmienia się w zależności od gatunku zwierzęcia, jak i rodzaju włosa. Cechy te oraz stosunek długości do szerokości łusek i głębokości ich zachodzenia charakteryzują owłosienie poszczególnych gatunków zwierząt i pozwalają na makroskopową identyfikację pochodzenia włosa.

Zwierzęta futerkowe charakteryzują się złożonym, grupowym rozmieszczeniem włosów w skórze – jest to tzw. układ kępkowy. Każda kępka składa się z kilku pęczków, rozmieszczonych wokół włosa przewodniego (u mięsożernych najczęściej z trzech). W każdym z pęczków, ze wspólnego mieszka włosowego wyrasta jeden włos ościsty i kilkanaście włosów puchowych. Liczba rozwiniętych aktywnych cebulek włosowych decyduje o gęstości okrywy włosowej i jej właściwościach ciepłochronnych.

2.5. Wady skór i okrywy włosowej Dobra jakość okrywy włosowej skór futerkowych, pochodzących z ho-

dowli fermowej w znacznym stopniu wpływa na opłacalność produkcji. Wszel-kie uszkodzenia skór są traktowane jako wady, które w większym lub mniej-szym stopniu obniżają wartość użytkową surowca futrzarskiego. Przyczynami obniżania się jakości cech okrywy, jak i wad w budowie włosów mogą być czynniki genetyczne lub środowiskowe, z których największą rolę odgrywają: niewłaściwe żywienie, a także nieprawidłowości przy pozyskiwaniu i przecho-wywaniu skór (Gugołek, 2013 a,b).

Przy określaniu wartości futrzarskiej, a co za tym idzie przydatności technologicznej skór, bardzo istotny jest stopień ich uszkodzenia, miejsce, głębokość oraz rozmiar i liczba powstałych wad i uszkodzeń (Piórkowska i Zoń, 2003, 2004). Spośród wymienionych czynników istotne znaczenie posiada topograficzne miejsce uszkodzenia. Możliwość korygowania występujących wad skóry i okrywy włosowej jest ograniczona, dlatego ważnym czynnikiem jest przeciwdziałanie uszkodzeniom futerek, powstającym jeszcze za życia zwierzę-cia. Do takich sytuacji dochodzi w wyniku błędów żywieniowych, nieprawidło-wej pielęgnacji skóry poprzez zaniechanie lub ograniczenie zabiegów pielęgna-cyjnych, nieprzestrzegania warunków zoohigienicznych oraz niewłaściwego obchodzenia się ze zwierzętami. Znaczna część uszkodzeń jest wynikiem zmian chorobowych, w tym powodowanych przez pasożyty (Shibata i Kawamichi, 1994).

Opisem zjawisk, towarzyszących inwazjom pasożytów zewnętrznych (ektopasożytów) na organizm zwierząt futerkowych zajmowali się Kopczewski i Sroka (2006−2007) oraz Kido i in. (2013). Autorzy ci podkreślili ujemny wpływ na zdrowie lisów i jenotów świerzbowca, który drąży korytarze w głębo-kich warstwach naskórka. Inwazja pasożytów prowadzi do rozprzestrzeniania się

M. Piórkowska

26

procesów zapalnych skóry, a zmiany zapalne pochewki korzenia włosa są przy-czyną jego wypadania.

W jednej z prac Blomstedt (1992) stawia pytanie: „Dlaczego badania skóry są konieczne?”. Autorka uważa, że poznanie i zrozumienie prawidłowego rozwoju włosów i budowy tkanki skórnej ma kluczowe znaczenie w badaniach wad skóry, bowiem tylko poprzez porównanie skóry uszkodzonej z prawidłową można ocenić powstałe straty oraz rozmiar defektu. Ponadto, zwraca uwagę na dalsze, systematyczne badania asortymentu futrzarskiego w celu ustalenia para-metrów skóry prawidłowej.

Wady okrywy włosowej mogą mieć charakter jakościowy, co oznacza, że mogą być uwarunkowane działaniem jednej lub kilku par genów lub ilościo-wy i być uwarunkowane wieloma parami genów oraz wpływem środowiska.

W populacji zwierząt futerkowych utrzymywanych na fermach często obserwuje się mutacje, które są źródłem zmienności genetycznej. Mutacje, dotyczące barwy okrywy włosowej są często korzystne dla hodowców, ale dotyczące struktury okrywy mogą być przyczyną obniżenia jakości skór i wa-runkować powstawanie różnego rodzaju wad i anomalii.

Istnieją różne kryteria podziału wad skór futrzarskich, uwzględniające między innymi wady okrywy włosowej i tkanki skórnej, kształt uszkodzenia, wady jawne i ukryte, powstałe za życia zwierzęcia i po jego śmierci, biorące pod uwagę przyczyny i okres powstawania uszkodzeń czy też ich wpływ na jakość skór.

Do najczęściej spotykanych wad tkanki skórnej skór surowych zalicza się: − brak części skóry, wszelkiego rodzaju dziury, rozdarcia, rozcięcia i za-

cięcia spowodowane mechanicznym, chemicznym lub biologicznym uszkodzeniem futerka,

− zniekształcenia skóry (niewłaściwy profil), asymetrię i nierówności, po-wstałe na skutek zastosowania niewłaściwego prawidła oraz suszenia skór wadliwie uformowanych na prawidle, przy niedokładnym ich wy-gładzeniu,

− źle oczyszczoną mizdrę, na której pozostawiono resztki mięśni, tłuszczu, ścięgien, krwi,

− przemizdrowanie czyli odsłonięcie cebulek włosowych od strony mizdry w procesie czyszczenia skóry, co powoduje osłabienie osadzenia wło-sów, które wychodzą przy przesunięciu dłonią w kierunku ich ułożenia,

− sine plamy w kolorze od jasnopopielatego do ciemnobrunatnego, wystę-pujące na skórze od strony mizdry, co ma związek ze zbyt wczesnym ubojem zwierzęcia i nie w pełni dojrzałą okrywą włosową,

− dwojenie, czyli rozwarstwienie się warstwy skóry właściwej, − uszkodzenia przez pasożyty.

Spośród wad okrywy włosowej skór futrzarskich do najczęściej spoty-kanych zalicza się:


27

− zaplamienia okrywy włosowej na skutek trwałej zmiany barwy włosów, spowodowanej moczem, kałem, krwią, rdzą lub tuszem,

− uszkodzenia włosów przez pasożyty: larwy moli lub skórniki, − brak włosów, łysiny i wytarcia – miejscowe, wyraźne rozrzedzenia wło-

sów, a także braki owłosienia, powstałe jako objaw chorobowy bądź wynik całkowitego lub częściowego wytarcia włosów,

− wygryzienie okrywy, które najczęściej obserwuje się jako ścinanie wło-sów na wysokości 0,2–0,5 mm nad powierzchnią skóry,

− sfilcowanie, czyli trudne do rozczesania splątania włosów pokrywowych i puchowych, tworzące zbitą postać,

− rzadkość okrywy włosowej, czyli liczba włosów mniejsza od przyjętej dla danego rodzaju skóry futrzarskiej,

− matowość i watowatość okrywy, objawiająca się brakiem naturalnego połysku i sprężystości włosów,

− plamistość, która charakteryzuje się występowaniem w okrywie włoso-wej ciemnych i białych plam, odmiennych od właściwego ubarwienia okrywy włosowej,

− umaszczenie niesymetryczne jako nierównomierność barwy i odcieni okrywy włosowej przy porównaniu prawej i lewej części skóry,

− odcienie obce, czyli występowanie w barwie okrywy włosowej innych odcieni w stopniu lekkim lub wyraźnym,

− zanieczyszczenie – obecność ciał obcych w okrywie włosowej.

Wyeliminowanie wad okrywy włosowej skór, a także dobra ich jakość zależą w wielu przypadkach od wiedzy o źródłach pochodzenia i przyczynach ich powstawania.

M. Piórkowska

28

3. CEL PRACY

W dostępnej światowej literaturze istnieją tylko nieliczne, wycinkowe

badania, dotyczące zmian cech okrywy włosowej, zachodzących w procesie domestykacji u zwierząt futerkowych. Udomowienie, a co za tym idzie doskona-lenie wskaźników produkcyjnych zwierząt i cech funkcjonalnych produktu futrzarskiego – skór i ich okrywy włosowej – dotyczy takich właściwości, jak: wielkość skór, ich lekkość, ciepłochronność, wyrównanie poszczególnych rodzajów włosów oraz ich sprężystość i jedwabistość.

Celem podjętych badań było określenie cech funkcjonalnych skór fu-trzarskich na podstawie charakterystycznych wybranych cech układu powłoko-wego oraz występowania najczęstszych wad okrywy włosowej – w obrębie populacji hodowlanych i dziko żyjących przedstawicieli rodziny Canidae: lisów pospolitych i jenotów. Poznanie tych zależności pozwoli wskazać kierunek zmian, zachodzących w wyniku procesu domestykacji, w układzie powłokowym fermowych zwierząt futerkowych.


29

4. MATERIAŁ I METODY

Badaniami objęto łącznie 183 skóry, w tym 128 szt. lisów pospolitych oraz 55 szt. jenotów. 55 skór pochodziło z fermy hodowlanej, zlokalizowanej na południu Polski, a 128 od osobników dzikich: 71 z Polski, 47 z Kanady i 10 z Rosji.

Materiał badawczy stanowiły skóry dwóch gatunków rodziny Canidae: lisa pospolitego (Vulpes vulpes L.) i jenota (Nyctereutes procyonoides Gray) – osobników dzikich, których przedstawicieli można spotkać w środowisku natu-ralnym w kraju i na świecie, a także utrzymywanych jako zwierzęta hodowlane.

Pozyskane skóry zostały podzielone na trzy grupy, w zależności od śro-dowiska, w jakim zwierzęta przebywały:

− grupa I – lisy dziko żyjące w Kanadzie i jenoty w Rosji, które nie zosta-ły poddane procesowi udomowienia,

− grupa II – lisy i jenoty dziko żyjące w środowisku naturalnym na terenie Polski,

− grupa III – lisy i jenoty hodowlane pochodzące z fermy mięsożernych zwierząt futerkowych ZD IZ PIB Chorzelów.

Skóry zwierząt dzikich zostały pozyskane od osobników odłowionych

w okresie jesienno-zimowym przez przeszkolonych myśliwych, zgodnie z prze-pisami dotyczącymi odłowu dzikich zwierząt w danym kraju, a hodowlane od zwierząt urodzonych w danym roku kalendarzowym po osiągnięciu zimowej dojrzałości futra. Skóry lisów kanadyjskich zostały zakupione na aukcji. Z powodu braku możliwości nabycia rosyjskich skór jenotów z Dalekiego Wschodu, w badaniach uwzględniono skóry zwierząt odłowionych na terenie Litwy i Białorusi – a więc na obszarze, gdzie były introdukowane.

Wstępna obróbka skór, mizdrowanie, suszenie i konserwacja zostały przeprowadzone zgodnie z normami przedmiotowymi dla danego gatunku (Finne, 2001; Skinpolex, 1992), natomiast wyprawa skór – według metodyki stosowanej w przemyśle garbarskim (Woźniakiewicz, 1963).

Ocena parametrów fizycznych skór oraz cech jakościowych okrywy włosowej została wykonana w oparciu o metodykę Nawary i Kaszowskiego (1955), Kaszowskiego (1957), Kaszowskiego i Kawińskiej (1960), Dudy (1978) oraz Piórkowskiej (2001, 2002). Na skórach surowych przeprowadzono pomiary następujących parametrów fizycznych: masy, długości i szerokości skóry, dłu-gości ogona oraz powierzchni planimetrycznej skóry. Na podstawie znajomości

M. Piórkowska

30

masy i powierzchni skóry wyliczono masę 1 dm2, określającą jej lekkość. Wszystkie skóry zostały poddane klasyfikacji pod względem wielkości według wymogów sprzedaży aukcyjnej (Skinpolex, 1994; www.kopenhagenfur.com, www.sagafurs.com). Uwzględniono następujące rozmiary skór i odpowiadające im wielkości (cm):

Rozmiar Wielkość (cm)

30 (000) > 115,1

20 (00) 106,1 – 115,0

0 97,1 – 106,0

1 88,1 – 97,0

2 79,1 – 88,0

Pomiary cech użytkowych i technologicznych okrywy włosowej zostały

przeprowadzone w 6 miejscach topograficznych skóry. Wyliczono także średnią wartość poszczególnych cech okrywy dla grzbietu i całej skóry.

Miejsca pobrania prób do badań na skórze lisa i jenota

1 – kark 4 – pas biodrowy 2 – pas barkowy 5 – bok 3 – środek grzbietu 6 – brzuch

Przeprowadzone pomiary wybranych cech układu pokrywowego wraz

z liczbą skór i poszczególnych obserwacji przedstawiono w tabeli 1.


31

M. Piórkowska

32

Pomiary wybranych cech okrywy włosowej obejmowały parametry uznane za zalecane dla celów futrzarskich, pozostające w ścisłym związku z ich użytkowo-ścią (Duda, 1974; Kaszowski, 1957; Piórkowska, 2001, 2002). Wykonano

następujące pomiary: − cechy zbiorczej SGM, zwanej także zgniatalnością okrywy włosowej,

przeprowadzony trzykrotnie w każdej próbie, − długości włosów puchowych i pokrywowych, badany 30-krotnie w każ-

dej próbie, − grubości włosów puchowych, mierzony 50 razy w każdej próbie, − grubości włosów pokrywowych, wykonywany 60 razy w każdej próbie, − gęstości włosów puchowych i pokrywowych, − grubości tkanki skórnej.

Wyliczono także wskaźniki technologiczne według wzorów podawa-

nych przez Dudę (1974), za pomocą których można porównywać skóry między sobą:

− stosunek długości włosów puchowych do pokrywowych, − stosunek grubości włosów puchowych do pokrywowych, − współczynnik miękkości, tj. stosunek grubości włosów do długości.

Badania histologiczno-morfometryczne wykonano w oparciu o pobrane

próbki tkanki skórnej, utrwalone w 6% zbuforowanej formalinie. Próbki podda-no następnie odwodnieniu szeregiem alkoholi o wzrastającym stężeniu i prze-świetlono w ksylenie. Sporządzone metodą parafinową skrawki histologiczne pokrojono przy użyciu mikrotomu na preparaty o grubości 6–8 μm i wybarwio-no metodą różnicową – hematoksyliną Delafielda oraz eozyną (Zawistowski, 1970). Analizę uzyskanych preparatów i ich mikrofotografie wykonano przy użyciu mikroskopu Nikon Eclipse E-400, za pomocą programu komputerowej analizy obrazu MultiScan Base.

Część preparatów histologicznych dodatkowo wybarwiono metodą Mal-lory’ego (Zawistowski, 1970). W metodzie tej wykorzystuje się różne właściwo-ści wybarwiania się poszczególnych struktur odmiennymi barwnikami, dzięki czemu uzyskuje się zróżnicowany obraz histologiczny. Metoda ta służy m.in. do barwienia zrębu łącznotkankowego, różnicowania kolagenu i włókien mięśnio-wych, w oparciu o trzy rodzaje barwników. Zastosowane w tej trójbarwnej metodzie barwniki to: kwaśna fuksyna, kwas fosforomolibdenowy lub fosforo-wolframowy oraz Oranż G z błękitem anilinowym i kwasem szczawiowym. W wyniku tego barwienia uzyskujemy zabarwienie jąder komórkowych na czerwono, cytoplazmy na różowoczerwono, włókien kolagenowych na niebie-sko, fibryny na czerwono i mięśni na pomarańczowoczerwono.

Wykonano pomiary grubości poszczególnych warstw tkanki skórnej, tj.: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej. Policzono liczbę pęczków w kępce oraz średnią liczbę włosów puchowych dla pęczka i kępki. Zmierzono


33

również wielkość pojedynczego pęczka, włosa pokrywowego i ościstego, a także gruczoły łojowe u jenotów. Nie mierzono gruczołów łojowych u lisów z uwagi na ich śladowe występowanie w analizowanych preparatach (8 przypadków).

Przeprowadzono ocenę organoleptyczną użytych w doświadczeniu skór pod kątem wad i uszkodzeń układu powłokowego – tkanki skórnej i okrywy włosowej. Zdefiniowano występujące wady oraz skalę ich uszkodzenia, a wady mierzalne zmierzono. Wykonano także dokumentację fotograficzną.

Uzyskane wyniki badań opracowano statystycznie w układzie jedno-czynnikowym przy użyciu analizy wariancji (ANOVA). Istotność różnic pomię-dzy średnimi oszacowano, stosując wielokrotny test rozstępu Duncana. Oblicze-nia wykonano przy użyciu pakietu statystycznego Statistica 9.

Po przeprowadzeniu pomiarów i wykonaniu obliczeń statystycznych stwierdzono, że różnice pomiędzy średnimi dla płci występują tylko dla parame-trów skór surowych i wyprawionych, natomiast nie występują w przypadku cech charakteryzujących okrywę włosową. Dlatego też, w niniejszej pracy wyniki parametrów futrzarskich okrywy włosowej zestawiono łącznie dla samców i samic.

Dla lepszej czytelności pracy wprowadzono oznaczenia literowe skór: − DLK – skóry dzikiego lisa kanadyjskiego, − DLP – skóry dzikiego lisa polskiego, − LH – skóry lisa hodowlanego, − DJR – skóry dzikiego jenota rosyjskiego, − DJP – skóry dzikiego jenota polskiego, − JH – skóry jenota hodowlanego.

