HAl( KUR'ANisamveri.org/pdfdrg/D02237/2010_18/2010_18_BAYAMA.pdfFatiha Suresi [I, 14'te] Elmalılı'ya göre Allah'ın sözünde anlarnlar üzerinde lafızlar, bir güzelin simasının

bilimnameXVlll, 2010/1, 133-165

HAl( DİNİ KUR'AN DİLİ'NDEKİ ARAPÇA ŞiiRLERiN TEMEL KAYNAKLARLA MUKAYESESİ (I) ı

Giriş

Abdulkadir BAYAM Dr., Erciyes Ü. ilahiyat F. [email protected]

Osmanlı Devleti'nin son döneminde yetişip Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarını idrak eden Elmalılı Muhammed Harndi Yazır (1878-1942)'ı2 büyük bir şöhrete kavuşturan ve unutulmazlar arasına sokan, hiç kuşkusuz Hak Dini Kur'an Dili adlı tefsiridir. Elmalılı'nın kırk sekiz yaşında başlayıp altmış yaşında tamamladığı bu eser, Türkiye Diyanet İşleri Reisliği tarafından 1935-1939yılları arasında İstanbul'da Eb üzziya Matbaası'nda dokuz cilthalinde bastırılaral< yayımlanmıştır.3

Eser, pek çok yönden olduğu gibi edebi yönden de dil<kat çekici bir görünümdedir. Edebi yön denince de ilk akla gelen şiirlerdir ve müellif, eserinde çok sayıda Arapça ve Türkçe şiire,4 ayrıca az sayıda da Farsça şiire yer vererek ona ayrı bir renk katmış, adeta onu çiçekler mesabesinde olan şiirlerle bezemiştir.

Eserde çok önemli bir yel<fuı tutan Arapça şiirlerin şimdiye dek etraflı bir şekilde incelenmemiş olması, bizi böyle bir çalışmaya sevk etti. Bu makalenin amacı, Hak Dini Kur'an Dili'nde yer alan Arapça 'şiirlerle ilgili bir fihrist oluşumuna katkıda bulunma!< üzere temel kaynaldardan hareketle herbir şiirin hangi şaire ait olduğunu rivayet farklarını da göstererek ortaya koyma!<, ayrıca şiirlerin b ahirlerini tespit etmektir. Burada temel kaynaldardan kasıt, şiir divan sahibi bir şaire aitse o şairin divaru, 1· Bu makalenin devamı, gelecek sayıda çıkacaktır. 2 Yusuf Şevki Yavuz, "Elmalılı Muhammed Hamdi'; DİA, İstanbul 1995, XI, 62. Ayrıca Elmalılı ve

eşsiz eseriyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Elmalılı Muhammed Harndi Yazır Sempozyıımu 4-6 Eylül 1991, TDV Yay., Ankara 1993.

3 Mustafa Bilgin, "Hak Dini Kur'an Dili'; DİA, İstanbul 1997, xv; 163. 4 Necdet Şengün, değerli çalışmasında E!malılı'nın tefsirinde geçen Türkçe şiirleri başarılı

bir şekilde incelemiş, ayrıca Türkçe'yle bağlantılı olarak da Arapça şiirlerden sadece Türkçe tercümesi verilenleri ele almıştır. Bkz. Necdet Şengün, "Elmalılı Muhammed Harndi Yazır'ın Hak Dini Kur'an Dili Adlı Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin Değerlendirilmesi'; İSTEM, Sayı: 9, 2007, ss. 163-185.

134 Abdu/kadir Bayarn

divfuıının şer hi, şiir divan sahibi olmayan bir şaire ya da kişiye nispet edilmişse ya da ruspetsiz geçrnişse o şiirin yer aldığı kaynaldardan mümkün mertebe ulaşılabilen en eskileridir. Bu çalışmada eserde geçen şiirler ele alınırken şöyle bir yol izlenecekti.r: Öncelilde eserde şiirin ve konusunun yer aldığı cilt ve sayfa numarası5 köşeli parantez içinde gösterilecek, sonra şiir bir ayetle ilgiliyse o ayetin metni ve meali sunulacal<, bir ay etle ilgili değilse doğrudan şiirin konusuna geçilecek, ardından şiirin şahit ya da misal getirildiği konuya/bağlama değinil ecek, şiir eserde geçtiği şeldiyle ve koyu renkte al<tarılacak, şiirin bahri ve temel kaynaldardan hareketle şam ya da nispet edildiği kişiler belirtilerek rivayet farkının alt çizgiyle gösterildiği şiir metni sunulacal<:tır.

Mukaddime [s. lO'da] Elmalılı, eserinin başında ele aldığı tercüme konusunda, edebi değere

ve sanat zevkine sahip carılı ve bedii eserlerin çevirilerinde başarının nadiren görüldüğünü, bunların n aziresini söylemenin tercüme etmel<:ten daha kolay geldiğini ifade eder. O, bu bağlamda ürılü Ttirkşairi FuzU!i (ö. 963/1556)'nin, güzel sözleri yanlış yazı ile bozan kirnselere bedduasını içeren şu Arapça kıtasını misal getirir:

y.)~ı_g F4 ..:;........,i ÖJ~-~9- Lo J.>';}_g) ..,..:;ıs ı.ı.:. ~

~ı oY>~ ~ı~-~ .)W!~ pJı .)..:> .S.)Jj

ve nesir şeklinde

"Elleri kurusun o katibin ki o olmasa idi ilim ve e dep ile kurulan hiçbir mamür yer harap olmazdı. Nüshasını/yazdığını bozmalcra şaraptan daha kötüdür:«~" (üzüm) den bir değiştirme yap aral< ortaya«~" (ayıp) çıl<armal< ister:'

mealini vererek bu mealin harfiyen tercüme gibi göründüğü halde aslının dengi olamadığını ve nazım ahengi bulunmadığından aslı gibi yerine göre bir mesel halinde söylenmekten uzak olduğunu vurgular.

Basit bahrindeki bu beyitler, FuzU!i'ye aittir ve Dfvan'ında6 aynı şekilde geçmel<tedir.

[s. 23'te] Büyük müfessir, ayet kelimesinin "alarnet ve delil" anlamına gelmesiyle ilgili olaral< şair ismi belirtıneden şu beyte yer verir:

..ı.:ı-ı_g ciJl Js. JJJ -~i 4) ·tfı JS ~ Mütekarib bahrindeki bu beyit, Ebü'l-'Atahiye (ö. 211/826)'ye aitti.rveDtvan'ında7

şu şekilde geçmel<tedir: 5 Ciltve sayfa numarası, ayet mefıli ve şiirler, eserin ilk baskısından aktarılmıştır. Bkz. Elmalılı

Muhammed Harndi Yazır, Hak Dini Kuran Dili: Yeni Mealli Türkçe Tefsir, T.C. Diyanet İşleri Reisliği Neşriyatı, Matbaai Ebüzziya, İstanbul 1935-1939. ·

6 Fuzuli Muhammed b. Süleyman, Musahhah ve İlaveli Külliyyat-ı Divan-ı FuzCıli, Matba'a-i Ahmed Kamil, İstanbul 1329 h., s. 7.

7 Ebü1-'Atahiye, Divan, DaruSadır-Dam Beyrut, Beyrut 1384/1964, s. 122.

Hak Dini Kuran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaktarla Mukayesesi (I) 135

~1~1 4.il Js. jJ3-iı ~ ·~ js J~ ... .. -- -

Diğer yandan söz konusu beyit, Lebid b. Rebi'a (ö. 41/66l)'nın Divan'ında asıl metinde değil de ek kısmında ona nispet edilen beyitleri içeren bölümde8 çok az bir rivayet farkıyla yer almaktadır.

Fatiha Suresi [I, 14'te] Elmalılı'ya göre Allah'ın sözünde anlarnlar üzerinde lafızlar, bir güzelin

simasının gül renidi cildi gibi mazmunun yapısal ve rUhi dokusuyla ezeli bir ilgiyle bağlantılıdır. Daha doğrusu bunda vücut ile nillun biriilde ortaya çıl<an özel bir karışımı vardır. Buna hayran olan büyük bir Arap şairi, bilhassa bunun için şu beyti terennüm etmiştir:

_;.0~1 JSW_g l&!' •.;§ ~~ ..:.JJ.9 ~~j!IISJ

Meczuü'l-kfunil balırindeki beyit, es-Sahib b. 1\.bbad (ö. 385/995)'a aittir ve Divan'ında9 şöyledir:

~:YI JSI•.;2_ l&!W$-~1 .:JJ.9 ~~j!l ~J [I, 27'de] Elmalılı, besmelede yer alan Allah ( Jıı) özel ismiyle ilgili açıklamasında

bu lafzın başındald el (Jı) harf-i tarif ise kelimenin Arap dilinde diğer bir isim veya sıfattan naldedilmiş olması mümkündür, der. O, harf-i tarif el (Jı) kalkınca geriye lah(.~) ın kaldığını, gerçekte Arapça'da lah (~)ın bulunduğunu ve Basralıların da önemli bir kısmının bundan nalde kail olduğunu ifade ettil<ten sonra sözünü şöyle sürdürür:

"Lah(~). gizlenme ve yükselme manasma lahe yelihü (~ ~) fiil4ıin mastarı olduğu gibi bw1dan "ilah" manasma da bir isimdir ve bundan lah üm ((J.SJ), lahün1me (~SJ) denilir':

Bu konuda önce bir Arap şairinin şu beytiyle istişhat eder:

J4).il ~~ ~-t4J \Ai &o ;w,.s

Meczuü'l-basit bahrindeld beyit, asıl ismi M ey m tın b. Kays olan el-/\şa el-K e bir (ö. 7 /629)'e aittir ve Divan'ında10 şöyledir:

;L;i.iı .ıl,~ ı&;~ '1-t-~ l}.l.).o a6i;5 (I, 27'de] Sonra da Hz. Peygamber'in dede~i Abdülrnuttalib (ö. y. m. 579)'in11 şu

beyitlerini şahit getirir ve "lah" isminin başına "el" takısı getirilerek Allah denildiğini ve özel isim yapıldığını belirtir:

8 Lebid b. Rebi'a el-ı.rniri, Diwin, Daru Sadır, Beyrut 1386/1966, s. 232. 9 es-Sahib b. 'Abbad, Divi1n, thk. Muhammed Hasan Ali Yasin, II. Baskı, Daru'l-kalem-Mektebetü'n

iıehda, Beyrut-Bağdat 1394/1974, s. 176. 10 el-A'şa el-Kebir, Divan, thk. M. Muhammed Hüseyin, Mektebetü'l-adab, Kahire 1994, s. 283. 11 Hicretten önceki ölüm tarihleri, sadece miladi olarak verilmiştir. Bu arada "ö. y. m:' kısaltması,

"ölümü yaldaşık miladi" ve "ö. Y:' kısaltınası da "ölümü yaldaşık" anlamındadır.

