Hakikati Belgelemek

8/4/2019 Hakikati Belgelemek

http://slidepdf.com/reader/full/hakikati-belgelemek 1/41

Hakikat, Adalet ve Hafıza Çalışmaları 1/41

HAKİKATİ BELGELEMEKLouis Bickford, Patricia Karam,

Hassan Mneimneh ve Patrick Pierce

Guatemala Ulusal Polis Arşivi Çalışanları. Benetech

Bu belgenin orijinali Uluslararası Geçiş Dönemi Adaleti Merkezi (International Center for Transitional

Justice, ICTJ) tarafından hazırlanmıştır. Metnin çevirisi Hakikat, Adalet ve Hafıza Çalışmaları adına Hilal

Alkan tarafından yapılmıştır.

ICTJ, ülkelere geçmişlerinde yaşanmış toplu vahşet ve insan hakları ihlalleri ile ilgili hesap verebilmelerikonusunda destek olan bir kuruluştur. Merkez, baskıcı yönetimlerden veya silahlı çatışmalardan yeni çıkmıştoplumlarda veya geçmiş adaletsizliklerin ya da sistematik kötü muamelelerin henüz çözüme kavuşturulmamışolduğu yerleşik demokrasilerde faaliyet gösterir .




İçindekiler

I- GİRİŞ......................................................................................................................................... 3A- Belgeleme Grubu (DAG) ve Bu Raporun Amacı .......................................................................... 3

B- Geçiş Dönemi Adaletini Anlamak .............................................................................................. 5

C- Hikayeyi Anlatmak: Belgeler Nelerdir? ...................................................................................... 6

1. Tanıklıklar ve Sesler ......................................................................................................................... 6

2. Resmi Kayıtlar .................................................................................................................................. 6

3. Resmi Olmayan Kayıtlar ve Maddi Kanıtlar ..................................................................................... 7

4. Analiz ve Yaratılan Belgeler ............................................................................................................. 7

II- ZORLUKLAR VE ORTAK TEMALAR .............................................................................................. 9

A. Stratejik ve Teknik Zorluklar ..................................................................................................... 9

B. Belgeleme Çalışmalarındaki Ortak Temalar ............................................................................... 9

1. Etik ................................................................................................................................................... 92.Siyaset ............................................................................................................................................ 10

3. Güvenlik......................................................................................................................................... 11

4. Yöntem .......................................................................................................................................... 12

5. Birlikte Çalışmak ............................................................................................................................ 13

6. Önyargılar ...................................................................................................................................... 15

III-BELGELERİN KULLANIMI ......................................................................................................... 17

A. Kullanım ................................................................................................................................ 17

1. Hukuki Talepler .............................................................................................................................. 17

2. Şahsi Bilgilenme............................................................................................................................. 18

3. Ulusal söylemi etkilemek ............................................................................................................... 19

4. Hafıza ............................................................................................................................................. 205. Tedbirli Olmak ............................................................................................................................... 20

B. Belge Toplamak ...................................................................................................................... 21

1. Belge Toplama Kriterleri ................................................................................................................ 21

2. Mülkiyet......................................................................................................................................... 23

3. Acıyı tazelemek .............................................................................................................................. 23

C. Belgelerin Analizi .................................................................................................................... 23

1. Kalıpların fark edilmesi .................................................................................................................. 23

D. Belgelerin Yönetimi ve Saklanması.......................................................................................... 26

1. Gizlilik ............................................................................................................................................ 26

2. Toplanan Kayıtların Bütünlüğü ve Sıhhati ..................................................................................... 26

3. Teknik Konular ............................................................................................................................... 27

4. Belgeleri Elde Bulundurma ............................................................................................................ 28

5. Yıpranma ve Kirlenme ................................................................................................................... 29

IV- SÖZLÜ TARİH......................................................................................................................... 31

1. Sözlü Tarih Yöntemi....................................................................................................................... 32

2. Sözlü Tarih Mülakatı ...................................................................................................................... 33

3. Görüşmelerin Deşifresi ve Arşivlenmesi........................................................................................ 33

4. Çatışma Sonrası Topluluklarında Sözlü Tarih Yönteminin Yaratabileceği Sorunlar....................... 34

V- ADLİ ANTROPOLOJİ ................................................................................................................ 36

VI- SONUÇ.................................................................................................................................. 38

Ek: DAG Üyeleri .......................................................................................................................... 39




I- GİRİŞ

Robert Jackson, 1945 yılında Nürnberg

Davası kapsamında Nazi liderleriniinsanlığa karşı işlenen suçlardan yargılamahazırlığındayken önemli bir karar verdi.Mahkeme belgelenebilen kanıtlaradayanacaktı. Bu karar şu anda kulağa çok basit geliyor. Zaten toplu vahşetdurumlarında hukuki gerçeklik başka türlünasıl tesis edilebilir ki? Halbuki Jackson'ınkararı son derece tartışmalıydı. Pek çoklarısoykırımdan kurtulanların ve tanıklarınsözlü ifadelerinin Nazileri adaletinhuzuruna getirmekte yeterli olacağını iddiaediyordu. Onlara göre belgelere ulaşmak hem çok zordu hem de bu zahmetedeğmezdi.1

Çağdaş insan hakları hareketi de, daha ilk günlerinden itibaren, Jackson gibi her çeşidinden belgelere itimat etmeyiseçmiştir. Zira, belgelere dayalı kanıtlar sadece insan hakları ihlalinde bulunanlarakarşı açılan davalarda değil, mağdurlarındoğru bir tarih anlatısı, dolayısıyla da

baskıcı geçmişe dair bir gerçeklik oluşturmalarında da kilit öneme sahiptir.Belgelere dayalı kanıtlar otoriter rejimlerin

veya çatışmaların ardından kimlerintazminat alacağını belirlemek için degereklidir.

Geçtiğimiz on yıllarda, bu saydığımızfaydaların yanı sıra, açık ve adil toplumlar

kurma yolunda belgeleri nasılkullanabileceğimize dair de çok şeyöğrendik. Bu kapsamdaki önemligelişmelerin arasında hakikatkomisyonlarının kurulması; tarihindemokratikleştirilmesi ve mağdurlar ile

baskı görenlerin hikayelerine gittikçe dahaçok kulak kabartılması; geçmişe dair dahazengin ve geniş anlatılar elde etmek için

1 Bakınız Joeseph E. Persico, Nuremberg:Infamy on Trial (New York: Penguin, 1994) özelliklesayfa 42-43 ve 108.

sözlü tarih yönteminin gittikçe daha meşru

bir şekilde kullanılması; ve dünya çapında pek çok demokrasi ve insan haklarıSTK'sının hakları savunmak için belgetoplamalarını sayabiliriz. Sözün özü,

belgeler bize daha adil bir gelecek inşaetme yolunda geçmişle yüzleşmemiz veolanları anlamamız içim yardımcıolabilirler.

Belgeler derken resmi makamlar tarafındanyaratılmış, sararmış ve yıpranmış

kağıtlardan fazlasını kastediyoruz. Ses vevideo kayıtları; hapishanelerde yazılmış veiyi niyetli gardiyanlarca dışarıyasızdırılmış mektuplar; günü gününe tutulanmahkeme kayıtları; faillerin itiraf kasetleri;köşe yazıları; broşürler, posterler veteksirle çoğaltılmış yazılar gibi kısa ömürlükayıtlar; terfi, işten çıkarma ve şikayetkayıtları; yerel bürokratlar tarafındanüretilmiş belgeler ve tabii ki zarar görmüşve buna şahit olmuş olanların yazılı vesözlü tanıklıkları geçerli belgeler olarak sayılabilir.

Tarihsel hafızanın inşası yolunda vesuçların cezasız kalmasına karşı olarak yürütülen mücadelenin kalbinde işte bumaddi kanıtlar yatmaktadır.

A- Belgeleme Grubu (DAG) ve Bu

Raporun Amacı2

Bu rapor DAG çatısı altında bir arayagelmiş olan altı farklı sivil toplumkuruluşunun deneyimlerine

2 Belgeleme Grubu (Documentation Affinity

Group, DAG) dünya çapında insan hakları ihlallerini belgeleyen yerel grupların stratejik ve teknik sorunlarını

çözmeye yönelik olarak fikir, bilgi ve yöntem alışverişiyapmaları amacıyla 2005 yılında kurulmuş olan bir örgütağıdır.




dayanmaktadır.3 DAG üyeleri: KamboçyaBelgeme Merkezi (DC-Cam), Guatemala

Adli Antropoloji Vakfı (FAFG), Burmaİnsan Hakları Eğitim Enstitüsü (HREIB),Belgrad merkezli İnsani Hukuk Merkezi

(HLC), Uluslararası Geçiş Dönemi AdaletiMerkezi (ICTJ) ve Irak Hafıza Vakfı (MF).(DAG üyeleri hakkında detaylı bilgileriekte bulabilirsiniz.)

4

Bu yayının amacı, fikir alışverişine vekarşılıklı öğrenmeye dayanan işbirliğimizesnasında ulaştığımız kimi sonuçlarısizlerle paylaşmaktır. Hedefimiz isebizimkilere benzer sorunlar ve engellerle

karşılaşan organizasyonlara faydalı

olabilecek bilgileri ve fikirleri paylaşmak olarak özetlenebilir. Kısacası, bu rapor,gerçeğin tesis edilmesi, demokratik ve adiltoplumların inşası yolunda suçların cezasızkalmasına karşı verdiğimiz mücadele içinyaptığımız belgeleme çalışmalarındageliştirdiğimiz en iyi uygulamalarıanlatmaktadır.

DAG, 2005-2006 yıllarında 18 ay boyunca,karşılıklı olarak birbirimizden

öğrenebildiğimiz, çalışmalarımızda nasıldaha etkili olabileceğimizi tartıştığımız vebelge toplama, kullanma ve saklama

konusunda yöntemler geliştirdiğimiztoplantılar düzenledi. Böyle bir işbirliğininçalıştığımız ülkelerde daha güçlü insanhakları rejimleri kurulması ve demokratik kültürün güçlenmesine yönelik bireysel vekurumsal becerilerimizi geliştireceğineinanıyorduk. Afganistan'dan İnsan HaklarıKomisyonu, ABD'den Benetech İnsan

Hakları Komisyonu ve Human RightsFirst, Guatemala'dan CIRMA- Centro de

Investigaciones Regionales de

3 Bu proje Amerika Birleşik Devletleri BarışEnstitüsü ve Kanada Uluslararası Kalkınma Ajansıtarafından finanse edilmiş ve Heinrich Böll Vakfıtarafından da desteklenmiştir.4 HREIB Burma'da on örgütün üye olduğu İnsanHakları Belgeleme Ağı (ND-Burma)'nın başkanlığını

yürütmektedir. Bu nedenle, raporda tümorganizasyonlardan topluca HREIB olarak

bahsedilecektir.

Mesoamerica ve Irak'tan pek çok siviltoplum kuruluşu ve insan hakları örgütüKürdistan'ın Süleymaniye şehrinde

yaptığımız toplantıya katıldı.

Kamboçya'da bir araya gelen DAG üyeleri. Patrick Pierce.

Birbirimizin güçlü ve zayıf yönlerindendersler çıkarmaya çalıştık. Çünkü hepimiztemelde suçların cezasız kalmaması için

belgeleri kullanmaya dair benzer bir inancıve deneyimi paylaşıyorduk; yani bazısorunları derinlemesine tartışabileceğimizorta bir zeminde buluşuyorduk. Ancak aynızamanda birbirimizden çok farklı

olduğumuz için taze ve yenilikçi fikirler duyma şansımız da oldu.

Bu bir rehber kitap ya da elkitabı değil.Belgeleme projelerinde izlenmesi gereken

yol hakkında evrensel kaideler geliştirmeye çalışmıyoruz. Yine de bukonu hakkındaki düşüncelerimizin benzer çabalar için hazırlık yapan veya halihazırdaharekete geçmiş olanlara faydalı olmasınıumuyoruz.

DAG üyelerinin temsil ettiği geniş yelpazesayesinde bu rapor, birbirinden çok farklıörgütlere faydalı olacaktır. Ancak rapor,insan hakları ihlalleri konusunda bilgitoplayan belgeleme projelerine; eski

liderleri yargı önüne çıkarmak içinmalzeme biriktiren STK'lara; araştırmaları,yöntemleri ve belge koleksiyonları ileyakın tarih konusunda uzmanlaşmışgruplara; yerel ortakları ile deneyimlerini

paylaşmak isteyen uluslararası veya ulusalorganizasyonlara; amaçlarına ulaşmak için




belgelere ihtiyaç duyan örgütlere; geçmişrejimlere ait kıymetli dokümanları ellerinde bulunduran STK'lara ve geçmişlehesaplaşmak için belge üretmeye,kullanmaya, paylaşmaya, yaygınlaştırmaya

veya korumaya ilgi duyan kuruluşlaraözellikle yararlı olacaktır.

Rapor boyunca karşınıza çıkacak olankoyu renkle yazılmış kısımlar birbirimizden öğrendiğimiz dersleri,geliştirdiğimiz iyi uygulamaları vetartışmalarımızda ortaya çıkan faydalıönerileri içermektedir.

B- Geçiş Dönemi Adaletini Anlamak

Geçiş dönemi adaleti kavramı geçtiğimizyıllar içerisinde geçmişteki insan haklarıihlalleri ve toplu kıyımlarla yüzleşmeyisağlayan kapsamlı bir çerçeveye dönüştü.5 Son yirmi yılda pek çok toplum baskıcırejimlerden ve iç savaştan kurtulupiktidarın resmi olarak el değiştirmesini yada bir çatışmanın sonlandırılmasını esasalan bir geçiş dönemine girdi.

Geçmişle yüzleşmenin ve toplu kıyımlarlahesaplaşmanın çok sayıda yolu

bulunmaktadır. Birbirlerinden farklıyollara başvuran insan hakları vedemokrasi aktivistleri, failleri yargı önüneçıkarmayı, gerçeği arayan mekanizmalar kurmayı, mağdurlar a tazminat ödenmesini,kurumlarda reform yapmayı, anıtlar vemüzeler inşa etmeyi hedefleyebilirler.Amaç bunlardan hangisi olursa olsun,

belgeleme çalışması yapan gruplar, insanhakları ihlallerine dair delillerin muhafazaedilmesi, siyasi iradenin adaletin tesisi

konusunda teşvik edilmesi, insanlarınkendi tarihlerini hatırlamaları ve uzlaşmayımümkün kılacak araçların yaratılmasınısağladıkları için kritik öneme sahiptirler.

5 Daha detaylı bir tanım için bakınız:http://www.ictj.org/static/TJApproaches/WhatisTJ/macmi

llan.TJ.eng.pdf

Belgeleme çalışmaları insan haklarısavunuculuğunun hayati bir parçasıdır vegenellikle geçiş dönemi adaletinisağlamaya yönelik araçların etkin ve adil

bir şekilde kullanılacağının habercisidir.

Belge toplayan STKlar, yakın zamandadönüşüm geçirmiş olan ülkelerdeyargılamaların ve hakikati aramagirişimlerinin ayrılmaz bir parçasıdır lar.

Bunların arasında Arjantin, Doğu Timor,Fas ve Güney Afrika'daki hakikatkomisyonlarını ve Kamboçya, Guatemala,Kuzey İrlanda ve güney ABD'de siviller tarafından hayata geçirilen gerçeği aramagirişimlerini sayabiliriz.6

Bunların aksine, demokrasiye geçişinancak uzak bir gelecekte öngörülebildiğitoplumlarda belgeleme çalışmalarıinsanların bu dönüşüme hazırlanmalarınısağlar. Geçmişle yüzleşmeye yönelik siyasiiradenin henüz ham olduğu durumlardaSTK'lar ve diğer örgütler, dönüşümünkoşullarını hazırlamak veya faillerin hesap

vermelerini sağlayacak yaptırımlarıgeliştirmek için çalışırlar. Örneğin otoriter liderlerin hala iktidarda olduğu Burma gibi

ülkelerde, kırılgan demokrasilerin her anetnik ayrışmaların ve nefretin tehdidialtında bulunduğu Balkanlarda ve

çatışmaların sürdüğü Afganistan ve Irak'tageçiş dönemi adaletini sağlama çalışmalarıancak hazırlık düzeyindedir. Bu raporun daodağını oluşturan bu ve bunlar gibidurumlarda STK'lar, insan haklarıaktivistleri ve demokrasi savunucuları,geçmişle hesaplaşacak siyasi iradeyiyaratmak için fırtınalı ve değişken bir sosyal iklimde yollarını bulmak vekarşılarına çıkacak her türlü siyasi fırsatıdeğerlendirebilecek araçları geliştirmek zorundadırlar. STK'lar işte bu engellerlemücadele etmek için belgelerin toplanması

6 Örnek olarak bakınız: “Truth Commissions and

NGOs: The Essential Relationship, The 'Frati Guidelines'

for NGOs Engaging with Truth Commissions” (ICTJ,

April 2004) ve Louis Bickford, “Unofficial TruthProjects”, Human Rights Quarterly 29, no.4 (November

2007) 994-1035.

http://www.ictj.org/static/TJApproaches/WhatisTJ/macmillan.TJ.eng.pdf








ve muhafazası ile ilgili stratejiler geliştirirler.

C- Hikayeyi Anlatmak: BelgelerNelerdir?

Biz çalışmalarımızda en çok hikayelerinanlatılmasıyla ilgileniyoruz.7 Belge

topluyoruz, çünkü bu belgelerin geçmişinfarklı şekillerde anlatılabilmesine katkısağlayacağını düşünüyoruz. Geçmiş insanhakları ihlallerinin, katliamların,soykırımın ve insanlığa karşı işlenensuçların hikayelerini anlatmak istiyoruz.Bu hikayeleri anlatmak istiyoruz çünkü

önemliler.

Başka başka bağlamlarda hikayelerimiz de

farklı oluyor; mahkeme salonlarında,hakikat komisyonlarında, resmi dairelerde,mahallelerde, ulusal ve uluslararasımedyada farklı dillerle konuşuyoruz.Ancak hangi bağlamda olursa olsunhikayelerimizin mümkün olduğunca doğruolmasını ve yaşananlardan doğrudanetkilenmiş olanların deneyimleriniyansıtmalarını amaçlıyoruz. Başroldekileri,olan olayları ve neden yaşandıklarını

bilmek istiyoruz. Korkunç şeylerinyaşandığı durumlarda birilerinin sorumluolup olmadığını bulmak ve eğer sorumlular varsa hesap vermelerini sağlamak istiyoruz. Bunların yanında, derin ve belkide cevaplanamaz soruları biraz da olsaaydınlatmak istiyoruz. Örneğin toplukıyımlara bakarak vatandaşlar, cemaatler

ya da en temelde insanlar olarak bunlarınyaşanmasına nasıl fırsat verdiğimizi ve bir daha yaşanmalarına engel olmak için neler yapabileceğimizi anlamak istiyoruz.

7 Bakınız: Leigh Payne, Ksenija Bilbija, Jo

Ellen Fair ve Cynthia E. Milton (ed) The Art of Truth-

Telling about Authoritarian Rule (Madison, WI:

University of Wisconsin Press, 2005) içinde HaroldScheub, “Now for a Story” (10-16) ve Ksenija Bilbija,

“Story is History is Story” (112-118).