M. Piórkowska

34

5. WYNIKI

5.1. Parametry wielkości skór Wyniki pomiarów wielkości skór surowych, tak lisów (tab. 2, 3), jak

i jenotów (tab. 4, 5), potwierdziły statystyczne różnice pomiędzy przedstawio-nymi parametrami zarówno dla grup, jak i dla płci. Analiza tych samych para-metrów między samcami i samicami w obrębie grupy wykazała istotną zależ-ność u lisów krajowych (DLP) i hodowlanych (LH) we wszystkich badanych cechach, z wyjątkiem szerokości skóry (tab. 3). W przypadku jenotów (tab. 5) istotność dotyczyła tylko jednej cechy – lekkości skóry surowej zwierząt hodow-lanych (JH) i rosyjskich (DJR). Nie potwierdzono różnic pomiędzy płciami dla skór lisów kanadyjskich (DLK) (tab. 3) oraz krajowych skór jenota dzikiego (DJP) (tab. 5).

Dzikie lisy kanadyjskie charakteryzowały się najmniejszymi parame-trami wielkości skór pod względem masy, długości i masy 1 dm2 (tab. 2). Śred-nie pomiary ww. parametrów wynosiły odpowiednio około: 296 g, 83 cm i 8,6 g/dm2. W stosunku do skór kanadyjskich krajowe skóry lisów dzikich były o 6,5% cięższe i 4,6% dłuższe, ale miały podobną powierzchnię, a skóry lisów hodowlanych były o 45,5% cięższe, 19,6% dłuższe i miały o 26% większą powierzchnię. DLK i LH odznaczały się zbliżoną szerokością skóry (>30 cm). Ogon lisów dzikich polskich był najkrótszy i różnica ta wynosiła prawie 4,4 cm w porównaniu z długością ogona dzikich lisów kanadyjskich.

Porównanie lekkości futerek (tab. 2) wykazało, że skóry lisów dzikich były lżejsze niż hodowlanych. Najlżejsze okazały się skóry DLK, nieznacznie cięższe skóry DLP (o 0,67 g na 1 dm2 skóry), a najcięższe skóry LH (o 1,71 g na 1 dm2 skóry). Skóry samic charakteryzowały się większą zmiennością badanych cech fizycznych z wyjątkiem szerokości (tab. 4).

W przypadku jenotów najwyższe wielkości skór surowych uzyskano u zwierząt hodowlanych (tab. 4). W stosunku do skór dzikich (grupy I i II) skóry hodowlane miały o 16 dm2 większą powierzchnię, były o 20 cm dłuższe i o około 3–5,5 cm szersze. Okazały się także najlżejsze w przypadku masy 1 dm2 skóry. Obydwie grupy jenotów dzikich odznaczały się podobną powierzch-nią i długością skóry, ale różniły się istotnie w przypadku długości ogona, sze-rokości oraz masy skóry. Skóry samców w stosunku do samic odznaczały się większą zmiennością dla masy skóry i długości ogona (tab. 5).


35

M. Piórkowska

36


37

M. Piórkowska

38


39

Po wyprawie badane cechy wykazały niższe wartości niż stwierdzone dla skór surowych, z wyjątkiem długości ogona u lisów (tab. 6) i szerokości skóry u

jenotów (tab. 8). Pozostałe zależności dla poszczególnych pomiarów, grup i płci zostały zachowane i potwierdzone statystycznie (tab. 6–9).

Różnice pomiarów cech fizycznych skór wyprawionych między samca-mi i samicami zostały potwierdzone statystycznie (P≤0,01 i P≤0,05) u DLP we wszystkich badanych cechach pomiędzy płciami oraz u LH dla długości skóry (tab. 7). U jenotów stwierdzono interakcję tylko dla szerokości skóry osobników hodowlanych i lekkości skór rosyjskich (tab. 9).

Największy udział dzikich skór lisich stwierdzono w rozmiarach au-kcyjnym 2 i 1 (wykres 1). Aż 35% skór znalazło się poza rozmiarem, tzn. nie osiągnęło najniższego minimum długości aukcyjnej, mierzonej zgodnie z mię-dzynarodowymi standardami, tj. od nosa do nasady ogona. Skóry DLK zostały zaliczone tylko do dwóch najniższych rozmiarów aukcyjnych, skóry DLP do trzech, a LH do czterech rozmiarów aukcyjnych. Skór w rozmiarze 30, tj. powy-żej 115 cm, nie stwierdzono.

W przypadku jenotów (wykres 2) stwierdzono podobną tendencję, jak u lisów, pod względem zaliczenia skór do poszczególnych rozmiarów aukcyj-nych. 90% skór JH znalazło się w rozmiarze 20 i 0. Poza rozmiarem aukcyjnym znalazło się 50% skór DJR i 16% DJP.

Wykres 1. Procentowy udział badanych skór lisich według rozmiaru aukcyjnego

M. Piórkowska

40

Wykres 2. Procentowy udział badanych skór jenocich według rozmiaru aukcyjnego 5.2. Parametry okrywy włosowej Grubość warstwy okrywy włosowej (SGM) u poszczególnych gatunków

różniła się istotnie pomiędzy grupami i dla płci w poszczególnych próbach, a także dla wartości średnich (tab. 10–13). Pomiędzy samcami i samicami u jenotów hodowlanych (tab. 13) wartość SGM na karku różniła się istotnie (P≤0,05). W pozostałych przypadkach, tak dla skór lisich jak i jenocich, nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic dla płci w obrębie grupy.

Krajowe skóry zwierząt dzikich (DLK i DJK) uzyskały najniższe pomia-ry tej cechy w poszczególnych próbach, co jest istotne z punktu widzenia wła-ściwości ciepłochronnych gotowych wyrobów. W stosunku do skór lisich skóry jenocie odznaczały się wyższą zmiennością pomiaru SGM. W przypadku roz-działu na płeć u jenotów wyższa zmienność cechowała samce (tab. 13), a u lisów pospolitych samice (tab. 11).

Długość okrywy włosowej została zmierzona jako długość rzeczywista, po rozciągnięciu i wyprostowaniu włosa. Długość włosów puchowych i pokry-wowych była zróżnicowana pomiędzy skórami dla poszczególnych prób u obu gatunków zwierząt. Różnice te zostały potwierdzone statystycznie (P≤0,01). Włosy puchowe lisów pospolitych (tab. 14) były najbardziej wyrównane dla skór hodowlanych – średnia ich długość dla grzbietu i całej skóry wynosiła odpowiednio 42 i 41 mm, przy średniej rozpiętości pomiaru ponad 10 mm.


41

M. Piórkowska

42


43

M. Piórkowska

44


45

M. Piórkowska

46


47

Skóry dzikie odznaczały się podobną i nieznacznie wyższą średnią rozpiętością pomiaru w porównaniu ze skórami hodowlanymi. Generalnie, skóry lisa krajo-wego charakteryzowały się najkrótszym włosem puchowym i pokrywowym. Średnia rozpiętość pomiaru włosów pokrywowych (tab. 15) wahała się od około 11 mm (DLP) do 23,5 mm (LH). Włosy pokrywowe zwierząt fermowych były najdłuższe w każdej próbie.

Analiza długości okrywy włosowej jenotów wykazała, że włos pokry-wowy, mierzony w czterech próbach grzbietu, był najkrótszy u dzikich zwierząt krajowych (DJP) (tab. 17). W stosunku do skór grupy II, w grupie I włosy pokrywowe były dłuższe na grzbiecie o 5,4–9,8%, a krótsze na boku i brzuchu o 12,2–9,3%, natomiast w grupie III wielkości te wynosiły odpowiednio o 5,2–14,6% więcej oraz o 1–3% mniej. Długość włosów puchowych w pierwszych dwóch próbach, na karku i w pasie barkowym, była wyraźnie krótsza (<35 mm) u jenotów rosyjskich (tab. 16).

Grubość włosów puchowych w poszczególnych próbach była zbliżona u lisów kanadyjskich i wynosiła od 13,1 do 14,4 µm (tab. 18). Większymi wa-haniami pomiarów w zależności od miejsca pobrania włosów do badań odznaczały się skóry krajowe: DLP w granicach 12,2–16,6 µm, a LH 13,6–15,3 µm. Średnia grubość włosów puchowych grzbietu w grupach II i III była podobna. Skóry DLK wyróżniały się najcieńszą okrywą włosową dla obu rodza-jów włosów. Średnia grubość włosów pokrywowych w tej grupie (tab. 19) oscylowała w granicach 54–59 µm na grzbiecie, a na boku i brzuchu wynosiła poniżej 40 µm. Te same wartości dla skór hodowlanych wynosiły od 61 do 69 µm na grzbiecie, a także poniżej 42 µm na boku i 35 µm na brzuchu. Stwierdzo-no statystycznie istotne różnice pomiędzy grupami dla poszczególnych prób i rodzajów włosów.

Okrywa włosowa jenotów (tab. 20) charakteryzowała się podobną do li-sów średnią grubością włosów puchowych dla grzbietu i całej skóry oraz zdecy-dowanie grubszym włosem pokrywowym w granicach 66–93 µm na grzbiecie (tab. 21). Najgrubsze włosy pokrywowe zmierzono w próbie 3 i 2. Różnice stwierdzone pomiędzy grupami I a II i III były wysoko istotne i istotne dla włosów pokrywowych w próbach 2, 4, 5 i 6 oraz dla włosów puchowych w próbach od 1 do 4.

W prowadzonych badaniach, dotyczących gęstości okrywy włosowej u lisów, nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic jedynie dla włosów puchowych na brzuchu (tab. 22). W pozostałych próbach różnice między śred-nimi zostały potwierdzone między grupami na poziomie P≤0,01. Gęstość puchu na grzbiecie u lisów odchowywanych na fermie wynosiła średnio około 17,8 tys. włosów, a dla całej skóry 14,5 tys. włosów. W stosunku do skór tej grupy okry-wa dzikich lisów kanadyjskich była rzadsza o 15% na grzbiecie i 11% dla całej skóry, natomiast krajowych lisów dzikich odpowiednio rzadsza – o 28 i 23,7%. Tylko u lisów hodowlanych na całym grzbiecie gęstość włosów puchowych wynosiła powyżej 15 tys. włosów. Gęstość włosów pokrywowych, liczona jako średnia dla skóry, wynosiła powyżej 200 włosów dla wszystkich skór (tab. 23).

M. Piórkowska

48


49

M. Piórkowska

50


51

Skóry jenocie, ze względu na gęstość podszycia, zalicza się do skór średniej gęstości, co znaczy, że na jednostce powierzchni w partii grzbietowej znajduje się od 5 do 12 tys. włosów. Badane skóry uzyskały w czterech pierwszych próbach gęstość puchu na poziomie od 10,2 do 14,0 tys. włosów – średnio 12,1 tys. szt. w grupie I, od 8,4 do 11,8 tys. włosów – średnio 10,0 tys. szt. w grupie II, natomiast w III od 12,2 do 14,6 tys. włosów – średnio 12,9 tys. szt. (tab. 24). Występujące pomiędzy średnimi różnice zostały potwierdzone statystycznie przy P≤0,01 i P≤0,05. Średnia gęstość włosów pokrywowych (tab. 25) w po-szczególnych miejscach skóry wahała się od 85 do 186 włosów, przyjmując wartości najniższe na brzuchu, a najwyższe na karku (P≤0,01).

Średnia grubość tkanki skórnej lisów mieściła się w granicach 0,40–0,57 mm, co pozwala zaliczyć je do skór lekkich i średniej grubości (tab. 26). Naj-cieńszą tkanką skórną całej skóry, jak i grzbietu odznaczały się skóry DLK. Skóry lisów DLP i LH przypisano do średniej klasy grubości. Najgrubszą tkanką skórną charakteryzowały się krajowe lisy wolno żyjące (DLP). W stosunku do pozostałych futerek średnia grubość tkanki DLP była o około 12 do 30% wyższa niż w grupach I (DLK) i III (LH), co zostało potwierdzone statystycznie (P≤0,01).

Grubość tkanki skórnej jenotów mieściła się w granicach 0,41–1,17 mm (tab. 27), a średnie wartości tej cechy pozwoliły je zaliczyć do skór średniej grubości. W trzech pierwszych próbach (kark, pas barkowy, grzbiet) grubość skóry była najwyższa, w granicach 1 mm lub powyżej, na pograniczu dwóch klas grubości. Pod względem średniej grubości tkanki skórnej grzbietu DJR zostałyby zaliczone do skór grubych. Istotne i wysoko istotne różnice tej cechy stwierdzono u jenotów pomiędzy grupami we wszystkich badanych miejscach topograficznych skóry, z wyjątkiem próby 3, czyli środka grzbietu.

Pierwszym wyliczonym wskaźnikiem technologicznym był stosunek długości puchu do pokrywy. U lisów (tab. 28) wskaźnik ten we wszystkich ba-danych próbach był najwyższy dla skór zwierząt hodowlanych i wynosił średnio dla skóry 1:1,70. Niższe o około 13,5–18,2% wartości wskaźnika stwierdzono w przypadku skór dzikich. W porównaniu z lisami skóry jenocie (tab. 29) charakte-ryzowały wyższe wartości stosunku długości podszycia do okrywy u osobników dzikich (DJR i DJP), niższe u JH. Znaczny wzrost wskaźnika długości (powyżej 1:2,15) w próbie 1 u DJR i w próbie 2 u DJR oraz u DJP świadczy o niekorzystnej proporcji włosów okrywy, a także o występowaniu anomalii w ich budowie.

Współczynnik grubości włosów puchowych do pokrywowych dla wszy-stkich grup był najwyższy u lisów w próbach 3 i 4, a u jenotów w 2 i 3 (tab. 30, 31). Średnia wartość tego wskaźnika wynosiła dla skóry lisiej 1:3,69–4,00 oraz jenociej 1:4,90–5,48.

Obliczony współczynnik miękkości nie wykazał zróżnicowania dla wło-sów puchowych skór lisich, a w poszczególnych próbach wahał się od 0,29 do 0,43 (tab. 32). Stosunek grubości do długości włosów pokrywowych był naj-wyższy w partii krzyża (0,98–1,27) i środka grzbietu (0,93–1,24), a najniższy na boku i brzuchu (0,61–0,79) (tab. 33). Średnia wartość współczynnika miękkości włosów pokrywowych była na tym samym poziomie u LH i DLK, natomiast u DLP wyższa o 25–28% (tab. 33).

M. Piórkowska

52


53

M. Piórkowska

54


55

M. Piórkowska

56

U jenotów wartość współczynnika miękkości włosów puchowych była podobna u zwierząt dzikich i nieznacznie niższa u osobników hodowlanych (tab. 34). W próbie 6 na brzuchu wskaźnik ten osiągnął najwyższą wartość puchu –0,43–0,51. Włosy pokrywowe wyróżniały się najwyższą wartością współczyn-

nika miękkości w partii brzucha i pasa barkowego (powyżej jedności), najniższą w pasie biodrowym (tab. 35).

5.3. Histologia skóry Najistotniejsze różnice pomiędzy skórami lisów, dotyczące pomiarów

histomorfologicznych (tab. 36), odnotowano w przypadku grubości skóry wła-ściwej, rozmieszczenia włosów oraz wielkości pęczków. Grubość naskórka, choć statystycznie nieistotna, była zróżnicowana między grupami. Najcieńszym naskórkiem charakteryzowały się skóry kanadyjskie – 3,92 µm, grubszym skóry lisów dzikich polskich – 4,56 µm, a najgrubszym skóry hodowlane – 5,35 µm. Odwrotną tendencję stwierdzono w przypadku grubości skóry właściwej. Była ona najcieńsza u osobników fermowych (fot. 7), a najgrubsza u lisów dzikich pochodzących z Kanady (fot. 5). Jej grubość wahała się od 240 do 322 µm. W badanej stawce skór nie udało się zmierzyć warstwy podskórnej, która składa się głównie z tkanki tłuszczowej, prawdopodobnie usuniętej podczas obróbki po uboju w procesie mizdrowania.

Podczas analizowania rozmieszczenia włosów w skórze zauważa się, że u lisów wystąpiły istotności różnic w liczbie pęczków w kępce oraz liczbie włosów puchowych, tak w kępce jak i w pojedynczym pęczku (tab. 36). Lisy pochodzące z Ameryki Północnej wyróżniały się średnią liczbą pęczków w kępce na poziomie 2,98 szt. (z wahaniami od 1 do 5 pęczków), o zawartości około 52 włosów w kępce (fot. 5). Także liczba włosów puchowych w pojedyn-czym pęczku była w tej grupie zwierząt najwyższa i wynosiła około 18 sztuk. U dzikich lisów krajowych parametry te kształtowały się następująco: 1,71 pęczka w kępce oraz 23 i 13 włosów puchowych (fot. 6). Liczba pęczków oscy-lowała na poziomie 1–2 szt. Populacja LH, podobnie jak DLK charakteryzowała się występowaniem od 1 do 5 pęczków w badanym materiale, przy średniej wartości – 2,42 szt. W grupie III stwierdzono średnią liczbę włosów puchowych w pojedynczym pęczku na poziomie 15,5 szt., a w całej kępce – 37 szt. (fot. 7, 8).

Na podstawie parametrów wielkości pęczków oraz włosów pokrywo-wych i ościstych stwierdzono, że skóry kanadyjskie charakteryzowały się naj-mniejszymi wartościami wielkości tych pomiarów. Powierzchnia pęczka wyno-siła 9122 µm2, włosa pokrywowego 2666 µm2, włosa ościstego 397 µm2. Skóry polskie, dzikie i hodowlane, wyróżniały się większymi wartościami ww. pomia-rów. Powierzchnia pęczków w grupach II i III była istotnie wyższa – odpowied-nio o 37,2 oraz 56,6%. Także poszczególne rodzaje włosów były większe po-wierzchniowo: pokrywowe o 1351,5 µm2 i 1716,5 µm2, natomiast ościste o 249,9 µm2 i 537,6 µm2.