136 Abdulkadir Bayarn

clll:>-J ~ıs <!.b-r~ ~ı 0! ~'l ... 6JJ clll= ı;~ ~~=.s-~ ~ 'j

Meczuü1-kfu:nil balırindeki bu beyitler, Abdülmuttalib b. Haşim'e aittir ve Dfvan'ında12 şöyledir:

.ili~ ~1.9 cı.i;..J f:.-~ ~ 0ı ~~

.ili~ (.ii :.i~ _:.~.ı.;, :~ı.!.: 'j -~\"V' _.s ~ ~

[I, 31-32'de] M. Harndi Yazır'ın besmelede geçen er-Rahman(.:,~)ıl kelimesiyle ilgili açİldamasına göre o, rahm <~l ve rahmet (~)ten türemiş, devam ve mübalağa ifade eden bir sıfat-ı müşebbehe kipidir ki "pek merhametli, çok rahmet sahibi" anlamında bir sıfattır. Böyle olunca da bu sıfat her kimde bulunursa ona kıyas yoluyla/ kural olarak er~Rahrnfın (.:,~;ııı demenin mümkün olması gerekir. Ha!bul<i bu kelime, hiç böyle kullanılmamış, "rahmeti sonsuz, ezeli bir gerçek nimet verici" anlamına tahsis edildiğinden Allah'tan başkasına er-Rahrnfın denmemiştir. Fakat haddini aşan dalkavuk bir şair, Müseylimetü'l-Kezzab (ö. 12/633)'a eli.flamsız olara!< "6~.:; 2-ij ~· tabirini kullanmış, bununla birlikte er-Rahrnfın (.:,~;ııı dememiştir. Böyle olduğu halde h~m dil hem de din açısından bu şairin hata ettiği belirtilmiştir.

Bu ifadenin de yer aldığı basit balırindeki beytin sadece il<inci mısraı 2-ij 'l \SJ;JI • ~ ~ ~ ..:Jbı (6~ ez-Zemahşeri (ö. 538/1144)'nin el-Keşşajında13 Hanife oğullarından ismi belirtilmeyen bir şairenispet edilirken beytirı tamamı, el-Alusi (ö. 1270/1854)'nin Ruhu'lmeani'sinde14 aynı şaire şu rivayetle nispet edilmektedir:

Ü~J GJj 'l ISJ.sJI 4 L.Ji.s-4i ~~'ll ı>ıl ~ ~4 ü.9-"-"'

[I, 38'de] Besm~lenin terkibi konusunda yapılan açıldamaya göre lam (J)ın gizli bulunduğu sahiplik bildiren izafette/izafet-i lamiyyede isim (~1), başlangıç kabul edilir ve anlam bakımından mutlak kalır. Min <0-oıin gizli bulunduğu açıldama ifade eden izafette/izafet-i beyamyyede ise isim (~ll, kendisinden sonra Ralıman veRahim sıfatları gelen 'Allah" ismi ile açıldanmış olm. Tefsircilerin çoğu, izafet-i lamiyyeyi tercih ederken bazıları da, Lebid'in şu rnısraındaki ismü's-selam <r~ı ~1) gibi izafet-i beyaruyyeyi tercih etmişlerdir (Mevlid sahibi Süleyman Çelebi (ö. 825/1 422) de, 'Allah adı" derken bunu dild<ate almıştır):

~ r)l..Jı f>""'' ~ J~ı J! Bu rnısraın da içinde bulunduğu tavll bahrincieki beyit, Lebid b. Rebi'a'ya aittir

12 Abdülmuttalib b. Haşim, Divan, derleme: el-Hüseyin b. Haydar-Mahbub el-Haşimi, ysz. 1430/2009, s.30.

13 Ebü'l-Kasım Mahmud b. Ömer ez-Zemahşeri, el-Keşşaf'an hakaikı ğavamizı't-terızil ve 'ııyüni'lekavtlfi vüciihi't-te'vil, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Mu'avviz, Mektebetü'l'ubeykan, Riyad 1418/1998, I, 109.

14 Ebü'l-Fazl Şihabüddin es-Seyyid Mahmud el-Altısi, Rühıı'l-me'tmifi tifsiri'l-Kıırani'l-'Azim ve:Sseb'i'l-mesani, Daru ihyfıi't-türasi'I-'Arabi, Beyrut tsz., I, 59.

Hak Dini Kuran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaktarla Mukayesesi (I)

ve Dtvan'mda15 şöyledir:

j~ı .w ~l5 ~_;;. ~ ~~-~ r)l;Jı ~"""'ı ~ J9Jı J! - - -Bakara Suresi

137

[I, 302'de] Bakara sılresi 30. ayet: :ı: "~lıJı.§ jt ı:;. ·~ı · ~t;. 'ı m~ .ill- Jı.§ ~ı-"''V"~ . '5' -- u:?. ı,T- - . ı,;r>,- - - !.) ,:ıy

<.Js~T;,'is,ı LO \&1 JI Jı.§ dJ J.,j]j_g .J~ ~ g..:..l ~.9 <LOJJı .4 ~ :.:ıs~',_. 6! "Ve düşün ki Rabbin meleklere "Ben Yerde muhakkak bir halife yapacağım" dediği vakit '.tl!.. Orada fesat edecek ve kanlar dökecek bir mahluk mu yaratacaksın? Biz seni överek tesbih ve seni takdis edip dururken" dediler. "Şüphesiz ben sizin bilemeyeceğinizşeyler bilirim" buyurdu:'te16

geçen melaike (~~ı)nin tekili dununundald melek (cllo) kelimesinin aslı açıklanırken melaike (as:[~ı)nin mel'ek (d~)in çoğulu olduğu, amaArap'ta teldlinin hemzesizinin, hemzelisinden daha çok ve meşhur olduğu için "Melaikeden bir melek" dendiği, bununla birlikte teldlin mel'ek (d~) şeklinde hernze ile de geldiği ifade edilir ve bu hususta ismi belirtilmeyen bir şairin şu beytiyle istişhat edilir:

y~ oi.o-Jı9. .><> J..ı.,:,j-[5~ .:ıs:.rs ~ ..::....J9

Tavü bahrindeld bu beyit, 'A.lkame b. 'A..bede el-Fahl (ö. y. m. 603)'in17 Divan'mda18

bulunmamakla birlikte onun şerhinde19 farklı bir rivayede yer almal<tadır. İbn Manzı1r (ö. 7ll/l3ll)'unLisanü'l-.11rab'ında20 ise Ebu Vecze (ö. 130/747)'yeve Abdülkays'taJJ. Cahiliye dönemine ait en-Nu'man adındald bir kişiye yine farldı bir rivayede nispet edilmektedir. Bunun yanı sıra söz konusu beyit, Mütemmim b. N üvey re (ö. 30/650)'nin Divan'ında ona nispet edilen beyider arasında21 şu şeldlde geçmel<tedir:

. y~ ~Lo-Jı 9. .>o :ıj;J -ı.?~ ~!] ~ ~ [I, 302'de] Sonra melekkelimesinin aslının mef'al vezninde mel'ek (d~) (risalet/

elçilil<) olduğu ve "ona bir risalet gönderdi" anlamınciald d~ ~! d~ fiilinden geldiği, me'lek (<!.Ulo)in de aynı şeldlde "ona gönde~dim" manasma ı.S-.Jıs lS:.ıl;;s kli ~! G.S:Jifiilinden

ıs Lebid b. Rebi'a, Divtm, s. 79. ı 6 Ayetlerin meali, Elmalılı'nın Hak Dini Kuran Dili adlı tefsirinin ilk baslasından alctarılmakla birlikte

bazen ifadeler özellikle Süleyman Ateş'in mealinden yararlanılarak sad eleştirilm iştir. Bkz. Süleyman Ateş, Kuran-ı Kerim ve Yüce Meali, Kılıç Kitabevi, Ankara 1980.

ı 7 'Alkame'nin ölüm tarihi, (3/625 [?]) şeklinde de verilmelctedir. Bkz. Taceddin Uzun, ''Alkame b. Abede'; DİA, İstanbul1989, II, 466.

ıs 'Alkame b. 'Abede el-Fahl, Divan, şerh: Sa'id Nesib Mekanın, Daru Sadır, Beyrut 1996. 19 'Alkame b. 'Abede el-Fahl, Şerhu Dtvani 'Alkame b. 'Abede el-Fahl, takdim: Harına Nasr el-Hitti,

Daru'l-kitabi1-'Arabi, Beyrut 1414/1993, s. 83. 20 Cema!üddin Muhammed b. Mükerrem İbn Marızı1r, Lisanii'l-'Arab, DaruSadır-Dam Beyrut,

Beynit 1388/1968, (<!llo), X, 496. ıı Mütemmirn b. Nüveyre, Dtvan, thk. İbtisam es-Saffii.r, Matba'atü'l-irşad, Bağdat 1968, s. 87.


mimli mastar olduğu ifade edilerek Adi b. Zeyd el-'İbadi22 (ö. y. m. 590)'nin23 beyti şahit getirilir ve beyitte geçen iS')I.a'in t.S:.ıi.o şeldinde de inşad edildiğille dildçat çekilir:

" :ıı,. " J ll:ı;ıj l.s ~ Jlb .ıS d.i ı-tS'ıl.o ~ 0 ı-..ı.JI E-4! - -

Remel bahrincieki bu beyit, Adi b. Zeyd el-'İbadi et-Temimi'ye aittir ve Divan'ında24

şöyledir: ., t- ,;;;. ,.,: ~.. .. ! c;.

·5 ıll:ı;ıjls ~ Jlb .ıS d.il~ ~ 0WI Eli' --[I, 307'de] Yine Bakara suresi 30. ay etin tefsirinde melelder bahsinde meleklerin

çolduğunun ve ilahi kudretin geniş tecellilerinin anlaşılması gerektiği ifade edilerek kaili belirtilmeyen şu beyte yer verilir:

J~l Po-":! <I3J~ .).c 0~ -J~I ~ ~ ~ .).c 0~

Muzan' bahrincieki bu beyit, ünlü Tı.irk şairi Ziya Paşa (ö. 1297 /1880)'ya aittir ve l(ülliyyat!ında25 aynı şekilde yer almaktadır.

[I, 405'te] Bakara sılresi 87. ayet ,:;.ı 0 u;Ji.S ~)4 ~~ ~ı:! 6§_s y~ı ~Yı u;3i :&.9) .d'"csi7a:ıtaı <-·!·Jstaı «·!..-51.:,ı~t·~;j -::SıwJ ·-:~,t;.~( :Jiı · ;,u:ı.;!-ü~ı----"Celalim -ı;,ı.ı :!f.SM ~~-* r- .Sn> , !S""Jr . ~ f,:-9->i -" - -· ~.Y' hakkı için Musa'ya o l(itab'ı verdik, arkasından birtakım Peygamberlerle de takip ettik, hele Meryem oğlu İsa'ya apaçık mucizeler verdik ve onu RCthulkudüs ile destekledi/(. Ya artık size nefislerinizin hoş/anmayacağı bir emir ile bir Peygamber geldikçe her defasında kafa tutarsınız, A.ibrinize dakunduğu için kimine yalan der kimini öldürür müsünüz?"te geçen Meryem (r-J..YO) kelimesi açıklanırken onun Süryaru dilinde "hizmet eden" anlamına geldiği, Arapça'da ise kadınlarda Meryem'in erkelderdeki zir (kadınlarla karşılaşıp görüşmesi ve onları ziyareti çok olan erkek) gibi bir manada kullanıldığı ve Arap şairi Ru'be (ö. 145/762)'nin şu beytillin bu anlamlarla tefsir edildiği, Türkçe'de de "Meryem dudu" dendiği ifade edilir:

4.o J.,;,j • t.....:J 1 .1 nı>. j J,..Lô -"-6 .ı.J...:ıj i. ' 1 .:.J.9 . :r- - _.>-" ,. ~.)'