Bu hikayeleri mümkün olduğunca tam vehakkaniyetli bir şekilde anlatabilmek içindört ayrı bileşene ihtiyacımız var:8

1. Tanıklıklar ve Sesler

Bütün çalışmalarımızda anlamayaçalıştığımız olaylar hakkında mağdurlar ,tanıklar ve olayların diğer kahramanlarıtarafından anlatılmış hikayeleri dinlemeninönemine vurgu yapıyoruz. DAGüyelerinden pek çoğunun, özellikle deSırbistan'daki HLC ve HREIB/ND-

Burma'nın halihazırda yürüttükleri sözlütarih programları var. MF gibi gruplar iseşiddetten etkilenenler arasından seçilentemsili sayıda insanın hikayelerini videoyakaydediyorlar. ICTJ de ondan fazla ülkedeinsan hakları davaları ve resmi hakikatkomisyonlarına yakından katkı sağlıyor.Tüm bu faaliyetler mağdurlarınhikayelerini anlatacakları ve toplumun gerikalanı tarafından seslerinin duyulacağı bir ortam yaratıyor. FAFG mağdurlarla yakınilişkiler kurarak mezarların açılması vekalıntıların teşhis edilmesiyle ilgili

ihtiyaçlarını ve isteklerini öğrenmeye

çalışıyor. Daha da önemlisi FAFG,mağdurların seslerini araştırma yöntemininen kıymetli parçası sayıyor.

Mağdurların sesleri, velev ki kağıdayazılmış ya da görüntülü/sesli olarak kaydedilmiş olsunlar, geçmiş insan haklarıihlallerine ve vahşetlere dair anlatılacak hikayelerin ve uzun vadede “bir dahaasla!” idealini gerçekleştirmek içinyapılacak her çalışmanın en önemli kısmını

oluşturuyor. İşte bu nedenle birbirindenfarklı tanıkların muhtelif seslerini adil,hatasız, güvenli ve kapsamlı bir şekildekayda almak tüm DAG üyelerinin en çok önemsediği konulardan biri.

2. Resmi Kayıtlar

8 Bu ve benzer kategorileri düşünmenin farklıyolları var. Üyelerimizden biri olan Irak Hafıza Vakfı'nınkullandığı kategoriler: Tanıklıklar, Belgeler ve Objeler.




DAG üyeleri olarak bir yandan da resmikayıtları topluyor ya da bu kayıtlarıtoplayan kurumlarla işbirliği yapıyoruz.Örneğin, geçtiğimiz yıllarda Guatemalainsan hakları arabulucusu, Guatemala

Ulusal Polis Teşkilatı Arşivi'nin statüsü veistikbali konusunda DAG'a fikir danıştı.Sonuç olarak DAG üyeleri Ulusal PolisTeşkilatı Arşivi'ni Kurtarma ProjesiUluslararası Danışma Konseyi'ne davet

edildiler.

Kimi durumlarda, resmi belgeleri toplamak

DAG üyelerinin faaliyetlerinin arkasındakiitici güç olabiliyor. Örneğin Irak HafızaVakfı, Baas Partisi'ne ait 11 milyon

sayfalık belgeye ve 1968-2002 arasındakidönemi anlatan 1000 saatlik video kaydınasahip. Benzer bir şekilde, DC-Cam'ın sahipolduğu ve şu anda 600 bin sayfaya ulaşmışolan Kızıl Kmer dokümanları, imzakampanyaları ve hayatta kalanlarla yapılangörüşmelerin dökümleri, Kızıl Kmer liderlerinin Kamboçya İstisnai Durumlar Mahkemesi'ndeki yargılanma sürecinehayati bir katkı sağlıyor. Bunun yanında

Tuol Sleng hapishanesinde sıraya geçmiş

idamlarını bekleyen tutuklularınfotoğrafları ziyaretçileri duygusal olarak etkilemenin ötesinde yasal deliller olarak da iş görüyor ve tarihsel hafızaya

kaynaklık ediyor.

Resmi kayıtlar zaman zaman umulmadık yerlerde de ortaya çıkabiliyor.Guatemala'daki toplantımız esnasındaUlusal Polis Arşivi'nin on yıl boyuncagizlice saklandığı terk edilmiş bir fabrikayıziyaret ettik. FAFG bu fabrikada bulunaninanılmaz miktardaki belgenin gözdengeçirilmesinde rol oynarken el koyulmuşolan çalışma izinlerine ve sürücü

belgelerine rastgeldi. Şu anda bu belgeler devlet yetkililerine yöneltilen cinayet veortadan kaybetme suçlamalarınıdesteklemek için kullanılıyor .

HLC, elindeki belgeleri daha çok adli

kovuşturmalarda kullanıyor. Ancak Eski

Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemeside duruşmalarda kullanılan çok sayıda

resmi belgeyi elinde bulunduruyor. Bu

nedenle HLC, Lahey'deki kullanımlarısona erdiğinde belgelerin nerede ve nasılsaklanacağı konusunda mahkemeylekapsamlı tartışmalar yürütüyor.

3. Resmi Olmayan Kayıtlar ve MaddiKanıtlar

Mağdurların, tanıkların (ve nadiren de olsafaillerin) sesleri ile geçmiş rejim tarafından

bırakılmış resmi kayıtların yanında maddi

kanıtlar da toplu kıyımların belgelenmesinde yararlanılan önemlikaynaklar arasında sayılabilir. HLC'nin elegeçirdiği en etkileyici belgelerden biri Sırpölüm timi Akrepler'in Bosna'da gençMüslüman erkekleri alınlarındanvurduklarını gösteren bir video kasetti.

FAFG'nin temel belgeleme aracı ise gizlimezarlara gömülmüş mağdurlarınkemikleri. FAFG, özenle yapılmış bilimselanalizler ve adli antropolojinin

yöntemlerinin birleşimiyle maddi kanıtları,yani kemikleri, mağdurların kıyafetlerinive diğer eşyalarını, belgelemeçalışmalarının merkezine oturtmayı

başardı.

4. Analiz ve Yaratılan Belgeler

DAG üyeleri olarak olayları araştırmak için hem belge topluyor hem de belgeyaratıyoruz. Örneğin, geçmişte kayıplarınailelerini temsil eden Şilili avukatlar

birincil kaynaklara dayanarak çok sayıdaihzar emri çıkartmışlardı. Bu ihzar emirlerinden oluşan geniş koleksiyon şuanda Vicaria de la Solidaridad Belgeleme

Merkezi'nde bulunuyor ve cezadavalarında kullanılıyor.9 HREIB/ND-

Burma, Burma'da meydana gelen insan

hakları ihlallerini araştırıyor ve Martusveritabanını kullanarak günün birindemahkemelerde ve hakikat komisyonlarındakullanılacak kayıtları oluşturuyor. ICTJ ise

9 Bakınız: Louis Bickford “The ArchivalImperative: Human Rights and Historical Memory inLatin America's Southern Cone”, Human Rights

Quarterly 21, no. 4 (1999).




Gana, Liberya, Fas, Peru, Sierra Leone ve

Doğu Timorlu STK'larla birlikte çalışarak faaliyet göstermekte olan hakikatkomisyonları için belgeler oluşturuyor.Irak Hafıza Vakfı da elinde bulunan

birincil kaynaklarla ilgili özetler hazırlıyor ki böylesi açıklama notlarını or ijinal

belgeleri destekleyen yaratılmış belgeler olarak düşünmek mümkün.




II- ZORLUKLAR VE ORTAK TEMALAR

Belgeleme projeleri geçmişe dair hikayeler

anlatmaya katkı sağlarken devasazorluklarla karşılaşırlar. DAG'ınamaçlarından biri de, teknik ve stratejik olmak üzere ikiye ayırabileceğimiz buzorlukları anlatıp tartışabileceğimiz bir

platform oluşturmak. Rapor boyunca buzorluklar üzerinde duracağız ve her birininüstesinden nasıl gelinebileceğine dair kimidüşüncelerimizi paylaşacağız.

A. Stratejik ve Teknik Zorluklar

Belgeleme projeleri misyonlarına,amaçlarına ve topyekün varlıklarına yönelik

bir kısım stratejik zorluklarla karşılaşırlar.Bunlardan bazıları:

Bir belge toplama ve ayıklama stratejisi belirleme: Hangi belgelere öncelik verileceği ve bunun nedenleri nekendiliğinden ortaya çıkar ne de herkes içinbarizdir. Bu konunun uzun vadeli hedeflerçerçevesinde tartışılması gerekir. Örneğin,hedef gelecekte yapılacak yargılamalarakatkı sağlamaksa, yasal delil olarak kullanılacak belgelere öncelik verilmelidir.Eğer hedef gelecekte bir hakikat komisyonukurulmasıysa, daha geniş bir sosyaldeneyime odaklanan belgeler toplanmalıdır.

Ortaklıklar: Ne tip ortaklıklar manalıolacaktır? Kütüphanelerle mi, insan haklarıörgütleriyle mi yoksa uluslararasıorganizasyonlarla mı çalışmak dahafaydalıdır?

Finansman sağlama: Belgeleme merkezleri

çalışmaları için nasıl kaynak yaratabilirler?Finansman sağlama stratejileri hedeflerle veortaklık stratejileriyle nasıl örtüştürülebilir?

Belgeleme projeleri bunların yanında bir deçok sayıda teknik zorlukla karşılaşırlar.

Örneğin,

Malzemeleri tanımak, toplamak ve

kataloglamak, Malzemeleri düzenlemek ve muhafaza

etmek (Hangi veritabanı programınınkullanılacağına karar vermek),

Çalışmaları aksatmamak için güvenlik önlemlerini en üst düzeye çıkarmak,

Dijital ortamları en üretken şekilde

kullanmak,

Belgeleri elde bulundurma hakkı vemülkiyet gibi yasal meselelerleuğraşmak,

Uzun vadeli koruma planları yapmak, Belgelerin doğru kişilerin erişimine açık

olmasını sağlamak.

B. Belgeleme Çalışmalarındaki OrtakTemalar

1. Etik

Dünyanın her tarafındaki belgeleme projeleri, ileriki sayfalarda da görüleceğigibi, siyasi olarak yüklü ve kaotik ortamlarda faaliyet gösterirler. Hukukun,saydam kurumların ve demokratik değerlerin hüküm sürmediği bu ortamlardabelgeleme projeleri de zor kararlarla karşıkarşıya kalırlar. Örneğin HREIB/ND-

Burma, elindeki belgelerde bulunan

bilgilerin insanların hayatlarını tehlikeyeatabileceğini hep akılda tutmak ve halenBurma'da ikamet eden bilgi kaynaklarıtanıklıkta bulunmak için muazzam riskler

aldıkları için bu bilgileri özenle muhafazaetmek durumunda.

Biz belgeleme projelerindeki temel

prensibin hiç zarar vermemek ve

adaletsizliğe neden olmamak şeklindeözetlenebileceğini düşünüyoruz. Bu kuralözellikle mağdurlar, tanıklar ve hikayelerinianlatmak için kendiler ini riske atanlar

olmak üzere herkes için geçerli olmalı.

Zarar verme, adaletsizliğe yol açma: Belgeleme projeleri, yaptıkları çalışmalar




nedeniyle hiç kimsenin zarar görmemesi için her türlü önlemi almak

mecburiyetindedirler.

Belgeleme çalışmaları esnasında başka türlü

ahlaki zorluklarla da karşılaşırız. ÖrneğinMF, Irak'taki çatışma ortamında yağmacılar tarafından talan edilmiş, son derece değerliBaas Partisi belgelerini satın alma şansınıyakaladı. Ancak ahlaki nedenlerle belgelerialmamayı seçtiler. MF, daha sonra aynı

belgelere görece ahlaki bir yolla erişmeşansını yakaladı: Sadece belgelerin güvenli

bir alana nakliyesi için kamyon başına 100$olacak şekilde bir ödeme yaptılar. MF'ninödediği bu miktar her ne kadar ilk başta

istenenin çok altında olsa da nakliyemasrafından da fazlaydı.

Toplantılarımızda bu ve benzeri ahlakiikilemleri derinlemesine tartıştık ve

belgeleme çalışmaları esnasında ahlakizorluklarla karşılaşmanın kaçınılmazolduğu gerçeğini kabul ettik. Yine de, her projenin bu durumla başetmek için kendietik rehberini oluşturması gerektiğinidüşünüyoruz.

Belgeleme projeleri, daha başlangıçaşamasındayken tüm çalışmalarındakendilerine yol gösterecek bir etik beyanıhazırlamalı ve davranış kurallarını

belirlemelidirler.

Böyle bir beyan söylenmemiş olanlarıaçıklığa kavuşturur, insanlara nasıldavranılacağına ve sözlü tanıklıklar, resmikayıtlar ve maddi kanıtlardan oluşan

belgeler karşısında nasıl tutum alınacağınadair organizasyonun içinde fikir birliğioluşmasını sağlar. Dahası, etik kuralları veolması gereken davranışları resmiyetedökmek, organizasyonun ahlakideğerlerinin muhafaza edilmesini ve kurumhafızasının korunmasını sağlar.

Etik beyanları, duruma uygun olarak çok genel veya çok spesifik olabilirler.

Bağdat'ta eline yeni geçen bir kısım belgeyi incelemek üzere bir takım

kurmakta olan MF, takım üyeleritarafından derinlemesine tartışılan veuymaları gereken temel standardıoluşturduğu konusunda herkesin hemfikir olduğu kısa ve öz bir etik beyanı

hazırladı. Beyan, belgelerde ismi geçenkişilerden birine, ekip üyelerine veyabelgenin kendisine zarar gelmesi ihtimali

olduğunda hiçbir faaliyette bulunulmamasını öngörüyordu.

2.Siyaset

Belge toplama işinin kendisi siyasi bir eylemdir ve daha geniş siyasi bağlamda bir

yerlere oturur. DAG üyesi kuruluşlar da bukaideden bağımsız değiller. Daha önce de

bahsettiğimiz gibi, DC-Cam Kızıl Kmerler tarafından yapılan soykırımla ilgili belgeler topluyor. Kuruluş, her ne kadar rejiminyaptığı faydalı faaliyetler de dahil olmak üzere genel bağlamdan haberdar olsa daKızıl Kmerlerin Kamboçya medeniyetineyapıkları katkılara dair bilgilerle veyarejimin herhangi bir erdemini methetmekle

ilgilenmiyor. HREIB/ND-Burma da askeri

cunta tarafından inşa edilmiş yeni bir köprüyü takdir etmekte aynı derecede

isteksiz davranıyor. ICTJ ise insan haklarıve demokrasi örgütleriyle çalışmayı tercihediyor ve baskıcı rejimlerden gelebilecek teknik destek isteklerine sıcak bakmıyor.Tüm bunlar STK'ların yapmaları beklenenanlamlı tercihlerdir. Bizce önemli olan, bu

kararlar hakkında güvenlik şartları izinverdiği ölçüde şeffaf olmaktır.

Hedefleriniz hakkında şeffaf olun: Belgeleme projeleri hangi amaca ulaşmak istedikleri konusunda açık ve dürüst olmalıdırlar. Bu nedenle, ne yaptıklarınıve neden yaptıklarını, yazışmalarında,kamuoyu açıklamalarında, web sitelerindeve tanıtım malzemelerinde açıklamaları

gereklidir.

Ulusal bağlam siyasi kaygılarla şekillenmiş

olsa da, bağışçıların ve her türlüorganizasyonun da kendi siyasi temayülleri




ve hedefleri vardır. Bu nedenle belgeleme

projelerinin tarafsız ve profesyonel olarak görülmek için çabalamaları şarttır. Tarafsızgözükme çabasının gerektirdiği siyasidengeleme hareketlerinin zorluğundan

haberdarız ve biliyoruz ki siyasi kaygıları bir kenara koymak bazen hiçbir şekildemümkün olmayabilir. Yine de dürüst veprofesyonel davranarak bu hedeflere

yaklaşabiliriz. Kısaca:

Nesnelliğini göster: Belgeleme projeleri tarafsız ve nesnel olarak görülmekten ve

yüksek mesleki standartlara sahipolmaktan her zaman karlı çıkacaklardır.

Profesyonellik fazlaca siyasi olduğunuz

iddiasıyla yapılan suçlamalara karşı en iyi savunmadır.

Geniş anlamda siyasi bir başka mesele de belgeleme çalışmasının kapsayacağı zamanaralığına karar verilmesidir. Örneğin, MFIrak'ta sadece 1968-2003 yılları arasındaki

baskıcı döneme odaklanıyor. MF'ninçalışmaları yaratılmış olan trajedininderinliğine ve kapsamına rağmen, rejimindevrilmesinden sonraki travmatik olayları

kapsamıyor. Bu kısıt, MF'nin Irak içinde vedışında ortak çalışmalar yaptığıorganizasyonlar tarafından sorunlu

bulundu; zaten MF için de bir dönemeöncelik verme kararı almak hiç kolaydeğildi. Ancak sonuçta MF, herşeyikapsayan otoriter bir rejimin karakterize

ettiği ve 2003 sonrasından önemliyönleriyle farklı bir dönem olduğu için ilk

başta belirledikleri zaman aralığı üzerineçalışmaya devam etme kararı aldı. Başka

bir deyişle, MF verdiği kararın nedenolduğu kısıtları kabul ederek 2003sonrasındaki şiddet ile ilgili çalışan başkagirişimlerle işbirliğine açık olmayısürdürdü.10

Belge toplama işini hangi zaman aralığıiçin yapacağınız üzerine düşünün ve kimi

zaman siyasi olarak görülebilecek bu

10 Bakınız Kanan Makiya, Republic of Fear

(Berkeley: University of California Press, 1989)

karara açıklama getirin. Zamanaralığında sınırlamaya gidip belli bir döneme ait belgelerin toplanmasınaöncelik vermek için güçlü ve geçerli nedenleriniz olabilir. Örneğin bir ülkedeki

rejim değişikliği, soykırımın sona ermesi,bir barış anlaşmasının yürürlüğe girmesi veya baskıcı bir rejimden demokrasiye

geçilmesi, belli özellikleri olan bir dönemin sona ermesi anlamına gelebilir ve yaşananların kendi tarihi bağlamlarıiçinde incelenmesi gerekli olabilir. Bu

şekilde ayrımlar yapmak o esnada insanhakları ihlalleri ve şiddet olayları devamediyor olsa, hatta o andaki rejim altında

yükselişe geçmiş olsa dahi geçerli ve doğru

olabilir.

Örneğin, Kamboçya'daki trajedi Kızıl Kmer hükümetinden önce de yaşanmaktaydı,sonra da devam etti. Yine de DC-Cam,

odak noktasını korumak için aldıkları bilinçli bir kararla kısa süren ancak bir soykırıma sahne olan Pol Pot rejimiesnasındaki kıyımları belgelemeyi seçti.Ancak toplanan belgeler tabiatları gereğisadece yaşanan vahşeti gözler önüne

sermekle kalmayıp tarihsel bir resimçizilmesini de sağladılar. 1964 öncesineuzanan belgeler, Kızıl Kmer rejimine yolaçan etkenlere dair süregiden tartışmayıbeslediler. 1979'dan sonrasına ait olanlar iseKızıl Kmerlerin rejim devrildikten sonra

bile nasıl uluslararası destek aldıklarınıanlamaya yardımcı oldu.

3. Güvenlik

Belgeleme çalışmaları sadece siyasideğildir, aynı zamanda tehlikeli deolabilirler.

Personelin, binaların ve belgeleringüvenliğini sağlamak belgeleme

projelerinin karşılaştığı en önemlizorluklardan biridir. Üyelerimizden bazılarıölüm tehditleri aldı. Örneğin son iki yılda,FAFG'nin idarecisi Fredy Peccerelli ve

ailesi cep telefonu mesajları, e-postalar ve

yüzyüze görüşmeler aracılığıyla detaylıölüm tehditleri aldılar. Organizasyonda




çalışanlar sokakta yürürken bağırışlar vetacizlerle karşılaştılar. FAFG dışındaki bazıüyelerimizin de binalarına belgelere zarar verme veya hırsızlık amaçlı olarak girildi.