57

M. Piórkowska

58


59

Pomiary histomorfologiczne skór jenotów wykazały statystyczne wysoko istotne zróżnicowanie poszczególnych warstw skóry, tj. naskórka, skóry właści-wej i warstwy podskórnej, a także wielkości pęczka włosowego (tab. 37). Skóry rosyjskie (fot. 9) odznaczały się cienkim naskórkiem (4,97 µm) oraz skórą właściwą podobnej grubości, jak w przypadku dzikich jenotów polskich (ok. 580 µm). W grupach I i III zmierzono warstwę podskórną, która wynosiła odpo-wiednio 338 i 262 µm. Zwierzęta utrzymywane na fermie posiadały najgrubszy naskórek – średnio 6,4 µm, a także najcieńszą ze wszystkich jenotów skórę właściwą. Szczegółowe badania histologiczne wykazały, że skóry dzikich jeno-tów (fot.10) cechowała podobna i wyższa niż skóry hodowlane liczba pęczków – 2,6 szt. Liczba włosów puchowych nie różniła się istotnie między grupami, tak dla kępki jak i pęczka włosowego. W pierwszym przypadku pomiar ten wahał się od 50 do 58 włosów, w drugim od 21,8 do 22,5 szt. (fot. 11, 12).

Stwierdzono natomiast różnice dla wielkości pęczków włosowych po-między grupami I a II i III (P≤0,01). Powierzchnia pęczka w grupie I wynosiła około 37 540 µm2, w pozostałych grupach była niższa i nie przekraczała 24 350 µm2. Włosy pokrywowe były największe w przypadku skór hodowlanych. Grupa ta odznaczała się także najmniejszym powierzchniowo włosem ościstym – niecałe 950 µm2. W badanych preparatach stwierdzono także występowanie gruczołów łojowych, które zmierzono jedynie w przypadku osobników żyjących na wolności. Były one u DJP większe o 36,6% w stosunku do DJR.

5.4. Wady surowych skór futrzarskich

Przeprowadzona ocena surowca futrzarskiego wykazała występowanie

wad tkanki skórnej i okrywy włosowej, a ich szczegółową analizę zawarto w 7 tabelach oraz w załączonej do pracy dokumentacji fotograficznej. Najwięcej uszkodzeń tkanki skórnej u lisów dotyczyło nierówności skór, rozdarcia i roz-cięcia mizdry oraz występowania sinych plam (tab. 38). Mniejszym wyrówna-niem tkanki charakteryzowały się skóry zwierząt dzikich, gdyż wada ta w grupie I objęła ponad 42% DLK, a w grupie II – ponad połowę DLP. Nierówności skór u zwierząt hodowlanych nie przekroczyły 23% skór w grupie. Uszkodzenia w postaci rozdarcia i rozcięcia liniowego stwierdzono u ponad 30% skór lisów polskich dzikich i fermowych. Najmniej sinych plam na skórze od strony mizdry zarejestrowano u LH (11,4%). W stosunku do nich, wśród skór kanadyjskich i dzikich polskich występowanie tej wady było odpowiednio o 18,4 oraz 23,3% wyższe. Plamy w kolorze popielato siwym przeważały w grupie I, zaś w kolorze brunatnym w II.

Zgodnie z normami przedmiotowymi skóra zwierząt futerkowych po-winna być zachowana w całości, a brak jej części traktowany jest jako defekt. Najczęściej obserwuje się urwanie ogona, które może być częściowe lub w całości. Wada ta była na podobnym poziomie w grupach II i III i o połowę

M. Piórkowska

60

niższym u skór kanadyjskich (grupa III). Mankamentem mizdry, zdiagnozowa-nym tylko na skórach dzikich, było zapleśnienie oraz rozdwojenie się warstwy skóry właściwej, tzw. dwojenie. Obydwa uszkodzenia zostały potwierdzone dla skór lisów kanadyjskich, a tylko jedno (pleśń) dla skór dzikich polskich.

Uszkodzenia tkanki skórnej, związane z niedojrzałością futer, były naj-liczniej odnotowane w przypadku skór jenocich (tab. 39). Skóry niedojrzałe charakteryzowały się występowaniem sinych plam, przechodzącym przez miz-drę włosem pokrywowym oraz nie w pełni wykształconym puchem (tzw. płaska okrywa). W grupie I dla 50% skór stwierdzono ciemne zabarwienie mizdry, w grupie II wad tych było o 10% mniej, a w III o 40%. DJR i DJP cechował podobny udział skór z przechodzącym włosem oraz nierównościami tkanki skórnej (30–32%). W grupie zwierząt fermowych udział ww. wad wynosił odpowiednio 15 i 5%. Źle oczyszczoną mizdrę, a także ślady pleśni i rozdarcia odnotowano tylko w skórach pochodzących od zwierząt wolno żyjących, co prawdopodobnie mogło być związane ze sposobem ich pozyskania, warunkami wstępnej obróbki czy transportem.

Tabela 38. Ocena tkanki skórnej lisów (% skór w grupie)

Wady tkanki skórnej Lisy

dzikie kanadyjskie

dzikie polskie

hodowlane

Urwany ogon 4,3 8,7 8,6 Rozdarcia i rozcięcia liniowe 23,4 37,0 31,4 Dziury 5,7

Nierówności skóry: - powstałe w wyniku niedokładnego wygładzenia - powstałe w wyniku suszenia skóry bez prawidła

42,5 31,9 10,6

54,3 36,9 17,4

22,9 22,9

Źle oczyszczona mizdra: - pozostawienie resztek tłuszczu - ślady po krwi

21,3 19,2 2,1

15,2 10,9 4,3

2,8 2,8

Wychodzenie włosów od strony mizdry 10,6 8,6

Sine plamy: - od jasno do ciemno popielatego - od jasno do ciemno brunatnego

29,8 21,3 8,5

34,7 13,0 21,7

11,4 5,7 5,7

Dwojenie 6,4 Zapleśnienie 8,5 10,9 Uszkodzenie przez pasożyty 4,3 6,5


61

Tabela 39. Ocena tkanki skórnej jenotów (% skór w grupie)

Wady tkanki skórnej Jenoty

dzikie rosyjskie

dzikie polskie

hodowlane

Urwany ogon 10,0 12,0 10,0 Rozdarcia i rozcięcia liniowe 30,0 16,0

Nierówności skóry: - powstałe w wyniku niedokładnego wygładzenia - powstałe w wyniku suszenia skóry bez prawidła

30,0 10,0 20,0

32,0 24,0 8,0

5,0 5,0

Źle oczyszczona mizdra: - pozostawienie resztek tłuszczu - ślady po krwi

20,0 20,0

32,0 24,0 8,0

Wychodzenie włosów od strony mizdry 30,0 32,0 15,0

Sine plamy: - od jasno do ciemno popielatego - od jasno do ciemno brunatnego

50,0 30,0 20,0

40,0 24,0 16,0

10,0 5,0 5,0

Dwojenie 5,0 Zapleśnienie 20,0 12,0 Uszkodzenie przez pasożyty 10,0 8,0

Ocena okrywy włosowej lisów pospolitych pod kątem występujących

wad wykazała, że obecnie największym problemem jest sfilcowanie włosów, ich zanieczyszczenie i powstające na skutek obecności ciał obcych kołtuny (tab. 40, 42). Zabrudzenie okrywy włosowej stwierdzono u 40% badanych skór lisów kanadyjskich. Z tego dwie trzecie przypadków dotyczyło zanieczyszczeń ogona, a jedna trzecia tułowia. Wada ta wystąpiła również u około 28% skór lisów dzikich krajowych. W grupie tej średnio 22% przypadków miało związek z partią tułowia, a 6,5% z ogonem. Najrzadziej defekt ten dotyczył badanych skór hodowlanych, u których zabrudzenie okrywy włosowej ciała wyniosło niecałe 6%. Zatłuszczenie włosów, powodujące ich zlepianie, odnotowano tylko u DLK i DLP.

Procent skór z miejscowymi ubytkami pokrywy, powstałymi na skutek ocierania się zwierząt, był szczególnie wysoki w grupie II (39%). Braki włosa w grupie I oscylowały na poziomie 8,5%. Wśród ocenianych skór DLK nie stwierdzono wygryzień na grzbiecie, a wygryzienie ogona wystąpiło jedynie u około 4% ocenianej stawki. Wygryzienia włosów pokrywowych i puchowych dominowały w przypadku skór krajowego lisa dzikiego (13%), natomiast uszko-dzenie ogona wskutek jego samoogryzania występowało najczęściej u zwierząt fermowych. Uszkodzenia okrywy włosowej przez pasożyty stwierdzono tylko w przypadku DLP (ok. 9% skór). W grupie tej 20% skór charakteryzowało się łysinami, czyli miejscowym brakiem owłosienia.

M. Piórkowska

62

Podobnie jak u lisów, również w populacji jenotów przeważały, pod względem częstotliwości występowania, wady okrywy włosowej, takie jak: sfilcowanie, zanieczyszczenie, czy obce odcienie (tab. 41, 43). Ta ostatnia wada najczęściej występowała w grupie skór zwierząt dzikich. W barwie okrywy włosowej jenotów rosyjskich pojawiły się odcienie – cytrynowy, żółty i rudy, natomiast w okrywie włosowej dzikich jenotów krajowych zabarwienie – rude i brunatne. Defekt ten objął 90% skór w grupie I i 48% w grupie II.

Tabela 40. Ocena częstotliwości występowania wad okrywy włosowej skór lisów (% skór w grupie)

Wady okrywy włosowej

Lisy

dzikie kanadyjskie

dzikie polskie

hodowlane

Zanieczyszczenie, kołtuny, w tym: zanieczyszczenie ogona

40,4 27,7

28,3 6,5

20,0 14,3

Zatłuszczenie, zlepienie włosów 8,5 4,3

Uszkodzenie przez pasożyty 8,7

Łysina 19,6

Wychwyty, przycięcie końcówek włosa 12,8 13,0 22,8

Wytarcie 8,5 39,1

Wygryzienie na tułowiu 13,0 5,7

Wygryzienie ogona 4,3 4,3 14,3

Zmierzwiona okrywa, wicherki 8,7 5,7

Sfilcowanie 57,4 34,8 11,4

Różnokierunkowy układ włosów 4,3 2,9

Skręcony włos 5,7

Kobuk 10,6 10,9

Plamistość 4,2 14,3

Nierównomiernie rozłożony woal 19,1 13,0

Odcienie obce 2,1


63

Tabela 41. Ocena częstotliwości występowania wad okrywy włosowej skór jenotów (% skór w grupie)

Wady okrywy włosowej Jenoty

dzikie rosyjskie

dzikie polskie

hodowlane

Zaplamienie 30,0

Zanieczyszczenie, kołtuny 30,0 24,0 15,0

Zatłuszczenie, zlepienie włosów 40,0 24,0

Uszkodzenie przez pasożyty 8,0

Łysina 10,0 12,0 20,0

Wychwyty, przycięcie końcówek włosa 10,0 4,0 20,0

Wytarcie 4,0 10,0

Wygryzienie na tułowiu 20,0 12,0 25,0

Wygryzienie ogona 8,0 40,0

Zmierzwiona okrywa, wicherki 4,0 15,0

Sfilcowanie 60,0 36,0 40,0

Niewykształcenie puch 28,0

Rozdwojenie się włosa 30,0

Skręcony włos 30,0 24,0 50,0

Szorstki włos 10,0

Kobuk 12,0

Kępiastość 70,0

Nierównomiernie rozłożony woal 10,0 12,0

Odcienie obce 90,0 48,0

Zanieczyszczenie okrywy dotyczyło 15% skór hodowlanych i było niż-sze w stosunku do stawki skór jenotów dzikich polskich i rosyjskich, odpowied-nio o 9 i 15% (tab. 41). W grupie I stwierdzono zaplamienie (30% skór) i za-tłuszczenie okrywy (40% skór), powodujące zlepianie się kosmków włosowych. W grupie II odnotowano także uszkodzenie 8% skór przez pasożyty oraz wystą-pienie białych kępek włosów w podszyciu 12% skór (tzw. kobuk).

Oceniane skóry odznaczały się niewielką plamistością okrywy włoso-wej, występującą jedynie u lisów kanadyjskich i hodowlanych, a także wystę-powaniem kobuka u DLK i DLP na podobnym poziomie – 11%.

Spośród wszystkich ocenianych futerek okrywa włosowa jenotów fer-mowych charakteryzowała się największym udziałem uszkodzeń związanych z brakami owłosienia w postaci: łysin (20% skór), wychwytów (20% skór), wytarć (10% skór) oraz wygryzień na tułowiu i ogonie (odpowiednio 25 i 40% skór). Jakość skór w tej grupie obniżała kępiastość okrywy włosowej, czyli nierównomierne rozmieszczenie włosów pokrywowych. Wada ta objęła 70% badanych skór (tab. 41).

M. Piórkowska

64


65

M. Piórkowska

66

Analiza owłosienia jenotów wykazała występowanie wad w strukturze włosów pokrywowych, takich jak: rozdwajanie końcówek włosa, objawiające się pękaniem wzdłuż osi podłużnej, zbyt gruby szorstki włos oraz skręcenie włosa. Wszystkie rodzaje uszkodzeń włosa, związane z ich budową stwierdzono w okrywie skór rosyjskich, natomiast u zwierząt krajowych (II i III grupa) występowało jedynie nietypowe skręcenie włosa pokrywowego w połowie długości.

U długowłosych zwierząt futerkowych najczęściej mamy do czynienia ze sfilcowaniem okrywy włosowej. U lisów stwierdzono występowanie tej wady u około 37% całej badanej populacji w obrębie pasa barkowego i u 3% osobni-ków na boku skóry (tab. 42) W okrywie włosowej zwierząt dzikich przeważało sfilcowanie średnie i głębokie, obejmujące splątanie włosów pokrywowych i puchowych w zbitą ich postać. Sfilcowanie średnie odnotowano w około 11% skór w grupach I i II, a głębokie u około 47% lisów kanadyjskich oraz 24% dzikich lisów krajowych. Zaobserwowana u osobników fermowych wada wy-stępowała w postaci sfilcowania płytkiego (powierzchniowego) w 8,6% skór, a także sfilcowania głębokiego w 3%.

Sfilcowanie okrywy włosowej w przypadku jenotów stwierdzono we wszystkich badanych próbach, z wyjątkiem partii brzucha (tab. 43). Wada ta jako sfilcowanie głębokie występowała w 60% skór rosyjskich w dwóch miej-scach − na grzbiecie i w pasie barkowym. U 36% skór dzikich jenotów polskich uszkodzenie to zaobserwowano w pięciu badanych miejscach topograficznych skóry. W grupie tej postać lekka spilśnienia występowała na boku i w pasie barkowym, średnia − na karku, a głęboka − na grzbiecie i w pasie biodrowym. Splątanie okrywy włosowej u zwierząt hodowlanych odnotowano u 30% lisów jako płytką postać uszkodzenia i u 10% jako średnią. Stwierdzono, że w zależ-ności od miejsca, z których pobrano próbki do badań, wada ta występowała najczęściej w obrębie pasa biodrowego w 40% wszystkich skór jenotów oraz na boku i grzbiecie odpowiednio w około 11 i 9% skór. Na karku sfilcowanie dotyczyło 5,5% skór, a w pasie barkowym 3,6%.

Kolejnymi wadami, zaobserwowanymi u jenotów były: niewykształce-nie puchu oraz rozdwojenie włosów pokrywowych (tab. 44). Pierwsze uszko-dzenie okrywy włosowej stwierdzono u wolno żyjących zwierząt na terenie kraju, drugie − tylko u osobników rosyjskich. Niewłaściwy stosunek długości włosów pokrywowych do puchowych występował na całej skórze w 28% skór grupy II, we wszystkich badanych miejscach topograficznych. Niedorozwój warstwy podszycia stwierdzano najczęściej na karku i w pasie barkowym – odpowiednio w około 9 i 11% wszystkich skór. Rozdwajanie się końcówek włosów pokrywowych wystąpiło w 30% skór rosyjskich w trzech miejscach grzbietu – próby 2, 3 i 4. Wady tej nie stwierdzono wcześniej podczas badań własnych.

Załączona do pracy dokumentacja fotograficzna ukazuje uchwycone wady tkanki skórnej i okrywy włosowej lisów i jenotów hodowlanych oraz dziko żyjących.


67

6. OMÓWIENIE WYNIKÓW

W skali światowej pozyskiwanie skór ze zwierząt dziko żyjących jest coraz bardziej ograniczone w związku z podpisaniem przez wiele krajów Kon-wencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES; www.cites.org). Konwencja Wa-szyngtońska, sporządzona w 1973 r., została ratyfikowana przez Polskę 12 grudnia 1989 r. i weszła w życie w marcu 1990. Stronami CITES jest obecnie 175 państw, a głównym celem jest kontrola, redukcja lub całkowita eliminacja handlu gatunkami zwierząt, których liczba w naturalnym środowisku spada, a dalsze niekontrolowane ich pozyskiwanie uniemożliwiłoby im przetrwanie i wydanie potomstwa. W kraju, ze względu na obowiązujące prawo łowieckie, a także ochronę gatunkową zwierząt, występuje stosunkowo niewielka liczba gatunków, których skóry można pozyskiwać do celów futrzarskich (Dz.U., 2011, Nr 237, poz. 1419; Głowaciński, 2001). Do najczęściej występujących i odławianych należą: piżmaki, lisy rude, kuny, tchórze i zające (Duda, 1992). Niektóre gatunki chronione znalazły się także w rejestrze gatunków rzadkich i zagrożonych. Ze zwierząt futerkowych należą do nich: norka europejska – stopień zagrożenia EXP, czyli gatunek zanikły w Polsce, zając bielak – EN, czyli gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony i tchórz stepowy – NT, czyli gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia (Głowaciński, 2001). Dlate-go też, ilość skór uzyskiwanych z odłowów maleje.