Recez bahrincieki beyit, Ru'be b. el-Accac'a aittir ve Dfvan'ında26 şu şekilde geçmektedir:

~~ ~ .,,,;,) J..L,~·- 4L,~ ~~ ., Gji - . :r- - _.>-" ,- ~.)' - ... .. ......

[1,4 12'de] Yine Bakara sılresi 87. ayettte geçen Rlıhullmdüs (V".:JJı e:.s;)'ün Cebrail'in 22 Şairin nisbesi, metinde basım hatasından olsa gerek "ei-'İmadi" şeldinde geçmektedir. Bkz. Hak

Dini, I, 302. 23 Bu şairin ölüm tarihi, (ö. m. 600 civarı) şeldinde de verilmektedir. Bkz. Muzaffer Özcanoğlu, "Adl

b. Zeyd'; DİA, İstanbul 1988, !, 382. · 24 'Adl b. Zeyd ei-'İbadl, Divan, thk. Muhammed Cebbar Mu'aybid, Şeriketü Dari'l-cumhılriyyet li't

tab' ve'n-neşr, Bağdat 1965, s. 93. 25 Ziya Paşa, Külliyyat-ı Ziya Paşa, Yeni Matbaa, İstanbul 1342/1924, s. 122; Eşar-ı Ziya, Mihran

Matbaası, İstanbul 1298 h., s. 67. 26 Mecmıi'u eşari'l-:Arab ve hiive milştemil ala Dtvani Ru'be b. el-ll.ccdc, nşr. W. b. Ahlwardt, Daru

İbn Kuteybe, I<uveyt tsz., s. 149.

Hak Dini !(uran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarta Mukayesesi (I) 139

RUh-ı Emin gibi diğer bir ismi olduğu hususunda Hz. Hassan (ö. 54/674)'ın şu beyti şahit getirilir:

' .lıiS dJ ~ V"..ı.aıı tsJr~ .wı J.s-wJ J>8s Vafir balırindeki beyit, Hassan b. Sabit'e aittir v~ Divan'ında27 şöyledir:

... J' ... • , J ~ ..

~lıiS dJ - ·ı ..ı.aıı ' ·- G .wı · ı ı. ' -- <)"-!-' U: ı: .m- -- - ~ v:~ s

[I, 625'te] Bakara sılresi 183. ayet~~~~~ J.C .;4l4S" ft;dı ~ .;.?ı~T ~~ı ı:ı ~) {.:S~~ "Ey iman edenler! Üzerlerinize oruç yazıldı, nitekim sizden evvelkilere yazılmıştı gerek ki korunursunuz. "telB yer alan sıyfuri <rç;,Jı) ile ilgili olaral< Ttirkçe'de "oruç" manasındal<i "sıyfun'' ve "savrn''in lugatta "nefsi meylettiği şeylerden isterse bir söz olsun imsak etmek yani kendini tutmal(' anlamına geldiğine ~~ -Sj.)j Jı)29

~~_;..; "Rahman'a oruç adadım" ayeti ve mutlal< olaral< da "imsak/tutrrlal<'1 anlaıÜlria geldiğine "wt..:ı ~ J.:ö--s fl:--o J.:ö--" misal verilir.

Bu rnısraın da içinde yer aldığı basit bahrindel<i beytin tamamı, Ma'mer b. el-Müesenna (ö. 209/824)'nın Mecazü'l-Kur'fm'ı30 gibi pek çok kaynal<ta en-Nabiğa ez-Zübyaru (ö. y. m. 604)'ye nispet edilse de şairin Dtvan'ında31 böyle bir beyte rastlanmamıştır. Beytin tamamı, örneğin daha eski kaynalrlardan el-Halil b. Ahmed el-Ferarudi (ö. 175/791)'nin32 J(itabü'l-'Ayn'ında33 şu rivayede geçmektedir:

' ~1 .:ıJ..j 1.5Pj..9 ~~...JI ~-.UL.o ~ ~..9 fl:A ~

[I, 692'de] Bal<ara sılresi l90. aye~~ d..uı .)ı ~;;~1~~ ~st~ ~ıiı.wı ~ ~ ı_,bt.i:9) {~ ,;~~iı "Sizinle savo..şanlarlaAllah yolu~da çar]nşın,fakat /;aks; tda~uz ~imiyin. Çünkü Allah, haksız tamTuz edenleri sevmez:' in tefsirinde İslfun'da taarruz harbinde dahi gözetilmesi gereken harp hukukunun bulunduğu, bu nedenle İslam sırf silah kuvvetiyle yayılmış bir zulüm ve saldırı dinidir demenin sırf bir iftira olduğu gibi İslam'ın yayılmasında silahın hiç hizmeti yolctur demenin de l<itap ve sünnete muhalif biryalan olduğu, dirıin işindesilahın da .önemli bir konumunun bulunduğu ve dirıin ruhunun bunların sınırlarını önce ayırt etmek, sonra da uygularnal< olduğu ifade

v Hassan b. Sabit el-Ensari, Divan, şerh: Ömer Farılk et-Tabba', Daru'l-kalem, Beyrut 1413/1993, s. 12.

28 Mealde aslında "Ey o bütün iman edenler" şeklinde geçen ifade, tarafımızdan "Ey iman edenler" biçiminde aktarılmıştır.

29 Meryem, 19/26. 30 Ebıl 'Ubeyde Ma'mer b. el-Müsenna, Mecazü'l-Kuran. thk. M. Fuat Sezgin, II. Baskı, Müessesetü'r

risale, Beyrut 14Dl/1981, II, 6. 31 en-Nabiğa ez-Zübyani, Dfviın, şerh: Hamdıl Tammas, ll. Baskı, Daru'l-ma'rife, Beyrut

1426/2005. 32 el-Halil'in ölüm tarihi, (170/786) şeklinde de verilmektedir. Bkz. Hayruddin ez-Zirikli, el-A'lam,

XII. Baskı, Daru'l-'ilm li'l-melayin, II, 314. 33 Ebıl Abdirrahman el-Halil b. Ahmed el-Ferahidi, Kitdbü'l-'Ayn, thk. Mehdi el-Mahzılmi-İbrahim

es-Samerrai, Müessesetü1-a'lemi li'l-matbıl'at, Beyrut 14{)8/1988, (.:ılı), I, 202.

140

edildikten sonra şair ismi açıklanmayan şu beyte yer verilir: ~Wl J=...l,l .9-'l> 3 J3i _9-llı-0~1 a,.~ ~ -si}l

Abdulkadir Bayarn

Kfuni.l bahrincieki beyit, Ebü't-Tayyib el-Mütenebbt (ö. 354/965)'ye aittir ve Dfvan'ında34 şöyledir:

JWI ~ı~ j;t ;;,-0~1 ~~ ~ _si)ı - - .. ... -

Al-i 'İmran Suresi [II, 1023'te] Al-i 'İrnran sılresi 4. ayet;,ı~ ~ d.!JI ü~ is~ :):.Jı.)J .)ti)jı .J)_; v-Iili lS:i.,;, ~ ~'"")

<~ı.aiı 3; y~ dııı; ~.ı..!. "Önceden insanlara hidayet/dogrn yolu göstermek için (Tevrat'ı ve İfıctl'i ndirmişti), bir de ayırt eden Furkan indirdi. Allah'ın ayetlerini tanımayanlar, şüphesiz onlara şiddetli bir azap vm; öyle ya Allah'ın izzeti vaı; intikamı vaı:"in tefsirinde verilen bilgiye göre Allah, küfür ve isyandan sonra bile tevbe edip hald<a dönüş ve imanla kendisine yönelenleri affedip bağışlar, affetme ve hilim Hald<'a iman edip kötülüğü kötülük bilerek yaptığı fenalığa yüzü kızaracal< ve bu duygunun sevkiyle kötüiilidere tevbe edeceldere hayırve rahmettir, affı gördükçe şımaranlara karşı ise af ve bağışlama fenalığa teşvil< anlamına gelir ki bütün haldarın ve her hay rm kaynağı olan Allah'ın izzet, adalet ve rahmeti, böyle zilletlerden beridir. Bunun için asr-ı saadette bir Arap şairinin hilimle ilgili beyti, Hz. Peygamber'in tasvibine mazhar olmuştur:

b~ 0i 1ı>jiı..a ~ J.:OI.ır!-d.J ~ ~ I~J ~ ~ f:?" ~3

Tavtl bahrincieki beyit, Ebu Zeyd el-Kureşt (ö. 170/786)'nin Cemheretü eşari'l-1\.rab'ında35 ve el-Cahız (ö. 255!869)'ınResaifinde36 en-Nabiğa el-Ca'dt (ö. y. 50/670)'ye37

şu rivayet:le nispet edilmektedir:

IJ~ .:ıi ~;;ı.:;~ .J.)ı~-~ ~ ç. ı~ı F ~ y;. :Y3

[II, ıısı'de] Al-i 'imran sılresi 14D. ayet f~ı ~.;·~ t:.>§ r~' .;..o .ili t:.>§ ~ 01) <~ıhıı ~sı d..u1,9 <1~ ~ ~j ı~ .):~ı d..uı ~ı;.:.ı; ~ılıı ~ ~~ı:D "Eğer size (Uhud'da) biryara dokundu ise (Bedir'de) heriftere/o topluluğa da öyle bir yara dokundu. Hem o günler, biz onları insanlar arasında evirir çeviririz, hem Allah iman edenieli bileceği ve sizden şehitler, şahitler tutacağı için ki Allah zalimleri sevmez."in tefsirinde zafer ve galibiyet günlerinin insanlar arasında dolaştınlması hususunda kaili belirtilmeyen şu beyit zikredilir:

:ı.ı Ebü't-Tayyib el-Mütenebbi, Divan, thk. Ömer Fartık et-Tabba.', Dam'!-Erkarn b. Ebi'!-Erkam, Beyrut tsz., ll, 844.

35 Ebu Zeyd el-Kureşi, Cemheretil eşari'l-;.ıra b, Daru Sa dır, Beyrut tsz., s. 33. 36 Ebu Osman 1\mr b. Bahr el-Ca.Juz, Resailü'l-Cahız, thk. Abdüsselam Muhammed Ha~Cın.

Mektebetü'I-Hand, Kfıhire 1399/1979, I, 364. rı Şairin ölüm tarihi, 63/683, 65/685 ve 79/698 şeklinde de verilmektedir. Bkz. Zülfikar Tüccar, '"'Nabiga

ei-Ca'di'; DİA, İstanbul2006, XXXII, 260-261.