ND-Burma üyelerinden bazılarının

ofislerine polis tarafından baskın yapıldı vebelgelerine el koyuldu. DC-Cam'in idarecisi

Youk Chhang ise 1998'de dönemin Sağlık,Eğitim ve Sosyal Eylem Bakanı IengThirith ile başbakan yardımcısı olan eşiIeng Sary tarafından geçmişe bakarak ülkenin istikrarını bozduğu gerekçesiyletehdit edildi. Bu ikili, evine askerler

göndererek Chhang'ı merkezini kapatmaklave aile fertlerinden birine zarar vermekle

tehdit ettiler.

Tehditlerin değrlendirilmesi, güvenlik görevlisi bulundurmak, çalışanlara güvenlik eğitimi vermek, ulusal ve uluslararasıdayanışma stratejilerini uygulamak gibi

basit ve sağduyuya dayalı bazı önlemlerle belgeleme projelerinin çalışanlarıkorunabilir. Kısaca:

Güvenlik için ileri görüşlü bir çerçevehazırlayın: Belgeleme projeleri tehditleri

öngören bir güvenlik çerçevesi oluşturmalıve tehditler karşısında ne yapılacağınadair yöntemler belirlemelidirler. Bu

yöntemler organizasyon içinde tartışılmalıve yazıya geçirilmelidir.

Açık ve net bir yönergenin olması belgelerin güvenliğini sağlayabilir. Enönemli ve aşikar olanından bahsedecek olursak;

Belgeleri kopyalayın. Ne kadar çok kopya,ne kadar farklı formatlarda ve farklı

yerlerde saklanırsa belge o kadar güvendeolacaktır. Bunun için kütüphaneler ya da

insan hakları arabulucuları gibi ulusal veuluslararası organizasyonlarla işbirliği

yapmak faydalı olabilir.

MF'nin ilk başlardaki stratejisi tamamen belgeleri kopyalamaya dayanıyordu.Belgelerin Irak'ta karşı karşıya olduğu

muazzam riskleri göz önünde bulunduranMF, normalden büyük belgeleri dijital

alanda kopyalamak için bir yöntemgeliştirdi: ahşap bir çerçeveye tutturulmuş

bir fotoğraf makinesinden ibaret ev yapımı bir acayip alet. Normal büyüklükteki belgeler için ise üç vardiya halinde 24 saat

çalışan altı kişi istihdam edildi ve yüksek kaliteli tarayıcılar kullanılarak hergün BaasPartisi'nin belgelerinin1500 sayfası taranıpgüvenli bir dijital alana kopyalandı.

DC-Cam'ın güvenlik için aldığı önlemlerinarasında belgeleri merkezden başka bir yerde yangına karşı dayanıklı dolaplardasaklamak, farklı mekanlarda belgelerinkopyalarını bulundurmak ve karşılaştıklarıtehditleri Kamboçya İçişleri Bakanlığı'yla

uluslararası organizasyonlara bildirmek sayılabilir. Bunların yanısıra merkezçalışanlarına yaptıkları işleri evde,arkadaşlarıyla veya komşularıyla

paylaşmama tavsiyesi veriliyor ve her gecemerkezde en azından bir tane erkek çalışanın kalması sağlanıyor.

Belgeleme projeleri ellerindeki belgeleri

korumak için başka pek çok önlemalabilirler. Bunlardan raporun ilerleyen

kısımlarında bahsedeceğiz.

4. Yöntem

Geçmişte yaşanmış insan hakları ihlallerinive kıyımları belgelemek için pek çok yöntem mevcuttur. Her belgeleme merkezifarklı bir yönteme öncelik verir. Bu

bağlamda yöntemden kastımız belgeleriişleme almak için kullanılan öngörülebilir,tekrarlanabilir ve doğrulanabilir kurallar

bütünüdür. Seçilen yöntemin kapsayıcılığıveya kısıtlayıcılığı ihtiyaçlara ve hedefleregöre değişir. Bazı organizasyonların amacıresmi belgeleri toplamak iken diğerlerisözlü tarih çalışmalarına veya geçmişrejimin belgelerini biriktirmeye

odaklanabilirler. Irak'taki MF'nin

çalışanları, işleme alacakları belgelerleilgili kriterlerini esnek tutarak geniş vekapsayıcı bir yöntem belirlediler.Yöntemleri kısaca “üretilmiş her belge

kayda değerdir” şeklinde özetlenebilir.Ancak belge teminindeki bu esnekliğe




rağmen elde ettikleri belgelerinişlenmesiyle ilgili kurallar geliştirdiler:Belgeleri tasnifle, muhafaza edilmelerini

sağla, benzer belgelerle birlikte sakla, dijitalortama aktar...vs.

Kızıl Güvenlik Müzesinde sergilenen bir heykel. LouisBickford.

Belge koleksiyonlarına yönelik kapsamlı bir literatür bulunuyor.11

Her ne kadar bu

kaynaklarda bahsi geçen yöntemler aşikar ve açıklanmaya muhtaç değil gibigörünseler de yöntem seçimi hafifealınabilecek bir şey değil. Biz DAG üyeleriolarak, hem birbirimizden öğrenerek hemde DAG dışındaki kaynakları kullanarak farklı yöntemlere vakıf olmaya çalışıyoruzve meslektaşlarımıza da bunu yapmalarınıtavsiye ediyoruz.

12 Ancak hangi yöntem

11 Mükemmel bir kaynak için bakınız InternationalCouncil on Archives (ICA, www.ica.org). ICA'nın faydalı bir yayını için bakınız: The Records of NGOs: Memory...to

be Shared: A practical guide in 60 questions (Paris: ICA,

c. 2002). Yayınahttp://www.ica.org/sites/default/files/NGOEN_2.pdf

adresinden ulaşılabilir. 12 Örneğin, üyelerimizden biri ColumbiaÜniversitesi'nde düzenlenen ve yöntem konusuna titiz bir giriş sağlayan Sözlü Tarih Programı Yaz Okulu'na katıldı

kullanılırsa kullanılsın her zaman en önemliolanın metodolojik bir titizlik olduğunu davurguluyoruz.

Titiz olun: Yöntemsel titizliğin sınırı

yoktur. Titizlik, daha çok zaman ve kaynak harcamanıza neden olabilir, ancak eldeettiğiniz sonuçların etkisinin artmasını vedaha profesyonel görünmenizi sağlar.

5. Birlikte Çalışmak

Ulusal, bölgesel ve küresel olarak benzer işlerle uğraşan organizasyonlarla bağlantıkurmak yalnız başınıza çalışmaklakıyaslandığında daha üretken olmanızanlamına gelir. DAG deneyimi de bunun bir

örneğidir.

İki çeşit işbirliği yöntemine dikkatinizi

çekelim: İlki, belgeleme projeleri ya damerkezleri arasında yapılan ve geçmişe dair daha zengin bir hikaye ortaya çıkarmayıamaçlayan işbirlikleri. Bu anlamda bölgeselişbirliği çalışmaları özellikle çatışmalarınve insan hakları ihlallerinin bölgesel

boyutlarının olduğu durumlarda daha tam,tutarlı ve nesnel bir geçmiş anlatısıoluşturulabilmesi için önemlidir. Baskıcırejimlerin bu konularda çalışanlarıyalnızlaştırma ve tekilleştirme çabaları gözönünde bulundurulduğunda başka gruplarla

bağlantı içinde olmak bir direniş stratejisinedönüşebilir. Grubumuzda bunun en güzelörneğini aşağıdaki örnek olaydaokuyacağınız gibi HLC veriyor. HREIB deBurma İnsan Hakları Belgeleme Ağı (ND-

Burma) ile birlikte benzer bir çalışma

yürütüyor.

Bir diğer işbirliği yöntemi olan karşılıklı bilgi ve belge alışverişi ise çok daha geniş bir yelpazedeki kurumlar ve örgütler arasında yapılabilir. Üniversiteler, araştırmakütüphaneleri, ulusal arşivler, insan haklarıarabuluculuk ofisleri, uluslararasıorganizasyonlar, vakıflar, tarih dernekleri,yargı izleme organizasyonları ve benzeri

ve programdan çok faydalanarak orada öğrendiklerini bizlerle de paylaştı.

http://www.ica.org/

http://www.ica.org/

http://www.ica.org/

http://www.ica.org/sites/default/files/NGOEN_2.pdf



http://www.ica.org/




gruplarla bu türden işbirliklerine gidilebilir.DAG da karşılıklı bilgi alışverişine yönelik işbirliğinin bir örneği olarak görülebilir.

ICTJ de geçiş dönemi adaleti çalışmalarının

güçlenmesi amacına yönelik olarak bu tarzişbirliklerine önem veriyor. Bu nedenle,2002-2006 arasında Fas, Peru, Sierra Leoneve Doğu Timor'da faaliyet göstermiş olanhakikat komisyonlarında görev almış

profesyonellerden oluşan HakikatKomisyonları Grubu gibi işbirliği

projelerinde yer alıyor.

Birlikte çalışmaya açık olun: Ortak çalışmayı veya karşılıklı bilgi/deneyim

alışverişini öne çıkaran işbirliklerini organizasyon stratejinizin parçası haline getirin. Her çeşit işbirliği çalışması farklı yönleriyle size faydalı olacaktır.

Karşılıklığa dayanan işbirliği çalışmalarıpek çok yönden faydalı olabilirler. ÖrneğinDC-Cam hem yaptıkları işin dürüstlüğünüve yetkinliğini teminat altına almak hem dehükümetin gözünde daha tarafsız (apolitik)

bir intiba oluşturmak için öncelikle

akademisyenlerle işbirliği yapmayı tercihediyor. DC-Cam'in ABD'de bulunan

Rutgers Üniversitesi ile resmi ilişkileri var ve belgelerini orada muhafaza ediyor.

Kamboçya içinde ise Ulusal Arşiv ve TuolSleng Soykırım Müzesi ile belgeleme vehalk eğitimi alanlarında işbirlikleriyürütüyor. DC-Cam otonomisini korumak

amacıyla hükümet izleme gruplarıylaarasına mesafe koymayı tercih ediyor. DAGile yürüttüğü işbirliği ise DC-Cam'e

faaliyetlerini paylaşma ve dünyanın başkayerlerinde faaliyet gösteren benzer

grupların geliştirdiği iyi uygulamalarıöğrenme imkanı sunuyor. Sonuç olarak pek çok Kamboçyalı, DC-Cam'i siyasi amaçlarıolan bir grup olarak görmüyor ve sahipoldukları belge ve bilgileri onlarla

paylaşmakta istekli davranıyor.

Örnek Olay: Balkanlarda Bölgeselİşbirliği

6 Nisan 2004'te Saraybosna'da bir araya

gelen İnsani Hukuk Merkezi (Belgrad),Documenta: Geçmişle Hesaplaşma Merkezi(Zagreb) ve Belgeleme Merkezi

(Saraybosna) bir bölgesel işbirliği protokolüne imza attılar. Protokolün amacıorganizasyonlar arasındaki ilişkilerigüçlendirmek ve ortak proje çalışmalarıyapılmasını sağlamaktı. Organizasyonlar eski Yugoslavya'da işlenmiş olan savaşsuçlarının araştırılması için bir komisyonkurulması, bir bilgi akışı sistemigeliştirilmesi, davaların izlenmesi, sözlütarih ve eğitim gibi konularda birlikteçalışmayı amaç edindiler. Genişçerçevedeki hedefleri ise işbirliği yapmak ve becerilerini artırmaktı. Ortak bir bilgiişleme sistemi kurmaları organizasyonlarınbirbirleriyle uyumlu veriler üretmesini ve

daha hassas bir şekilde bilgi alışverişiyapmalarını sağladı. Her ne kadar yakınzamanda bölgede yapılan ortak çalışmaların

sayısında bir artış olmuş olsa da buişbirliğinin henüz çok yeni olması olumluve olumsuz sonuçları hakkında fikir yürütmemizi zorlaştırıyor. Yine de,çalışmanın erken dönem ürünleri bölgeselişbirliğinin yarattığı fazladan idari ve

bürokratik zorluklara rağmen başarılı bir girişimde bulunulduğu izlenimini veriyor.13

Farklı bölge ve ülkelerdeki deneyimler dikkate alındığında özellikle bölgesel veya

uluslararası karşılıklılığa dayalı işbirliğiağlarının değeri hemen görülemeyebilir.Ancak DAG beklenmedik faydalar sağlayan

bir oluşum oldu. Uluslararası ağlara dahilolmak DAG'ın görünürlüğünü artırdı vesürekli olarak muhtemel ortak larla

tanışmamızı sağladı. Genellikle neyi bilmediğimizi dahi bilmediğimizi fark ettik

ve birbirimizden umulmadık şeyler

13 Saraybosna Araştırma ve Belgeleme Merkezi, Rapor (Nisan 2004-Nisan 2006), para.10 h




öğrendik. Bunların yanında, uluslararasıağların içinde hepimizi canlandıran bir dayanışma ruhunun olduğunu gördük. Sonolarak ve belki de hepsinden önemlisi

belgeleme çalışmalarımızda rahatlıkla

arayıp tavsiye isteyebileceğimiz güvenilir ortaklarla tanıştık.

6. Önyargılar

Önyargılar la ve bir tarafa yakın olmayla

belge toplama ve bilgi üretimi işinde her zaman karşılaşırız ve bu mesele daha öncetartışılan nesnellik ve tarafsız görünmeyleilişkili olsa da onlardan f arklı bir meseledir .Bu tür eğilimler çoğunlukla normal vekaçınılmazdır; pek çok durumda da ne tür

belgelere erişilebilir olduğu gibi dışkoşullara bağlıdır. Yine de bir yana f azlaca

yatkın olma durumlarını tespit etmek vegerekli olduğunda bunu değiştirmek içinönlemler almak önemlidir. Böylesidurumları tamamen ortadan kaldırmak mümkün olmasa da en azından farklarınavarmak projenin tarafsız ve nesnelgözükmesine katkı sağlayacaktır.

Belgeler ve belgeleme çalışmalarıtoplumsal ve siyasi durumları yansıtırlar ve

bazen kültürel kodlardan da beslenirler.Örneğin, pek çok yerde belgeler, kamusalalanın erkek egemen oluşu nedeniyle veerkek iktidar alanları olan resmi dairelerde,yine erkek olan sivil veya resmi aktörler tarafından üretildikleri için erkeklerindeneyimlerini aktarmaya daha

yatkındırlar.14 İnsan hakları alanında

çalışanlar hak ihlallerini, kadınların

deneyimlerini genellikle dikkate almaksızınerkek mağdurların nasıl etkilendiğine bakarak tanımladıkları için eleştirilirler. Butek yanlılık, insan hakları belgelemeçalışmalarında cinayete mağdur giden veya

başka şekillerde sivil ve siyasi hakları ihlaledilen erkeklerin hikayelerinin yazılmasıancak kadınların bu toplu vahşetten nasıl

14 Bakınız Dolores Hayden, The Power of Place:Urban Landscapes as Public History (Boston: MIT Press,

1995).

etkilendiğinin hiç anlatılmaması şeklindekendini gösterir.

Örneğin MF'nin belge koleksiyonu BaasPartisi'nde var olan cinsiyet ayrımcılığını

yansıtmakla kalmıyor, toplumsal ve kültürelkurallar nedeniyle kadınların sosyal alanaerişiminin kısıtlanmış olmasından daetkileniyor. Özel Güvenlik Birimi'ndeçalışan ve çoğu Hıristiyan olan kadınlar hariç Baas Partisi üyeleri ağırlıklı olarak erkeklerden oluşuyordu.15

Yine de Baas

Partisi örneğinde olduğu gibi bir grubunrejim tarafından ayrımcılığa uğratılmasınınonların toplumsal failler olmalarına engelolmadığını hatırlamalıyız. Bu nedenle

belgeleme çalışmaları bu faillerin de farkınavarmak zorunda. Halbuki MF'nin

koleksiyonu, toplumsal cinsiyet normlarıyüzünden kadınlar tarafından verilentanıklıkların sınırlı sayıda olması nedeniylede bir tek yanlılık gösteriyor.

Önyargılar ve tek taraflılıklar, toplumungenelinde bulunan ve belgeleri toplayanlar

tarafından da paylaşılan kökleşmişayrımcılıklara (yaş ve cinsel yönelimle ilgili

olanlar gibi) ve bölgesel ya da sınıfsalayrışmalara dayanıyor olabilir. ÖrneğinHREIB/ND-Burma sadece ulaşabildiği

belgelerle çalıştığı için bölgesel bir yanlılık gösteriyor ve kuzeybatı Burma'nın uzak kısımlarında yaşananlara dair bilgi sahibiolamıyor.

Ortadan kaldıramayacak olsanız bileönyargılarınızı fark edin. Belgeleme

projelerinde çalışanlar kendi aralarında

hangi cins belgeleri topladıklarını, ne tip belgelerin eksik olduğunu, hangilerininfazlaca bulunduğunu ve bu sorunlarınnedenlerini tartışmalıdırlar. Etnik, ırksal,toplumsal cinsiyet kaynaklı, bölgesel,dinsel ve cinsel yönelimle ilişkili olarak bir tarafa eğilimli bir tavır içinde olup

15 Güvenlik Birimi'ndeki bu istisnai durumun

nedeni Hıristiyan kadınların Baas Partisi'nin korumasınadaha çok ihtiyaç duydukları için rejim tarafından dahasadık olarak görülmeleri olabilir.




olmadıklarını değerlendirmelidirler. Entemel soru her zaman için “bu belgeler bizeneyi anlatmıyor?” olmalıdır. Bu eksik leri

mümkün olduğunca gidermek içinstratejiler geliştirilmelidir.

Belge toplama kriterleri de şiddetinyaşandığı ya da yaşanmakta olduğutoplumun ve kültürün özelliklerinikaçınılmaz olarak yansıtacaktır. Şiddetinsona ermiş olduğu durumlarda belgetoplama ölçütleri belli bir hikayeyianlatmak için belirlenir ve bu şekildeanlatılan her zaman hikayenin tamamıanlamına gelmez. Örneğin, Güney AfrikaHakikat ve Uzlaşma Komisyonu, insan

hakları ihlaller ini 1995 tarihli ve 34numaralı Ulusal Birliğin ve UzlaşmanınDesteklenmesi Sözleşmesi'nin 1.

bölümünde tanımlandığı şekliyle öldürme,kaçırma, işkence ve aşırı derecede kötümuamele olarak dar bir biçimdetanımladığı için eleştirilmiştir.16

Zira, bu

tanım ekonomik suçlar ile dışlama, ırkçılık ve cinsel ayrımcılık gibi daha genişkapsamlı suçları dışarıda bırakmaktadır.

Akılda tutulması gereken bir diğer husus datek yanlılığın sadece belgelerden değilbelge toplayan organizasyonun kendi iç

yapısından ve verdiği kararlardan dakaynaklanabileceğidir. Örneğin MF'nin 30

çalışanından sadece bir tanesi kadın, çünküBağdat'taki Yeşil Bölge'ye kadınlarınulaşması çok daha zor.

Organizasyonunuz içindeki sorunlueğilimleri de göz önünde bulundurun.