6.1. Parametry wielkości skór Mięsożerne zwierzęta futerkowe są hodowane w Europie od około 90

lat. Według różnych autorów (Brzozowski, 2002; Duda, 1992; Gugołek i in., 2008), tylko w początkowym okresie hodowli zwierząt futerkowych różnice pomiędzy skórami zwierząt hodowlanych i dziko żyjących były niewielkie. Obecnie różnice w wielkości i jakości materiału futrzarskiego pomiędzy nimi są tak duże na korzyść osobników fermowych, że ponad 86,5% oferty handlowej w domach aukcyjnych stanowią skóry zwierząt hodowlanych (Gugołek i in., 2008), z których największą liczbę reprezentują norki – 80%. Oferta skór norek dzikich wynosi obecnie tylko 0,4% ogółu sprzedawanych.

M. Piórkowska

68

Podobne zależności obserwuje się też w przypadku lisów. Związane jest to z niższą jakością i brakiem zróżnicowania barwnego skór zwierząt dzikich, a także większą ilością występujących wad (Gugołek i in., 2008). Rosyjski Dom Aukcyjny Sojuzpusznina, działający od 1931 r., organizuje sprzedaż skór, po-chodzących zarówno z odłowu zwierząt dzikich, jak i od zwierząt hodowlanych. W roku założenia na aukcji zostało sprzedanych 95% zaoferowanych do sprze-daży skór i były to głównie skóry zwierząt dzikich, bowiem hodowla klatkowa zwierząt futerkowych rozwinęła się w Rosji nieco później (Barabasz, 2004). W tym czasie skóry zwierząt hodowlanych stanowiły zaledwie 3% całej oferty. W latach 60. i 80. ubiegłego wieku została rozszerzona oferta skór, co było spowodowane rozwojem hodowli klatkowej norek, lisów i soboli. W 2004 r. na trzech akcjach w Sankt Petersburgu (Barabasz, 2004) wystawiono do sprzedaży z rodziny Canidae: 36 tys. skór lisów srebrzystych hodowlanych, 8350 skór jenotów hodowlanych i tylko 600 skór lisa czerwonego dzikiego. Asortyment skór zwierząt dzikich, w ilości 0,5 mln szt., uzupełniła stawka reprezentowana przez: sobole, gronostaje, kałanki (łasica syberyjska) i biełki (wiewiórka, popie-lica) (Barabasz, 2004; www.sojuspushnina.ru).

Brzozowski (2002) w swojej pracy, dotyczącej zmian pokroju zwierząt futerkowych, obejmującej lata 1975−2002 wykazał, że wielkość skór hodowla-nych lisów pospolitych zwiększyła się o dwa rozmiary aukcyjne, tj. o około 18 cm. Z informacji Copenhagen Fur Center wynika, że już w 2002 r. skóry lisa pospolitego w rozmiarach 4, 3 i 2 nie były uwzględniane na aukcji (www.cfc.dk). Według Polskiej Normy z 1975 r., wielkość aukcyjna w rozmia-rze 4 odpowiada długości skóry do 70 cm, w rozmiarze 3 – od 70,1 do 79 cm, a w rozmiarze 2 − od 79,1 do 88 cm. Na podstawie powyższych informacji oraz wyników uzyskanych w badaniach własnych, aż 79% skór lisa kanadyjskiego i 61% skór lisa polskiego dzikiego nie byłoby dopuszczone do sprzedaży aukcyj-nej. W przypadku skór hodowlanych problem ten dotyczyłby jedynie 3% skór. Z uwagi na to, że rozmiary aukcyjne skór lisów i jenotów są takie same, na aukcji zabrakłoby także aż 70% skór jenota rosyjskiego oraz 36% skór jenota dzikiego polskiego.

Spośród czynników środowiskowych największy wpływ na wielkość skór wywiera żywienie. Nurominen i Sepponen (1996) wykazali w swoich badaniach, że lisy żywione do woli były cięższe w chwili uboju od osobników żywionych restrykcyjnie, przy zachowaniu zbliżonej długości skór. Autorzy ci stwierdzili ponadto, że tucz zwierząt po zahamowaniu wzrostu ma minimalny wpływ na ostateczną długość skór. Według Kjœra i Sønderupa (1989), stopień zatuczenia norek jest odwrotnie proporcjonalny do jakości skór, tzn. że od większych, zbytnio zatuczonych osobników pozyskiwano wprawdzie dłuższe skóry, ale o znacznie gorszej jakości, co potwierdziły ujemne wartości współ-czynnika korelacji.

Określeniem zależności pomiędzy masą ciała, długością tułowia a dłu-gością skór u lisów zajmowało się wiele ośrodków naukowych. Badania Gugoł-ka i in. (2002) wykazały, że korelacja pomiędzy masą ciała a długością tułowia


69

wynosiła u samców lisów polarnych 0,51, a u samic 0,58, natomiast pomiędzy masą ciała a długością skór u samców 0,59 a u samic 0,75. W przypadku długo-ści tułowia i długości skóry współczynnik korelacji wynosił dla samców i samic odpowiednio 0,53 i 0,61. U lisów srebrzystych (Lorek i in., 2001) wyliczono wyższe wartości współczynnika korelacji dla tej zależności. Korelacja pomiędzy masą ciała a długością tułowia wynosiła u samców 0,97, pomiędzy masą ciała a długością skóry 0,76, natomiast w przypadku długości tułowia i skóry 0,88. Te same korelacje dla samic wynosiły odpowiednio 0,84, 0,68 i 0,90.

We wcześniejszych badaniach własnych (Piórkowska, 1996) wykazano dodatnią korelację pomiędzy długością tułowia a masą ciała lisów polarnych. Z kolei, Loeschke i Michels (2000) stwierdzili zależność pomiędzy długością tułowia a długością skóry. Celem badań Berga i Hillemanna (1995) było okre-ślenie zależności pomiędzy zużyciem paszy, przyrostem masy ciała a długością skóry. Stwierdzili oni, że współczynnik regresji spożycia paszy mieścił się w granicach 4,5–11,0 g paszy na gram przyrostu oraz 218–294 g na centymetr skóry. Wpływem spożycia paszy na masę ciała i długość skór u lisów polarnych zajmowali się Rekila i in. (2000). Uzyskali oni wysoką korelację pomiędzy masą ciała a spożyciem karmy − 0,77 oraz pomiędzy długością skóry a spożyciem − 0,71.

Uzyskane w niniejszej pracy wyniki dla skór lisów fermowych były po-dobne do wartości podawanych przez Lorka i in. (2001), którzy z kolei badali zależność pomiędzy masą ciała, długością tułowia i wielkością skór lisów po-spolitych. Cytowani autorzy uzyskali od samic o masie ciała 6 kg i długości tułowia 67 cm skóry liczące 97,4 cm, a od samców o masie ciała 7,4 kg i długo-ści tułowia 72,2 cm skóry mierzące 104,4 cm. Najdłuższa skóra, uzyskana od samicy miała 115 cm, a od samca 118 cm, podczas gdy wartości minimalne dla skór wynosiły 93 i 94 cm. W badaniach, prowadzonych nad lisem pastelowym (Piórkowska, 2008) uzyskano od samców o długości tułowia 70,6 cm skórę surową liczącą 107 cm, natomiast od samic o długości tułowia 66,5 cm skórę o wymiarze 98,8 cm. Po wyprawie długość skór samców zmniejszyła się o 4 cm, a samic wydłużyła się o 3 cm.

Według Kuźniecowa i Lebengarca (cyt. za Dudą, 1992) średnia masa i powierzchnia surowych skór futrzarskich, konserwowanych na sucho wynosiła w przypadku lisa rudego 250−400 g i 25−45 dm2, u jenota odpowiednio 350−450 g i 20−35 dm2. Stwierdzona w moich badaniach masa skór surowych lisów dzikich oraz ich powierzchnia były zgodne z wartościami podanymi powyżej, natomiast w przypadku skór lisów hodowlanych − zgodna dla po-wierzchni i wyższa dla masy. Przytoczone w niniejszej pracy wartości parame-trów wielkości skór jenotów były wyższe w przypadku powierzchni skór zwie-rząt hodowlanych o 15 dm2, a także masy futerek o około 145 g dla samic i 200 g dla samców. Skóry jenotów rosyjskich również były cięższe. Po wyprawie badane cechy wykazywały mniejsze wartości, co jest zjawiskiem typowym dla prawidłowo przeprowadzonego procesu wyprawy skór (Duda, 1974). Przysiecki (1991) w swoich badaniach stwierdził 8−10% spadek masy skóry surowej

M. Piórkowska

70

w stosunku do wyprawionej oraz zmniejszenie się jej powierzchni o 6−7%. U lisów pastelowych (Piórkowska, 2008) uzyskano spadek masy skóry o 11,8% u samców i o 13,5% u samic, natomiast powierzchnia skór dla obu płci zmniej-szyła się średnio o 5,4 dm2.

Wpływem terminu skórowania na wielkość skór lisów zajmowała się Blomstedt (2004). Zastosowała ona trzy terminy skórowania (21 XI, 2 XII i 16 XII), a różnica między pierwszym i ostatnim wynosiła cztery tygodnie. Cytowa-na autorka w swoich badaniach nie stwierdziła istotnych różnic dla średniej długości skór (134−135 cm), pochodzących z grup skórowanych w różnych terminach. Wykazała ona jednak, że skóry podczas obróbki tym mniej się kur-czyły, im późniejszy był termin skórowania oraz że opóźnienie terminu skóro-wania wpływa na podłoże skóry, które staje się znacznie cieńsze i lżejsze.

W innych badaniach Blomstedt (2004) stwierdziła także wpływ klasy wielkości skór na grubość i masę tkanki skórnej. Im większe były zwierzęta, tym grubszą charakteryzowały się skórą, a im mniejsze zwierzę, tym cieńsza była skóra. Dla wielkości aukcyjnej 50 średnia masa i grubość wynosiły odpowied-nio: 12,9 mg i 0,50 mm, dla klasy wielkości 40–12,2 mg i 0,47 mm oraz dla klasy wielkości 30–11,7 mg oraz 0,46 mm.

W futrzarstwie lekkość skóry futerkowej należy do najbardziej pożąda-nych i wysoko cenionych właściwości ze względu na masę końcowego wyrobu. Masa 1 dm2 wyprawionych skór lisów wynosiła w moich badaniach poniżej 9 g, co pozwala zaliczyć je do skór średnio ciężkich, natomiast jenotów − powyżej 10,5 g, co kwalifikuje je do skór ciężkich (Burzyński i in., 1981; Piórkow-ska, 2008).

6.2. Parametry okrywy włosowej Jakość okrywy włosowej jest cechą złożoną, o wartości której decyduje

wiele czynników. Jest inna u każdego zwierzęcia i ma charakterystyczne wła-ściwości, związane z przystosowaniem do określonego środowiska. Na jakość okrywy włosowej, oprócz ewentualnych uszkodzeń, wpływają przede wszyst-kim: czynniki genetyczne, żywienie oraz warunki utrzymania. W przypadku czynników genetycznych jakość jest oceniana pod względem kilku niezależnych cech, jak: gęstość, sprężystość, długość włosów, stosunek długości włosów pokrywowych do podszyciowych. Każda z tych cech ma swoje własne parame-try genetyczne.

Odziedziczalność cech jakości okrywy włosowej była przedmiotem wie-lu badań. Wyniki ich różniły się znacznie między sobą, gdyż ocena jakości wykonywana metodą organoleptyczną jest zawsze obciążona subiektywizmem osoby oceniającej. Na małą zgodność oceny tych samych zwierząt przez różnych sędziów, niezależnie od wysokości współczynników powtarzalności, osiąganych przez poszczególnych oceniających, zwrócili uwagę Dembowski i in. (1987) i Jeżewska i in. (1981). Według Berga (1993) oraz Lohi (1997), średnie współ-


71

czynniki odziedziczalności cech jakości okrywy włosowej, uzyskane w kilku doświadczeniach, wynosiły dla jakości okrywy ocenianej przyżyciowo – 0,32, jakości okrywy ocenianej na skórach – 0,23, gęstości okrywy – 0,18, gęstości włosów puchowych – 0,29, gęstości włosów pokrywowych – 0,21, długości okrywy (zarówno włosów puchowych i pokrywowych) – 0,44, stosunku długo-ści włosów pokrywowych do puchowych – 0,12. Wartości tych współczynników wskazują, że spośród badanych parametrów długość okrywy włosowej cechuje się najwyższą odziedziczalnością, która jest najbardziej zależna od genotypu zwierzęcia.

Grubość i gęstość okrywy włosowej są ściśle związane z właściwościa-mi ciepłochronnymi skóry, które zależą m.in. od ilości powietrza zawartego między włosami i we włosach. Wskaźnikiem ciepłochronności jest opór cieplny, który w przypadku skór określa stosunek grubości okrywy włosowej do wartości współczynnika przewodnictwa cieplnego i przybiera wartość 0,395 u jenotów oraz 0,487 u lisów (Gugołek, 2013 b). Pośrednio ciepłochronność możemy określić przy pomocy pomiaru SGM. Im mniejsza jest zgniatalność okrywy, tym większe są ciepłochronne właściwości skóry i gotowych wyrobów. Przeprowa-dzone w Instytucie Zootechniki badania wykazały wzrost pomiaru SGM w przypadku występowania wady sfilcowania okrywy włosowej (Piórkowska, 2001). W niniejszej pracy wykazano, że samice uzyskały, w porównaniu z samcami, niższą średnią wartość pomiaru SGM. Odwrotną zależność stwierdzono u lisów pastelowych (samce 8,3 mm, samice 8,7 mm) (Piórkowska, 2008).

Spośród wszystkich cech okrywy włosowej największe znaczenie dla jakości skór futrzarskich ma gęstość. Klasa jakości skór jest tym wyższa, im gęściejsza jest okrywa włosowa (www.kopenhagenfur.com; www.sagafurs.pl; Duda, 1992). Prowadzony przez Saga Furs system selekcji skór zwierząt futer-kowych uznawany jest za jeden z najlepszych w branży. W selekcji lisów i jenotów nie uwzględniają oni żadnej różnicy pomiędzy skórą samca i samicy, natomiast selekcja jakości tych skór opiera się na takich czynnikach, jak: gęstość podszycia, długość okrywy włosowej, jedwabistość i sprężystość włosa.

Cerewitinow (cyt. za Dudą, 1992), określił średnią gęstość włosów u li-sów polarnych i pospolitych na 1 cm2 grzbietu na poziomie 21,5 tys. szt. i 10,0 tys. szt., a u jenotów 8,4 tys. szt. W badaniach własnych gęstość puchu na grzbiecie u lisów i jenotów była wyższa w porównaniu z tą wielkością o 51% u DLK, o 28% u DLP i o 78% u LH oraz o 44% u DJR, o 20% u DJP i o 54% JH. We wcześniejszych badaniach własnych Piórkowska (2008) stwierdziła u lisów pastelowych gęstość puchu liczoną z 6 prób na poziomie 12,8 tys. szt., co odpowiada wielkości tej cechy dla DLK.

Gęstość okrywy włosowej, według badań wielu autorów, w znacznym stopniu zależy od żywienia. Wprawdzie liczba pierwotnych cebulek włosowych jest genetycznie zdeterminowana, jednak ostateczna gęstość okrywy zależy od powstających wtórnych cebulek włosowych, których rozwój i liczba uzależnione są od żywienia. Kjœr i Sønderup (1989) oraz Lohi (1997) badali wpływ poziomu energii metabolicznej (EM) z białka na jakość skór. Stwierdzili oni, że wraz ze

M. Piórkowska

72

wzrostem poziomu białka w paszy wzrastała także jakość skór, będąca następ-stwem poprawy gęstości okrywy włosowej. Autorzy ci uznali, że optymalny rozkład EM w paszy mięsożernych zwierząt futerkowych w okresie odchowu powinien wynosić: 35% z białka, 45% z tłuszczu i 20% z węglowodanów. Przy takim rozkładzie EM również stosunek kosztów żywienia do wielkości i jakości skór był najkorzystniejszy. Dahlman i in. (2004) zwrócili uwagę na jakość podawanego zwierzętom futerkowym białka. Wykazali oni, że zwiększanie poziomu białka niskiej jakości może szkodliwie wpływać na jakość skór. Stwierdzono także kluczowe znaczenie metioniny, jako aminokwasu limitujące-go jakość okrywy włosowej u lisów polarnych (Dahlman i in., 2002 a,b, 2003; Lorek i in., 2002; Wyczling, 2009; Zoń i in., 2000), jenotów (Piórkowska i Zoń, 2011) i norek (Børsting i Clausen, 1996).

Długość okrywy włosowej oraz poszczególnych rodzajów włosów nie jest cechą stałą. Ostateczny i decydujący wpływ na długość włosów oraz prowa-dzoną selekcję tej cechy ma obecnie panująca moda. Najbardziej pożądana jest okrywa średnio długa, o wyrównanej długości włosów pokrywowych, całkowi-cie kryjących podszycie na grzbiecie (KCHZ, 2009 a,b). Dla prawidłowego wzrostu zwierząt, a także normalnego rozwoju jego futra potrzebna jest opty-malna ilość metioniny. Badania skandynawskie wykazały, że wyeliminowanie metioniny z karmy spowodowało zahamowanie wzrostu lisów. Przywrócenie dodatku aminokwasu wywołało ponowny wzrost zwierząt (Dahlman, 2002). Zastosowanie dodatku metioniny do karmy o różnej zawartości białka wykazało, że zwierzęta, które otrzymywały dodatek metioniny (przy obydwu poziomach zawartości białka) miały lepszą okrywę włosową niż te, które otrzymywały tę samą ilość białka, ale mniej metioniny.