Hak Dini Kuran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarta Mukayesesi (I) 141 38 ~ Lo .9:!.9 o w Lo _9:!,9- w Lo .9:!.9 U:lı:. Lo~

Mütekanb bahrindeki bu beyit, en-Nemir b. Tevleb (ö. y. ı4/635)'e aittir ve Dtvan'mda39 şöyledir:

rJ ~.9 :w ~.s-W ~.9 U:1ı:. ~ [II, 1190'da] Al-i 'İmrfın süresi ı 44. ayettl5iı J;i .;i GlA ~tti ~]ı~.:,..., ~j] J;..J ~! ~ Gj)

<0->_ı5llıı.illı .ş~3 ı!;..t d..uı ~ J.§ <:O"~,: ı5:! ~3 ~t.as.i J{"Muhammed de; ancak bir resuldür. Ondan evvel resuller hep geldi geçti, şimdi o ölür veyaöldürülürsesiz ardımza dönüverecek misiniz? Her kim ardına dönerse elbetteAllaha birzarar edecek/verecek değil, fakatşükredenlere Allah, yarın mükafat verecek."in tefsirinde sunulan bir rivayete göre Uhud günü iki ordu çarpışmaya başlayıp harp kızışınca, Peygamberimiz, "Şu kılıcıını hald<1yla ldm alır da bükülünceye kadar düşmana çalar?" buyurmuş ve onu Ebu Dücfıne Sirnak b. Hareşe40 el-Ensari (ö. 11/632) almış, başına da locmızı sarıl< sarıp salınaral< ve şöyle diyerek beraberinde birkaç müslümanlaharbe dalmıştı:41

~1 15JJ ~~ ~rı.}# lj..L~ı>l>. ~j.lJIUi

J~)l,g .:illi~ yp<ıi-J~I ~ ~JJI f_sSj ~ 0i

Recez bahrindeki bu beyitler, İbn Hişam (ö. 2ı3/828 veya 2ı8/833)'ın es-Stretü'nnebeviyye'sinde42 Ebu Dücfıne'ye nispet edilmektedir ve rivayet farl<1, sadece ikinci beyitte şöyledir:

Nisa Suresi

[II, ı 407'de] Nisa süresi 86. ayet;~ J5 ~~i) d.J.JI Cıl G,.9~j _;f ~ ~~ı~.~ r 7 .!.!.. ISl-9) (ı:._.;;. "Size herhangi bir suretle sağlıkiselam verildiği zaman siz de ondan daha güzeli ile sağlık/selam verin veya aynıyla mukabele edin. Allah, her şeyi hesaba çekmekte bulunuyor."te geçen tahiyye (~.J) sözcüğü' açıklanırken bunun sözlül<te "milk ve b eka" anlarnma geldiği ve şairin şu beytinde de, bu manada (<!Slo ~/onun milki üzerinde) kullanıldığı dile getirilir:

38 Elrnalılı'nın bu beytin ikinci mısraında geçen "~~" (kötülükle karşılaşırız/üzülürüz) fiilini "$~" (kadınlar) ve ";.w.l" (sevindiriliriz/seviniriz) fiilini de ".r=J" (kartallar) şeklinde tercüme ettiği görülmüştür. Bkz. Hak Dini, II, 1182.

39 en-Nemir b. Tevleb, Divan (Şu!lra İslamiyyun'da), thk. Nfıri Hammüdi el-Kaysi, II. Basla, ı.Jemü1-kütüb, Beyrut 1984, s. 347.

40 Şiiiri n ismi, metinde "Harşet" şeklindedir. Bkz. Hak Dini, II, 1190. 41 ei-Alusi, Ruhu'l-meani, rv; 72. 42 Abdilimelik b. Hişam b. Eyyfıb el-Him yeri, es-Siretü'n-nebeviyye, thk. Ömer Abdüsselam Tedmüri,

III. Baskı, Daru1-kitabi'I-'Arabi, Beyrut 1410/1990, III, 32. ·


Vafir balırindeki beyit, 'Amr b. Ma'dikerib (ö. 21/642)'e aittir ve Divan'mda43

şöyledir: ., ::ı "' ::ı,: :ı ... " !,; ~~ı.#JZ!-~~

[II, 1423'te] Nisasılresi 93. ayet'li~~~.illı<· .;.~_;~ı.l.J~~;~W.ıi~;7~G:..~~~.5) .;(~ qı~ di "Her kim de bir mü'mini kasten öldürdrse ciriık onun cezası, içinde ebedi kalmak üzere cehennemdir. Allah, ona gazap etm~, lanet etm~, büyük bir azap hazırlamıştır."in tefsirinde ayetin nüzul sebebi olan Mıkyes b. Dababe el-Kinaru (ö. 8/630) adındaki bir mürtedin beyitleri aktarılır:

tJl9 yb-~i )~1 ~ ö!J..ı-.u.aı. ~.:ı w ~ ..:.Ji9

E"'"b J.:ıi 013.;~~1 L~! c.;S.:ı- ıJ....,.. C=;.h.QI.:ı ljJO ..:SJ-'i.:ı

Tavil balırindeki bu beyitler, Mukatil b. Süleyman (ö. 150/767)'ın Tejsfrinde44

Mıkyes b. Dababe'ye nispet edilirken el-Vakıdi (ö. 207 /823)'ninl(itabü'l-Meğaz1sinde45

ve İbn Hişfun'ın es-Siretü'n-nebeviyye'sinde46 farklı rivayetlerle yine aynı şahsa nispet edilmektedir, fakat son iki eserde Mıkyes b. Subabe şeklindedir. Mul<atil'in Tejsirinde rivayet farkı, sadece ilk beyitte şöyledir:

t ,[ğ y~ ,j J~_;JJ ~ öiJ"'-d.fu. ~3 ı~ ~ ..:.J.:;:ğ

Maide Suresi

[II, 1553-1554'te] Millde sılresi 2. ay e~ ~ıpjı ~1 ıı sı.; ~~ ~[;j ~sı ı;<.T 0-.!~1 t&i ~) .f (S.:ıi.a 0l e~ .)"f.Ii. ~~Sı.; i;ı~ıh:,~ ~ 7ii;;.ı~13 uı;J;~.; ~j ~ ~ Zı.:ıl~!1 fı:;;.il· ~ ·!:iı ~TS!.; ~SWıSı.; _ş~ı < y~ı :ı.:~ ~ı01 ~~~~§ ~13~1.9 e-ı1" ~ ı_s3.;w Sı.; -s~§ ~ı~ ~.;w.; t:ı i7;'i 01 eıpjı ~ ·.o iı "Ey iman edenler! Ne Allah'ın ~aretlerine ne haram aya ne kurbanlık h ediyelere ne gerdanlık/arına ne de M ev la' larınının gerek lütfunu ve gerek rızasını arayarak Beyt-i Haram'a doğru gelenlere sakın hürmetsizlik etmeyin, ihramdan çık:tığınız zaman isterseniz av/anın, sizi Mescid-i Haram'dan men ettiler diye birtakımlarına karşı beslediğiniz kin, sakın sizi saldırıya sevk etmesin, iyilik ve takva üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın Allah'tan korkun. Çünkü Allah'ın azabı, çok şiddetlidir."in nüzfıl sebebi açıklanırken buna konu olan el-Hutam b. Hind el-Bekri (ö. ?)'nin şu recezine yer verilir:

~ ~.:ı ~~ ~IY. ~ -F- ~1.9-! ~1 ~ .ıS

~ f ..u..ıo l).!l.;ı Lo~ l_sj4-~.sJI ~ ı.# Jl.):1ı.! ~.:ı

43 'Amr b. Ma'dikerib ez-Zübeydi, Şi'ru .itmr b. Ma'dikerib, derleme: Muta' et-Tarabişi, II. Baskı, Matblı'atü Mecma'i'l-lüğati'l-'Arabiyye, Dımaşk 1405/1985, s. 95.

44 Ebü'l-Hasen Mukatil b. Süleyman, Tejsim Mukatil b. Süleym!m, thk. Ahmed Ferid, Daru'l-kütübi'l'ilmiyye, Beyrut 1424/2003, I, 249.

45 Ebu Abdiilah Muhammed b. Ömer el-Vakıdi, Kitabü'l-Meğazi, thk. Marsden Jones, 'Alemü'l-kütüb, Beyrut 1404/1984, I, 408; ll, 861-862.

46 İbn Hişam, a.g.e., III, 239.

Hak Dini Kurhn Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarla Mukayesesi (I) 143

r..ı.aıı t~ ~wı &.ı.b- ~yıs r~ ~~ .:.4 Meştı1ru'r-recez bahrindeki bu beyitler, Mukatil'in Tejsfrinde47 Kays kabilesin

den el-Hatim lakaplı Şureyh b. Dubey'a (ö. ?)'ya nispet edilerek, ilk beyit tam, ildnci beyitte ildnci mısra/ şatr ve üçüncü beyitte de ilk mısra eksik olarak ve farklı rivayetle, et-Taberi (ö. 310/923)'nin Ctımi'u'l-beytın'ında<!8 ise beyitlerin tamamı el-Hutarn b. Hind el-Bel<ri (diğer ismiyle Şureyh b. Dubey'a)'ye nispet edilerek ve Elmalılı'yla aynı rivayette geçmektedir. Diğer yandan et-Taberi'ye göre daha esld olan Ebu Ternınarn (ö. 231/846)'ın Dfvtınü'l-Hamtıse'sinde49 ise aynı beyitler, Rüşeyd b. Rumeyz el-Nıezi/ eVAnberi (ö. ?)'ye şu rivayetle nispet edil:rnektedir:

H f] ~ ~,3 ~~ ıs34 .:l!ıiS\'i.~ ı; ~-0Lı ,.._,.. (' ~ - .

r:iiıı.§ı.ı;; ~ı..:.ı, ~~ .. .. J 1 ;: ...

~ l.9l;..:J J,;.!JI l&.QJ .IS

~ ~.9 _;, ~~ w:.:ı J' ... .. ..

~·.#ı Js. jl~ ~3 . -[II 1716'da]Mrudesı1resi54.ayet" 1 ' ·~ d..ııı -t.J·-·<U.ı.:ı:- :t:,jJ-:-,~-ı~ ıiıı:lt;'b. , ~e~ li':'- ~ ---- ~\""""":' ~<Y' ~ı>:!_ 'll: -~'

d..ıınG:i:- .wv t:l!JI J,.iJ 1!11~ ·~ ~.93 .J {G.JSJ<i t:l!Jı J..,...:. · .J .l.ıı.~ ~ ·ıs:iı tfi. t- i~ · ~ı tfi. abi d3 ı ·-'9 _l.)A ___ '9:!- - ~ ~ - 3- --, lT- 3 - . - ıY..t, ~ ~ • - ~...9

{~ ~13 "Ey iman edenler! İçinizden kim dininden dönerse duysun: Allah, onun yerine öyle bir toplum getirecek ki Allah onları sever, onlar Allah'ı severler, mü'minlere karşı boyunları aşağıda, ktıfirlere karşı başları yukarıda, Allah yolunda cihat ederler, dil uzatanın kınamasından korkmazlm: İşte o, Allah'ın lütfudur, onu dilediğine verir ve Allah (ın lütfu) geniştir,{O), bilendir."in tefsirinde Hz. Peygamber'den sonra irtidat eden fı.rkalar arasında Seealı (ö. 41/66l'den sonra)'ın kabilesi olan Temim'in bir kısmından da bahsedilir ve bumeyanda Secah'ın Müseylirnetü'l-Kezzab'la evlendiği, kıssasının meşhur olduğu ve Ebü'VA.la el-Ma'arri (ö. 449/1057)'nin "İstağfir ve'stağfirl' isimli ldtabında50 bu konuda şöyle dediği ifade edilir:

yl.lS'3 ~J.II ~ ıP ~ı.lS':..~ ~~1.9.9 t~ ..:..oT

Basit bahrindeld beyit, ez-Zemahşeri'ninel-Keşştıjında51 da Ebü1-'Ala el-Ma'arri'ye şu rivayetle nispet edilmektedir:

;ı... • Jl 4 ;;; ... 4 .. • ..