Eğer belgeleme projesinde çalışanlar ülkedeki ya da bölgedeki demografik

da ğılımı temsil etmiyorsa bu durumun belge toplama stratejilerini ve

kavramsallaştırmaları nasıl etkileyebileceği üzerine düşünün. Bu

16 Bakınız Mahmood Mamdani, “Degrees of Reconciliation and Forms of Justice”, 25-26 Nisan 1997'deChicago Üniversitesi'nde düzenlenen “Adalet mi, Uzlaşmamı?” konferansında sunulan tebliğ.

durumu değiştirecek önlemler almayaçalışın.




III-BELGELERİN KULLANIMI

DAG üyesi kuruluşlardan hiçbiri kendinisadece gelecekte araştırmacılar tarafındankullanılacak belgeleri muhafaza edenkurumlar olarak görmüyor. Tam aksine, tümüye projeler adalet, hesap verebilirlik,hakikatin anlatılması, tarihsel hafıza ve geçişdönemi adaleti konusundaki tartışmalarınfaal katılımcıları konumundalar. Bu anlamda,

belge toplamamızın öncelikli nedeni onlarıkullanmak.

Peki belgeler nasıl kullanılır? Kimler tarafından kullanılır? Hangi amaçlarla?Hangi kısıtlamalar altında? Kuruluşlarınkendi topladıkları belgeleri kullandıklarıdurumlarda bu kullanımı düzenlemek içinölçütler nasıl belirlenir?

Belgelerin nasıl kullanılmaları gerektiğine ve bunlara ne şekilde karar verileceğine dair benzer soruların tamamını “kullanım” başlığı

altında topladık. Bu konu bir sonraki kısımdatartışılan “analiz” yani elimizdeki belgelerinasıl değerlendireceğimiz ve belgelerinkullanımlarıyla ilgili kriterleri, hedefleri ve

prosedürleri nasıl belirleyeceğimiz konusu ilede yakından ilişkili. Analiz olmadan belgeler anlamlı ve yararlı bir hale getirilemez. Analiz

sonucunda ortaya çıkan bilginin stratejik olarak kullanımı olmadan ise bu işlenmiş

bilginin gerçek hayatta hiçbir karşılığı vedeğeri olmaz.

A. Kullanım

DAG üyeleri ve benzeri organizasyonlar,suçların cezasız kalmasıyla mücadele etmek ve insan hak larını, demokrasiyi ve barışı tesisetmek için çalışırlar. Belgelerinkullanımlarıyla ilgili tüm kararlar da

projelerin bu yöndeki misyonlarına vehedeflerine uygun olmalıdır. Bu bağlamda,DAG belgelerin en az beş farklı şekildekullanımı üzerinde duruyor: 1) Hukuki

taleplerde bulunmak 2) mağdurlar açısındanşahsi bilgilenme ihtiyacının karşılanması, 3)ulusal söylemi etkilemek, 4) politikalarışekillendirmek ve 5) tarihsel hafızaya katkıdabulunmak.

1. Hukuki Talepler

Belgeler resmi davalarda delil olarak;

Amerika İnsan Hakları Komisyonu gibi bölgesel ya da Uluslararası Ceza Mahkemesi

gibi küresel kurumlara yapılan başvurularda;ölmüş bir aile ferdinin ölüm belgesiniçıkarmakta ya da sivil taleplerde bulunmak amacıyla kullanılabilir. Bunun yanındabelgeler mülklerin geri talep edilmesinde dedelil olarak kullanılır. Örneğin, soykırımmağdurları 2. Dünya Savaşı'ndan neredeyseyarım yüzyıl sonra bile, o dönemde kaybolanya da çalınan paha biçilmez sanat eserlerinitalep etmek için belgelere ihtiyaç duyuyorlar.

Belgelerin en alışılmış kullanım alanlarından biri tazminat programlarıdır.17

Meydana

gelmiş olan zararları tazmin etmek amacıylazararların tespitini gerektiren bu programlar,

bir kısım tazminatların yanında sağlık alanında ve psikolojik sorunlara yönelik

olarak destek çalışmalarını da kapsar. Ancak bu tip programlar geliştirmek isteyenkuruluşların öncelikle cevaplaması gerekeniki soru vardır. Birincisi: Kimler zarar gördü?Yani tazminattan yararlanacak olanlar

kimler? İkincisi: Nasıl bir zarar gördüler ? Bu

sorulara verilecek cevaplar ise genellikle

belgelerin kullanımını gerektirir.

ICTJ dünya çapında toplu katliam ve şiddetolaylarının faillerinin hesap vermeleri içinyapılan faaliyetlere destek veriyor. Buraporun ilk cümlesinde de belirtildiği gibi bu

tip mahkemeler en azından Nürnberg

17 Bakınız: Pablo de Greiff, The Reparations

Handbook (Oxford: Oxford University Press, 2005)




yargılamalarından bu yana belgelendirilebilen delillere dayanıyor.

HLC'nin hedeflerinin önemli bir kısmı daözellikle Sırp faillerin savaş suçları işlemek

ve soykırım yapmakla yargılandığımahkemelerde şekillendi. Her ne kadar bu tip

davaların çoğu uluslararası mahkemelerdesürüyor olsa da, HLC'nin de önemli bir roloynadığı gittikçe büyüyen bir hareket budavaların bölgedeki yerel mahkemeleretaşınması için çaba gösteriyor. Bu amaçlaHLC muhtemel yargılamalar içiniddianameler hazırlamaya çalışıyor vemümkün olduğunca çok delil topluyor.

Eğer belgelerin öncelikli kullanım alanıhukuk olacaksa, muhtemel dava dosyalarıve toplanan malzemenin delil olarak

geçerliliği göz önünde bulundurulmalıdır.

MF, Irak Yüksek Mahkemesi'ne bazı eskidevlet memurlarının soykırım suçuyla yargıönüne çıkarılmaları için belgeler sağlıyor.Bunun yanı sıra da şahıslara eski rejimtarafından onlar hakkında tutulmuş kayıtlarıteslim ediyor. FAFG gizli mezarlarda

yaptıkları araştırmaların sonunda ortayaçıkan maddi kanıtları ve belgeleri kayıplarınkimliklerinin belirlenmesi için kullanıyor.Guatemala Tarihi Aydınlatma Komisyonu da

bu belgeler sayesinde Guatemala nüfusununönemli bir kısmının yaşamış olduğu iddia

edilen soykırım davasını güçlendirebiliyor.

2. Şahsi Bilgilenme

Belgeler ve maddi kanıtlar son derece şahsive olumlu bir şekilde ailelerinin vesevenlerinin mağdurların akıbetleriniöğrenmelerine imkan sağlayabilir; hakikatarayışının bir parçası olarak mağdurlarınhayatta olup olmadıklarının tespit edilmesi vetazminat talepleri için kullanılabilir. Bu tipkanıtlar geride kalanlarda ve ailelerdemağdurla fiziksel bir yakınlık hissi uyandırır.FAF-Guatemala ellerindeki maddi kanıtları

bilimsel ve hukuki olarak kullanıp yasaltalepleri gerçekleştirdikten sonra, buluntuları

ailelere teslim ederek cenaze törenlerininyapılmasını sağlıyor. DC-Cam ise

hapishanelere ve benzer yerlere ait kayıtlarıkullanarak yurtiçinde ve yurtdışında yaşayanKamboçyalıları sevdiklerinin akıbetikonusunda bilgilendiriyor. Kamboçya'da şuana kadar hiç kimse bu konuda bir tazminat

talebinde veya yasal girişimde bulunmuşdeğil; insanların tek aradıkları sevdiklerininkaderine dair kesin bir bilgi. DC-Cam, ECCC

süreci kapsamında her ay 30 civarındaailenin yakınlarının bulunması yönündekitalebini alıyor.

IER Arşivleri, Fas. Patrick Pierce.

Bazı belgeleri mağdur lara ve ailelerineaçarken belgelerin toplanması vekullanımına dair kimi noktaları göz önündebulundurmak gerekir. Arşivciler belgeleri etkin bir şekilde bu grupların kullanımınaaçarken belgelerin zarar görmemesi,belgenin elden ele geçişine dair kayıtlarındüzgün tutulması ve bir koleksiyonunbütünlüğünün bozulmaması gibi konulara

dikkat etmelidirler.

DAG üyelerinden biri Latin Amerika'nıngüney ucundaki çeşitli STK'ların belgelememerkezlerinde, özellikle de idarecisi devletşiddetinin mağduru olmuş olan ArgentineCentro de Estudios Legales y Sociales

(CELS)'in arşivlerinde epeyce çalışmaimkanı buldu.18

Onun anlattığına göreArjantin'deki merkez tarafından geliştirilmiş

18 Louis Bickford'ın bu araştırmasının sonuçları için

bakınız: “Human Rights Archives and Research onHistorical memory: Argentina, Chile and Uruguay”, Latin

American Research Review 35, no.2 (2000).




olan belgeleme prosedürleri son derece

mağdur odaklı. Bu organizasyonun içindeçalıştığı bağlamda “kayıp” aile üyelerindentek kalan bazen bir parça kağıt ya da bir fotoğraf. Bu nedenle de bu objelerin kişisel

önemi çok büyük. Belgelemenin bu boyutuCELS'in felsefesini ve belgelerin kullanımınadair yaklaşımını ciddi şekilde etkiliyor.Ancak bir yandan da zorluk teşkil ediyor çünkü CELS'in belgeleri kullanmak istediğialanlardan biri de hukuk. Ancak merkezin

idarecisinin belgelerin delil olarak kullanımıhakkında fazlaca tecrübesi yok.

3. Ulusal söylemi etkilemek

Bir rejimin veya devlete bağlı olmayanşahısların baskıcı faaliyetlerini ortaya çıkaran

belgeler belli bir dönemde gerçekten neler olduğu konusundaki ulusal söylemi ciddişekilde etkileyebilir. Bu anlamda DAG'ınhik aye anlatma konusundaki ısrarı çok önemli; bu hikayeler bir ulusun birliktelik hissine katkı sağlayabilir.

Örneğin Sırp toplumu, içlerinden bazılarınınBosna'da yaşanmış olan vahşetin failleriolduğunu genellikle reddeder. KomşuBosna'da yaşanmış en korkunç insan haklarıihlallerinin bazılarının Sırbistan vatandaşlarıtarafından gerçekleştirildiğine dair dünya

basınında yazılan suçlamalar hep Sırbistankarşıtı propaganda olarak görmezden gelinir.Bu yaygın durum HLC'nin, Sırp paramiliter gücü olan Akrepler'in Bosnalı sivillerigözlerini kırpmadan öldürdüğünü gösteren

bir video kaydını yayınlamasıyla önemliölçüde değişti. Bu videonun gösterilmesiyle

birlikte Sırp toplumu milliyetçi anlatılardareddedilen bir gerçekle yüzleşmek zorundakaldı.

ABD'de bulunan ve DAG üyesi olmamakla birlikte üyeler tarafından saygıyla anılan bir STK olan Ulusal Güvenlik Arşivi de benzer

bir şekilde nesnel araştırmaları, şeffaf hedefleri ve yöntemsel titizliğiyle özellikleABD'nin Latin Amerika'ya ilişkin dış

politikasına dair konularda ulusal anlatıların

değişmesine katkıda bulunuyor. ÖrneğinArşiv'in Pinochet projesi, Pinochet ve

rejiminin yaptığı insan hakkı ihlalleri ile ilgilitartışmaları partizan polemiklerin parçasıolmaktan çıkarıp yadsınamayacak delillerinkonuşulduğu bir alana çekerek küreselsöylemin değişmesine katkıda bulundu.

Bunun yanında Arşiv'in Meksika veGuatemala üzerine yürüttüğü çalışmalar dasuçların sistematik olarak cezasız kaldığıdurumları gözler önüne serdi.

Diğer yandan, ulusal diyalogu etkilemek kolay bir iş değildir. Her ne kadar belgeleriyayınlamak kimi zaman genel kabul görenvarsayımları sarsıp gerçeğin ortaya çıkmasınısağlasa da başka zamanlarda hakim tarihanlatılarının katılaşmasına ve

sorgulanamaz/eleştirilemez hale gelmesinede neden olabilir. MF, Baas Partisi

arşivlerinde bulunan ve parti tarafındangerçekleştirilen idamları gösteren bir videoyuyayınladığında bu görüntüler medyadadolaşan tüyler ürpertici hikayenin bir parçasıhaline geldiler. Bu nedenle, Irak toplumunun

yaşadıkları hakkında dünya toplumunda bir hassasiyet oluşturmak yerine tam tersi bir etki yaratarak dünyayı Irak'ta şiddetin normalolduğu fikrine alıştırdılar.

Ulusal söylemi etkilemek kolay değildir.Yayınlanan belgeler başkaları tarafından

beklenmedik şekillerde kullanılabilir veistenmeyen sonuçlara neden olabilir. Bunedenle, ulusal söylemi etkileme çabasıiçine girildiğinde stratejik hedeflere uygundavranılmalıdır.

Belgelerin ulusal söylemi etkilemesinin enetkin yollarından biri de Şili, Fas, Güney

Afrika ve Doğu Timor'da olduğu gibi hakikatkomisyonları tarafından kullanılmalarıdır.Hakikat komisyonları belgelere ihtiyaçduyarlar ve DAG üyeleri gibi örgütler bu

belgeleri üretir ya da ellerinde bulundururlar.Zaten bu gibi organizasyonlarla bağlantısıolmayan hakikat komisyonları genelliklekadük kalırlar.19

19 Bakınız: “Truth Commissions and NGOs” (ICTJ).




4. Hafıza

Milliyetçilik üzerine yazan Fransız filozof Ernest Renan'ın dediği gibi moderntoplumlar “büyük hatırlayışlar ve büyük unutuş”lardan müteşekkildir. Ancak neleri

hatırlar ve neleri unuturuz? Bu sorular vekaçınılmaz olarak takip eden geçmişe dair neyi hatırlamalıyız sorusu bütün toplumlarınen büyük gerilim noktalarından birinioluşturur. Sosyal hafızanın nasıl inşa edildiğio toplumun yeniden şiddete ve otoriter bir rejime dönüp dönmeyeceğini belirleyebilir.

Sosyal hafıza, gelecek nesillerin geçmişinhangi kısımlarını hatırlayacağını belirlemekonusunda birbirleriyle yarışan aktörlerinsüre giden müzakerelerine dayanır.20 Bu

gruplardan bazılarının toplumların neyi venasıl hatırlayacağını belirleme konusunda

daha çok etkisi ve gücü vardır.

Toplumların hatırlama yollarından biri de belgelerin uzun süreli olarak saklanmasıdır.Arşivler, geleceğin tarihçileri, araştırmacıları,öğrencileri ve ailelerinin izini süren kayıpyakınları için bir bilgi kaynağıdır.

5. Tedbirli Olmak

Yukarıda da bahsedildiği gibi belgelerinolumsuz veya negatif amaçlar içinkullanılması riski her zaman mevcuttur.Zararlı olabilecek bilgiler içeren belgeler,

bağlamından bağımsız bir şekilde basınaverildiğinde siyasi baskıya neden olabilir.

Veyahut da özgün ve güvenilir olduğuzannedilen bazı belgeler aslında sahte olabilir ve yanlış yönlendirici ya da hatalı veriler

içerebilir.

Kağıt belgeler de sözlü tarih kadar eğilip bükülebilir ve çarpıtılabilir. Örneğin, Çek

20 Marita Sturkin de benzer bir tanımlamayı “kültürelhafıza” adını verdiği kavram için yapıyor. Bakınız: MaritaSturkin, Tangled Memories: The Vietnam War, the AIDS

Epidemic, and the Politics of Remembering (Berkeley:

University of California Press, 1997). Latin Amerika'nıngüney ucunda ise pekçokları “tarihsel hafıza” veya “ortak

hafıza” demeyi tercih ediyorlar. Bakınız: Bickford veSchultz, Memory and Justice, Ford Vakfı için hazırlanmışICTJ Raporu, Mayıs 2008.

milletvekili Jan Kavan, bazı hükümet belgelerine dayandırılan yanlış bir iddianınsonucu olarak Çekoslovakya KomünistPartisi'ne üye olduğu gerekçesiyle

parlamentodan atılmıştı. Ancak daha sonra

aklandı, hatta BM Genel Kurulunun 57.oturumuna başkanlık etti.21 Britanyalı

parlamenter George Galloway de bazılarıtarafından terörle mücadele döneminde Irak'akarşı uygulanan yaptırımlara karşı çıktığı veABD'nin Irak'ta kitle imha silahları

bulunduğu yönündeki iddiasının saçmalığınıgösterdiği için bir kahraman olarak görülüyordu. Ancak itibarı, gazeteler Saddamhükümetinden milyonlarca dolar aldığınıgösteren belgeler yayınlayıp onu yoz ve yanlı

bir kukla olarak niteledikten sonra yerle biroldu. Galloway hakaret davaları açtı veyayınlanan belgelerden bazıların gerçek

bazılarının ise sahte olduğu ortaya çıktı.Sonuç olarak, gazetelerden biri Galloway'leanlaşma yoluna gitti, diğerleri ise hikayeyigeri çektiler. Bu hadise, bir belgekoleksiyonunun güvenilirliğini veorijinallerin dahi sahte olduğu durumlardakikullanımlarını tartışmaya açtı.

Belgeler hatasız değildir. Belgeleme merkezlerinin sahte belgelere veya

belgelerin başkaları tarafından siyasi amaçlarla kullanımına karşı alabileceği tek önlem objektiflik, şef f aflık ve yöntemsel

titizliktir.

Yine Irak'la ilgili bir başka örnek de belgelerin nasıl siyasi hale gelebileceğini ve belgeleme merkezlerini ikilem içinde bırakıpzor seçimlere zorlayabileceğini gösteriyor.

MF, Geçici Koalisyon Hükümeti tarafındanellerindeki Baas Partisi üyelik belgeleriaracılığıyla şahısların işledikleri suçlarıbelgeleyerek devleti Baas Partisi'nden

arındırma sürecine katkıda bulunmaya davetedilmişti. MF, daveti sahip oldukları

bilgilerin Baas Partisi üyelerini suçlamaktaolduğu kadar aklamakta da kullanılmasışartıyla kabul etti. Ancak, Baas Partisi

21 Bakınız: Lawrence Weschler, Calamities of Exile

(London: University of Chicago Press, 1998).




üyelerini ayıklama operasyonunda yaşanankimi sorunlar MF'nin pozisyonunu

değiştirmesine neden oldu. Sahip olduğu bilgilerin bir kısım sorunlu siyasi amaçlar için kullanılmasından korkan MF işbirliğini

reddetti ve belgeleri kullanıma açmamakararı aldı. Daha sonraları, MF intihar bombacısı olarak eğitilmiş olduğu iddiaedilen kişilerin isimlerinden oluşan bir listeyeeriştiğinde de benzer >bir gerilim yaşandı.Bu listenin gerçeği yansıtmayabileceğinikabul eden MF listeyi yayınlamamayı seçti.

B. Belge Toplamak

1. Belge Toplama Kriterleri

Belgeleme projeleri, belgelerin hangi

amaçlarla ve nasıl kullanılacağı sorusunayanıt bulduktan sonra belge toplamakriterlerini belirleme işiyle karşı karşıyakalırlar. Kimi belgeleme merkezleri, özelliklede yeni kurulmuş olanlar “trolle avlanma”yöntemini seçerek dikkate değer ve onlarlailgili olan her belgeyi toplarlar. Bir diğer yöntem ise belgeleri önceden belirlenmiş

kriterlere ve kategorilere uygun olarak toplamaktır. Çoğu organizasyon birinciyaklaşımdaki çabanın büyüklüğünü vezaman/kaynak kısıtlarını göz önüne alarak ikinci yönteme yönelir.