Prowadzone w latach 80. i 90. ubiegłego wieku badania nad przydatno-ścią melatoniny w hodowli zwierząt futerkowych wykazały, że podskórne im-planty tego hormonu przyspieszają tempo wzrostu, a tym samym skracają wy-raźnie okres dojrzałości okrywy włosowej, chociaż zdaniem niektórych hodow-ców nie zawsze jest to potwierdzone jakością skóry i futra (Allain i Deletang, 1988; Allain i Rougeot, 1980; Barabasz i in., 2000; Jarosz i Szeleszczuk, 1995; Kopczewski i in., 2006; Lanszki i in., 2001). U lisów polarnych podanie melato-niny skutkowało uzyskaniem dłuższych włosów pokrywowych (od 49,3 do 62,2 mm), przy mniejszej długości włosów puchowych niż w grupie kontrolnej (Jarosz i Szeleszczuk, 1995). Szybszy wzrost włosów pokrywowych niż podszy-ciowych uzyskano także u lisów odchowywanych w zacienionych pawilonach (Szeleszczuk i Jarosz, 1996).

Złe proporcje poszczególnych warstw okrywy włosowej, a mianowicie niewłaściwy stosunek długości podszycia do długości włosów pokrywowych, także sprawiają, że futro wykazuje skłonność do spilśnienia i zmierzwienia. Według Dudy (1980), najbardziej właściwy stosunek długości podszycia do okrywy zewnętrznej wynosi 1:1,5. Dla badanych w niniejszej pracy skór był on niekorzystny, szczególnie u DJR i DJP.


73

6.3. Histologia skóry Przydatność badań histologicznych przy ocenie skóry polega na możli-

wości poznania prawidłowej budowy komórek, tkanek i narządów w rozmaitych stanach fizjologicznych czy etapach rozwoju. Bez tego trudno jest określić zmiany, powstające w różnych stanach chorobowych czy wykryć nieprawidło-wości w strukturze tkanki skórnej i budowie włosów. Ponadto, tego typu badania pozwalają na dokładne określenie gęstości okrywy włosowej, dzięki czemu są pomocne i użyteczne przy określaniu potencjalnych możliwości włosotwórczych skóry.

Badania histologiczne skór mięsożernych zwierząt futerkowych wykaza-ły znaczne różnice w grubości jej poszczególnych warstw (Piórkowska i Nata-nek, 2007, 2012 a,b). Grubość tkanki skórnej była najcieńsza u lisów pospoli-tych – 465 µm, najgrubsza w przypadku skór jenocich – 700 µm. Warstwa naskórka była najcieńsza u norki i lisa pospolitego − poniżej 9 µm, u lisa polar-nego − na poziomie 14 µm, a najgrubsza u jenotów − 70 µm. Skóry norcze i jenocie charakteryzowały się podobną grubością skóry właściwej, na poziomie 630−635 μm. W stosunku do nich skóry lisa polarnego i pospolitego były odpo-wiednio cieńsze − o około 22 i 28%.

Uzyskane w niniejszej pracy wyniki grubości tkanki skórnej lisów i je-notów były niższe od cytowanych powyżej. Rozbieżność poszczególnych wyni-ków wynosiła w przypadku DLK 139 μm, DLP 217 μm i LH 245 μm. U lisa polarnego typu norweskiego Kubacki (1986) stwierdził średnią grubość naskór-ka na poziomie 17,4 μm, przy współczynniku zmienności 34% i skóry właściwej na poziomie 0,63 mm, przy zmienności 29,2%. Rozstęp pomiaru grubości na-skórka w badaniach Kubackiego wahał się od 8 do 44 μm, natomiast skóry właściwej od 0,28 do 0,96 mm. Taka rozpiętość pomiarów może być związana z miejscem pobrania próbki do badań oraz ze sposobem pozyskiwania skór i dalszym postępowaniem do czasu wyprawy. Wstępna obróbka skór futrzar-skich po uboju obejmuje szereg prac (m.in. skórowanie, mizdrowanie, trocino-wanie i konserwowanie), które mają wpływ na stopień jej oczyszczenia i gru-bość. Miejsce pobrania próbki do badań również może wpływać na zróżnicowa-nie poszczególnych pomiarów.

Liczebność włosów puchowych w okrywie lisów i jenotów zmienia się w zależności od pory roku. Liczba rozwiniętych uaktywnionych cebulek włoso-wych decyduje o gęstości okrywy włosowej i jej właściwościach ciepłochron-nych. U większości gatunków zwierząt futerkowych w okresie letnim wiele cebulek włosowych pozostaje w stanie uśpienia. Ważne jest, aby w okresie kształtowania się zimowej okrywy włosowej uaktywniła się jak największa ich liczba (Natanek i in., 2001), prowadzi to bowiem do osiągnięcia maksymalnej gęstości puchu. Badania Barabasza i in. (2001) wykazały, że podanie zwierzę-tom syntetycznej melatoniny pozytywnie wpłynęło na przyspieszenie procesu linienia jesiennego i wzrost okrywy zimowej, obserwowano jednak mniejszą gęstość włosów puchowych w pęczkach oraz więcej nieaktywnych cebulek

M. Piórkowska

74

włosowych. Podawana podskórnie syntetyczna melatonina spowodowała także niekorzystne zmiany zewnętrzne oskórka w części wierzchołkowej włosów, stwierdzono bowiem wystrzępienie oskórka, brak ścisłego przylegania łusek do siebie, liczne pęknięcia i nierówności.

Badania Piórkowskiej i Natanek (2007) wykazały u lisów polarnych średnią liczbę pęczków w kępce na poziomie 2,7 szt., o średniej zawartości 96 włosów puchowych w kępce i 35 włosów puchowych w pojedynczym pęczku. U lisów pospolitych wartości te wynosiły odpowiednio: 4,5 szt., 69 i 15 włosów puchowych. U jenotów i norek stwierdzono średnią liczbę włosów puchowych w pojedynczym pęczku na podobnym poziomie – 20,5 szt. (Blomstedt, 1998; Piórkowska i Natanek, 2012 b). Wyliczona laboratoryjnie gęstość puchu na 1 cm2 skóry wynosiła u lisów polarnych średnio 19,3 tys. włosów, u lisów pospolitych – 12,9 tys., u jenotów – 8,5 tys., a u norek 20,8 tys. (Kondo i Nis-hiumi, 1988; Natanek i in., 2001; Piórkowska i Natanek, 2007). U lisów polar-nych Kubacki (1986) obserwował występowanie kępek jedno-, dwu- i trzypęcz-kowych, w tym największy udział miały kępki dwupęczkowe – 56,7%.

Histologiczne badania gęstości okrywy włosowej u norek (Natanek i in., 2001) pozwoliły na wyliczenie średniej gęstości włosów w pęczkach na karku na poziomie około 18,1 tys. szt., w partii krzyżowej – 22,4 tys. szt. oraz na brzuchu – 19,7 tys. szt. Przyczynami niewyrastania włosów z wszystkich cebulek, jak i wad w ich budowie były czynniki genetyczne (Vanek i Hanzlova, 1992), klimatyczne i środowiskowe, z których największą rolę odgrywało niepełnowar-tościowe żywienie (Kerminen-Hakkio i in., 2000).

Blomstedt (1998) podaje, że u norek średnia liczba włosów puchowych w pęczku włosowym wynosi 18 szt., a ponadto w każdym pęczku występuje jeszcze dodatkowo od 1 do 3 cebulek włosowych, pozostających w uśpieniu. Cytowana autorka stwierdziła w pęczkach z włosem ościstym występowanie 11–12 włosów puchowych, a w pęczkach bez włosa ościstego do 20 włosów pu-chowych. Według Kondo i Nishiumi (1988) zawiązki pęczków włosowych tworzą się u norki jeszcze w czasie życia płodowego, a po urodzeniu ilość cebu-lek i włosów zwiększa się. U norki w wieku dwóch miesięcy w pęczku znajduje się średnio 5–6 aktywnych włosów puchowych oraz 1–2 w spoczynku (Blom-stedt, 1998). W 16. tygodniu życia zimowe włosy puchowe zaczynają powoli wzrastać, osiągając szczyt wzrostu w połowie października. Joergensen (1985) uważa, że w tym okresie w pęczkach nie powinno być już włosów uśpionych.

6.4. Wady skór futrzarskich Wygląd skóry, a tym samym i futra, jest odzwierciedleniem stanu zdro-

wotnego organizmu zwierzęcia, a każda zaobserwowana zmiana sygnalizuje o nieprawidłowościach w organizmie; może również może świadczyć o powsta-niu różnych wad i uszkodzeń. Zarówno w kraju, jak i za granicą ukazuje się niewiele publikacji dotyczących uszkodzeń skór futrzarskich, gdyż hodowcy


75

niechętnie ujawniają różne nieprawidłowości i wady skór, wynikające często z zaniedbań pielęgnacyjnych i złego żywienia.

Skóry lisów pospolitych mają bardzo cienką skórę, która jest podatna na rozdarcia, szczególnie w partii brzusznej. Najczęstszą przyczyną rozdarć skór jest mocowanie zszywkami partii brzusznej do prawidła (Tveter, 2003). Zszyw-ki, mocujące skórę brzucha dla zwężenia pasa brzusznego, powodują małe rozdarcia, które często skutkują dużymi uszkodzeniami. Według tego autora, około 6% skór lisa srebrzystego w Domu Aukcyjnym w Oslo jest zszytych lub rozdartych, a to powoduje przekwalifikowanie futerka z normalnej jakości na produkt pozagatunkowy, co przynosi duże straty.

Podawanie zwierzętom syntetycznej melatoniny wpływało korzystnie na wzrost masy ciała i wielkość skór, a niekorzystnie na ich grubość (Kopczewski i in., 2006). Uzyskiwane skóry były zbyt cienkie, przez co łatwiej ulegały rozerwaniu.

Jedną z wad okrywy włosowej, stwierdzoną w niniejszych badaniach, było wypadanie włosów i tworzenie się łysin. Powodem tego mogło być przed-wczesne skórowanie w połączeniu ze zbyt mocnym mizdrowaniem (Santin, 2001; Tveter, 2003), jak również dostarczenie do garbarni skór nie całkowicie wysuszonych lub spleśniałych. Inną przyczyną wypadania włosów jest jełczenie skór ze względu na resztki tłuszczu pozostawione po czyszczeniu. Niestarannie usunięty ulega rozkładowi, a wolne kwasy tłuszczowe uszkadzają skórę. Najbar-dziej narażone na wypadanie włosów są: kark, obszar wokół przednich łap i przy tylnej krawędzi skóry. Złe mizdrowane skór w wymienionych partiach utrudnia suszenie, a w konsekwencji powoduje wypadanie włosów. Także mizdrowanie skór nie w pełni dojrzałych uszkadza cebulki włosowe i wcześniej lub później dochodzi do wypadania włosów (Finne, 2001). Szczególnie podatne na wypada-nie włosów są skóry surowe, składowane przez dłuższy czas bez wyprawy lub zamrożenia. Dzięki profesjonalnej konserwacji, do której używa się specjalnych preparatów, zyskujemy pewność, że skóra nie będzie się utleniała i tym samym nie straci swojej elastyczności, co znacznie wydłuży żywotność produktu.

Sporym problemem w hodowli zwierząt futerkowych, utrudniającym osiągnięcie wysokiej jakości skór, są uszkodzenia włosów. W okresie wymiany okrywy włosowej i dojrzewania futra często dochodzi do samoogryzania, jak i wygryzień, wynikających z wzajemnych uszkodzeń włosów. Wada ta ma charakter złożony, a przyczyny wywołujące tę przypadłość nie są do końca poznane i wyjaśnione. Uważa się, że wygryzanie jest następstwem wielu przy-czyn, związanych z szeroko pojętym dobrostanem; jest również powodowane zaburzeniami w przemianie materii, głównie niedoborem aminokwasów, zawie-rających siarkę, witamin z grupy B, H, kwasu pantotenowego oraz mikroelemen-tów: żelaza, cynku, miedzi, manganu i kobaltu (Gliński i in., 2002; Szeleszczuk, 2001). Następstwem niedoborów tych składników w karmie lub złego ich przy-swajania są zaburzenia we wzroście i wymianie okrywy włosowej. Schorzenie to ma podłoże dziedziczne, a nerwowość i zagęszczenie osobników w klatkach sprzyjają jego występowaniu. Utrzymanie zwierząt pojedynczo nie likwiduje tego problemu całkowicie. Badania Houbaka i Hansena (1996) wykazały, że

M. Piórkowska

76

osobniki, które wygryzają sąsiadów, mają także tendencję do samoogryzania, jeśli umieścimy je w pojedynczych klatkach. Według badań Hansena (2006) i Lohi (1997), wielkość klatki nie miała istotnego wpływu na mierzone właści-wości. Najczęściej występującą formą wygryzania okrywy włosowej, stwierdzo-ną w badaniach własnych, było wycinanie włosów na końcu ogona i następnie na całym ogonie, w okolicy jego nasady, czasem na zadzie i kończynach tyl-nych, dalej na karku, udach, boku i w skrajnych przypadkach na całym tułowiu.

Według badań Frindta i in. (1981) oraz Hansena (2006), samoogryzanie włosów, występujące na polskich i zagranicznych fermach, jest zjawiskiem powszechnym i obejmuje od 20 do nawet 75% norek, powodując znaczne straty ekonomiczne i obniżenie wartości skór (Gugołek i in., 2001; Komarowa, 1977; Piórkowska i in., 2000). Według Komarowej (1977), uszkodzenie o powierzchni 25–42 cm2, powstałe wskutek wygryzania, może obniżyć wartość skór lisów nawet o 25–50%. Przeprowadzone w Skandynawii badania wykazały, że współ-czynnik odziedziczalności cechy wygryzienia wynosił 0,3 (Nielsen i Therkild-sen, cyt. za Lohi, 1997).

Wprowadzenie dla norek tzw. „wzbogaconych” klatek, z możliwością gryzienia i targania różnych przedmiotów, pozwoliło na znaczne obniżenie strat w ubytkach okrywy włosowej (Hansen, 2006). W stosunku do klatek standar-dowych odsetek zwierząt z nieuszkodzoną okrywą wzrósł o 56%. W badaniach Piórkowskiej i in. (2000) nad ograniczeniem wad okrywy włosowej jenotów poprzez poprawę ich dobrostanu, zastosowanie platform wypoczynkowych wpłynęło na obniżenie uszkodzeń skór (3,8%) oraz poprawę warunków utrzy-mania. Ponadto, autorzy ci stwierdzili, że dodatkowe wyposażenie klatek w schrony przyczyniło się do zwiększenia ilości skór bezwartościowych – uszkodzonych (26,8%).

Brzozowski (2013), analizując przyczyny samoogryzania u jenotów stwierdził, że zjawisko to jest poważnym problemem ekonomicznym dla ferm ze względu na skalę występowania. Uszkodzenie to dotyczyło bowiem 30% uzy-skanych miotów i 15% ocenianych młodych. Według tego autora, najwięcej osobników odznaczało się lekko uszkodzoną okrywą (do 10%), a rozległe wy-gryzienia zdarzały się sporadycznie. Samoogryzanie obserwowane było przede wszystkim w grupie jenotów, przebywających w klatkach metalowych, o szero-kim polu widzenia, możliwością obserwacji i naśladowania zachowań nieko-rzystnych. Autor stwierdził także, że nasileniu zjawiska sprzyjała monotonia zwierząt przebywających stale w tych samych warunkach, zwłaszcza gdy wokół nich nic się nie działo.

Badania okrywy włosowej lisów, prowadzone przez Piórkowską i Zonia (2003) w okresie rozwoju i kształtowania się zimowej dojrzałości futra pod kątem występowania uszkodzeń, wykazały wzrost liczby zwierząt z tą wadą. W końcu sierpnia defekt ten dotyczył 1,8% populacji młodych lisów, a w listo-padzie – 6,5%. Ze względu na stopień uszkodzenia, u większości zwierząt obserwowano wady drobne – 3,7%. Tylko 1% wszystkich uszkodzeń okrywy zakwalifikowano jako wady duże, w których minimalna powierzchnia poje-


77

dynczego wygryzienia wynosiła powyżej 5 dm2. Skóry odznaczające się uszko-dzeniem okrywy włosowej w stopniu dużym były największe, tak pod względem długości, jak i powierzchni. W niniejszej pracy wyższym udziałem skór z ozna-kami wygryzienia okrywy wyróżniały się skóry jenocie, a spośród nich skóry zwierząt hodowlanych.

Poważnym problemem, występującym w hodowli długowłosych zwie-rząt futerkowych, są uszkodzenia włosów w postaci spilśnień. Sfilcowanie okrywy włosowej występuje zarówno u zwierząt żywych, jak i w pozyskanych skórach. Wada ta jest ukryta, dlatego łatwo pominąć ją przy ocenie wzrokowej, a futro widziane z pewnej odległości może wyglądać jak wolne od niej. Uszko-dzenie można rozpoznać po miękkich, zwiotczałych i lepkich włosach, pozba-wionych elastyczności. Przy badaniu organoleptycznym wyczuwa się ziarnistość u nasady włosów oraz kłębki zbitej masy włosowej (Blomstedt i Lohi, 1999; Blomstedt, 2000). Przy rozdmuchiwaniu okrywy włosowej można zauważyć, że im bardziej futro jest sfilcowane, tym mniej wyraźny i płytszy staje się przedzia-łek, ponieważ włosy są wzajemnie poskręcane. Analizy skór z wielu ferm po-twierdziły, że jest to wada dziedziczna o odziedziczalności w wysokości 0,26–0,38 (Blomstedt, 2000; Blomstedt i in., 2001). Według cytowanych autorów, skłonność do filcowania włosa jest cechą tak samo dziedziczną, jak jakość, co oznacza, że poprzez selekcję i świadomy dobór hodowlany można ograniczyć występowanie tej wady.