~ljS(j ~:j.:i.JI .- . ;jjl.lS'-~ l.Q,~ı-- •ı;...., ~~ . .9_ ~13. - :>:>t.

[II 1727'de] Mrude sı1resi63: ay--etı ~ıS~ -!ı~ı· .ı<l--~ı:,ı·=:- 'G~ı-: '·G'ıı "ı:::~:l\ __ :.__' __ '3-' <->";' ~ !91"-': 1-ı!..SS .:ıs- J • !9 u ;ı-:: :.Y ~"-"'--- '.'Y r

47 Mukatil b. Süleyman, a.g.e., I, 278. 4ll Ebu Ca'fer Muhammed İbn Cerir et-Taberi, Cami'u'l-beyan an te'vtli ayi'l-Kur'ô.n, thk. Abdullah

b. Abdilmuhsin et-Türki, Hicr li't-tıba'a ve'n-neşr, Kahire 1422/2001, VIII, 32. 49 Ebu Ternınarn Habib b. Evs et-Tai, Dtvanii'l-Hamase, şerh: Ahmed Hasan Besec, Dfıru'l-kütübi1-

'ilmiyye, Beyrut 1418/1998, s. 67. 50 Bu esere maalesef ulaşılamamıştır. 51 ez-Zemahşeri, el-Keşşaf, II, 254.


~.:,5;: ;,! "Bari Rabbanfler ve hahamlm; bunları günah söylemekten ve haram yemekten nehyetseler! Ne fena sanata alışmışlar."in tefsirinde ayetin içeriğini İbnü'l-Mübarek (ö. ı81/797)'in şu beytiyle dile getirdiği vurgulanır:

~ 4ııı J.9 ~ .!?"' ) t.p.l.s 1!1-.sJ.I,l ~ lı>! JJ ı ..ı....S i J.ıı> .9

Mütekarib balırindeki beyit, Abdullah b. el-Mübarek'e aittfr ve Dtvan'mda52

şöyledir: , ',... , , :.. , , J' .. .. :;; .. .. ...

[a.; 4ııı J.9 • .!?"' ) l.p-l.s -1!1 :;Wl ~! 1).: JJ ı ~ J.ıı> .9 . [II, ı 730'da] Millde sılresi 64. ayet Jı,ı~ ~ı~!] ~ı~_; ~~j, ~. ~~ JJ5i k -o ~ı ~ ~~~ ~!]_;)

aAtaiı ·- lı ;:ı ::.H- c,-ı:;;jı "~--~- r.l~- dı~k6 e"G- ~ d:iı J· :j LO ": r. ~ı:-; :i.ı .-t;; ~8, 1~5' ! · :, ·Gb ' .- -- eS:!l7, . '9 '9 ~ - !9~.9 - u~ -· '?' ~~u ~s - - ~<;' ~ \~; _ 6 ~ iı ~Si tJ.ıı_;ı~W <..>?..i~l ~ ;J_;; • ~ tJ.ıı tA,t.i:,j y~ GG ı5:ı.s_si ı.JS- "Bir de Yahıldiler; ':Allalı'ın eli bağlı" dediler ve dedikl~riyle elleri bağlandı ve lanetlendiler. Hayır onun iki eli de açık, dilediği gibi bahşediyor. Celalim hakkı için sana Rabbinden in dirilen, onlardan birçoğunun azgınlığını ve küfrünü artırcaktır. Bununla birlikte biz, onların arasına kıyametekadar sürecek düşmanlık ve b uğuz/kin bıraktık.. Her ne zaman harp için bir yangın tutuşturdularsa Allah, onu söndürdü. Hep yeryüzünde fesat için koşar lar. Allah ise, bozguncuları sevmez:'te geçen \ıGb~ Jı,ı:it ibaresiyle ilgili açıklamada Türkçe'de "Falanın.eli açık:' dendiğinde burada el sözcüğünün müfret olaral< bir anlamının kastedilmediği ve "eli açık''ın bütünüyle bir kelime gibi cömeıt anlamından mecaz, daha doğrusu kinaye olduğu, gerçek anlam mürnkün olsa bile düşünülmediği, hatta il<i kolu dibinden kesil< bir kimseye bile cömert ise eli açık dendiği ve Arapça'da Jı,~· "ab~ ibaresinin dahi tıpkı böyle olduğu ifade edilir. '\:ıGb~ Jı,ı~·, az önceki ibarenin pekiştirmeyle bir mübalağasıdır ve kendisinde cirn.["iliJ<ten asla iz olmayıp sürekli vergili olduğunu gösterir. Bunlarda "yed" kelimesinin tekil ve ildlinde özel bir anlam asla kastedilmez. İşte bu konuda önce ismi zil<redilmeyen bir şairin şu beyti misal getirilir ve <<~).!~ ~" tabirinde asla el tasawur edilmeyip sadece nimeti yaymanın kastedildiğine dikkat çekilir :

Jl>.:l~.9.9 d.ı>~ ~ı.ı..; ı:ı~-J.ıiS:! 1).:~1 ~ ~ı .:ı~

Karnil balırindeki beyit, ez-Zemahşeri'nin el-Keşşafmda53 ruspetsiz olaral< ve çok az bir rivayet farkıyla şöyle geçmel<tedir:

, , ... ... ,.. , ....... ; ... - ... ~ ...... · , ~... - ~ ...... -"'"~.9.9 d.ı>~ .ı:t>l.ı..i ..:ı:;s:..t-J-!1.7.! ı>!-01 .b-:.:i ~ı ,:,~

... ... ... - ... -[II, ı 730'da] Sonra da rüzgar gibi el tasawuru mümkün olmayan şeylere bile dilde

el isnadırıın, hatta müfret bir anlam kastedilmeyerek isnadın çok olduğu hususunda Lebid {ö. 4ı/66ı)'in şu beyti misal verilir:

~loj J\.o..ZJI ~ ~~ ~[-ö).s ü~ J.9 ~J öl.ı.&..s •

52 Abdullah b. el-Mübarek, Divan, thk. Mücahid Mustafa Behcet, Daru1-vefa, ei-Mansfıre 14D9/1989, s. 67.

53 ez-Zemahşeri, el-Keşştıf, II, 265.

Hak Dini !(uran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temell(aynaklarla Mukayesesi (I) 145

Kfunil balırindeki beyit, Lebid b. Rebi'a el-'Amiri'ye aittir ve Dfvan'ında54 şöyledir:

Enam Suresi

[III 2056'da] En'fun sılresi 130. ayet ·ı:;T: <:~ı; ~ ~ !. : <:: • ~· ;. <:,h: il :~r : jı-" '- ı:;b. , \1-- r-:--u~r-:: !!\"""'::-\"" ı..t:'"'. !9~ ~ .r {0->~~ ı;~~ f ~_.ı i! ~ı.9:ıp~ ı;l:Uı ~ı;;jı ~_;~ı: )ii~ ll~ [s!@ ıla,~~·~ ~!9.}~j "Ey cin ve insan topluluğu! Içinizden size ayetlerimi anlatır ve bu gününüzün gelip çatacağını haber verir Peygamberler gelmedi mi? Ya Rabbena, diyecekler: Kenditerimizin aleyhine şahitleliz. Evet, dünya (içinde bulundukları alçak) hayat, onları aldattı da kendi aleyhlelinde olarak k!ifir idiklerine şahit oldular:"in tefsirinde Hatem-i enbiya (Hz. Muhammed)' nın resw-i sekaleyn (insanların ve cinlerin peygamberi) olduğunda şüphe

. bulunmadığını el-Busıri (ö. 696/1296)'nin şu beytiyle anlattığı dile getirilir:

F. 0-'>.9 ":'Y 0-<> ~~ı.9-.J:W.Jı.9 ~jSJı J.:-.ı ~

Basit balırindeki bu beyit, Muhammed b. Sa'id el-Bılsiri'ye aittir ve l(asidetü'lBürde'sinde55 aym şekilde geçmektedir.

A<raf Suresi

[III, 21 47'de] X raf sılresi 26. ayet 15~ı J.,~ LL~~~~~ .ş~ı~ ı;l:i:! ~ ur)i ~ f~T 0 !:i) {3.9.>5'~ ~!, j.;) ~ı sıtiT ~ ~~ ~ dı) "Ey Adem oğulları! Bakın size çirkin yerlelinizi örtecek

giysi indirdi/(, süslenecek elbise indirdi!<, fakat takva giysisi, o hepsinden hayırlı. Bu, işte Allah'ın ayet/elinden, gerektir ki düşünür ibret alırlar:"in tefsirinde şöyle bir rivayete yer verilmektedir: Cahiliye Araplarından birtakımları, Beyt-i Şerif'i/Kabe'yi çıplal< vaziyette tav af ederler ve "İçinde Allah'a isyan ettiğimiz giysileriınizle tavaf etmeyiz:' derlerdi. Çoğunlukla erkelder gündüz, kadınlar gece tav af ederler, kadınların gündüz tavaf ettiideri de olurdu, kadın bütün sineslıu ve sinesindekileri açar, hatta büsbütün çıplal< olur, ancal< orasına şarap üstüne sinek konmuş gibi hafif, seyrek bir paçavra kor, "Tavaf ederken beni kim ayıplar?" der ve şu beyti söylerdi:

.u.,.i ~ ""'"" ı.ı.ı Lord.IS .9i ~ .9~ r.s:Jı Recez balırindeki beyit, en eski kaynaldardan İbn İshak (ö, 151/768)'ın

es-Sfretü'n-nebeviyye'sinde56 nispetsiz olarcık ve aym rivayetle geçerken İbn Habib (ö.

54 Lebid b. Rebi'a, Divan, s. ı 76. 55 Muhammed b. Sa'id el-Busiri, el-Bürde, thk. Abdurrahman Hasan Mahmud, Mektebetü'l-adab,

Kahire tsz., s. 41; Abidin Paşa, Tercüme ve Şerlı-i Kaside-i Bürde, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1324 h., s. 42. -

56 Muhammed İbn İshak, es-Siretü'n-nebeviyye, thk. Ahmed Ferid el-Mezidi, Daru1-kütübi'l-'ilmiyye, Beyrut 1424/2004, I, 149.


245/860)'in el-Münemma!(ında57 Bintü1-Asheb el-Has'amiyye (ö. ?)'ye ve el-Kurtubi (ö. 671/1273)'nin el-Cami' liahkami'l-Kuran'ında58 da Duba'a bint 'Amir b. Kurt (ö. y. 10/631)'a nispet edilerek ve aynı rivayetle geçmektedir.