MF bunu zor yoldan öğrendi. İlk başta onlar da belgeleme çalışmalarında mümkünolduğunca kapsayıcı olmak için trolleavlanma yöntemini uyguluyorlardı. Ancak,daha sonra aksi takdirde baş edilmez olan bu

girişimin üstesinden gelebilmek için belgelerin içeriğine değil de geçmişineodaklanan dokuz kademeli bir sınıflamasistemi geliştirdiler ve kaybolmuş ya da yok edilmiş belgeleri de dikkate aldılar.Belgelerin içeriklerini belgeler ellerine

geçmeden bilemeyecekleri düşüncesiyleşahıslar tarafından toplanmış belgelerekurumlar tarafından toplanmış olanlara göreöncelik tanıdırlar. MF, şahısların ellerindeki

belgeleri satmaya, yok etmeye, atmaya ya da

bozmaya eğilimli olabileceklerini

düşünüyordu. Dolayısıyla ilgisini belgeleriniçeriklerinden çok durumlarına yöneltti.

Bu sistemin içinde her kategori farklı şekildemuamele görüyor. Örneğin “rejim üyeleritarafından taşınmış belgeleri” (2. kategori)elde etmek için MF bir pazarlık sürecinegiriyor. “Geride bırakılmış belgeleri” (9.kategori) elde etmek istendiğindeyse

belediyeden belgeleri taşımak için izin almak gerekiyor. Bu sistem MF'ye farklıkategorilerdeki belgeleri toplamak için farklıstratejiler geliştirme ve değişik zamanlarda

bu stratejilerden birini uygulama imkanı

veriyor. Yine bu yöntem sayesinde farklızamanlarda farklı cinste belgelerintoplanmasına öncelik verebiliyorlar.

MF çalışanları tarafından Temmuz2003'te belgelerin durumları hakkındayapılan basit bir alan araştırmasısonucunda belgelerin aşağıdaki dokuzkategoriden birine girdikleri belirlendi:

1. Devlet memurları tarafından yok edilmiş

olan belgeler2. Devlet memurları tarafından gizli ancak

güvenli yerlere taşınmış belgeler 3. Devlet memurları tarafından muhafaza

etmek için ya da gelecekte çıkar eldeetme amaçlı olarak taşınmış belgeler

4. ABD hükümeti tarafından toplanmışbelgeler

5. Mağdurların dernekleri ya da insanhakları örgütleri gibi bazı gruplar tarafından sistematik bir şekildetoplanmış olan belgeler

6. Rastgele bir şekilde yerel gruplar tarafından toplanmış belgeler

7. Şahıslar tarafından yağmalanmışbelgeler

8. Savaş veya yağma esnasında bulundukları yerde yok edilmiş belgeler

9. Geride bırakılmış belgeler




HLC'nin durumunda belge toplama

faaliyetini yargı önüne çık arma

süreçlerinden doğan ihtiyaçlar vezorunluluklar yönlendiriyor. Dolayısıyla,

bir hukuki yardım kuruluşu olan HLC'nin

belge koleksiyonu da genel kullanıma değilkuruluşun kendi hedeflerine uygun. Buanlamda HLC özellikle hukuki olarak delilstatüsü taşıyabilecek belgelerle ilgileniyor.

Yine de, bu son derece spesifik belgelerin

toplanması bile dolaylı yoldan da olsa başka kullanım amaçlarına hizmetedebilecek zengin bir kaynağın oluşmasınısağlıyor. HLC üyeleri bu kaynaktanfaydalanarak toplumun Çingeneler gibi

savunmasız kesimlerine uygulanan

sistematik kötü muameleyi gösterençalışmalar yayınladılar.

Belge toplama kriterleri belirleyin:

Muhtemel belge evreninin genişliği düşünüldüğünde bir kısım kategoriler veölçütler oluşturmak hangi belgelereöncelik verileceğini belirlemekte kolaylık sağlayacaktır.

Her ne kadar ölçütler ve kategoriler

başlangıçta bir odak noktası sağlayarak belgeleme çalışmalarına yardımcı olsalar dazaman içinde değişebilirler. Örneğin, trolletoplama yöntemini benimsemiş olmasınarağmen MF bile, belge topladığı alanıdaraltacak bazı zımni kriterlere göre hareketederek sadece “baskıcı rejimin normal dışıkurumlarına” ilişkin belgeleri topluyor. Bunedenle yalnızca istihbarat teşkilatı,güvenlik güçleri, Baas Partisi hücreleri gibidevletin normal fonksiyonlarının dışına

çıkarak toplumu kontrol eden ve izleyenkurumlara odaklanıyor. Ancak belgetoplama sürecinde kendiliğinden beliren bir durum söz konusu: sağlık ve eğitim

bakanlıkları gibi “normal” olan bir kısımkurumlar da devrik rejim altında hemkontrol amaçlı bilgi toplama faaliyetleriylehem de hizmet verirken seçici davranarak normal dışı davranışlarda bulunmuşlar.Dolayısıyla MF'nin belge toplamaktakullandığı kuralı değiştirmesi gerekiyor. Buörnekte görüldüğü gibi kriterlerin

belirlenmesi ve belge toplanması birbirlerini karşılıklı olarak etkileyensüreçlerdir.

Benzer bir şekilde FAFG da ilk başlarda

ağırlıklı olarak adli antropoloji konusundaçalışıyordu. Ancak bir yandan da cesetlerinteşhis edilmesi amacıyla sözlü tanıklıklar topluyordu. Bu tanıklıkları uzun süre başkaamaçlar için kullanmadan sakladılar; ancak daha sonra işaretlenmemiş bazı mezarlarıntespit edilmesine yönelik bir projedeyeniden kullandılar.

Belge toplamak ve geçmişte yaşanan şiddetolaylarının tarihini yazmak için kriterler ve

kategoriler belirlemek her ne kadar gerekliolsa da insan hakları ihlallerinin halensürmekte olduğu durumlarda göz korkutucuolabilir. HREIB/ND-Burma demokrasiye

geçişi savunma çabalarındakullanabilecekleri belgeleri ararken sık sık

bu zorlukla karşılaşıyor. Dönüşümün nasılolacağının henüz bilinmiyor olmasınedeniyle belge koleksiyonunu oluşturmak için kullandıkları kriterler ve kategoriler son derece şekilsiz ve muğlak. HREIB bu

zorlukla mücadele etmek için ND-Burmaüyesi kuruluşlarla işbirliği yaparak grubunodaklandığı on beş insan hakları ihlalikategorisi belirledi. Bu kategorilere karar

vermek için izledikleri çok aşamalı sürecinilk adımında saha çalışanları yereltanıkların ihlalleri nasıl adlandırdıklarınıöğrendiler. Daha sonra on üye kuruluş bir araya gelerek en yaygın ve en dikkate değer kelimeleri kullanarak Burma'da insan

hakları ihlallerinin geniş ve tarihsel bir

kaydını tutma konusunda uzlaşmayavardılar. 15 kategori belirlendikten sonrauluslararası hukuk uzmanları kavramlaraincelik kazandırmak ve kategorilerinuluslararası hukukla uyumlu olmasınısağlamak için çalışmaya dahil oldular. ND-

Burma bu şekilde veritabanına işledikleri bilgiler ışığında kampanyalar düzenliyor.Örneğin 2008 yılında toplantı yapma veifade özgürlüğüne yönelik ihlalleri ön planaçıkararak anayasa referandumunda “hayır”oyu verilmesi için bir kampanya yaptılar.




Sonuç olarak belge toplama faaliyetlerini başlatmak ve odaklamak için kriter vekategori belirlemek kolay değildir; tamaksine genellikle siyaseten son derece yüklüve karmaşık bir süreci gerektirir. Bunun

yanında değişimin üzerinde uzlaşmayavarılmış mihenk taşlarının olmadığı,çatışmaların sürdüğü veya suçların devamlıolarak değiştiği durumlarda mütemadiyencevaplanması zor sorular ortaya çıkar.

HREIB/ND-Burma'nın Belirlediği İnsanHakları İhlali Kategorileri

1. Öldürme

2. Kaybetme

3. İşkence 4. Zorla çalıştırma

5. Çocuk askerlerin kullanılması 6. Tecavüz

7. Diğer cinsel şiddet çeşitleri 8. Zorla evlendirme

9. Fuhuşa zorlama

10. İnsan kaçakçılığı 11. Zorla yer değiştirme

12. Mülklere el konması/ mülklerin yok edilmesi

13. Keyfi tutuklama ve gözaltılar 14. Toplantı yapma ve ifade özgürlüğünün

engellenmesi

15. Hareket özgürlüğünün engellenmesi

2. Mülkiyet

Belgeler kime aittir? Kimi zaman mülkiyetson derece çetrefilli bir mesele haline gelir.Hafızanın kime ait olduğu konusunda

belgeleme merkezleri, tanıklar vemağdurlar sık sık karşı karşıya gelirler.

Örneğin Latin Amerika'nın güney ucundamağdurların kurduğu kimi örgütler davalar ve hakikat komisyonları tarafından toplanan

belgelerin kendi anılarını taşıdığını, bunedenle onlara ait olması gerektiğinisavunuyorlar. Irak'ta da aile fertleri MF'den

yakınları ile ilgili belgeleri istediler çünkü

belgelerin üzerinde hak sahibi olduklarınıdüşünüyorlardı. MF belge koleksiyonunun

bütünlüğüne ve içerdiği bilgilere zarar vermeden bu talepleri karşılamakta zorluk çekti. Bir olayda, ailenin üzerinde hak talep

ettiği belgenin kopyası ciddi şekilde eldengeçirilerek aileye teslim edildi.

3. Acıyı tazelemek

Belge toplamak, özellikle de şahıslarıntanıklıklarına başvurmak, bir yandanmağdurları yeniden incitme venesneleştirme riskini diğer yandan da şüpheuyandırma tehlikesini barındırır.HREIB/ND-Burma var olan belgeleme

çalışmalarını değerlendirmeye henüz başlamışken yerel bir kadın örgütütecavüzün bir savaş tekniği olarak kullanılmasıyla ilgili son derece etkili bir kampanya yapmıştı. Bunun ardındanuluslararası insan hakları ve insani yardımkuruluşları, diplomatik temsilcilikler vegazeteciler, mağdurlarla röportajlar yapıphikayelerini doğrulama talepleriyle örgütün

başına üşüştüler. Tecavüz mağdurlarından bazıları, yaşadıklarını anlatırken aynı şeyitekrar tekrar yaşadıklarını hissettiler vedoğal olarak bu durumdan zarar gördüler.

Bunun yanı sıra mağdur lar hikayelerininnasıl kullanılacağı konusunda daşüpheliydiler. Benzer bir şekilde SaddamHüseyin rejiminden kurtulanlar da farklıinsan hakları örgütlerinin tanıklıklarınıtoplamak amacıyla yaptığı ziyaretlerinçokluğu, dolayısıyla kabusu sürekli yenidenyaşamak zorunda kalmaları karşısında

bıkkınlıklarını ifade ediyorlardı.

C. Belgelerin Analizi

Belgelerin analizi kullanım amaçlarıyla venasıl kullanılacaklarını belirleyen kurallarlailişkilidir. Analiz, belgelerin başarılı bir şekilde işlenmesini sağlar ve her zamanstratejik bir şekilde kullanılır.

1. Kalıpların fark edilmesi

Analiz için, belge toplama işinde kullanılan

yöntemden bağımsız olarak tutarlı bir yaklaşım belirlemek gerekir.




Örneğin, MF'nin analistleri ilk başlarda

dünyanın her tarafına dağılmış haldeydiler,aralarında çok az iletişim ve koordinasyonvardı. Bu nedenle her biri elindeki verilerefarklı analitik araçlarla yaklaşıp bir biriyle

uyumsuz dolayısıyla kullanımı sorunluürünler ortaya çıkarıyordu. MF kısazamanda analiz ekibinin aynı mekanda

bulunması, böylece birbirleriyle konuşarak analiz için tutarlı kriterler geliştirmesigerektiğini fark etti. Bu sayede analizleri

kesintisiz karşılıklı geri bildirim alarak değerlendirme imkanı doğdu.

MF'nin aksine HREIB/ND-Burma'nınanalize yaklaşımı çok daha hedef odaklıydı.

ND-Burma üyelerinin belge analizleriniuluslararası standartlarla uyum içindegerçekleştirebilmeleri için bir el kitabıhazırladı. Bu kitap aracılığıyla analistlere,mağdurlarla yapılan mülakatları nasılyorumlayacaklarını, tekrarlayan kalıpları ve

bunlardan sapmaları nasıl tespitedeceklerini ve bu kalıpları nasıl düzenleyipkodlayacaklarını öğrettiler.

Belgelerin ve bilginin analizi eğer verileri

araştırma, arşivleme, adli kovuşturma,hakikat arayışı gibi farklı amaçlar içinkullanıma hazır hale getirmiyorsa yeterinceetkili değil demektir. Belgelerin nasılkullanılacağı genellikle belgeler toplanıpdüzenlenip analiz edildikten sonra ortaya

çıkar. Ancak bazen de kullanımın nasılolacağı en baştan bellidir ve bu durumkriter seçiminden belgelerin toplanmasınave analiz edilmesine kadar tüm belgelemesürecini etkiler. Kısacası, kullanım geniş ya

da dar bir şekilde önceden belirlenmişolabilir.

HREIB/ND-Burma'nın belge toplama vekullanma faaliyetlerinin nihai amacı çok çeşitli ihtimallerin çevresinde dolaşıyor ve

beş farklı geçiş dönemi adaletimekanizmasının (hakikat arayışı, adlitakibat, tazminat, kurumsal reformlar ve

hafıza inşası) çizdiği çerçevede anlaşılmasıgerekiyor. Örgütün yerel STK'lara verdiğiinsan hakları belgeleme eğitiminin özünüde bu daha geniş amaçlar belirliyor.

HREIB/ND-Burma'nın tersine Amerikanistihbarat örgütlerinin Irak üzerineuzmanlaşmış konsorsiyumu olan Irak

Araştırma Grubu (Iraq Survey Group)aradığı belgeleri çok sınırlı bir şekilde

kullanıyordu. Grup kitle imha silahlarınınvarlığını ve yerlerini gösterecek, bir deKörfez savaşı esnasında kaybolan bir

pilotun akıbetini öğrenebilecekleri Baas

Partisi belgelerini arıyordu. Bu amaçlasadece işlerine yarayacağını tahmin ettikleri

belgeleri toplamalarına ve analiz etmelerineolanak verecek kriterler geliştirdiler.22

Sözlü tanıklıkları, alan araştırmasıanalizlerini ve belgeleri bir araya getiren

DC-Cam, Kamboçya halkının yaşadığısoykırımın içinde bir soykırımın daha gizliolduğunu ortaya çıkardı. DC-Cam'in

topladığı veriler üzerinden yaptığı analizegöre Pol Pot rejimi özellikle MüslümanÇam halkını yok etmeye çalışmıştı. Bununsonucu olarak, Çamların nüfus içindekioranı %5 olmasına rağmen Pol Pot'unmağdurlarının %25'i bu topluluktangeliyordu.

22 Irak Araştırma Grubu 2003'teki işgalin ardından

Saddam Hüseyin rejimi tarafından geliştirildiği zannedilenkitle imha silahlarını, kimyasal ve biyolojik silahları ve bunları geliştirmeye yarayacak her türlü araştırma programı ve altyapı tesisini bulmak üzere koalisyon

güçleri tarafından Irak'a gönderilen bir araştırmaheyetiydi. Grubun bir diğer görevi de bir önceki savaşta

kaybolmuş olan Amerikalı bir pilot hakkında bilgiedinmekti. Heyet aşağı yukarı 1000 kişiden oluşuyordu vePentagon-CIDA işbirliğiyle kurulmuştu.




ND-Burma Belgeleme El Kitabı Veri Analizi: Kalıpları Fark Etmek, Delilleri Güçlendirmek

Tek bir olaya odaklanmak yerine kendini tekrar eden bir ihlal kalıbı gösterilebildiğinde insanhakları ihlallerine dair deliller güçlendirilebilir. Her ne kadar her bir ihlal önemli olsa veuluslararası ilgiyi hak etse de, çok sayıda ve birbiriyle ilişkili ihlalin olduğu durumlarda tepki

almak daha kolay olacaktır. Örneğin, aynı siyasi gruptan 50 kişinin tutuklanıp gözaltında tutulduğunu anlatan bir rapor birbiriyle alakasız ve bir kalıp sunamayan tekil olaylardan dahaçok etki yaratacaktır.

Bu nedenle delilleri değerlendirirken bahsi geçen ihlallerin tekil olaylar mı yoksa

aşağıdakiler gibi benzerlikler taşıyan ilişkili olaylar mı olduğuna karar vermek önemlidir.

Mağdurların ortak noktaları var: Örneğin, belli bir siyasi partiye bağlılar ya da aynı etnik kökenden geliyorlar.

Hep aynı ihlal söz konusu: Örneğin, usul hakları çiğnenerek çok sayıda tutuklama vegözaltına alma yapılıyor.

Suçun failleri ortak: Örneğin, hep aynı askeri birim belli bir grup insanı hedef alıyor.

Devletin tepkisi hep aynı: Örneğin, devamlı olarak keyfi tutuklama ve gözaltılarınbilgileri dahilinde olmadığını söylüyorlar.

Bu gibi tekrarlanan kalıplar devletin hak ihlallerinde önemli bir rol oynayıp oynamadığınakarar vermekte yardımcı olur. Aynı zamanda başka insan hakları ihlallerini farketmeyeyardım ederek uluslararası tepki yaratmak yolunda daha kuvvetli bir mesaj üretilmesinisağlar.

İnsan Hakları Yasasının Uç Noktada İhlal Edilmesi: Soykırım ve İnsanlığa Karşıİşlenen Suçlar

Bir kısım ileri derecede insan hakkı ihlalinin tekrar tekrar yaşanıyor olması daha ciddi bir ihlal ile ilgili ipucu sağlayabilir. Örneğin siyasi muhaliflerin toplu halde tutuklanmaları veya

bir komutanın “yakında Karen hareketine destek verdiği düşünülen kimse kalmayacak”şeklindeki açıklaması soykırımın ya da insanlığa karşı işlenen suçların söz konusuolabileceğini gösterir ve daha fazla araştırma gerektirir.

Suçların Büyüklüğünü Anlamak

Soykırım ve insanlığa karşı işlenen suçlar uluslararası hukuktaki en ciddi suçlardan ikisidir.İnsanların en temel haklarının ağır bir şekilde ihlal edilmesi anlamına gelirler. Bu manada

soykırımı ve insanlığa karşı işlenen suçları tespit etmeye yönelik standartlar da evrenselolarak uygulanabilirlik taşır. Bu sayede devletler ve şahıslar kendileri resmi olarak bustandartlara uymayı taahhüt etmemiş olsalar dahi soykırımdan veya insanlığa karşı işlenensuçlardan sorumlu tutulabilirler.

Soykırım ve insanlığa karşı işlenen suçların ciddiyetinden dolayı uluslararası bir müdahaleçok güçlü deliller gerektirir. Bazen çok güçlü deliller olmasına rağmen bölgesel veuluslararası siyasi meseleler hayatta kalanların korunmasına engel teşkil edebilir. Aynızamanda pek çok grup bu düzeydeki ihlallerle karşı karşıya olabilir ancak ölçütlerinsağlandığının farkında olmayabilir. İnsan hakları örgütlerinin soykırım ve insanlığa karşıişlenen suçların yasal tanımını bilmeleri, uluslararası hukukun kendilerine tanıdığıseçenekleri anlamaları ve duruma dair analizlerinin güçlenmesi açısından önemlidir.Soykırım ve insanlığa karşı işlenen suçları meydana getiren unsurları bilmek bu konudaorganizasyonlara faydalı olacaktır.