Rozprzestrzenienie się tej wady w produkcji skór długowłosych było spowodowane faktem, że podczas selekcji i doboru hodowlanego przez wiele lat zwracano uwagę na wielkość skór, jako czynnik mający największy wpływ na cenę, pomijając jakość okrywy włosowej. Blomstedt (2000), badając sfilcowanie włosów w dwóch partiach ciała: w środku skóry (boki i środek grzbietu) oraz w tylnej partii skóry (pas biodrowy i uda) stwierdziła, że udział skór o włosach sfilcowanych wahał się od 4 do 38% dla środkowej partii skóry oraz od 57 do 81% dla tylnej jej części. Choć sfilcowanie okrywy występuje przeważnie w tylnej części ciała zwierzęcia, niekiedy może objąć całą skórę, aż do karku włącznie.

Przeprowadzona w badaniach Blomstedt (2000) ocena sfilcowania futra u zwierząt żywych, podczas uboju, jak i po wysuszeniu skóry, a następnie po jej obróbce wykazała, że wada pogłębia się wyraźnie w trakcie obróbki skóry. O ile przed skórowaniem wada występowała w stopniu umiarkowanym lub silnym u 16,5% lisów polarnych, to po wysuszeniu – aż w 68% skór, natomiast po ich obróbce – w 91%. Kolejne badania Blomstedt i in. (2001) wykazały, że sfilco-wane włosy występowały w prawie tym samym zakresie w różnych klasach jakości i wielkości aukcyjnej. Wśród ocenianych przez ww. autorów skór Saga Royal, Saga i I klasy jakości, czy nawet skór Low grade (gorszej jakości) było 30–35% o włosach łagodnie sfilcowanych, podczas gdy w tych samych klasach jakości udział skór o włosach silnie sfilcowanych i bardzo silnie sfilcowanych wyniósł odpowiednio 12–18 i 3–8%. W poszczególnych klasach wielkości aukcyjnej (0–40) skóry o włosach łagodnie sfilcowanych stanowiły 30–34%, silnie sfilcowanych 13–17%, a bardzo silnie sfilcowanych 3–7%.

M. Piórkowska

78

7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Na podstawie przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników sformu-łowano następujące wnioski:

1. Analiza parametrów wielkości skór surowych i wyprawionych wykazała wysoko istotne różnice pomiędzy średnimi dla grup i płci, a także dla płci w obrębie grupy. Lisy i jenoty hodowlane przewyższały osobniki żyjące w środowisku naturalnym pod względem parametrów wielkości skór, z wyjątkiem pomiarów długości ogona u lisów i lekkości skóry u jenotów.

2. Klasyfikacja skór według rozmiaru aukcyjnego wykazała, że 35% skór lisów dzikich i 66% skór jenotów dzikich znalazła się poza rozmiarem, tj. poniżej minimum aukcyjnego. Skóry dzikich lisów kanadyjskich zali-czono do dwóch, a dzikich lisów polskich, dzikich jenotów rosyjskich i polskich do trzech najniższych rozmiarów akcyjnych.

3. Pomimo stosunkowo krótkiego czasu utrzymywania lisów i jenotów w hodowli klatkowej zaobserwowano istotne zmiany takich parametrów okrywy, jak: długość, grubość i gęstość włosów oraz grubość tkanki skórnej. Za korzystne zmiany należy uznać wzrost gęstości podszycia i związane z nią ściśle właściwości ciepłochronne skór.

4. W stosunku do zwierząt dzikich u osobników hodowlanych zaobserwo-wano tendencję do wzrostu miękkości włosów pokrywowych oraz wło-sów puchowych u jenota, a także nieznaczne zwiększenie twardości podszycia u lisa. Wzrost miękkości włosów puchowych sprzyja zbiciu okrywy włosowej i wpływa na jej sfilcowanie.

5. Porównanie pomiarów histologicznych skór zwierząt dziko żyjących i hodowlanych pozwoliło wykazać zmiany morfologiczne: statystycznie istotne zmniejszenie warstwy skóry właściwej u lisów hodowlanych, z tendencją do wzrostu grubości naskórka oraz istotne zwiększenie po-wierzchni pęczków wraz z niepotwierdzoną statystycznie tendencją do wzrostu powierzchni włosów pokrywowych i ościstych. Stwierdzono istotne obniżenie liczby pęczków i włosów puchowych u lisów hodow-lanych w stosunku do kanadyjskich, a zwiększenie ich liczby w stosunku do dzikich lisów polskich.

6. Zmiany morfologiczne tkanki skórnej u jenotów hodowlanych dotyczy-ły: wzrostu grubości naskórka (P≤0,01), zmniejszenia grubości skóry właściwej (P≤0,01) i warstwy podskórnej (P≤0,05). Zaobserwowano


79

tendencję do obniżenia liczby pęczków w kępce przy nieznacznym wzroście liczby włosów puchowych w pojedynczym pęczku.

7. Ocena okrywy włosowej skór lisów wykazała u osobników fermowych, w porównaniu z dzikimi, rzadsze występowanie kołtunów i zanieczysz-czeń w okrywie, wygryzień na tułowiu, wytarć oraz sfilcowania. Stwierdzono natomiast wzrost uszkodzeń przypisywanych monotonii otoczenia (samoogryzanie ogona i końcówek włosów pokrywowych).

8. Analiza owłosienia jenotów wykazała występowanie uszkodzeń struktu-ry włosów pokrywowych. Były to: nietypowe skręcenie włosa w poło-wie jego długości, występujące u przedstawicieli wszystkich grup oraz charakterystyczne tylko dla zwierząt rosyjskich – rozdwojenie końcó-wek włosów i szorstki włos.

9. U jenotów hodowlanych nie stwierdzono, charakterystycznych dla skór dzikich zatłuszczeń okrywy włosowej, uszkodzeń przez pasożyty, nie w pełni wykształconego podszycia, kobuka, nierównomiernie rozłożo-nego woalu oraz odcieni obcych w okrywie. W grupie tej odnotowano natomiast 70% udział skór z kępiastą okrywą włosową.

10. Sfilcowanie okrywy włosowej u lisów i jenotów fermowych występowa-ło tylko w obrębie pasa biodrowego, natomiast u dzikich jenotów pol-skich we wszystkich partiach skóry, z wyjątkiem brzucha. Reasumując należy stwierdzić, że u zwierząt utrzymywanych w chowie

fermowym, w stosunku do zwierząt dziko żyjących, poszczególne cechy układu powłokowego uległy zróżnicowaniu. Nastąpił wzrost wielkości osobników fermowych i wielkości ich skór – w przypadku lisów o dwa rozmiary aukcyjne w stosunku do zwierząt kanadyjskich i o jeden w stosunku do dzikich lisów polskich, natomiast w przypadku jenotów o jeden rozmiar aukcyjny. W obrębie analizowanych gatunków, poza rozmiarem aukcyjnym, tj. poniżej minimum długości aukcyjnej, nie odnotowano żadnej skóry hodowlanej. Masa 1 dm2 skóry, świadcząca o lekkości surowca futrzarskiego u osobników fermowych zwiększyła się, co należy przypisać bardziej wzrostowi gęstości podszycia niż grubości tkanki skórnej. Na podstawie wartości średnich pomiarów poszczegól-nych parametrów okrywy włosowej zaobserwowano istotne zmiany – wzrost właściwości ciepłochronnych, gęstości, długości i grubości okrywy włosowej. Stwierdzono korzystne proporcje wyliczonych wskaźników technologicznych skór hodowlanych, które u zwierząt dziko żyjących były niekorzystne, świad-czące o wadach okrywy włosowej i nieprawidłowościach w budowie włosów. Analiza uszkodzeń tkanki skórnej wykazała u zwierząt hodowlanych wyraźny spadek wad związanych z niedojrzałością skór i poubojową ich obróbką, a także brak uszkodzeń dyskwalifikujących skórę na cele futrzarskie. Znacznemu zawę-żeniu, tylko do jednej partii topograficznej skóry – pasa biodrowego uległo sfilcowanie włosów. U osobników hodowlanych obydwóch gatunków stwier-dzono wzrost uszkodzeń okrywy włosowej, przypisywanych monotonii i brako-wi urozmaiconego wyposażenia klatek.

M. Piórkowska

80

8. STRESZCZENIE

Celem podjętych badań było określenie cech funkcjonalnych skór fu-trzarskich na podstawie charakterystycznych wybranych cech układu powłoko-wego oraz występowania najczęstszych wad okrywy włosowej – w obrębie populacji hodowlanych i dziko żyjących przedstawicieli rodziny Canidae: lisów pospolitych i jenotów. Poznanie tych zależności pozwoli wskazać kierunek zmian, zachodzących w wyniku procesu domestykacji, w układzie powłokowym fermowych zwierząt futerkowych.

Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że wielkość skór surowych i wyprawionych wykazała wysoko istotne różnice pomiędzy średnimi dla grup i płci, a także dla płci w obrębie grupy. Lisy i jenoty hodowlane przewyższały osobniki żyjące w środowisku naturalnym pod względem parametrów wielkości skór, z wyjątkiem pomiarów długości ogona u lisów i lekkości skóry u jenotów.

Klasyfikacja skór według rozmiaru aukcyjnego wykazała, że 35% skór lisów dzikich i 66% skór jenotów dzikich znalazła się poza rozmiarem, tj. poni-żej minimum aukcyjnego. Skóry dzikich lisów kanadyjskich zaliczono do dwóch, a dzikich lisów polskich, dzikich jenotów rosyjskich i polskich do trzech najniższych rozmiarów akcyjnych.

Pomimo stosunkowo krótkiego czasu utrzymywania lisów i jenotów w hodowli klatkowej zaobserwowano istotne zmiany takich parametrów okry-wy, jak: długość, grubość i gęstość włosów oraz grubość tkanki skórnej. Za korzystne zmiany należy uznać wzrost gęstości podszycia i związane z nią ściśle właściwości ciepłochronne skór.

W stosunku do zwierząt dzikich u osobników hodowlanych zaobserwo-wano tendencję do wzrostu miękkości włosów pokrywowych oraz włosów puchowych u jenota, a także nieznaczne zwiększenie twardości podszycia u lisa. Wzrost miękkości włosów puchowych sprzyja zbiciu okrywy włosowej i wpły-wa na jej sfilcowanie.

Porównanie pomiarów histologicznych skór zwierząt dziko żyjących i hodowlanych pozwoliło wykazać zmiany morfologiczne: statystycznie istotne zmniejszenie warstwy skóry właściwej u lisów hodowlanych, z tendencją do wzrostu grubości naskórka oraz istotne zwiększenie powierzchni pęczków wraz z niepotwierdzoną statystycznie tendencją do wzrostu powierzchni włosów pokrywowych i ościstych. Stwierdzono istotne obniżenie liczby pęczków i włosów puchowych u lisów hodowlanych w stosunku do kanadyjskich, a zwiększenie ich liczby w stosunku do dzikich lisów polskich.


81

Zmiany morfologiczne tkanki skórnej u jenotów hodowlanych dotyczy-ły: wzrostu grubości naskórka (P≤0,01), zmniejszenia grubości skóry właściwej (P≤0,01) i warstwy podskórnej (P≤0,05). Zaobserwowano tendencję do obniże-nia liczby pęczków w kępce przy nieznacznym wzroście liczby włosów pucho-wych w pojedynczym pęczku.

Ocena okrywy włosowej skór lisów wykazała u osobników fermowych, w porównaniu z dzikimi, rzadsze występowanie kołtunów i zanieczyszczeń w okrywie, wygryzień na tułowiu, wytarć oraz sfilcowania. Stwierdzono nato-miast wzrost uszkodzeń przypisywanych monotonii otoczenia (samoogryzanie ogona i końcówek włosów pokrywowych).

Analiza owłosienia jenotów wykazała występowanie uszkodzeń struktu-ry włosów pokrywowych. Były to: nietypowe skręcenie włosa w połowie jego długości, występujące u przedstawicieli wszystkich grup oraz charakterystyczne tylko dla zwierząt rosyjskich – rozdwojenie końcówek włosów i szorstki włos.

U jenotów hodowlanych nie stwierdzono, charakterystycznych dla skór dzikich zatłuszczeń okrywy włosowej, uszkodzeń przez pasożyty, nie w pełni wykształconego podszycia, kobuka, nierównomiernie rozłożonego woalu oraz odcieni obcych w okrywie. W grupie tej odnotowano natomiast 70% udział skór z kępiastą okrywą włosową.

Sfilcowanie okrywy włosowej u lisów i jenotów fermowych występowa-ło tylko w obrębie pasa biodrowego, natomiast u dzikich jenotów polskich we wszystkich partiach skóry, z wyjątkiem brzucha.

Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że u zwierząt utrzymywa-nych w chowie fermowym, w stosunku do zwierząt dziko żyjących, poszczegól-ne cechy układu powłokowego uległy zróżnicowaniu. Nastąpił wzrost wielkości osobników fermowych i wielkości ich skór – w przypadku lisów o dwa rozmiary aukcyjne w stosunku do zwierząt kanadyjskich i o jeden w stosunku do dzikich lisów polskich, natomiast w przypadku jenotów o jeden rozmiar aukcyjny. W obrębie analizowanych gatunków, poza rozmiarem aukcyjnym, tj. poniżej minimum długości aukcyjnej, nie odnotowano żadnej skóry hodowlanej. Masa 1 dm2 skóry, świadcząca o lekkości surowca futrzarskiego u osobników fermo-wych zwiększyła się, co należy przypisać bardziej wzrostowi gęstości podszycia niż grubości tkanki skórnej. Na podstawie wartości średnich pomiarów poszcze-gólnych parametrów okrywy włosowej zaobserwowano istotne zmiany – wzrost właściwości ciepłochronnych, gęstości, długości i grubości okrywy włosowej. Stwierdzono korzystne proporcje wyliczonych wskaźników technologicznych skór hodowlanych, które u zwierząt dziko żyjących były niekorzystne, świad-czące o wadach okrywy włosowej i nieprawidłowościach w budowie włosów. Analiza uszkodzeń tkanki skórnej wykazała u zwierząt hodowlanych wyraźny spadek wad związanych z niedojrzałością skór i poubojową ich obróbką, a także brak uszkodzeń dyskwalifikujących skórę na cele futrzarskie. Znacznemu zawę-żeniu, tylko do jednej partii topograficznej skóry – pasa biodrowego uległo sfilcowanie włosów. U osobników hodowlanych obydwóch gatunków stwier-dzono wzrost uszkodzeń okrywy włosowej, przypisywanych monotonii i brako-wi urozmaiconego wyposażenia klatek.

M. Piórkowska

82

9. SUMMARY

The aim of this study was to determine functional traits of fur skins based on selected characteristics of the integumentary system and the occurrence of the most common hair coat defects in farmed and wild populations of canids – foxes and raccoon dogs. Understanding of these relationships will help to identi-fy the direction of changes taking place in the integumentary system of farmed fur animals as a result of domestication.

The present study revealed that the size of raw and dressed skins showed highly significant differences between the means for groups and sexes, and also for sexes within a group. Farmed foxes and raccoon dogs surpassed animals living in the natural environment in skin size parameters except for measure-ments of tail length in foxes and skin lightness in raccoon dogs.

Grading of skins according to auction size showed that 35% of wild fox skins and 66% of wild raccoon dog skins were too small for auction sale. The skins of wild Canadian foxes were classified in the two smallest sizes, and the skins of wild Polish foxes, wild Russian and Polish raccoon dogs in the three smallest auction size groups.

Although the foxes and raccoon dogs were caged for a relatively short time, major changes were observed in hair coat parameters such as hair length, thickness and density, and thickness of dermal tissue. Among the beneficial changes were increased density of undercoat and improvements in the closely related heat-insulating properties of the skins.

Compared to wild animals, farmed animals showed a tendency for in-creased softness of guard hair and down hair (raccoon dogs) and slightly in-creased hardness of soft undercoat (foxes). Increased softness of down hair makes the hair coat more compact and contributes to felting.

Comparison of the histological measurements of skins from wild and farmed animals revealed some morphological changes – a significant decrease in the dermis layer of farmed foxes with a tendency for increased epidermis layer, as well as a significant increase in bundle area with a statistically non-significant tendency for increased area of guard and awn hair. The number of bundles and down hair decreased significantly in farmed foxes compared to Canadian foxes, and increased in relation to wild Polish foxes.

The dermal tissue of farmed raccoon dogs showed the following mor-phological changes: increased thickness of epidermis (P≤0.01), and decreased thickness of dermis (P≤0.01) and the subcutaneous layer (P≤0.05). The number


83

of bundles per tuft tended to decrease with a slight increase in the number of down hair per bundle.

The evaluation of hair coat in foxes showed that compared to wild ani-mals, farmed foxes were characterized by lower incidence of tangled hair, soiled hair coat, fur bites on the trunk, worn-out areas and felting. However, they showed more damage associated with monotonous surroundings (self-biting of tail and guard hair ends).

Analysis of raccoon dog hair showed damage of guard hair structure. This included untypical curling of hair at half length, present in animals from all the groups, as well as split hair ends and coarse hair, characteristic of Russian animals only.

Farmed raccoon dogs showed no defects characteristic of wild skins such as greasy hair coat, parasite damage, underdeveloped undercoat, white hair tufts in undercoat, unevenly distributed veiling, and foreign shades in hair coat. In this group, 70% of the skins had tuft-like hair coat.

Hair coat felting was only present in the pelvic girdle in farmed foxes and raccoon dogs, and in wild Polish raccoon dogs in all parts of the skin except the belly.