[III, 2180'de] Nraf süresi 54. ayet ~S?=ıl ~ ~~l ~ı). J>j~l3 <?13\.0.!JI Jib .ş~ı d.uı ~j 01) { ... ;~ı J;llı'='t· :lı! ~_>;jı ~ "Gerçekten Rabbiniz o Allah'tır ki gökleri ve yeri altı gün içinde yarattı, sonra arş üzerine istiva buyurdu/hükümran oldu. Geceyi gündüze bürür. .. "te geçen '~ah'ın arşa istivası" konusunda selef görüşü şöyledir: Allah'ın mekan ve ellietten yüce olduğunu kesinlikle tasdik ile beraber arş üzerine istivası sıfatına da Allah'ın irade ettiği şekilde iman etmek ve ayrıntılı olarak teviline dalmayıpF.tA3)" {d.uı ~! d1~t "Onun tevilini allcakAllah bilir'' ayetinin delaieti üzere hakikatini ilahi ilme bırakmaktır. Ehl-i sünnetçe asıl tercih edilen ve dayanılan da budur. Hemen ardından bunu açıklamak üzere Mili belirtilmeyen bir beyit zikredilir:

ıJ t;. .>ıl ~ ~ı ui..:ı s ~ -~ .p .ı-:cll ~S .sS .p .ı-:cll y JS

Vafir balırindeki beyit, Siracüddin Ali b. Osman el-Fergaru (ö. 569/1173'ten sonra)'ye aittir ve Kasfdetü Bed'i'l-emali'sinde60 şöyledir:

.1~13 ~ı~; ~-.)5:! .;~ı~~ .;~ı ~j; .. ... ... ... - ... ...

[III, 2183'te] Yine X raf süresi 54. ayette geçen "istiva"nın anlamlarından birinin de "istila" olduğu, İbnü'l-Arabi "Biz istila manasma bir istiva bilmiyoruz:' demiş ise de şairin şu beytiyle istişhat edilerek buna cevap verilmesinin meşhur olduğu belirtilir:

ISI.>&o f~S ~ fo. 0.o -\Sipll ı)s- ~ 15~1 J.9

Recez balırindeki beyit, en eski kaynaklardan el-Cevheri (ö. 393/1003)'nin es-Sıhtıh'ında61 ruspetsiz olarak ve aym rivayetle yer almaktadır. Buna mukabil söz konusu beyit, İbn ~tıyye (ö. 541/1147)'nin el-Muharreru'l-vectz!'2 ve İbn Kesir (ö. 774/1373)'in el-Bidaye ven-nihaye'sinde63 el-Ahtal (ö. 90/708)'a aynı rivayetle,

57 Muhammed İbn Habib el-Bağdadi, el-Münemmakfi ahbtıri Kureyş, thk. Hurşid Ahmed Faruk, Diıiratü'l-me'arifi'l-Osmaniyye, Haydarabad 1964, s. 145.

58 Ebu Abdiilah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi, el-Cami' liahktımi'l-Kuran, thk. Hişam Semir el-Buhari, Daru 'aJemi'l-kütüb, Riyad 1423/2003, VII, 189.

59 Al-i İmran, 3/7. 60 Siracüddin Ali b. Osman el-Fergaru, Kasidetü Bed'i'l-emali, Raşid Efendi Kütüphanesi (Kayseri),

nr. 1078/8, vr. 198b. Yine bkz. Muhammed b. Süleyman el-Halebi, Nuhbetii'l-leali lişerhi Bed'i'lemali, Hakikat Kitabevi, İstanbul 1996, s. 27.

61 İsmail b. Hammad el-Cevheri, es-Sıhah Ttıcü'l-lüğa ve sıhtıhu'l-'Arabiyye, thk. Ahmed Abdülğaffır ~ttar, rv. Baskı, Daru'l-'ilm li'l-melayin, Beyrut 1990, (ı~), VI, 2385. ·

62 Ebu Muhammed Abdilihak b. Giilib İbn ~tıyye, el-Muharreru'l-vecfzji tefsfri'l-Kit!ıbi'l-'aziz, thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed, Daru1-kütübi1-'ilmiyye, Beyrut 1422/2001, I, 115.

63 'İmadüddin Ebü'l-Fida İsmail b. Ömer İbn K esir, el-Bidaye ve'n-nihaye, thk. Abdullah b. Ab dilmuhsin et-Ttirki, Hicr li't-tıba'a ve'n-neşr, el-Oze 1418/1998, XII, 241.

Hak Dini Kuriln Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarta Mukayesesi (I) 147

ez-Zebidi (ö. 1205/1790)'nin Tacü'l-arı:is'unda64 ise çok az bir rivayet farkıyla nispet edilse de el-Ahtal'ınDfvan'ında değil, ona nispet edilen beyitleri içeren ekkısrnında65

ay m rivayede yer almaktadır.

[III, 2262'de] X raf süresi 130. ayet {;J3j5"~ ~ !,is.ı sı~ı ~ ~.9 0!~ ·.ı~;)~~ Ji u:ı.;l :illj) "And olsun ki Firavn ailesini tuttuk, senelerce kıtlık ve hasılat eksikliğiyle sıktık gerekti ki dti.şünüp ibret alsınlar."te geçen ve sene (a:L::.) kelimesinin çağulu olan sinin(~) de iki lugat vardır: En meşhuru cem-i müzekker-i salim gibi vav (:J) ve ya (.ş) ile irab edilip ref halinde sirıllrı (0h) ve nasp ve cer halirıde sinin (~) okunınası ve izafet halirıde nun (.:ı) un düşürülmesidir ki ayet bu lugat üzeredir. Diğeri esrna-i ga.Iibeden olarak munsanfveya gayr-ı munsanf müfret irabıyla irablanarakya (.ş)nın korunması ve nllrı (.:ı)un izafette de sabit bırakılmasıdır. Nitekim şfıirirı şu beyti, bu il<irıcisirıe bir şahittir:

1.).)<0 1;;!! "·!) ~ lı.ı ıfl.ı)-~ .:ııs ~&o ıj\ı:..) Tavil balırindeki beyit, Hfuıln b. Zekeriyya el-Hecert (ö. y. 300/912)'nin et-Ta1lkat

ve'n-nevadir'inde66 es-Sımmet b. Abdiilah el-Kuşeyri (ö. y. 95/714)'ye şu rivayede nispet edilmektedir:

o#•, ...... o:;ı" ., ........... J... ;ı .... o"" • .. ,_

l.:ır '":! ~.:J t;;.t ~~-d·-~-· .:ı~~<>-:~~

[III, 2288'de] X raf süresi ıso. ayet~.~'~ \1 SI10!)Haı ı!)~ tt 1,?:'.9 as..?ı7 ·.ı f;aiıoı f1.:;.ı JıL) {~ıliııı e;aiı ~ '="~ iS.<?-3 Slj <Li~.~ı " .. .Anam oğlu, dedi: İnan olsun bu kavim beni hırpaladılar, az daha beni öldürüyor/ardı, sen de benimle diqmanlarısevindirme ve beni bu zalim kavim ile beraber tutma. "irı tefsirinde {<ı:il~ı c,.;'~. o ~.1 S11) "bana diqmanları sevindirecek bir şey yapma" ile ilgili olara!<, bir başka d-;;yişle düşmanların kişinin kötü duruma düşmesirıe sevinmelerinin kişi üzerinde ne denli menfi eddsinin olduğunu vurgulama!< üzere ölümün bile düşmanların şematetinden/sevinmesirıden hafif geldiğini ifade eden bir mısra zil<redilir: '

.ıJJ;~ı ilJ~ ı)_g.) ..::ı!)ol.ı_g

Bu mısraın da içirıde bulunduğu kfımil bahrirıdeki beytin tamamı, Ebu Hayyan (ö. 745/1344)'ın el-Bahru'l-muhtt:inde67 ruspetsiz olarak şöyle geçmektedir:

.!JJ;~ ı ilJ W .J:J.::ı ü _,j,I:J-0 .J'?'-'ll 0,::>- .ıJJ;~ı l}. G.<ı..t i

&ı Muhammed Murteza el-Hüseyni ez-Zebidi, Tacii'l-aros min cevalıiri'l-Kanııis, thk. Abdüssabur Şahin, el-Meclisü'l-vatani li's-sekafe ve1-fünun ve'l-adab, Kuveyt 1422/2001, (g~), XXXVIII, 331.

65 el-Ahtal, Şi'nt'l-Ahtal, thk. Fahruddin Kabave, IV. Baskı, Daru'l-fikr, Dımaşk 1416/1996, s. 557. 66 Ebu Ali 1-!.i.run b. Zekeriyya el-Heceri, et-Ta'liktitve'n-nevadir, nşr. Hamed el-Casir, ysz. 1413/1992,

s. 681. 67 Ebu Hayyan Muhammed b. Yılsuf el-Endelüsi, Tefsiru'l-Bahri'l-muhit, Mektebetü'n-nasri'l-hadise,

Riyad tsz., n. 369.


Enfa,l Suresi

[III, 2425-2426'da ı Enfal sillesi 61. ayet{~ı ~~ _;.;, d.iı d.JJI ~ jS-~_; ~&,ı§~ ı~ 0!.9) "Ve eğer barışa yanaşıriarsa sen de ona yan{ış ve Allali'lı tevekkül et. Çiinkü işiten, bilen ancak Ol:iur."in tefsirinde asıl maksadın harp değil barış olduğu hususunda kaili belirtilmeyen şu beyte yer verilir:

tP. ~wi .:ro ~ y.r-Jı.s-ıı.ı 4; LD ~ .lbb ~ı Basit bahrincieki beyit, eVAbbas b. Mirdas (ö. y. 18/639)'a aittir ve Dfvan'ında68

şöyledir:

Tevbe Suresi

[III, 2475'teı Tevbe suresi 15. ayet(~~ d.ı.ıı_; :~ ~ ~ d.ı.ıı .;,stj ~_,i§ 1,;i ~.i.;j) "Ve kalpterindeki öfkeyi gidersin. Hem Allah, dilediğine tevbe de nasip edef: Allah, altmdir/ bilendir, hakfmdir!hikmet sahibidb:"in tefsirinde il<:bal ve devletin teveccühünün ve dünya kapılarının açılmasının insanın azıtmasına sebep olduğu, onu azgınlılda Firavunlaştırdığı, bütün bütün dünyaya daldırdığı, şehvetlere sürüldediği, birçoklarının gururunu artırdığı, haldQ unutturduğu, Allah yolundan kestiği ifade edildilcten sonra ismi belirtilmeyen bir şairin şu beyti ilctibas edilir:

Aı...,;,, d..c.hıiJ ·ı <>Wı ıı '-"""- ,_--....;,,,_,,·ı ı<LIIS ,;.,rı ~ <.),.9 1.. 'J' • ~ • ~ '"'· IJo""o" ...,..- .9

Basit bahrincieki beyit, el-Büsiri'ye aittir ve J(asfdetü'l-Bürde'sinde69 de aynı şekildedir:

[III, 2629'da ı Tevbe sillesi ll 4. ayetA.il d.i .:;;;3 ~ ~~! t,;J;._; ö~;_;.:;. ~! ~~ ~r;ı) ök; ·.ı,)S: t.;;_9)

<~ ;G~ ~r;ı 0ı .to b d.1J ;~ "İbrahim'in babası hakkında/d bağışlanma.Sı di!ejj de, sıif ona verm~ oldugu bir vaatten dolayı Mi. Böyle iken onun bir Allah düşmanı olduğu kendisine açıklanınca ondan uzak durdu. H akikaten İbrahim çokyanık çokyumuşak huylu idi"te geçen ve köken itibarıyla "çok ah eden" anlamına gelen ewah (.Q>~) ile alakah olaralç çok ah çekmenin büyük bir üzüntü ve duygulanıma, kalp yarııldığına, aşka ve haşyete (yüceltmeyle karışıl<: korkuya) delilletinin bulunduğu, burada ewah (.Q>Gl)ın ilgili olduğu böyle bir anlamdan kinaye olduğu ve şu meşhur beytin bu içeriği çok iyi anlattığı ifade edilir:

<U b~ ı,.r.19 13? i-.:U~b-.s ~ı .:ro .to T

Seri' bahrincieki bu beyit, Elfü leyle ve leyle'de70 de ruspetsiz olaralç ve aynı rivayetle yer almaktadır.