D. Belgelerin Yönetimi ve Saklanması

1. Gizlilik

Gizlilik ve bilginin kamunun erişimineaçılarak yaygınlaştırılması da üzerinde

durulması gereken meselelerdir. İnsanhakları örgütlerinin ellerinde bulunan çoğu

belge bir şekilde özel bilgiler içerir. Şahsi belgelere sahip olmanın kendine özelzorlukları vardır. Organizasyonlar

belgelerin başkalarının eline geçmesi ve buşekilde mağdurlarının güveninin suistimaledilmesi ya da mağdurların yeniden zarar görmesi ihtimalinden korktukları için bu tip

belgeleri kopyalamaktan bile çekinirler.Yine benzer nedenlerle kuruluşlar bu tip

belgeleri kütüphaneler ve arşivler gibiulusal muhafaza alanlarında saklamaktatereddüt ederler. ABD ve Avrupa'daki bazı

büyük araştırma kütüphaneleri belirlenen

süre boyunca halka ve araştırmacılaraaçmamak şartıyla bu tip belgeleri kabulederler ya da belge kabulü için belgelerihibe edenlerle bazı gizlilik anlaşmalarıyaparlar.

23

Bilgiye erişim konusunda, belgelerinkendine özgü durumlarını ve bütünlüklerini,bugün ve gelecekteki kullanımlarını vegizlilik meselelerini göz önünde bulunduranaçık ve net protokoller hazırlamak muhtemel çıkar çatışmalarını ve gerilimleriöngörerek engellemeye yardımcı olabilir.Yine de bazı hassas malzemelerinkullanıldığı durumlarda farklı araştırmaçeşitleri arasında ayrım yapmak veniyetlerine göre farklı kullanıcılara farklı

erişim imkanları sağlamak faydalı olabilir.Özellikle hassas kimi bilgiler ise herkesinkullanımına kapalı kalabilir. 24

MF şu anda belgelerin toplanmasını, muhafaza

edilmesini, yapılandırılmasını, analiz

23 Bickford, “The Archival Imperative”, 1097,1114-15. Hollanda'da bulunan Uluslararası Sosyal TarihEnstitüsü buna iyi bir örnek olabilir. Bakınız: www.iisg.nl

24 Elizabeth Quay Hutchison, “A Rapporteur'sReport: Preserving Historical Memory: Documents andHuman Rights Archives in the Southern Cone” (FordFoundation, Andes and Southern Cone Office, 1999).

edilmesini, paylaşılmasını ve üzerlerindeçalışılmasını içeren bir belgelemeçalışmasının tam ortasında bulunuyor.Ellerindeki belgelerin önemli bir kısmıdijital ortama aktarılmış durumda ancak

internette erişilebilir değiller. Belgelereerişmek için özel izin almak gerekiyor.Guatemala şehrindeki Ulusal Polis Arşivide benzer bir şekilde herkese açık değil;ancak talep edilen belgelerin detaylarınıanlatan özel bir dilekçeyle başvurulduğundaerişim izni alınabiliyor.

2. Toplanan Kayıtların Bütünlüğü veSıhhati

Belge toplama işi tamamlandıktan sonrakuruluşlar, belgelerin saklanması,düzenlenmesi ve yönetimi ile ilgili kararlar alırlar. Raflara güzelce dizilmiş olsa daiçeriğine verimli ve kolay bir şekildeerişilemiyorsa bir belge yığını hiçbir işeyaramaz.

Suikaste mağdur gitmiş şahısların Guatemala Ulusal PolisArşivi'nde bulunan dosyaları. Louis Bickford.

Tercih edilmesi gereken, belgeleri orijinal

bağlamlarına mümkün olduğunca yakınşekillerde saklamaktır. Mesela, MF eline

büyük bir belge koleksiyonu geçtiğindekoleksiyonu bileşenlerine ayırdı, her bileşen

için özel kitaplıklar ve etiketler hazırlayarak hem erişimi kolaylaştırdı hem de belgelerikirlenmekten ve yıpranmaktan korudu.Belgelerin bu şekilde düzenlenmesi eskirejimin onları sınıflama biçimiyleuyumluydu ve arşivin genelinde demümkün olduğunca rejimin sınıflandırmasistemi kullanıldı. Rejimin belgeleri

yazışmalar, kayıtlar ve raporlar olarak sınıfladığı durumlarda üretilen bilgi

http://www.iisg.nl/

http://www.iisg.nl/

http://www.iisg.nl/

http://www.iisg.nl/




ihtiyacın üstünde bile olsa bu ayrımlar korundu.

3. Teknik Konular

Verilerin daha kolay erişilebilir olmasını

arzulayan pek çok belgeleme kuruluşuellerindeki kağıt belgeleri elektronik formata dönüştürür ve bu sayede belgelerindefalarca ellenerek hasar görmesini deengeller. Doğru bir şekilde yapıldığındamikroformun ömrü saklama koşullarına

bağlı olarak 50-100 sene arasındadır.Ancak, mikrofilme alınmış belgelerin dedijital ortama aktarılması için adımlar atılmalıdır. Dijital hale getirmenin faydalarışöyle sıralanabilir:

Daha çok miktarda bilgi, daha çok sayıdainsana çok daha hızlı bir şekildeulaştırılabilir.

Bir belge koleksiyonu çok farklıyaklaşımlarla incelenip dolaşılabilir.

Devasa belgelerin içinde arama yapmayımümkün kılarak ve belgeleri farklıkategorilere ayırarak analiz yapmak

kolaylaştırılabilir.

Ancak unutulmaması gereken dijital ortamaaktarmanın koruma demek olmadığıdır.Korumanın amaçlandığı durumlarda tavsiyeedilen her zaman kağıtların muhafazaedilmesi ve mikroformların kullanılmasıdır.Ancak amaç yaygınlaştırma olduğundadijital ortama aktarma seçeneğindenyararlanılmalıdır.25

Belgelerin dijital ortama atıldıktan sonratasnif edilmeleri gerekir. Belgeler dijital

hale getirme esnasında da önceden belirlenmiş kriterlere göre otomatik olarak tasnif edilebilir. Bu sayede istatistiki

analizler yapmak da mümkün olur.

Bu süreç dijital ortama aktarmanın nasılyapılacağını belirleyen yazılı bir yönerge

25 Bickford, “The Archival Imperative” 1097,1115.

hazırlanmasıyla başlamalıdır. Daha sonrabir sosyal bilimci belgeleri analiz edip,

herbirinin değerini artırmak için atılmasıgereken başka adımlar var mı diye

bakmalıdır. Verilerin dijital versiyonunun

sağlaması yapılmalı ve dijital damgalama(watermarking) gibi işlemlerle orijinaller korunmalıdır.26

Bunların yanında bir deinternet üzerinden erişilemeyen, üzerindedeğişiklik yapılamayacak (read-only)

kopyalar hazırlanarak belgelerin orijinallerikorunmalıdır.

Bağlama ve zamana bağlı olarak değişenonlarca belge düzenleme, saklama veyönetme yöntemi vardır. Hepsini

listelemek bu yayının amacını aştığı içinDAG üyelerinin belgeleri saklarken veyönetirken kazandıkları deneyimleri

paylaşmakla yetineceğiz.

Saray bosna'daki Araştırma ve BelgelemeMerkezi belge koleksiyonunu muhafaza

etmek için üç aşamalı bir dijital ortamaaktarma yöntemi geliştirdi. Birinci adımda,merkezin çalışanları belgelerin içeriklerinianaliz ediyorlar. İkinci aşamada tüm

belgeler sınıflandırılıyor. Son aşamada isemuhafazalarını ve düzgün bir şekildeyaygınlaştırılmalarını sağlamak amacıylatüm belgeler dijital formata aktarılıyor.27

HREIB/ND-Burma, Benetech tarafındangeliştirilmiş, bir sayfalık şablonuna girilennitel verileri şifreleyerek güvenli bir sunucuya gönderen Martus programınıkullanıyor. Veritabanlarını, belgelenmişolan her olayda şahısların hangi rollerde

olduklarını gösterecek şekilde kurmuşlar.Bu sayede basit bir mağdur lar ve failler

26 Sağlama mekanda (telekomünikasyonaracılığıyla) ve zamanda (depolamayla) hareket ettirilenverilerin bütünlüğünü ve doğruluğunu güvence altınaalmak için yapılan bir hata tarama işlemidir. Dijitaldamgalama (watermarking) ise bir dijital sinyale veri

işleme yöntemlerinin tamamına verilen isimdir. İşlenen buveri belge her kopyalandığında onunla birlikte taşınır.Görünmez damgalama ise belgelerin izinsiz olarak

çoğaltılmasını engellemek için kullanılır.27 Saraybosna Araştırma ve Belgeleme Merkezi, Aktivite Planı (Temmuz 2005-Temmuz 2006), 15.




listesi oluşturmaktansa farklı bağlamlarda

ve farklı olaylarda aynı şahıslarınoynadıkları birbirinden farklı rolleri görmek mümkün oluyor. Genel biyografik bilgileride içeren veritabanı sayesinde HREIB/ND-

Burma her bir şahsın belli olaylardakirolünü doğru bir şekilde tespit edebiliyor ve bir şahsın mağdur mu yoksa suçun faili miolduğunu konusunda yaşanabilecek karışıklıkların ve tartışmaların önünegeçiyor.

DC-Cam'in bilgi yönetimine yaklaşımıgenel anlamdaki yönetim yaklaşımlarınıyansıtıyor. Veri girmenin yarattığı

bıkkınlığın ve stresin farkında olan kuruluş,

çalışanlarının sadece yarı zamanlı olarak veri girişi yapmasını, geri kalan zamandaise alan araştırmalarını yürütmeleriniistiyor. Saha çalışmasına odaklanan bir organizasyon olan DC-Cam birliktelik hissi

oluşturarak takım ruhunu zenginleştirmeyöntemleri geliştiriyor ve bilgi yönetiminede bu birliktelik hissini koruyacak şekildeyaklaşıyor.

DC-Cam'in malzemelerini kataloglamakta

kullandığı dört veritabanı var. Çoğunluğuarşivlerinde bulunan belgelerden eldeettikleri bilgileri biyografik, bibliyografik,

görsel ve coğrafi veritabanlarına işliyorlar.Bu veritabanları Yale Üniversitesi'ninSoykırım Programı ile Avustralya NewSouth Wales Üniversitesi'nin işbirliği ilekurulmuş.28

MF'nin bilgi yönetimi için birkaç temelkuralı var:

Kural 1: Orijinal bilgiler hiçbir zamanelden çıkarılmamalıdır. Bu kural belgeniteliği taşıyan tüm malzeme ve bağlamlarıiçin geçerlidir. Bağlamın bilgi olmaözelliği, soyut niteliğinden dolayıçoğunlukla görmezden gelinir. Ancak depolama ve saklama faaliyeti esnasında

28 Bu veritabanları hakkında daha fazla bilgi için bakınız: http://www.dccam.org/Database/Index1.htm

belgelerin bağlamalarının korunması bir zorunluluk olmalıdır.

Kural 2: Belgeleri dijital ortama aktarma

süreci içinde bakış açısı şu anda var olan

teknolojiyle sınırlanmamalıdır. Belgeleriekonomik nedenlerle düşük çözünürlüklerde taramak gelecek te daha

yüksek çözünürlükte yapılabilecek analizlere mani olacaktır. MF, şu andakikullanım en yüksek kaliteyi gerektirmiyor olsa dahi var olan en yüksek standardınkullanılmasını tavsiye etmektedir. Bununyanında, belgeleri dönüştürme sürecindekullanılan formatlar evrensel değilse bileyaygın standartlara uygun olmalıdır.

Arşivciler yeni çıkan formatları takipetmelidir. Günümüzde teknolojik standartların bir ölçüde oturmuş olmasıdaha fazla tutarlılığa ve uyumluluğa imkanverdiği için faydalıdır.

Kural 3: MF'nin 3-2-2 kuralı olarak adlandırdığı bu kurala göre her bir veri üçkopya halinde, iki ayrı formatta ve iki ayrıyerde saklanmalıdır. Veriler taşınabilir olmalı ve oradan oraya götürülebilmelidir.

Bu amaca uygun olarak dijital formatlarkullanışlıdır. Mikrofilm ve mikrofişlerdeise durum tam tersinedir. Bu durumda

bilgiyi taşımak her zaman mümkün olmazve verilerin bozulması tehlikesi mevcuttur.

FAFG'nin faaliyetleri gizli mezarların bulunmasına ve ölüm nedenlerinin tespitineodaklandığı için kuruluş ilk başlarda belli

bir düzenleme, yönetim ve saklamastratejisi izlemiyordu. Ancak FAFG

çalışanları, değişmekte olan siyasi kaygıları belgeleri farklı bağlamlarda kullanmalarınaolanak sağladığı için diğer DAGüyelerinden öğrendiklerinin ışığındastandartlaştırılmış bir saklama ve yönetimsistemi kuruyorlar.

4. Belgeleri Elde Bulundurma

İnsan hakları örgütleri devlete ait bazı belgeleri ellerinde bulundurduklarında sivil

toplum ve devlet arasında gerginlikler yaşanabilir. Hem Kamboçya'da hem de

http://www.dccam.org/Database/Index1.htm







Irak'ta böyle bir durum sözkonusu: DAGüyesi örgütler devlete ait olduğu iddiaedilebilecek belgeleri kontrol altındatutuyorlar. MF, kimin mirasçısı olduğu

bilinmeyen çok sayıda Baas Partisi

belgesini elinde bulunduruyor.Kamboçya'da da DC-Cam Tuol Sleng

arşivleri gibi mahkemelerde de

kullanılabilecek pek çok belgeyi muhafazaediyor. Ancak DC-Cam bu belgeleri sadece

merkeze değil tüm Kamboçya halkına aitolarak görüyor. Belgelerin önemli bir kısmıgeçen yıllar içinde yıpranmış; hükümet ise

bunları koruyabilecek teknik donanımasahip değil. Bu nedenle de DC-Cam'in

belgeleri muhafaza edip elinde

bulundurmasına izin veriliyor. Buna uygunolarak DC-Cam de elinde bulunan

belgelerin ulaşılabilir olması için bir usul belirlemiş durumda. Belgelerin teslimalınması, elde bulundurulması, kullanılırkengörecekleri muamele ve elden çıkarılması

bu usule göre yapılıyor ve belgeler halkaaçık bir şekilde saklanıyor.

Eski Yugoslavya'da çalışan HLC iseLahey'de kullanılan belgelerin kuruluşa

teslim edilmesi için uğraşıyor.

Devletin geçmişte meydana gelmiş insanhakları ihlalleri ile ilgili olarak insan haklarıkuruluşlarıyla işbirliği yaptığı durumlarda

belgelerin kimin elinde bulunacağı kaydadeğer bir sorun oluşturmaz. Ancak devletinişbirliğine yanaşmadığı durumlarda insanhakları örgütlerinin fazladan güvenlik önlemleri alması veya belgelerinorijinallerine sahip olma isteğinden geri

adım atıp kopyaların güvenli bir yerdesaklanmasını garanti etmesi gerekebilir.

İnsan hakları kuruluşlarının belgeleri elde bulundurmaları konusunda ortaya

çıkabilecek muhtemel sorunlar düşünüldüğünde, belgelerin belli bir andanerede ve kimin elinde olduğunun sıkı bir şekilde takip edilmesine imkan veren bir düzenleme, sürtüşmelerin azaltılmasınayardımcı olacaktır. Guatemala'daki UlusalPolis Arşivi'nde belgelerin el

değiştirmesiyle ilgili kayıtlar bir sorun

oluşturmuyor çünkü belgeler her zaman polis tarafından saklanmış. Ancak arşiviniçinde her bir belgenin belli bir anda kiminelinde bulunduğuna dair bir kayıt sistemiyok. Belgelerin izlenebilmesi için yapılan

çalışmaların kaydedildiği bir defter kullanılıyor ancak örneğin belgelerdedeğişiklik yapıldığında sorumluların

bulunmasını sağlayacak kadar sıkı bir sistem kurulmuş değil. Halbuki, belgelerinhukuki süreçlerde de kullanılmasınınmuhtemel olduğu durumlarda belgelerin eldeğiştirmesi düzgün ve sıkı bir şekilde kayıtaltına alınmalıdır.

Guatemala Ulusal Polis Arşivi'ni ziyaret eden DAG üyeleri.Louis Bickford.

5. Yıpranma ve Kirlenme

Kağıt belgeleri toplamakla ilgili en temel

prensip yıpranma ve kirlenmeyi mümkünolduğunca aza indirmektir. Bu bağlamdayıpranmadan kasıt belgelerin kaybı,kirlenmeden kasıt ise orijinal koleksiyonun

başka belgeler eklenerek bozulmasıdır. Buanlamda yıpranma ve kirlenme or ijinal

koleksiyonun zarar görmesine vekoleksiyonun sağladığı bilgilerin

bağlamının kaybolmasına neden olur.Yıpranma ve kirlenme kaçınılmaz bir şekilde gerçekleşecektir ancak bu zararı enaza indirecek önlemlerin de alınması




gerekir. MF'nin çalışmalarından bir örnekle bu konuyu açıklamaya çalışalım:

Yıpranma, Kirlenme ve KürtKoleksiyonunun Karşılaştığı DiğerZorluklar

MF'nin 1998'de Kuzey Irak'taki Kürtgruplarından edindiği bazı belgeler MF'nineline geçene kadar süren yolculuğun her aşamasında budandı ve eksildi. Zaten ilk aşamada Kürt gruplar her belgeyi almayagerek duymamış, sosyal ve siyasi olarak hassas olabileceğini düşündükleri belgelerikoleksiyondan çıkarmışlardı. Belgeler kamyonlarla taşındıktan sonra uçaklaABD'ye gönderildi ancak bu süreçte de

bazı kayıplar oldu. ABD'de bazıtalihsizliklerin yanında kasıtlı olarak alınankararlar da bir kısım belgenin daha

koleksiyondan çıkarılmasına neden oldu.Zaten gelen malzemeler Bağdat'tatoplanmış başka belgelerle birliktegelişigüzel paketlenmişti, dolayısıylakoleksiyonun sırası ve yapısı bozularak yıpranmaya neden olunmuştu. Sonuç

olarak belgelerin bir yerden bir yeretaşınması esnasında ortaya çıkan ufak bir kargaşa peşi sıra başka hataları getirdi vedaha sonra telafisi zor aksaklıklara yol açtı.




IV- SÖZLÜ TARİH

DAG üyesi grupların çoğu ilk elden bilgiedinmek amacıyla şahitlerin ve mağdurlarıntanıklıklarını topluyor. Bizim bu yayında“sözlü tarih” olarak adlandıracağımızhakikate ulaşma yolu olarak sözlü bilgitoplama işi “tanık mülakatları” ya da“gerçeğin araştırılması” gibi pek çok isimlede anılır.