The results of the present study showed that compared to wild animals, individual characteristics of the integumentary system diversified in caged animals. Farmed animals and their skins increased in size – by two auction sizes in foxes compared to Canadian animals and by one auction size compared to wild Polish foxes; and by one auction size in raccoon dogs. Among the analysed species, there were no farmed skins whose size was smaller than the minimum auction size. The weight of 1 dm2 of skin, which reflects the lightness of fur raw material in farmed animals, has increased, which may be attributed to increased undercoat density rather than dermal tissue thickness. The mean values of meas-urements of individual hair coat parameters revealed important changes, such as the increase in the heat-insulating properties, density, length and thickness of hair coat. Proportions of the calculated technological indicators were favourable for farmed skins but not for wild animals, in which they reflected fur defects and abnormal hair structure. The analysis of dermal tissue damage in farmed animals showed a considerable decrease in defects related to immaturity and post-slaughter processing of skins, as well as no defects that would make the skins unsuitable for fur use. Hair felting was reduced to only one topographic area of the skin (pelvic girdle). Farmed animals of both species showed increased inci-dence of hair coat damage attributable to monotony and lack of cage enrichment.

M. Piórkowska

84

10. PIŚMIENNICTWO

Allain D., Deletang F. (1988). Interaction of age, strain and date of melatonin administration in the control of winter coat growth in mink. Proc. 4th Int. Congr. Fur Anim. Prod., Rexdale, Ontario, Canada, pp. 471–480. Allain D., Rougeot J. (1980). Induction of autumn moult in mink (Mustela vison Peale and Beauvois) with melatonin. Reprod. Nutr. Develop., 20: 197–201. Barabasz B. (2004). Dom Aukcyjny „Sojuzpusznina” w Sankt Petersburgu w Rosji. Hod. Zwierz. Futer., 19: 11–14. Barabasz B. (2007). Jenoty. Chów i hodowla. PWRiL, Warszawa., ss. 7–9. Barabasz B., Piórkowska M. (2000). Changes in hair cover of polecats during domestication. Scientifur, Abstract, 24, 1: p. 66. Barabasz B., Bagdonas I.I., Piórkowska M., Korczyńska M. (2000). Badania parametrów okrywy włosowej norek po implantacji melatoniny. Prz. Hod., Zesz. Nauk. PTZ, 53: 195–204. Barabasz B., Vaněk M., Natanek A., Wojtysiak D. (2001). Histomorfologia włosów norek traktowanych melatoniną. Zesz. Nauk. AR Kraków, 386, 36: 73–84. Berg P. (1993). Variation between and within populations of mink. II. Skin and fur characteristics. Acta Agric. Scand., Sect. A, Anim. Sci., 43 (3): 158–164. Berg P., Hillemann G. (1995). The relationship between feed consumption, weight gain and skin length. Scientifur, 19, 2: 101–106. Berge S., Rodt P., Rio T. (1956). Change of coat and hair colour in the blue fox and the arctic fox. Z. Tierzücht. Züht. Biol., 68, 3: 163–171. Blomstedt L. (1987). Hair structure and development of fur in young mink, silver fox, blue silver fox and blue fox. Scientifur, 11, 3: 264–265. Blomstedt L. (1989). Histological determination of different stages of pelage develop-ment, fur growth of mink. Acta Agric. Scand., 39: 91–99.


85

Blomstedt L. (1992). Pelage growth and structure in fur animals. Norwegian J. Agricult. Sci., Vth IFASA Congres, Oslo, Suppl., 9: 577–585. Blomstedt L. (1996). Fur development in early and late born blue fox (Alopex lagopus). Appl. Sci. Rep., VIth IFASA Congres, Warszawa, 29: 131–133. Blomstedt L. (1998). Pelage development in mink, ferret and blue fox, and some influ-encing factors. Academic Disseration, University of Helsinki, Finland. Blomstedt L. (2000). Tovhårighet hos blåräv går hand i hand med ullighet. Finsk Pälstidskrift, 8–9: 206–209. Blomstedt L. (2004). Pälsningstidpunkten påverkar blårävens skinnegenskaoer. Finsk Pälstidskrift, 12: 12–17. Blomstedt L., Lohi O. (1999). Upp till kamp mot tovhårighet via avelsurvalet. Finsk Pälstidskrift, 10: 292–293. Blomstedt L., Lohi O., Smeds K. (2001). Tovhåriga blårävar kan got gallras bort. Finsk Pälstidskrift, 12: 352–354. Børsting C.F., Clausen T.N. (1996). Requirments of essentials aminoacids for mink in the growing – furing period. Anim. Prod. Rev. Appl. Sci., Rep., 28: 15–24. Børsting E., Therkildsen N. (1992). Skin length and skin quality. Norwegian J. Agricult. Sci., Vth IFASA Congres, Suppl., Oslo, 9: 613–619. Brzozowski M. (2002). Zmiany pokroju mięsożernych zwierząt futerkowych jako efekt pracy hodowlanej. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 66: 81–87. Brzozowski M. (2013). Próba analizy problemu samoogryzania jenotów. Hod. Zwierz. Futer., 51: 16–19. Burzyński C., Duda I., Dzieża R., Suliga A. (1981). Kuśnierstwo. WN-T, Warszawa, ss. 19–26. Cholewa R. (1994). Cechy fizyko-mechaniczne włosów lisów polarnych. Rocz. AR Poznań, CCLXI: 21–27. Cholewa R., Głuszczak J. (1980). Ocena zależności między jakością skór a strukturą i barwą okrywy włosowej lisów polarnych. Rocz. AR Poznań, 120: 19–25. Cholewa R., Nowicki S. (1994). Cechy budowy i okrywy włosowej lisów polarnych niebieskich o różnej masie ciała. Rocz. AR Poznań, CCLXI: 73–78. Dahlman T. (2002). Metionina – składnik białka o żywotnym znaczeniu dla zwierząt futerkowych. Hod. Zwierz. Futer., 13 (15): 37–38, przedruk za Finsk Pälstidskrift, 2002, 3.

M. Piórkowska

86

Dahlman T., Kiiskinen T., Makela J., Niemela P., Syrja-Qvist L., Valaja J., Jalava T. (2002 a). Digestibility and nitrogen utilization of diets containing protein at different levels and supplemented with DL-methionine, L-methionine and L-lisine in blue fox (Alopex lagopus). Anim. Feed Sci. Tech., 98 (3–4): 219–235. Dahlman T., Valaja J., Niemela P., Jalava T. (2002 b). Influence of protein level and supplementary L-methionine and lysine on growth performance and fur quality of blue fox (Alopex lagopus). Acta Agric. Scand., Sec. A – Anim. Sci., 52 (4): 174–182. Dahlman T., Valaja J., Jalava T., Skrede A. (2003). Growth and fur characteristics of blue fox (Alopex lagopus) fed diets with different protein levels and with or without DL-methionine supplementation in the growing-furring period. Canadian J. Anim. Sci., 83 (2): 239–245. Dahlman T., Valaja J., Venalainen E., Jalava T., Palonen I. (2004). Optimum dietary amino acid pattern and limiting order of some essential amino acids for growing-furring blue foxes (Alopex lagopus). Anim. Sci., 78 (3): 77–86. Dembowski J., Maciejowski J., Socha S. (1987). Powtarzalność ocen jako kryterium kwalifikacji sędziów licencyjnych zwierząt futerkowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 341: 19–29. Diveeva G.M., Novikova T.G. Selina N.P. (1976). Naslednemost vesai egovzaimosvjaz s priznakami opusenija u pescov. Krolikovodstvo i Zverovodstvo, 6: 13–14. Diveeva G.M., Novikova T.G. Selina N.P. (1977). Fenotipiceskie i geneticeskie korre-ljacii mezdu serebnistostju i priznakami opusenja u vualevych pescov. Nauč. Tr. Inst. Puš. Zverovod. Krolikovod., Moskwa, 15: 62–70. Diveeva G.M., Novikova T.G., Selina N.P. (1978). Vozmožnost selekcji vualevych pescov po priznakam opusenija. Nauč. Tr. Inst. Puš. Zverovod. Krolikovod., Moskwa, 17: 49–56. Duda I. (1974). Badania nad wartością użytkową skór futerkowych. Zesz. Nauk. WSE, Ser. spec.: Monografie, Kraków, 27, 168 ss. Duda I. (1978). Laboratoryjne metody badania gotowych skór futrzarskich. AE Kraków. Duda I. (1980). Towaroznawstwo przemysłowe: towary skórzane i futrzarskie. AE Kraków, 197 ss. Duda I. (1992). Skóry surowe futrzarskie. AE Kraków, ss. 46–48, 52–65, 90–93. Dz.U., 2011, Nr 237, poz. 1419. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12.10.2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Finne L. (2001). Tålamod ger utdelning. Finsk Pälstidskrift, 10: 282–285.


87

Forester J.E., Forester A.D. (1982). Silver fox odyssey. The history of the Canadian Silver Fox Industry. Canadian Silver Fox Breeders, Charlottetown, 134 ss. Frechkop S. (1959). De la position systematique du genre Nyctereutes. Bull. Inst. Roy. Sci. Nat. Belg., 35: 1–20. Frindt A. (1985). Zootechnika. Hodowla Zwierząt Futerkowych. Warszawa, PWRiL, 3, 4: 616–666. Frindt A. (1996). Chów jenotów. Wyd. SGGW, Warszawa, 42 ss. Frindt A., Bednarz M., Suski B. (1981). Występowanie moczotoku i samoogryzania włosów norek w zależności od płci, odmiany barwnej i masy zwierzęcia. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 259: 137–141. Gliński Z., Gundłach J.L., Jeżewska G., Kostro K., Kopczewski A., Sadzikowski A., Siemionek J., Sławoń J., Socha S., Wawrzkiewicz J., Zoń A. (2002). Podstawy hodowli lisów i norek. Profilaktyka i zwalczanie chorób. PWRiL, Warszawa, ss. 191–192. Głowaciński Z. (2001). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Gugołek A. (2013 a). Układ powłokowy zwierząt futerkowych i jego właściwości. Hod. Zwierz. Futer., 50: 30–35. Gugołek A. (2013 b). Wpływ żywienia na wybrane parametry skór lisów i norek. Hod. Zwierz. Futer., 51: 30–36. Gugołek A., Lorek M.O., Hartman A. (2001). Wygryzanie okrywy włosowej u zwierząt futerkowych. Prz. Hod., 7: 28–30. Gugołek A., Lorek M. O., Zabłocka D. (2002). Studies on relationship between the body weight, trunk length and pelt size in arctic foxes. Czech J. Anim. Sci., 47: 328–332. Gugołek A., Lorek M.O., Kuśmierkiewicz M. (2008). Dominująca pozycja skór zwierząt hodowlanych na światowym rynku futrzarskich. Hod. Zwierz. Futer., 33: 40–42. Haldane J.B.S. (1942). The selective elimination of silver foxes in eastern Canada. J. Genet., 44: 296–304. Hansen S.W. (2006). Giv minken noget at rive, bide og flå i. Dansk Pelsdyravl, 8: 28–29. Hansen B.K. (2013). Nye minktyper – nye muligheder. Dansk Pelsdyravl, 5: p. 46. Houbak B., Hansen S.W. (1996). Fur chewing in farm mink – temporal development and effect of social environment. Appl. Sci. Rep., 29: 77–81.

M. Piórkowska

88

Ilina E.D., Kuzniecov G.A. (1983). Ispolzovanije zakonov genetyki v zvierovodstvie. Moskva Kołos. Jarosz S. (1993). Hodowla zwierząt futerkowych. WN PWN, Warszawa – Kraków. Jarosz S., Szeleszczuk O. (1995). The effect of melatonin on advancing the priming of winter fur coat in blue foxes. Scientifur, 19, 2: 95–100. Jeżewska G. (1987). Fenotypowa i genetyczna charakterystyka odmian barwnych lisa pospolitego (Vulpes vulpes L.) hodowanego w Polsce. Rozpr. hab. Rozpr. Nauk. AR Lublin, 105, 50 ss. Jeżewska G., Maciejowski J., Sławoń J. (1981). Zmienność i powtarzalność ocen cech pokrojowych u norek standard. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 259: 121–128. Joergensen G. (1985). Mink Production. Scientifur, Denemark. Jones J.W. (1914). Fur farming in Canada. Commission of Conservation Canada, Otta-wa, 278 ss. Karlson P. (1965). Introduction to modern biochemistry. 2nd. Acad. Press. New York, London. Kaszowski S. (1957). Ilościowa metoda oceny skórek króliczych. Rocz. Nauk Rol., 71-B-3: 469–534. Kaszowski S., Kawińska J. (1960). Próba oceny laboratoryjnej skór nutrii. Rocz. Nauk Rol., 76-B-4: 801–828. Kerminen-Hakkio M., Dahlman T., Niemela P., Jalava T., Rekila T., Syrjala-Qvist L. (2000). Effect of dietary protein level and quality on growth rate and fur parameters in mink. J. Mammal., 51, 1: 27–34. Kido N., Itabashi M., Takahashi M., Futami M. (2013). Epidemiology of sarcoptic mange In free-ranging raccoon dogs (Nyctereutes procyonoides) in Yokohama, Japan. Veterinary Parasitology, 191: 102–107. Kjœr J., Sønderup M. (1989). Jævn og svag restriktiv fodring i efteråret har gavnlig efekt på minkskind-kvaliteten. Dansk Pelsdyravl, 7: 425–428. Kokorina A.E., Bespyatykh O.Yu., Tebenkova T.V. (2012). The influence of succinic acid on the quality of fur-bearing animals skin. Proc. Xth Int. Sci. Congress in fur animal production. Scientifur, 36 (3–4): 84–86. Komarowa Ł.G. (1977). K etiołogii porokov szkurok kletocznych pusznych zvieriej. Biołogija i Patołogija Kletocznych Pusznych Zvieriej, Kirov; ss. 63–69.


89

Kondo K., Nishiumi T. (1988). The pelage development in young mink (Mustela vision). Proc. IV Int. Congr. in Fur Animal Production, Ontario (Canada), pp. 397–407. Kondo K., Ninomiya Y., Ichikawa H., Kato M., Fukunaga S., Kondo Hosaka A. (2004). Hair density and morphology of medulla in Mustelidae. Proc. VIII Int. Sci. Congr. in Fur Animal Production, The Netherlands, Scientifur, 28, 3: 283–287. Konnerup H. (1972). Über die Zeitpunkte für Sortierung und Pelzung beim Blaufuchs. Dt. Pelztierzüchter, 46, 10: 182–183. Kopczewski A., Sroka A. (2006–2007). Choroby pasożytnicze zwierząt futerkowych. Cz.1. Choroby pasożytnicze wywołane przez pasożyty zewnętrzne. Hod. Zwierz. Futer., 26–27 (28–29): 22–25. Kopczewski A., Sroka A., Rotkiewicz T., Zoń A. (2006). Znaczenie melatoniny w ochronie zdrowia i poprawie efektów ekonomicznych w chowie mięsożernych zwie-rząt futerkowych. Hod. Zwierz. Futer., 24 (26): 32–34. Korhonen H., Mononen J., Harri M., Aho I. (1992). Evaluation of the raccoon dog – chance or adaptation?. Scientifur, 16, 1: p. 27. Kowalska D., Bielański P. (2011). Jenot – co dalej w polskiej hodowli? Wiad. Zoot., 49, 1: 43–51. KCHZ (Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt) (2009 a). Wzorzec oceny pokroju jeno-tów. Warszawa, 4 ss. KCHZ (Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt) (2009 b). Wzorzec oceny pokroju lisów pospolitych. Warszawa, 10 ss. KCHZ (Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt) (2012). Hodowla zwierząt futerkowych w 2011 roku. Warszawa. 21 ss. Kubacki S. (1986). Ocena tkanki skórnej u lisów polarnych. Hod. Drob. Inw., 10–11: 6–8. Lanszki J., Thébault R.G., Allain D, Szendrö Z., Elben C. (2001). The effects of melato-nin treatment on wool production and hair follicle cycle in angora rabbits. Anim. Res., 50: 79–89. Lasota-Moskalewska A. (2005). Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. 310 ss. Loeschke W., Michels M. (2000). Body lenght and pelt length relationship. Scientifur, 24: 78–81. Lohi O. (1997). Niektóre zagadnienia dotyczące jakości skór i okrywy włosowej. Mat. Inf. Stacji Bad. Zw. Fut. IZ, 2: 15−19.

M. Piórkowska

90

Lorek M.O., Gugołek A., Hartman A. (2001). Studies on relationship between the body weight, trunk length and pelt size in common fox (Vulpes vulpes). Czech J. Anim. Sci., 46: 481–484. Lorek M.O., Hartman A., Gugołek A. (2002). Wpływ poziomu wybranych aminokwa-sów w dawce pokarmowej na cechy użytkowe lisów polarnych. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 64: 111–118. Lyngs B. (1991). The optimum age of Foxem AT petting. Scientifur, 15, 2: p. 127. Maciejowski J. (1988). Skuteczność selekcji na cechy użytkowe zwierząt futerkowych. Hod. Drob. Inw., 1: 4–6. Mäkelä J., Kiiskinen T. (1978). Supikoiran kasvatus ju ruokinta. Turkistalous, 51: 494–502. Meyer W., Hülmann G., Seger H. (2002). SEM–Atlas on the hair cuticle structure of Central European mammals. Verlag M. and H. Schaper Alfeld, Hannover, 248 pp. Narucka I., Żuk B., Gedymin J. (1980). Opracowanie modelu zbierania danych o użyt-kowości i ich wykorzystaniu do pracy hodowlanej w populacji lisa polarnego. Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leśnych, Poznań, XLIX: 203–212. Natanek A., Piórkowska M. (2007). Evaluation of hair coat quality in the arctic fox population with regard to the histological picture of skin. Proc. Int. Sci. Conf. – Scien-tific Achievements and the Breeding Practice, Kraków, p. 62. Natanek A., Piórkowska M. (2009). Quality of fur raw material and results of histologi-cal study using the example of finnraccoon. Proc. Int. Sci. Conf. – Scientific Achieve-ments and the Breeding Practice, Kraków, p. 74. Natanek A., Wojtysiak D., Barabasz B., Langenfeld M. (2001). Badania nad gęstością okrywy włosowej u norek z uwzględnieniem obrazu histologicznego skóry. Rocz. Nauk. Zoot., Supl., 12: 209–214. Nawara W., Kaszowski S. (1955). Badania nad opracowaniem obiektywnej metody oceny gęstości okrywy u owiec i zwierząt futerkowych. Rocz. Nauk Rol., 69-B-3: 399–439. Nes N., Einarsson E.J., Lohi O. (1988). Beautiful fur animal and their colour genetics. Scientifur, Denmark, 271 ss. Nixon A.J. (1993). A method for determining the activity state of hair follicles. Biotech. Histochem., 68, 6: 316–325. Norén K., Kvaløy K., Nyström V., Landa A., Dalén L., Eide N.E., Østbye E., Henttonen H., Angerbjörn A. (2009). Farmed arctic foxes on the Fennoscandian mountain tundra: implications for conservation. Anim. Conserv., 12: 434–444.