68 el-~bbfıs b. Mirdas, Dfvan, thk. Yahya el-Cebbıiri, Müessesetü'r-risa!e, Beyrut 1412/1991, s. 103. 69 el-Bıisiri, el-Bürde, s. 25; Abidin Paşa, Tercüme ve Şerh-i Kaside-i Biirde, s. 28. · 70 Elfii leyle ve leyle, Şerikeili Mektebeti ve Matba'ati Mustafa el-Babi el-Halebi ve evladihi, Mısır

1380/1960, IV, 173.

Hak Dini Kuran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarta Mukayesesi (I)

HudSuresi

149

[N, 2784'te] Hud sılresi 44. ayet ü_;;..:,r; ;iıı ~_; :t.Jı ~_; ~i:~~ .!la~ ~ı ~jl G ~_;) {.).:...J~ı r_;.aiı ı~~_; ~~~ı -fo "Bir de denildi: Ey an: yut suyun-:uve ey gök aç~l! Su çekifdi, iş bTtirildi ve gemi, cudi üzerinde durdu, o zalim kavme dif olun denilmişti."te geçen cCıdi (.S~~ı)nin ayrıca her dağa verilen bir cins isim olması hususunda Zeyd b. 'Amr b. Nüfeyl (ö. m. 606)'e nispet edilen şu beyit şahit getirilir:

~~.9 ~:?,)wı ew w.;s.9 -d) ,)~ u~ ~ d,j~

Basit balırindeki beyit, Ümeyye b. Ebi' -Salt (ö. 5/626)'e aittir ve Dtvan'ının şerhinde71 aynı şekilde yer almaktadır.

Yusuf Suresi [N, 2843'te] Yusuf sılresi 2. ayet <.S3ia;.1 ~~ ç,,; u~ ;~i~!) "Biz onu bir Kuran

olmak üzere Arapça olarak indirdik, gerek ki akıl erdiresiniZ (Hakikaten Biz, onu Arapça bir !(uran olarak indirdik ki iyi anlayasınız ve aklınızı kullanasınız):'te72 geçen 'Arabi (L,,;) kelimesinin açıldamasında bunun Hz. İsmail'in diyarı demek olan 'Arabe (a;_;) ili de alakalı olduğu, söz konusu sözcüğün ruspetinin yine 'Arabi <l,,J,;ı şeldinde geldigi, dolayısıyla Kur'an'ın '"Arabe diyarının lugatına mensup" anlamıiıdaki 'Arabi <er.;ı ile de bağlantılı olduğu ifade edilir. Akabinde bu konuda ismi belirtilmeyen bir şiliin beyti şahit getirilir ve vezin zorunluluğundan 'Arabe (a.ı_y)nin ra (;)sının sakin kılındığı hatırlatılır:

J,:.-~1 ı,;r>-~,.ı!l ~~ IJ"WII).o-[&ol_r> ~lo u<>) ci.ı~.9

Tavil balırindeki beyi_t, Ebu Talib (ö. m. 620)'e aittir ve Dtvan'ında73 şöyledir: , , ... ::: ~ J

J,:.-~1 ~~_;ııı ~~ <>"Wl .).o [&oiP, ~ll ~,Ç-.9

[IV. 2927'de] Yusufsı1re~i ıoo. ay;t;J;§ .:,..~tili1..3liıi;cfıG.Jt§_; ı~dits~.Svt~ııfi~e.J.9) .J._ :ı:iı ~ :(.~ı;- ·.:.. • ıı ~ ·--:Hı ~- ·i :ı.§- ta; 'rıal;;.l§-"Ve ebeve1mini tahtüzerineç-ıkardı '\ .9 • V"ç--: .:9~ <>"~? .1..:1!~ :9 L:r'.J • / '

hepsi, onun·için secdeye kapandılar ve ey babacığım, dedi: İşte bundan evvelki rüyamın tevili bu. Hakikaten Rabbim, onu hak kıldı, hakikaten bana ihsan buyurdu. Çünkü

71 Ümeyye b. Ebi's-Salt, Şerh u Divan i Ümeyye b. Ebi 's-Salt, takdim ve ta'lik: Seyfüddin el-Katib-Aluned 'İsam el-Katib, Dfıru Mektebeti1-hayat, Beyrut 1980, s. 37. Ayrıcaei-Maverdi (ö. 450/1058)'nin en-Nüketve'l-'uyun'unda ve el-Kurtubi'nin el-Cami' liahkami'l-Kuran'ında Zeyd b.~ b. Nüfeyl (ö. m. 606)'e yine aynı rivayetle nispet edilen beyit, Yfıkılt el-Hamevi (ö. 626/1229)'nin Mu'cemü'lbüldan'ında hem Zeyd b. 'Amr'a hem de Varaka b. Nevfel (ö. y. m. 611)'e farklı bir rivayetle nispet edilmektedir. Bkz. Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib el-Maverdi, en-Nüket ve'l- 'uyun, thk. es-Seyyid b. Abdilmaksud b. Abdirrahim, Dfıru'l-kütübi'l-'ilmiyye, Beyrut tsz., ll, 474; el-Kurtubi, el-Cami' liahkami'l-Kuran, IX, 42; EbuAbdiilah Yfıkılt b. Abdiilah ei-Hamevi,Mu'cemü'l-Büldan, Dfıru Sadır, Beyrut 1397/1977, II, 161-162.

n Elmalılı, ayetin tefsir kısmında da bu parantez içinde aktarılan anlamı vermektedir. Bkz. Hak Dini, IV,2844.

73 EbU Tfılib, Divan, şerh: Muhammed Altııncı, Daru1-kitabi'I-'Arabi, Beyrut 1414/1994, s. 62.

150 Abdu/kadir Bayanı

beni zindandan çıkardı ve sizi çölden getirdi .. :'te geçen bedv ~~)in açıklamasında Beda (ı~)' nın bilinen bir yer olduğu, «ıJ.J_:ı y.....:. ~ Y>" (Filan, Şi 'b ile Beda arasında) denildiği ve bu ild meşhuryerin şiirlerde birlikte anılageldiği belirtildilcten sonra Küseyyir (ö. 105/723)'in beyti iktihas edilir:

~,3-"' ~~ ~tb .si.~ ~rı.ı..ı J! ~ ~ ~ı ..:.;i.s Tavil bahrindeki beyit, Küseyyir 'Azze'ye aittir ve Divan'ında74 şöyledir:

~ı.9-"' ~~ Jtbjl~ Jı-ı~ J! ~ ~ ~ı ..:Jl.9 ... - - -... ... - ...

Ra'd Suresi

(IV, 2985'te ı Ra'd sılresi 28. ve 29. ayetler 0! ~h 1 ~ı}~ sıl ~ı}~~~ 0! o h 19ı;_oı ;).:~ı) -(yLO .}.:.b.j ~ ;;):, 9~~ıı3i~cj ı;.oı ;).:~ı.y~ı"Onlar ki iman etmişlerdir ve kalpleri, Allah'ın zikri ile yatışır: EvetAllah'ın zikriyledir ki kalpleryatışır: Onlar ki iman etmişlerdir ve iyi am eller işlemektedirle1: Ne hoş, taM onların, istikbal güzelliği onların. "in tefsirinde kalplerin "o kimselerdir ki, iman ettiler ve salih arneller işlediler" şeklinde zevat/alcllı kişiler ile açıklanmasında insanın asıl kalp demek olduğunu ima eden bir nükte bulunduğu ve bu anlamı Ebü'l-Feth el-Büsti (ö. 400/lOlO)'nin şu beytinin de dile getirdiği belirtilir:

ı:ıwı ~~ ~ t.9)~ ..:.;tiı-t.&-UI...ö.9 ~ı3 ~ı Js. ~i Basit bahrindek.i bu beyit Ebü'l-Feth el-Büsti'ye aittir ve Divan'ında75 şöyledir:

0wı ~4 :ıı ~4 ~tiı-~1...0.9 ~~~ı Js. ~i İbrahim Suresi - - - - -

(N, 303l'de ı İbrahim sılresi 48. ayet-(J~ı..b-ı~ı <tJJ !3}:;:;_; Gıj~lj ..pj~ı J.;f J,j~ı J~ ~~f "0 gün arz başka arza tehdit olunur; Gökler de~ Ve hep Ô tek, kahhar Allah için fırlarlar:"in tefsirinde İbn Abbas (ö. 68/687)'tan nalden onun 'Arz, yine bu arz, şu kadar ki sıfatları değişecek, kısacası dağları yürüyecek, denizleri yarılacal<, dümdüz olacak, eğrilil< büğrülük görülmeyecek:'76 dedil<ten sonra şu beyti okuduğuna dil<kat çekilir:

F ı:;...;S ~ı Jı..ı.J4 Jı..ı.Jı ~.s-~~ ~jJı ..,.,w~ ..,.,wı ı.o3

Tavil bahrindeki beyit, el-Mutahhar b. Tahir el-Mal<disi (ö. 355/966'dan sonra)'nin el-Bed' ve't-tdrfh'inde77 el-Abbas b. Abdilmuttalib (ö. 32/653)'e farklı bir rivayetle, Ali b. Abdilaziz el-Cürcaru (ö. 392/1002)'nin el-Vesata'smda78 hem el-Abbas b.

74 Küseyyir 'Azze, Dtvan, şerh: Mecid Tarad, Daru1-kitabi1-~bi, Beyrut 1413/1993, s. 204. 75 Ebü'l-Feth el-Büsti, Dtvan, thk. Düriyye el-Hatib-Lütfi es-Saka!, Matbu'atü Mecma'i'l-lüğati'l

~biyye, Dımaşk 1410/1989, s. 183. 76 Fahruddin er-Razi, Mejatthu'l-ğayb, Daru'l-fikr, Beyrut 1401/1981, XIX, 150. 71 el-Mutahhar b. Tahir el-Makdisi, Kitabü'l-Bed' ve't-tdrth, nşr. Oement Huart, Daru Sadır, Beyrut

tsz., II, 232. 78 Ali b. Alıdilaziz el-Cürcani, el-Vesata beyne'l-Mütenebbtve husumiht, thk. Muhammed Ebü1-Fazl

İbrahim-Ali Muhammed el-Becavi, el-Mektebetü'l-'asriyye, Beyrut 1427/2006, s. 173.

HakDini !(uran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaklarta Mukayesesi (I) 151

Abdilınuttalib'e aynı rivayetle hem de el-Ferezdak (ö. 110/728}'a79 biraz farklı bir rivayetle nispet edilmektedir. Bununla birlikte el-FerezdalönDivan'ında80 ilgili beyte rastlanmamıştır. Bu eseriere göre daha eski olan İbn Ebi'd-Dünya (ö. 281/894)'nın ](itabü'l-Ehvafinde81 ise nispetsiz olaral< ve şu rivayetle geçmektedir:

~ .:.;S ~1 JIJJ4 )JJI ~-n•~.w- ı).! .DI U"W4 U"WI W.