HREIB/ND-Burma'nın faaliyetleri temelolarak, Tayland sınırını geçmiş olanBurmalı mültecilerle veya saha

araştırmacıları tarafından zorunlu göç ya daateşkes bölgelerinde gizlice yapılanmülakatlara ve toplanan sözlü tanıklıklaradayanıyor. Ağ üyeleri kategorileştirme içingerekli olan ölçütleri hazırladık tan sonra

mağdurlar ve tanıklarla görüşmeler yapıpne oldu, ne zaman oldu, emirleri kim verdi

gibi sorular soruyorlar. Bu sözlü tanıklıklar kısa vadede Burma'da demokratik bir değişimi hayata geçirmek için kullanılıyor.HREIB/ND-Burma'nın bu sürece yaptığı

özgün katkı, şu anda var olan değişimçabasına yaptığı etki kadar ellerinde

bulunan tanıklıkları gelecekte

yaratılabilecek geçiş dönemi adaletimekanizmaları için kullanma ihtimalinden

de kaynaklanıyor.

HREIB/ND-Burma çalışanları,mülakatlarda, mağdur lar ve tanıklar görüşmeyi yapan kişiden etkilenmedenkendi hikayelerini anlatabilsinler diye

bilinçli bir tercihle açık uçlu sorular soruyorlar. Ancak yine de ağı oluşturan 10örgütün sözlü tanıklık toplamayöntemlerinin tutarlı olması gerekiyor.

HREIB/ND-Burma bunu sağlamak amacıyla katı bir anket formu vermektense,üyelerinin saha çalışanlarını, uluslararasıhukukla uyumlu bir şekilde meselelerinözüne ulaşabilecek kavramlar kullanmalarıkonusunda eğitiyor. Örneğin, uluslararası

insan hakları normlarına göre bir olayınkaybetme olarak adlandırılması için dört

öğenin mevcut olması gerekiyor: kaçırma,kaçırmanın keyfiliği, devlet memurlarınınya da kurumlarının sürece dahil olması vedevletin bilgi vermeyi reddetmesi. Bu dörtaşamayı akıllarında tutan saha çalışanları,sorularını her bir aşamanın yaşanıpyaşanmadığını anlayacak şekilde formüleediyorlar. Bu yöntem sayesinde tüm üyekuruluşlar bağımsız bir şekilde çalışıp kendiyöntemlerini geliştirirken elde edilen veriler organizasyonlar arasında karşılaştırılabilir

oluyor.

Kamboçya'da mağdurların ve faillerin buluşmasına eşlik edenDAG üyeleri. Patrick Pierce.

MF de sözlü tanıklıklar toplamak içinolayların şahitleriyle görüşmeler yapıyor.Ancak onların yöntemi HREIB/ND-

Burma'nınkinden oldukça farklı. MF'nin her yaş ve cinsiyetteki mağdurun yaşadığı insanhakları ihlallerine kulak kesilen casuslarıvar. Bunlar duydukları hikayeleri, ofiste

tartışmaya açmak amacıyla kimi yönlerinivurgulayarak kaleme alıyorlar. Bu aşamageçildikten sonra araştırmacılar tanıklarlave mağdurlarla konuşarak hikayeyidoğruluyor ve ölüm ilmühaberi gibi

hikayeyi destekleyecek belgeleri

topluyorlar. Bu şekilde dosyalar oluşturulduktan sonra bu dosyalardan

bazıları 12 saat sürebilen ve insanlarınserbest bir şekilde konuştukları mülakatlar için seçiliyor. Videoya kaydedilen malzeme

kısaltılarak 12 dakikalık bir özet eldeediliyor ve bu kısa film yayınlanıyor. 12




saatlik filmler ise gelecekte işkence veşantaj hakkında yeni tematik programlar hazırlanması ya da trend analizi yapılmasıiçin arşivleniyor. Arşivlenen versiyonlarıngelecekte olabilecek adli takibatlarda delil

olarak kullanılması da umuluyor.

İki yıl süren bu projenin sonunda çok çeşitliiçeriğe sahip 100 görüşme yapılmış olsa dason aşamada seçilen görüşmelerin buçeşitliliği yansıtması hedeflenmiyor.Görüşmelerin seçilmesindeki şahsi görüşler ve güvenliğe yönelik kaygılar rol oynuyor.Zaten mağdurlarla yapılan mülakatlarıntemel amacı da eski rejim esnasındayapılanları belgelemekten ziyade

mağdurları güçlendirip yaşadıklarınıatlatmalarını sağlamak.

DC-Cam'in 2000 yılından bu yanayürüttüğü Hesap Verebilirliği ArtırmaProjesi, Kamboçya'nın kırsal kesiminearaştırmacılar gönderiyor. Kızıl Kmer mensuplarının Demokratik Kampuçyadöneminde yazdıkları biyografileri ellerinde

bulunduran bu araştırmacılar, eski KızılKmer kadrolarının veya hayatta olan

akrabalarının yerlerini tespit edip onlarlaeski rejim altındaki hayatları hakkındamülakatlar yapıyor. Şimdilik mülakatyapmayı planladıkları 12000 Kızıl Kmer mensubundan 2000 tanesine ulaşmışdurumdalar, geri kalanların önemli bir kısmı ise ya ölmüş ya da kaybolmuş.

Yukarıda anlattığımız yöntemlerin hepsigenel bir başlık olarak sözlü tarihçalışmaları altında toplanabilir. Sözlü tarih,

kayıt altına alınan mülakatlar aracılığıylageçmişe dair hatıraları ve şahsi anlatılarıtoplamak anlamına gelir. 2. DünyaSavaşından sonra sözlü tarih mülakatlarıyapmak geçmişte yaşananlara dair bilgitoplamanın popüler bir yöntemi halinegeldi.

29 Latin Amerika'da yaşanan

29 Donald A. Ritchie, Doing Oral History: APractical Guide (New York: Oxford University Press,

2003), 19.

dönüşümden sonra ise sözlü tarih, hakikatianlatmanın bir aracı oldu.

Sözlü tarih mülakatlarının amacı sözkonusu olaylar hakkında başka

kaynaklardan öğrenilemeyen gerçeklereulaşmaktır. Mülakatlar ayrıca mülakatyapılan kişinin şahsi deneyimi hakkında dafikir vermelidir. Mülakatta üzerinekonuşulan konular kişisel deneyim vegündelik yaşamın ayrıntıları kadar görüşülen kişinin duygularını, umutlarını vekorkularını da kapsamalıdır. Mülakatıyapan kişi görüşülen şahsın deneyimiışığında ilgili konuları belirlemeli vekonuşmayı yönlendirmelidir. Ancak yine de

mümkün olduğunca çok bilgi edinmek içingerektiğinde konunun değişmesine ve çıkışnoktasından uzaklaşmasına karşı da açık veesnek olmalıdır.

1. Sözlü Tarih Yöntemi

Pek çok sözlü tarih örgütünün, sahanıngereklerini yerine getirmeleri ve

görüşmelerden elde edebilecekleri bilgimiktarını en üst düzeye çekebilmelerini sağlayacak bir sistem oluşturmalarıkonusunda görüşmecilere rehberlik edenkuralları bulunur.30

Bir sözlü tarih mülakatının ilk aşamasındaki(yani ön görüşme veya ön araştırmada)amaç, görüşme yapılacak kişinin hayatının

bilgisine genel hatlarıyla vakıf olmak ve

mülakat konuları hakkında bilgilenmektir.Görüşmecinin mülakat yapılan kişidengerekli tüm bilgileri almasını ve muhtemel

sorunların önüne geçilmesini sağladığı için bu aşamanın yapılacak görüşme üzerindekietkisi büyüktür. Ön çalışma esnasında basit

bir kronoloji oluşturmak ve odaklanılacak mekanları ve olayları tespit etmek gerekir.

30 Bu kuruluşlardan bazıları: American OralHistory Association (OHA), Canadian Oral History

Association (COHA) ve International Oral History

Association (IOHA). Sırasıyla web siteleri için bakınız:http://omega.dickinson.edu/organizations/oha/pub_eg.html

, http://oral-history.ncf.ca/index.html, www.ioha.fgv.br

http://omega.dickinson.edu/organizations/oha/pub_eg.html

http://oral-history.ncf.ca/index.html




http://omega.dickinson.edu/organizations/oha/pub_eg.html




Ön görüşmeler, mülakat yapılacak kişilerinseçimine dair kriterlerin oluşturulmasınısağlayarak sadece belli olaylarla ilgilenensözlü tarih projelerinin şekillendirilmesinde

faydalı olabilirler. Bir ön görüşmenin

hemen ardından özetinin yazılmasıgelecekteki araştırmalara olanak tanımak,görüşülen kişinin hatırladıklarının yeterliolup olmadığını tespit etmek ve kişinindeneyimi ile özelliklerinin projeninamaçlarıyla örtüşüp örtüşmediğini görmek için elzemdir.

Sözlü tarih mülakatları öncesinde yapılacak olan hazırlık çalışmasının diğer kısmını dagörüşme esnasında bahsi geçebilecek

konularla ilgili araştırma yapmak oluşturur.Görüşmeci tarihi bağlam, görüşmeyapılacak kişinin hayatı ve yaşanan olaylailgili temel bilgilere sahip olmalıdır. Yaygınolarak uygulanan yöntem sözlü tarihmülakatında sorulacak sorularışekillendirmek için olabildiğince çok çeşitli

belgeden yararlanmaktır. Mahkemekayıtları, monograflar, STK raporları veharitalar bir sözlü tarih mülakatı içinyapılan hazırlıkta faydalı olabilir.

2. Sözlü Tarih Mülakatı

Bir sözlü tarih mülakatının yapılması dafarklı aşamaları gerektirir: Onay formununhazırlanması, sorulara karar verilmesi vemülakatın kaydedilmesi. Ön görüşme ve önaraştırma ile elde edilen bilgiler mülakatsorularının hazırlanmasında kullanılmalıdır.

İnsan hakları ihlallerinin mağdurlarıyla

çalışırken gizlilik ve mahremiyet özellikleönemlidir. Görüşülen kişilerin, yapılangörüşmenin tamamının bir araştırma projesikapsamında kullanılmasına onay vermeleridurumunda dahi şahısların biyografik

bilgileri ve onlarla nasıl iletişimegeçilebileceği açık izinleri olmadankesinlikle başkalarıyla paylaşılmamalıdır.

Soruları önceden hazırlamak faydalıdırancak görüşme esnasında esnek davranmak

da bir o kadar önemlidir. Genellikle enönemli bilgiler görüşme yapılan kişinin

açtığı bir konuda sorulan sorularınneticesinde elde edilir. Görüşmenin

başlarında evet ya da hayır cevaplarınınalınacağı sorulardansa ucu açık sorular tercih edilmelidir. Mülakat biraz

ilerledikten sonra görüşmeci bir kısımşeylerden emin olmak amacıyla daha somutsorular sorabilir. Mülakat yapılacak yer

belirlenirken de görüşmeci, görüşülecek kişiye danışarak onun tercihlerine göre birkarar vermelidir.

Mülakatlar sesli ya da görüntülü olarak kaydedilebilir. Görüşülen kişinin kameranınönünde konuşmaktan korkmamasınısağlamak için sürecin nasıl işleyeceği en

baştan açık açık anlatılmalıdır. Özelliklesavaş suçları ve insan hakları ihlalleri sözkonusu olduğunda, görüşme yapılan kişiler,misilleme hareketlerinden veya siyasi

saldırılardan korktukları için gerçeğianlatırken kayda alınmak ve hikayelerininkamuya açık hale gelmesi konusundatedirgin olabilirler. Bu nedenle, mağdur ya

da tanık hangi sebeple olursa olsungörüşmenin kayda alınmasını istemediğinde

buna saygı göstermek gerekir.

3. Görüşmelerin Deşifresi ve

Arşivlenmesi

Bir görüşme kayda alındıktan sonramutlaka yazıya dökülmelidir. Deşifrenin

mümkün olduğunca titizlikle yapılması vegörüşme esnasında sarf edilen her

kelimenin eksiksiz bir şekilde yazıyadökülmesi gerekir. Deşifrelerin yapılmasısözlü tarih çalışmalarının en yorucu

kısmıdır: odaklanma ve çokça zamanagerektirir ve görüşmecinin özneldeneyiminden, dolayısıyla da

hatırladıklarından etkilenme ihtimalini barındırır. Her zaman mümkün olmasa daideal olan görüşmenin yazıya dökümünüüçüncü bir kişinin değil görüşmecininyapmasıdır. Bu sayede yazımda ortayaçıkabilecek hatalar en aza indirilir.Düzeltme ve düzenleme işlemi anlamın ve

bağlamın bozulmasına yol açabileceği için

deşifreler kesinlikle olduğu gibi bırakılmalıdır.




Görüşme yazıya dökülüp şahıs ve yer isimleri kontrol edildikten sonra

görüşmenin bir özeti çıkarılır. Özet,mülakat içeriğinin kısaca anlatılmasından

ibarettir ve araştırmacıların verilere daha

kolay ulaşmasını sağlar. Bir sözlü tarihmülakatını özetlemekteki amaç onukullanacakların işlerini kolaylaştırmaktır.Özetler kısa ama öz olmalı ve sadecedeşifrede bulunan bilgileri içermelidir.Olayları zaman sırasıyla anlatmalı ve kim,ne, nerede, ne zaman, niçin sorularınacevap vermelidir. Görüşülen kişiden eldeedilmemiş olan herhangi bir bilgi veyayorum şahıs dosyalarına yazılmalı ancak özette yer almamalıdır.

Bir sözlü tarih projesi esnasında üretilentüm belgeler düzgün bir şekildearşivlenmelidir. Sesli ve görüntülü kayıtlar vakit kaybetmeden kopyalanmalı vegüvenli bir yerde saklanmalıdır. Kayıtlarındijital ortama aktarılması hem yenidendinlemeyi kolaylaştırır hem de orijinalkaydın zarar görmesine mani olur.

Mülakatın sesli ve görüntülü kayıtları kadar

deşifresi de birinci derecede öneme sahiptir ve ona göre muamele görmelidir.Görüşmelerin DVD’leri veya ses kayıtlarıvarsa veritabanına işlenmeli, orijinalkayıtlar ve deşifreler arşivde saklanmalıdır.Deşifreler ve sözlü tarih mülakatınadayanan diğer malzeme, olay raporlarınınhazırlanması için kullanılmalıdır. Olayraporlarının incelenmesi ile mağdurların,

faillerin, tanıkların isimleri ve olayındetayları ortaya çıkarılarak bu bilgiler gelecekte yapılacak araştırmalardakullanılabilir.

4. Çatışma Sonrası TopluluklarındaSözlü Tarih Yönteminin YaratabileceğiSorunlar

Sözlü tarihin amacı genellikle topluluklarınya da kişilerin belleklerinin muhafazaedilmesi olarak anlaşılır. Ancak aynıyöntem başka kaynak olmadığı için çatışma

sonrası toplumlarında resmi tarih anlatısıylagerçekte olanlar arasındaki boşluğu

doldurmak için de kullanılır.Araştırmacılar, belleğin muhafazasınaodaklandıkları durumlarda görüşülenkişinin geçmişi kendi kelimeleriyleanlatmasına izin vermelidirler. Diğer

yandan, eğer gerçeğin ortaya çıkarılmasınaodaklanıyor ve cinayetlerin, işkencelerin veher türlü vahşetin belgelenmesiniamaçlıyorlarsa mülakat esnasında daha aktif

bir rol üstlenmeleri gerekir. Görüşmecininniyetinin ne olduğuna bağlı olarak mülakatın nasıl yapılması gerektiğine dair yaklaşımlar değişir; bu da görüşülen kişiylekurulan diyalogu ve sorulan soruları ciddişekilde etkiler.

Görüşmeci ve mülakat yapılan kişiarasındaki ilişki de mülakat esnasındasorunlar yaşanmasına neden olabilir. Bir insan hakları ihlalinin mağduru ya da

tanığıyla yapılan bir sözlü tarih mülakatısıklıkla travmatik ve hırpalayıcı olaylarınanlatılmasını gerektirir. Bu nedenle demülakat genellikle acı verici bir deneyimedönüşür. Dolayısıyla görüşmecinin anlayışlıolması ve bir yandan objektifliğini korurken

bir yandan da mülakat yapılan kişiyle

arasında bir güven ilişkisi tesis etmesizorunludur.

Araştırmacıların karşılaştığı en büyük zorluklardan biri de insan haklarıihlallerinin failleriyle mülakat yaparkenortaya çıkar. Görüşülen kişinin anlattıklarıvermiş olduğu kararları ve işlediği suçları meşrulaştırma gayretiyle dolu olabilir.Böyle durumlarda görüşmecinin yargılayıcıveya tartışma başlatıcı sorular sormaktan

kaçınması gerekir. Her ne kadar sözlü tarihçalışmaları mağdurlara odaklanıyor olsa daiçeriğin gerçeği yansıtıp yansıtmadığına

bakmaksızın mümkün olduğunca faillerintanıklıklarını toplamak da önemlidir. Buözgün deneyim bize hikayenin diğer tarafınıanlatır ve bahsi geçen şiddet eylemlerini

gerçekleştirenlerin veya başlatanların zihindünyalarını anlamamızı, hatıralarını

belgelememizi sağlar.

Sözlü tarih yöntemi, sık sık, görüşmecininmülakatı yönlendirme gücü nedeniyle




güvenilmez ve taraflı görülür ve bunun içineleştirilir. Ancak sözlü tarih mülakatı tek yönlü bir süreç değildir. Aksine iki kişiarasında gerçekleşen bir diyalogdur.Anlatılmamış hiçbir gerçeklik kırıntısının

kalmaması ve konuyla ilgili tüm bilgilerinelde edilmesi için de böyle olmak zorundadır. Bu nedenle sözlü tariharaştırması yapanların görüşülen kişiyikonuyla ilgili her şeyi anlatması içinyüreklendirecek şekilde aktif bir roloynamaları ancak bunu yaparken bir yandan da görüşülen kişiyi etkileyip sürecintarafsızlığına zarar vermemeleri gerekir.

Sözlü tarih, bir taraftan da, çok yakın

geçmişi belgelediği için objektif olmadığıiddiasıyla eleştirilir. Bu iddiaya görearaştırmacı araştırma nesnesine zamansalolarak ne kadar yakınsa verilerikaydederken o kadar yanlı davranacaktır.Her ne kadar sözlü tarih çalışmasıyapanların tarafsızlıklarını korumakonusundaki özeni elzem olsa da, üzerindenuzun zaman geçmesine izin verildiğindekaybolacak kıymetli bilgi miktarıdüşünüldüğünde taraf tutma riski önemsiz

kalmaktadır.

Tüm bu çekinceler ve eleştiriler nedeniyle

sözlü kaynaklar, bilgi hiyerarşisinde yazılı belgelerin ve gizli mezarlardan çıkarılankemikler gibi materyalin ardından gelenüçüncü sınıf bilgi kaynakları olarak görülmektedir. Ancak, sözlü tarihin tarihselhafızaya yaptığı katkının kabul edildiği örnekler de mevcuttur. Üstelik tüm tarihsel

bilgi kaynakları öyle ya da böyle

güvenilmez olarak görülebilir. Belgelerinüzerinde belli bir ideolojiyi yansıtmalarıiçin oynanabilir, sahteleri üretilebilir ya dayoktan belgeler yaratılabilir. Bunların yanı sıra saklanacak belgelerin seçimi de yanlı

bir tarih algısının sonucunda olabilir.