91

Nowak E. (1974). Zwierzęta w ekspansji. WP Omega 275, Warszawa. 41 ss. Nurominen L., Sepponen J. (1996). Effect of fattening on skin length of farmed mink. Appl. Sci. Rep., Prog. Fur Anim. Sci., 29: 159–165. Piórkowska M. (1996). Relation between the body weight of arctic foxes and physical parameters of their pelts. Anim. Prod. Rev. Appl. Sci. Rep., 29: 167–174. Piórkowska M. (1999). Relationship between body weight of raccoon dogs and the physical parameters of their pelts. Scientifur, Abstract, 23, 1: p. 79. Piórkowska M. (2001). An attempt at objective evaluation of hair coat value in the blue arctic fox (Alopex Lagopus L.). Evaluation of hair coat and skin parameters. Ann. Anim. Sci., 1, 2: 163–178. Piórkowska M. (2002). An attempt at objective evaluation of hair coat value in the blue arctic fox (Alopex Lagopus L.). Relationship between parameters of hair coat and skin. Ann. Anim. Sci., 2, 1: 189–200. Piórkowska M. (2008). Ocena jakości okrywy włosowej lisów pastelowych utrzymywa-nych w Zakładzie Doświadczalnym IZ-PIB Chorzelów. Rocz. Nauk. PTZ, 4, 3: 271–277. Piórkowska M. (2013). Hodowla lisów pospolitych wczoraj i dziś. Wiad. Zoot., 51, 1: 65–76. Piórkowska M., Natanek A. (2007). Ocena jakości okrywy włosowej populacji lisa polarnego z uwzględnieniem obrazu histologicznego skóry. Rocz. Nauk. PTZ, 3, 4: 331–337. Piórkowska M., Natanek A. (2008). Use of histological analysis to evaluate hair coat quality in carnivorous fur animals. Proc. XXXVIII ESNA Annual Meeting, Kraków, Abstracts, p. 85. Piórkowska M., Natanek A. (2012 a). Use of histological analysis for evaluation of fur raw material. Proc. Int. Sci. Conf.: Presence and future of animal science, Kraków, p. 145. Piórkowska M., Natanek A. (2012 b). Diversity of selected features of integumentary system in mink. Proc. Xth Int. Sci. Congr. in fur animal production. Scientifur, 36 (3–4): 404–408. Piórkowska M., Natanek A. (2013). Przydatność badań histologicznych w ocenie jakości surowca futrzarskiego. Wiad. Zoot., 51, 1: 83–92. Piórkowska M., Zoń A. (2003). Uszkodzenia okrywy włosowej i skór u lisów polarnych. Rocz. Nauk. Zoot., Supl., 17: 787–790.

M. Piórkowska

92

Piórkowska M., Zoń A. (2004). Variation in parameters of raccoon dog hair coat with different degrees of fur matting. Proc. VIII Int. Sci. Congr. in Fur Animal Production, The Netherlands, Scientifur, 28, 2: p. 46. Piórkowska M., Zoń A. (2011). Żywienie jenotów dawką o zróżnicowanym poziomie metioniny. Mat. konf. LXXVI Zjazdu Naukowego PTZ, Poznań, s. 231. Piórkowska M., Zoń A., Bielański P., Zając J. (2000). Wpływ dodatkowego wyposaże-nia klatek na jakość pozyskanych skór jenotów. Rocz. Nauk. Zoot. – Ann. Anim Sci., 27, 3: 195–202. Przysiecki P. (1991). Wpływ sztucznego skrócenia dnia świetlnego na przyrost masy ciała, pokrój i jakość skór lisów polarnych. Zesz. Nauk. AR Wrocław, XXXVI, 225: 131–148. Rasmussen P.V., Berg P. (2000). Sammenhænge Pelsfarve hos Brun Mink Karakteriseret med Traditionelle Metoder og Farvemåling. Faglig Årsberetning, pp. 113–116. Ratliff E. (2011). Taming the wild. National Geographic, 219, 3: 34–59. Rekila T., Korhonen H., Polonen I., Harri M. (2000). Relationship between feed intake, body mass and skin length in blue fox. Scientifur, 24: 155–158. Santin I. (2001). Problemer med tørring af minkskind. Dansk Pelsdyravl, 7–8: 20–21. Shibata F., Kawamichi T. (1994). Epidemic of skin diseases in the injured and sick raccoon dogs cared under the administrative wildlife protection. Proc. Ann. Conf. of the Mammalogical Society of Japan, Abstr., p. 76. Skinpolex (1992). Instrukcja skórowania lisów. Warszawa, 14 ss. Skinpolex (1994). Instrukcja lotowania skór lisów (Skrót obejmujący wymagania jako-ściowe). Warszawa, 12 ss. Statham M.J., Trut L.N., Sacks B.N., Kharlamova A.V., Oskina I.N., Gulevich R.G., Johnson J.L., Temnykh S.V., Acland G.M., Kukekova A.V. (2011). On the origin of a domesticated species: identifying the parent population of Russian silver foxes (Vulpes vulpes). Biol. J. Linnean Soc., 103, 1: 168–175. Syrnikov N.J., Petrova N.A., Valtman E.M. (1977). Sravnitelnaja effektivnost ocenki moloddnjaka pescov v rannem vozraste po rozmeru. Nauč. Tr. Inst. Puš. Zverovod. Krolikovod., Moskwa, 15: 191–196. Szeleszczuk O. (2001). Witaminy, makro i mikroelementy w żywieniu lisów i norek. Hod. Zwierz. Futer., 10 (12): 13–20.


93

Szeleszczuk O., Jarosz S. (1996). Wpływ skracania dnia świetlnego na wzrost i dojrze-wanie zimowej okrywy włosowej u lisów niebieskich (Alopex lagopus). Zesz. Nauk. AR Kraków, 313, 31: 89–97. Szuman J. (1982). Züchtversuche mit dem rötesten Rotfuchs. Dtsch. Pelzt., 2: 24–25. Ślaska B. (2010). Genomika strukturalna jenota (Nyctereutes procyonoides procyono-ides). Rozpr. Nauk. UP Lublin, 348, 107 ss. Ślaska B., Zięba G., Rozempolska-Rucińska I., Jeżewska-Witkowska G., Jakubczak A. (2010). Evaluation of genetic biodiversity in farm-bred and wild raccoon dogs in Poland. Folia Biol., 58, 3–4: 195–199. Trut L.N. (1999). Early canid domestication: The farm-fox experiment. Amer. Sci., 87, 2: 169–169. Trybulski M. (1930). Dzikie zwierzęta futerkowe. Encyklopedja Gospodarstwa Wiej-skiego, Warszawa, 113–115: 8–12. Tveter T. (2003). Dobra obróbka skór wzmacnia produkt. Norsk Peldyrblad, 7: s. 10. Przedruk: Hod. Zwierz. Futer., 2004, 18: s. 39. Woliński Z. (1986). Początki hodowli jenotów w Polsce. Hod. Drob. Inw., 2–3: 15–17. Woźniakiewicz W. (1963). Technologia futrzarstwa. WPLiS, Warszawa, ss. 94–112, 125–133. Wyczling T. (2009). Wpływ żywienia dawkami o zróżnicowanym poziomie metioniny na wybrane wskaźniki użytkowe lisów polarnych. Rozpr. dokt. UWM Olsztyn. Vaněk M., Hanzlová J. (1992). Surface morphology and innervation of defective guard hairs of American mink (Lutreola vison, Schreb. 1974). Norwegian J. Agric. Sci., Suppl., 9: 629–636. Varis H. (2008). Sytuacja na rynku futrzarskim w Polsce i na świecie. Seminarium z zakresu hodowli zwierząt futerkowych. Bukowiec, 8–9.09.2008 (maszynopis). Verginelli F., Capelli C., Coia V., Musiani M., Falchetti M., Ottini L., Palmirotta R., Tagliacozzo A., De Grossi Mazzorin I., Mariani-Costantini R. (2005). Mitochondrial DNA from prehistoric canids highlights relationships between dogs and South-East European wolves. Mol. Biol. Evol., 22 (12): 2541–2551. Viro P., Mikkola H. (1981). Food composition of the raccoondog, Nyctereutes procyonoides Gray, 1834 in Finland. Zeitschrift fur Saugetierkunde, 46: 20–26. Zawistowski S. (1970). Technika histologiczna, histologia oraz podstawy histopatologii. PZWL, Warszawa, ss. 132–134.

M. Piórkowska

94

Zoń A. (1991). Rozwojowe i sezonowe zmiany okrywy włosowej u jenota (Nyctereutes procyonoides). Praca dokt., IZ Kraków, 59 ss. Zoń A., Niedźwiadek S. (1991). A study on shedding cover hair in the raccoon dog (Nyctereutes procyonoides). Scientifur, 15 (1): 29–32. Zoń A., Sławoń J., Bielański P., Zając J., Piórkowska M. (2000). Wpływ żywienia na jakość okrywy włosowej lisów polarnych niebieskich. Rocz. Nauk. Zoot., Supl., 6: 314–317. www.cfc.dk www.cites.org www.ec.europa.eu www.efba.eu www.kopenhagenfur.com www.minambiente.it www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/ www.sagafurs.pl www.sojuspushnina.ru


95

11. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA

− zasięg pierwotny − populacje introdukowane

Rys. 1. Zasięg występowania lisa pospolitego (wg wikipedia.org)

− zasięg pierwotny − populacje introdukowane

Rys. 2. Zasięg występowania jenota (wg wikipedia.org)

M. Piórkowska

96

Fot. 1. Lis pospolity

Fot. 2. Lis pospolity srebrzysty


97

Fot. 3. Jenot europejski

Fot. 4. Jenot hodowlany

M. Piórkowska

98

1 – włos pokrywowy 3 – włosy puchowe 5 – pęczek włosowy 2 – włos ościsty 4 – gruczoł łojowy Fot. 5. Mikrofotografia przekroju porzecznego poszczególnych warstw skóry kanadyjskiego lisa pospolitego – dzikiego (powiększenie 100 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)

Fot. 6. Mikrofotografia przekroju porzecznego skóry polskiego lisa pospolitego – dzikiego (powiększenie 100 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)


99

Fot. 7. Mikrofotografia przekroju porzecznego poszczególnych warstw skóry lisa pospolitego – hodowlanego (powiększenie 40 x, barwienie – metodą Mallory’ego)

Fot. 8. Mikrofotografia kępki włosowej lisa pospolitego – hodowlanego (powiększenie 200 x, barwienie – metodą Mallory’ego)

M. Piórkowska

100

Fot. 9. Mikrofotografia przekroju porzecznego poszczególnych warstw skóry dzikiego jenota rosyjskiego (powiększenie 100 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)

Fot. 10. Mikrofotografia panoramiczna rozmieszczenia kępek włosowych u dzikiego jenota polskiego (powiększenie 40 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)


101

Fot. 11. Mikrofotografia kępki włosowej i gruczołów łojowych dzikiego jenota polskiego (powiększenie 200 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)

Fot. 12. Mikrofotografia kępki włosowej jenota hodowlanego (powiększenie 100 x, barwienie – hematoksyliną i eozyną)

M. Piórkowska

102

Fot. 13. Nierówności skóry surowej wysuszonej bez prawidła

Fot. 14. Nierówności skóry wyprawionej (suszonej bez prawidła), nie dające się wyprostować


103

Fot. 15. Nierówności skóry, powstałe w wyniku niedokładnego wygładzenia przy mizdrowaniu

Fot. 16. Lisy – sine plamy w kolorze od jasno do ciemnobrunatnego (w środku – skóra dobra)

M. Piórkowska

104

Fot. 17. Jenoty – skóra niedojrzała: sine plamy i wychodzenie włosów od strony mizdry (u góry – skóra dobra)

Fot. 18. Skóra zapleśniała, zakonserwowana metodą suszenia


105

Fot. 19. Źle oczyszczona mizdra – pozostawienie resztek tłuszczu

Fot. 20. Źle oczyszczona mizdra – pozostawienie resztek krwi

M. Piórkowska

106

Fot. 21. Dwojenie – rozdwojenie się warstwy skóry właściwej

Fot. 22. Jenot – rozdwojenie się warstwy skóry właściwej


107

Fot. 23. Jenot – skóra niedojrzała, wychodzenie włosów od strony mizdry

Fot. 24. Tkanka skórna uszkodzona przez pasożyty – skórojady

M. Piórkowska

108

Fot. 25. Zanieczyszczona okrywa włosowa

Fot. 26. Zanieczyszczona okrywa włosowa – obecność ciał obcych


109

Fot. 27. Zatłuszczona okrywa włosowa – zlepienie kosmyków włosów

Fot. 28. Okrywa skołtuniona

M. Piórkowska

110

Fot. 29. Uszkodzenie okrywy przez pasożyty

Fot. 30. Uszkodzenie okrywy przez pasożyty – larwa mola


111

Fot. 31. Łysina – miejscowy brak owłosienia

Fot. 32. Przycięcia końcówek włosa pokrywowego

M. Piórkowska

112

Fot. 33. Wytarcie płytkie – miejscowy ubytek części trzonów włosów pokrywowych

Fot. 34. Wytarcie głębokie – miejscowy ubytek części trzonów włosów pokrywowych i puchowych


113

Fot. 35. Wygryzienie okrywy włosowej

Fot. 36. Wygryzienie ogona

M. Piórkowska

114

Fot. 37. Różnokierunkowy układ włosów

Fot. 38. Zmierzwiona okrywa – wicherki


115

Fot. 39. Sfilcowanie

Fot. 40. Sfilcowanie głębokie – zbita postać

M. Piórkowska

116

Fot. 41. Kępiastość – nierównomierne kępowe rozmieszczenie włosa pokrywowego

Fot. 42. Kobuk


117

Fot. 43. Różny stopień wykształcenia włosów puchowych

Fot. 44. Rozdwojone końcówki włosa pokrywowego

M. Piórkowska

118

Fot. 45. Nietypowo skręcony włos pokrywowy

Fot. 46. Nietypowo skręcony włos pokrywowy


119

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ................................................................................................. 5

2. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA ......................................................... 7 2.1. Stan hodowli i produkcji mięsożernych zwierząt futerkowych ..... 7 2.2. Biologia rodziny Canidae .............................................................. 8

2.2.1. Lis pospolity ........................................................................ 9 2.2.2. Jenot europejski ................................................................... 11

2.3. Domestykacja zwierząt futerkowych ............................................. 12 2.3.1. Udomowienie lisa pospolitego ............................................ 13 2.3.2. Udomowienie jenota ............................................................ 14

2.4. Cechy układu powłokowego (okrywa włosowa i tkanka skórna) .. 16 2.4.1. Właściwości skóry futrzarskiej ............................................ 16 2.4.2. Właściwości tkanki skórnej ................................................. 18 2.4.3. Właściwości okrywy włosowej ........................................... 19 2.4.4. Budowa anatomiczna skóry futrzarskiej .............................. 24

2.5. Wady skór i okrywy włosowej ...................................................... 25

3. CEL PRACY ......................................................................................... 28

4. MATERIAŁ I METODY ..................................................................... 29

5. WYNIKI ............................................................................................... 34 5.1. Parametry wielkości skór ............................................................... 34 5.2. Parametry okrywy włosowej.......................................................... 40 5.3. Histologia skóry ............................................................................. 56 5.4. Wady surowych skór futrzarskich ................................................. 59

6. OMÓWIENIE WYNIKÓW .................................................................. 67 6.1. Parametry wielkości skór .............................................................. 67 6.2. Parametry okrywy włosowej ......................................................... 70 6.3. Histologia skóry ............................................................................ 73 6.4. Wady skór futrzarskich ................................................................. 74

7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ......................................................... 78

8. STRESZCZENIE .................................................................................. 80

9. SUMMARY .......................................................................................... 82

10. PIŚMIENNICTWO............................................................................. 84

11. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA ......................................... 95

M. Piórkowska

120

Czasopismo indeksowane przez bazę danych

POLISH SCIENTIFIC JOURNALS CONTENTS ― AGRIC.&BIOL.SCI.

prezentowaną w sieci INTERNET pod adresem URL (Uniform Resource Locator):

http://psjc.icm.edu.pl

Kolportaż Zamówienia na prenumeratę oraz sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prosimy kierować pod adresem: Instytut Zootechniki PIB, Zespół Wydawnictw i Poligrafii, 32-083 Balice k. Krakowa. Cena: 20.00 zł.

Documents

hab. Piorkowska B5-druk · 2016-07-14 · lis polarny ( Vulpes lagopus ), lis pospolity ( Vulpes vulpes ) i jenot ( Nyctereutes procyonoides Gray). Przedstawiciele rodziny psowatych