Örnek Olay: Ladurie'nin Montaillou'su

1970lerde Fransız tarihçi Emmanuel LeRoyLadurie, güney Fransa'daki bir köy

hakkında Montaillou, village occitan de1294 à1324 isimli bir kitap yayınladı.Kitapta, daha sonra Papa VII. Benedict

olacak olan Piskopos Jacques Fournier'in

Engizisyon mahkemeleri için (1318-1325)

o bölgede sorguladığı 500 inançsızınifadelerinden yararlandı. Piskoposunkatipleri, sorgulamalar esnasında her bir soruyu ve cevabı yazıya geçirmiş ve bukayıtlar Vatikan arşivlerinde saklanmıştı.Bu deşifrelerin varlığı sayesinde Ladurie,geleneksel kaynaklarının hiçbirininsağlayamayacağı özgün bir perspektif kazanarak Avrupa tarihinin bu döneminedair yazılmış en etkileyici eseri ortaya

çıkardı.31

31 Donald A. Ritchie, Doing Oral History: APractical Guide (New York: Oxford University Press,

2003), 118.




V- ADLİ ANTROPOLOJİ

Adli antropolojiyi anlatmaya başlarken

maddi kanıtlarla onlardan elde edilen bilgiveya belgeleri birbirinden ayırmakta faydavar. Kemikler ve diğer kalıntılar gibi maddikanıtlar kendi başlarına belge niteliğitaşımazlar ve saklanmaları gerekmez.Aksine bu tür kanıtlar onlara sahip olmasıgereken kişilere yani mağdurların ailelerine

iade edilmelidir. Adli antropoloji özelliklemaddi kanıtların yerlerinin tespitedilmesine ve değerlendirilmesine

odaklanır, bu yönüyle de Clyde Snow'un ve

Arjantin Adli Antropoloji Ekibi'nin1980lerde yaptığı öncü çalışmalarınardından insan hakları alanıyla yakındanilişkili hale gelmiştir.

Adli antropoloji fiziksel antropoloji, adli

patoloji, jeofizik, genetik, radyoloji ve

bilgisayar bilimleri gibi disiplinlerdenyararlanarak iskelet kalıntılarını içerendavaların çözümlenmesini; kayıpların veyafaili meçhul cinayet mağdurlarının

kimliklerinin tespit edilmesini ve buluntuların ailelere iade edilmesini sağlar;yasal ve yasal olmayan bağlamlardayaşanan kötü muamelenin kanıtlarını toplar.

Maddi kanıtların bulunması sürecindeortaya çıkan bilgi ve belgelerle kanıtlarındeğerlendirilmesiyle üretilen veriler DAGüyesi kuruluşların da ilgi alanına giriyor.32

Zaten aslında kemiklerin de okunabilen bir

çeşit kayıt olarak düşünülmesi mümkün.

DAG üyesi kuruluşlardan olan FAFGağırlıklı olarak maddi kanıtların toplanmasıve belgelenmesi konusunda çalışıyor. Buçalışmalarda FAFG'ın öncelik verdiği konuise kimliklerin tespit edilmesi ve ölümsebeplerinin belirlenmesi.

32 Maddi kanıtlarla ilişkili olarak ortaya çıkan belgeleri tanıklıklar veya bürokratik yazışmalar kısmındaele almak da mümkündü. Ancak basitlik açısından bu

kısımda tutmaya karar verdik. Bu bilgi ve belgeleri başkaşekillerde kategorilere ayırmanın mümkün olduğununfarkındayız.

Açılan Mezarlar, Guatemala. Patrick Pierce.

FAFG'ın yerel toplulukları da çalışmalarına

dahil etme yöntemi bu topluluklarlayaşadıkları sürtüşmelerin azaltılmasındaönemli rol oynuyor. En önemlisi de, buyaklaşım sayesinde geçmişte devamlıgüçsüzleştirilmiş olan insanlar sürecisahiplenme imkanı buluyorlar. ZatenFAFG'ın çalışmalarını da bu topluluklar yönlendiriyor, FAFG ise süreçleri

başlatmak yerine yerel girişimlere destek sağlamayı tercih ediyor.

FAFG'ın çalışmaları genellikle gizlimezarların bulunmasına, mağdurlarınkimliklerinin tespit edilmesine ve yasal

süreçlerde kullanılmak üzere ölümnedenlerinin belirlenmesi için maddikanıtlardan veri elde etmeye odaklanıyor.Ancak maddi kanıtların işlenmesiyle eldeedilen bilgi ve belgeler başka bağlamlardafarklı işlevler de kazanabilirler. Örneğin,hayatta kalanların ya da mağdur yakınlarının tanıklıkları ya da gizli

mezarlarda kalıntıları bulunan kişilerin




resmi ölüm nedenleri başka yasal, sosyal,kültürel ve siyasi bağlamlarda kullanılabilir.

Gizli mezarların açılması yasal bir sürece bağlı olduğu için yapılan araştırmanın

sonucunda mağdurun ölüm nedeni resmiolarak açıklanıyor ; ki bu da genellikle

mağdurun öldürüldüğünün tespit edilmesinive cinayetin detaylarının açıklanmasını daiçeriyor. İşte bu bilgiler daha sonra

zanlıların yargılanmasında kullanılabiliyor .

Mezarların açılmasıyla elde edilenler:

Ölüm ilmühaberi Ailelerin bilgilenmesi

Ceza soruşturması

Mağdurun onurunun yeniden tesis

edilmesi

Geleneksel bir cenaze sayesinde mağdur yakınları için belirsizliğin nihayeteermesi

Mezarların açılması yasal, bilimsel vesosyal olarak entegre bir yaklaşımıgerektirir. İlk olarak yerel halk gizli bir mezarın varlığı konusunda ekibi

bilgilendirir. Bunun üzerine ekip araştırmaizni için başvurur. FAFG her zaman yasal

izne bağlı olarak araştırmayı yürütür veyürütülen bu araştırma hukukisoruşturmaların temelini oluşturur.

Açılan bir mezarın başında yapılan geleneksel tören,Guatemala. Patrick Pierce.

İlk aşamada FAFG yerel toplulukla birlikteİçişleri Bakanlığı'na bir suç duyurusunda

bulunur. Bakanlık duyuruyu kayda alıpinceledikten sonra incelemeyi FAFG'ın

yapması talebinde bulunur. FAFG bir öninceleme yaptıktan sonra bir grup uzmanıbir araya getirir. Bu uzman kadrosunun da

bakanlık tarafından onaylanması gerekir.

Bu şekilde resmi olarak görevlendirildiktensonra FAFG arkeolojinin ve sosyal

antropolojinin yöntemlerini kullanarak muhtemel gizli mezar alanını inceler.Kalıntılar bulunduktan ve kazılar yereltopluluğun da sürece katılımıyla detaylı bir şekilde yapıldıktan sonra buluntular FAFG'ın laboratuvarlarında analiz edilir ve

bir sonuç raporu hazırlanır.

Sonuç raporu İçişleri Bakanlığı'na sunulur,

kalıntılar ise topluluğa iade edilir. FAFGüyeleri, kalıntıların bir cenaze töreniylegömülmesine eşlik ederler. Bundan sonrasonuç raporu yerel topluluğa da verilir veyapılacak yayınların ve organizasyonların

planlanmasına geçilir.

Adli Antropoloji kısmı FAFG çalışanlarınınKasım 2005'te Guatemala'dagerçekleştirilen DAG toplantısındayaptıkları sunumdan uyarlanarak

hazırlanmıştır.




VI- SONUÇ

İnsan hakları ihlallerinin belgelenmesi,özellikle demokrasiye geçiş aşamasındakiülkelerde, uzun vadede barışçıl vedemokratik bir toplum yaratılması içinhayati öneme sahiptir. Belgeler mağdurları ve onların hakikate, adalete ve tazminataulaşma haklarını güvenceye alacak yasalkanıtları sağlayabilir. Devletlerin yaşanan

kıyımlarda ve şiddet olaylarındakisorumluluğunu kayıt altına aldığı için belgeler, toplumsal hafızanın da önemli bir parçasıdır. Belgeler, uzlaşmanın temelinioluşturabilir ve hak ihlallerinin faillerininyasal sorumluluklarının tespit edilmesini

sağlayabilir. Tüm bunların yanında belgeler, insan hakları aktivizmininayrılmaz bir parçasıdır; insan haklarınıngözetilmesi konusunda sorumluluk alınmasını ve kötü muamelelerin hesabının

verilmesini sağlarken bir yandan dagelecekte yaşanabilecek şiddet olaylarınamani olurlar.

Belgeleme yani belgeleri toplama ve

kullanma faaliyeti, hem bir bilimdir hem de

sanat. Dünyanın her tarafındaki insanhakları örgütleri ve STK'lar insan haklarıihlallerini belgelerken benzer zorluklarla

karşılaşırlar.

Ancak kuruluştan kuruluşa aktarılabilecek beceriler, fikirler ve yöntemlerle belgelememerkezleri kendileri için belirlediklerihedeflere en iyi nasıl ulaşabileceklerini deöğrenirler.

İnsan hakları hareketinin içinde yer alan belgeleme çalışmalarının köklü küresel

paylaşım geleneğinden yola çıkan DAG,insan hakları ihlallerini belgeleme alanındaçalışan altı kuruluşun deneyimlerinin işaretettiği iyi uygulamaları topladı.33

Çıkardığımız bu dersler dünyanınheryerinde belgeleme çalışması yapangruplar için faydalı olabilir. Elinizdekiyayın da bu sonuçlar üzerine bir düşünmedenemesi olarak görülmelidir. Burada bahsigeçen öneriler katı kurallar değiller; aksinehalen devam etmekte olan ve çok çeşitli

grupların deneyimlerinden beslenerek genişletmeye çalıştığımız bir diyaloga katkısağlamak amacını taşıyorlar. Umuyoruz kisize de faydalı olurlar.

33 Örnek olarak bakınız: www.huridocs.org




Ek : DAG Üyeleri

Kamboçya Belgeleme Merkezi (DC-

Cam)DC-Cam'ın iki amacı var. Birincisi gelecek nesillere aktarılmak üzere Kızıl Kmer rejiminin tarihini kayıt altına alıp muhafazaetmek. İkincisi, Kızıl Kmerler dönemindeişlenen suçların yasal olarak karşılık

bulmasını sağlayacak muhtemel kanıtlarıoluşturacak şekilde bilgileri düzenlemek.Bu iki amaç, merkezin Kamboçya'dagerçek bir ulusal uzlaşmanın ve hukukunüstünlüğünün sağlanması için büyük öneme sahip olan hafıza ve adalet

çalışmalarının temelini oluşturuyor.

DC-Cam bu hedefleri gerçekleştirmek içinyurtdışında araştırma yapmak da dahilolmak üzere çok çeşitli yöntemlerikullanarak birincil belgeler topluyor,

belgeleri analiz ediyor ve bu belgelerinKızıl Kmer dönemindeki tarihsel bağlamanasıl oturduğunu anlamaya çalışıyor.Bunun yanında DC-Cam, elinde bulunan

malzemeyi devamlı olarak katalogluyor vearşiv içeriğinin bir indeksini oluşturarak şekilde hepsini dijital veritabanına işliyor.Bu sürecin sonucunda, uluslararasıortaklarının da yardımıyla DC-Cam, KızılKmer dönemine dair son derece geniş

bibliyografik, biyografik, görsel ve coğrafiveritabanları oluşturmuş durumda.(Örneğin, şimdiye kadar Kamboçyagenelinde 196 hapishane, 19733 toplu

mezar ve 82 soykırım anıtı tespit edilipharitalandırıldı.) Bu koleksiyonlar, hukuk alanında çalışan akademisyenlere,araştırmacılara ve tarihçilere kimin, kime,neyi, ne zaman, nerede, nasıl ve bazen deniçin yaptığını anlamak için kıymetliaraçlar sunuyor. Aynı zamanda daKamboçyalılara tarihlerini bilme veyaşananlarla yüzleşme olanağı veriyor.

Guatemala Adli Antropoloji Vakfı

(FAFG)FAFG, başta 30 yıl sürmüş olan iç savaşesnasında işlenmiş faili meçhul cinayetler olmak üzere geçmişte yaşanmış olan insanhakları ihlallerini araştırmayı, belgelemeyive bu konuda kamuoyunda duyarlılık yaratmayı amaçlayan bağımsız ve bilimsel

bir sivil toplum örgütüdür . Bu amaca

yönelik olarak, gizli toplu mezarlarınaçılması esnasında adli antropolojinin

yöntemlerini uygular ve iç savaşınetkilediği yerlerde yaşayan halkın yasal vepsiko-sosyal destek alması için gereklialanları açmak amacıyla çalışır. FAFG'ninçabaları sayesinde kayıp yakınları ailefertlerinin kalıntılarına ulaşıyor,inançlarına uygun bir şekilde cenazetörenlerini gerçekleştiriyor ve failler hakkında yasal kovuşturma başlatılmasınısağlıyorlar.

Burma İnsan Hakları Enstitüsü(HREIB) ve Burma İnsan HaklarıBelgeleme Ağı (ND-Burma)

2000 yılında kurulmuş kar amacı gütmeyen

bir kuruluş olan HREIB, yerelorganizasyonlar ve şahıslar için çok çeşitlieğitim ve hak savunuculuğu programlarıdüzenler. HREIB katılımcı öğretimyöntemlerini kullanarak yerel topluluk liderlerini, kadınları, cinsel azınlıkları vegençleri insan hakları eğitimcileri olmaları

yolunda güçlendirir.

HREIB aynı zamanda Burma İnsan HaklarıBelgeleme Ağı'nın (ND-Burma)

başkanlığını yürütmektedir. On bağımsızve yerel örgütten oluşan bu ağ, doğru bir tarih anlatısı oluşturmak amacıyla askeriyönetim altında bulunan Burma'da işleneninsan hakları ihlalleri hakkında bilgi toplar.Bu kayıtlar uzun vadede hakikat ve adaletarayışlarında ve suçların cezasız kalmasına

karşı önlem olarak kullanılacak. Ancak ülke askeri rejim altında bulunduğu sürece




belgeler, şu anda yönetimde olan Devlet

Barış ve Kalkınma Konseyi'nin yapmayadevam ettiği hak ihlallerini gözler önüneseren kampanyalar düzenlenmesi içinkullanılıyor.

İnsani Hukuk Merkezi (HLC)

HLC, 1992 yılında eski Yugoslavya'dasilahlı çatışmalar başladıktan hemen sonra

Sırbistan'da kurulmuş olan sivil bir insanhakları hukuku kuruluşudur. MerkeziBelgrad'da olan HLC'nin Kosova

Priştina'da bölgesel bir ofisi var. Dahaönce de Kosova, Prizren ve Djakovica;Voyvodina, Novi Sad (1997-2004) ve

Karadağ, Podgorica'da (1999-2004) bölgesel ofisleri bulunuyordu. Şimdiyekadar yüzden fazla, avukat, araştırmacı,analist ve her türlü profesyonel HLC içinçalıştı. Kuruluşundan bugüne HLC,mağdurlarla ve tanıklarla mülakatlar yaparak cinayetler, kayıplar, kamplar,savaş esirlerine yapılan işkence ve çatışmadönemlerindeki etnik temizlik üzerineodaklandı. Savaş suçları üzerine geniş bir

belge koleksiyonu oluşturan HLC, Ağustos

1994'te Lahey'deki Eski YugoslavyaUluslararası Ceza Mahkemesi ileişbirliğine başladı. Haziran 1999'dan ber ide Sırbistan, Karadağ ve Kosova'dakisavcılarla, savaş suçları mahkemeleri için

bilgi ve uzman desteği sağlayarak işbirliğiyapıyor. HLC Sırbistan Cumhuriyeti'ndekiSavaş Suçları Mahkemesi'nde mağdurları temsil ediyor. HLC avukatları şimdiyekadar Ovcara, Akrepler, Suva Reka veZvornik vakaları ve benzerlerinde

mağdurların yanında yer aldılar.

Uluslararası Geçiş Dönemi AdaletiMerkezi (ICTJ)

Mart 2001'de kurulmuş olan ICTJ,ülkelere geçmişlerinde yaşanmış olan insanhakları ihlalleri ve toplu kıyımlarınhesabını verebilmeleri konusunda destek oluyor. Merkez, baskıcı bir rejimden veyasilahlı çatışma ortamından çıkmakta olantoplumlar ile tarihteki adaletsizliklerin vehak ihlallerinin henüz çözümlenmemiş

olduğu yerleşik demokrasilerde faaliyetgösteriyor.

Adaletin, barışın ve uzlaşmanın tesisi içindevlet yetkilileri ve sivil hak savunucuları,

insan hakları suçlarına yönelik hukuki vehukuk dışı yaklaşımlar da dahil olmak üzere pek çok geçiş dönemi adaletimekanizmasını kullanırlar. ICTJ buaktörlerin geçiş dönemi adaleti konusundatutarlı, kapsamlı ve yerelle uyumluyaklaşımlar geliştirmelerine yardım eder.Bu yaklaşımın beş önemli öğesi vardır:Faillerin yargılanması, hakikatkomisyonları gibi hukuk dışı araçlarla hak ihlallerinin belgelenmesi ve tanınması,

kötü muamelede bulunan kurumlardareform yapılması, mağdurların zararlarınıntazmin edilmesi ve uzlaşma süreçlerinin

başlatılması.

ICTJ yerel kapasitelerin artırılmasına veyeni yeni ortaya çıkmakta olan geçişdönemi adaleti mekanizmalarınıngüçlendirilmesine kendini adamıştır ve buamaçla dünyanın her yerinden kuruluşlar ve uzmanlarla işbirliği içinde çalışır. ICTJ,

saha çalışmalarında yerel dilleri kullanarak hakikat ve adalet arayışındaki kuruluşlara,sivil toplum örgütlerine ve hükümetlerekarşılaştırmalı bilgiler, yasalara vepolitikalara dair analizler ve stratejik

araştırmalar sunar. ICTJ'nin kapasiteartırımı yönündeki çalışmalarının temeltaşını ortak faaliyet ağlarıyla bölgelerarasıve karşılıklılığa dayanan bilgi, fikir veuzmanlık alışverişi yapmak oluşturur.

Irak Hafıza Vakfı (MF)

Irak Hafıza Vakfı'nın kökleri 1990’ların başında Harvard Üniversitesi OrtadoğuÇalışmaları Merkezi'nde başlayan Irak Araştırma ve Belgeleme Projesi'nedayanıyor. Kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan MF'nin temelinde yatan

düşünce Irak'ta gerçekleşen her sosyal veulusal yeniden yapılanma sürecinde

baskının ve otoriterliğin de rol oynadığıdır.

Ulusal kimliğin parçalandığı vemezheplerin mağduriyet ve kutuplaşma



hikayeleri üretmekte birbiriyle yarıştığışimdiki bağlamın karşısında MF, taraf tutmayan ve nesnel bir bakış açıcıyakalama arzusuyla ulusal bilincin

merkezine bireyi koymayı amaçlıyor. MF,

Irak'ın toplulukların tarihlerine dair anlatılarla dolup taştığı Saddam Hüseyinsonrası dönemde, geçmiş döneme dair ulusal algının yapıtaşının bireyselhikayeler olduğunu savunuyor.

MF'nin üzerinde çalıştığı üç proje var:Belgeleme, Sözlü Tarih, Sanat Eserleri veObjeler. Belgeleme Projesi şu ana kadar

baskıcı rejime ait, geçmiş dönemin farklıdüzeylerde işbirliklerine ve usule ilişkinzalimliklerine ışık tutan 11 milyon sayfalık belgeyi biraraya getirdi. Bu belgeler, arama

yapılabilen ve içeriklerini gösteren ara

yüzler bulunduran veri grupları halindetoplandılar. Her ne kadar bu verigruplarının yapılandırılması, tasarımı vegeliştirilmesinde son aşamaya gelinmişolsa da Irak'taki durumun sıkıntılarınedeniyle insan hakları, hukuk veakademik çalışmalar için kullanımlarıkısıtlı bir halde.