İsra Suresi

[IV; 3151'de] İsra sfıresil. ayet ~~ı ~ı Jı eı;;jı _..,.. ~ iı ~ ~ ~ ~:;115~l.ş~ı.:,~' ~~- .9;iı ~ı~ :J! ~~~ ~ ~ d.J_;;. GS'j~ .ş~ı "Eksiklikten uzaktır O (Allah) ki kulunu bir gece M escid-i Haram'dan o çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa'ya isra buyurdul yürüttü ona ayet/erimizden gösterelim diye. Hakikat bu: O'dur o işiten gören. "in tefsi-: rinde Mira c hadisesiyle ilgili olaral< Allah'ın nfırundan yarattığı dostu Hz. Peygamber' i ziyaretine davet ettiği, melelderin ileri gelenlerini onun için gönderdiği, nihayet Hz. Peygamber'in bir sırura kadarvardığı ve Allah'ın o işi dilediği biçimde kendisinin üstlendiği ifade edilir. Daha sonra da bu durumda Allah'ın habibine uzun gelecek hiçbir mesafenin ve nurlu cesedine/vücuduna engel teşkil edecek hiçbir cismin tasavvur edilerneyeceği belirtilerek şair ismi verilmeden şu beyit zil<redilir:

t:I.9J~I Jb,)~j ~~ ı).o -I.Ji.b} ~~ ~ 15.9.):><.! P.

Hafifbalırindeki beyit, Kazım el-Ezrl el-Bağdadi (ö. 1211/1796)'ye aittir ve Divan'ında82 şöyledir:

e:b}JI ~ ~~ ı).o -u.6J ~~ ~ 15.9~ P.

[IV; 3184'te] İsrasfıresi 59. ayetı,~!ıiı4~·o!~a§t:Jı~~t:;;-G0~3~ıı&ıy.iS .)l~! -::.if~4J..~.)tı:;;:~ ~3} <~.#~! -::.tti4 j..~ ~3 ı&ı "O istenilen ayetler (mucizeleıjle risaletvermekien biz{ engelleyen de yoktUr, cincak onları evvelki ümmetler yalanladılar. Semud'a gözleri göre göre o dişi deveyi verdik de onunla kendilerine zulmettiler. Halbuki Biz, o ayetleıi ancak korkutmak içingöndeririz."te geçen ayetler (-:.If~!) ile ilgili açıldamada ayetlerin bir başka deyişle ilahi kudreti gösteren alametlerin üç kısma ayrıldığı ve bir kısmının her şeyi kapsadığı ifade edildikten sonra kaili belirtilmeyen bir beyte yer verilir:

..1.=-lj d.il J;:. J.ı:; ~i ~ ·ı!' J) ~

Mütekarib balırindeki beyit, Ebü'VA.tahiye'ye aittir ve Divan'ında83 şu şekildedir: 79 el-Ferezdak'ın ölüm tarihi {114/732) şeklinde de verilmektedir. Bkz. Ali Şakir Ergin, "Ferezdak';

DİA, İstanbul 1995, XII, 373-374. so el-Ferezdak, Divan, Dam Sadır, Beyrut 1386/1966. 81 Ebıl Bekir Abdullah b. Muhammed İbn Ebi<l-Dünya, J(itdbii'l-Ehvd~ thk. Mecdi Fethi es-Seyyid,

Mektebetü Ali Yasir, el-Oze 1413/1993, s. 224. Bu eserde İbn 'Abbas'ın ilgili beyti şahit/delil getirdiği belirtilmektedir.

82 Kazım el-Ezri el-Bağdadi, Dtvan, el-Matba'atü1-Mustafaviyye, Bombay 1320 h., s. 37. 83 Ebü1-'Atı1hiye, Dtvan, s. 122.


Kehf Suresi

[N, 3277'de] Kehf sılresi 83. ayet <t;S~ ~ ~ Ji~ ~ <f-3_>.aiı.ş~ ~ .iliybj) "Bir de sana Zülkarneyn'den soruyor/ar, de ki size ondan bir yadigar/hatıra okuyacağım. "te anılan Zülkarneyn'in kim olduğu hususunda Ebü'r-Reyhan el-Birılni (ö. 453/106l)'den bir alınb yapılmıştır. Buna göre Ebü'r-Reyhan, Himyerli şfıirin aşağıdaki beyitlerinde iftihar ettiği Zülkarneyn'in Ebu Kerib Serniyy b. Ubeyd b. Efrikış el-Himyeri olduğu kanaatindedir, çünkü Zü'l-menfu; Zü'n-nün vb. isimlerdeki "zu"lar, hep Yemen'dendir.84

Himyerli şfıirin (Elmalılı, söz konusu şiirin mazmünu Kur'an'dan iktihas edilmiş göriindüğü için bunu Ttibbe' el-Yemaruye nispeti doğru bulmamaktadır) beyitleri şöyledir:

J.4io ft. u'> }ll ~ ~ ts:.Lo ~ toJ,....ı ıŞ J.:;- ~~ı .9~ ı) ıs J.9

J.f;;y.ı # ıJ.c y.ıi y~i -ıj';:! y;lôı.bls (§;W'..I.I ~

Kamil balırindeki bu beyitlerden sadece ikincisi, İbn Hişfun'ın et-Ticanfl müluki Himyer'inde85 Ttibbe' Ebu Kerib'e, her iki beyit ise Ebü'r-Reyhan el-BirUni'nin el-Astıru'lbdkiye 'ani'l-kumni'l-haliye'sinde86 Es'ad b. 'Amr b. Rebi'a el-Himyeri (ö. ?)'ye farldı rivayerlerle nispet edilirken son es ere göre daha eski olan et-Taberi'nin Tarfhu'r-rusül ve'l-mülul(ünde87 Ttibbe' el-Himyeri (ö. ?)'ye88 şu rivayet! enispet edilmektedir:

.1 : o! .1 .1 ° .1 ; "' ·.. .. ıı .1 o:: 11 :"o; ~ ": .. ı ;.7 ,9 <!1#1 4l ,;.':!..u !SJ.9 -w.;..o ~ .:,:;.:;.aıı 3:.. 0ıs J.9

:-..t~ ~ .)., ~ y~i -l:>i7!.! ~)~1.9 ı:§~ı ~. ~ iı .!!4 [N, 3278'de] Yine I(ehf suresi 83. ayetin tefsirinde Himyer meliki Efrikış'ın EbU

Kerib Serniyyveya Şems b. 'Umeyr adında bir torun u tarihen tespit edilemediğinden el-Birılni'nin naleline itiraz edilip bunun "Şemmeryeraş" lafzından tahrif edilrriiş olabileceğinin ileri sürüldüğü bildirilmiştir. Sonra da bir rivayetten hareketle Şemmer'in Efrikış'ın oğlu olup Irak ve Çin' e doğru hareket ederekvardığı yerlerde kitabeler/yazıtlar dil<tirdiği, Semerkand kalesini söktüğü, hatta Semerkand'ın "Şemmer"in kopardığı yani "Şemmerkent" yahut "Şemmer şehri" demek olduğu zil<redilmiş ve Huza'a ştıiri Di'bil (ö. 246/860)'in Yemenhülçümdarları ile iftihar ederken buna işaret ederekşunu

84 Ebü'r-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Birlıni, el-Asaru'l-bdkiye 'ani'l-kurnni'l-haliye, nşr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1878, s. 4D-41. Eserin bu baskısında s. 4D'ta Elmalılı'daki alıntıda geçtiği şeklin aksine Zülkarneyn'in Ebu Kerib Şemmer Yür'iş b. Efrikis el-Himyeri olduğu belirtilmektedir.

85 Abdülmelik b. Hişam b. Eyyı1b el-Himyeri, Kitabü't-Tican ji mülıiki Himyer, thk. Merkezü'd-dirasat ve'l-ebhasi'l-Yemeniyye, II. Baskı, San'a 1979, s. 123.

86 el-Birı1ni, a.g.e., s. 4{)-41. 87 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Tab eri, Tdrihu't-Taberi Tarihıı'r-rusül ve'l-müluk, thk. Muham-

med Ebü'l-Fazl İbrahim, II. Baskı, Daru'l-me'fuif, Kahire tsz., II, ll O. · 88 Tübbe' el-Himyeri'nin isıni, Hassan b. Es'ad Ebu Kerib el-Himyeri şeklinde de kaydedilmektedir.

Bkz. ez-Zirikli, el-A'lam, II, 175.

Hak Dini Kuran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temell(aynaklarla Mukayesesi (I)

söylediği ifade edilmiştir: ~ıs;Jii_gjlS' vtUJI Y~.9-.9..1"' y~ yl.s:JII# ljAil>

~Wl l!)l.\.Q, 1.9-"' ~ ~ .9 -l ..uS Jo'M'I ~ 1.94--' ~ .9

153

Vafir bahrinde ki bu beyitler, Di 'bil b. Ali el-Huzai'ye aittir ve Dfvan'ında89 şöy

ledir:

Nur Suresi

[IV; 3490'da] Nılr sılresi 11. ayet~ Y.?- ;Q, ~~~lı,~ SI~ a: ,;,;; ~~~is~~ 0-!~ı.)!) ~~!?C. .:;,ı~ :J fe,:~ ;,_;ş J-.sJ .ş~lj ~~ı~<. ~.~s-ı ~ ~ & :~~,?;ı ~ "Haberiniz olsun ki ifk ile gelenler, içinizden bir takımdır. Onu hakkınızcia bir şer sanmayın, belki o, hakkınızcia bir hayırdır. Onlardan her kişiye o vebdlden kazandığı, içlerinden (elebaşılık ederek) o günahın büyüğünü üstlenen, ona da büyük bir azap vardır."in tefsirinde ifk (Hz. Aişe (ö. 58/678)'ye atılan iftira) hadisesine ilişkin olarak ilk defa münafıldarın başı Abdullah b. Übeyy (ö. 9/63l)'in ifki attığı, münafıldarın propagandasına aldanan şair Hassan'ın ve bir iki safdilin Übeyy oğlunun açıklamalarına kapılarak kazif haddine müstehal( olduldarı, Safvan (ö. 19/640)'ın90 Hassana hücum edip vurduğu bir kılıç darbesiyle bir gözünü söndürdüğü ve şu beyti söylediği ifade edilir:

y.~ c.....ı ~~ ı~ı r~-~ıs ı.;s. ~~ Y~~ (ğ_g:;

,rı:>l#l •1§fi.ı(?"ı}ı..:...ı:ıı41ı ı>ovi.91§~ ~i ~.9 Tavil bahrindeld bu beyiderden illd, İbn Hişamın es-Siretü'n-nebeviyye'sinde9ı ve

et-Taberi'nin Tarihu'r-rusül ve'l-mülul(ünde92 Safvan b. el-Mu'attal'a nispet edilerek ve çok az bir rivayet farkıyla geçerken beyitlerin her ildsiet-Taberfuıi (ö. 360/97l)'nin el-Mu'cemü'l-kebirinde93 yine aynı şaire n!spet edilerek şu rivayetle geçmektedir:

y~ ~ ~~ 1~! ('~-~ıs~ ~ı y~~ JJ;i.

fil#l ölıı)l\?"1)1 ..:...ı:ıı411'ı).o-~ \§~~i ~.9

[rv: 3493'te] Nılr sılresi 25. ayet-1~ ~iı ~.:.iı·' d..uı :] : -~1:.:- ~.:.iı " 7 ~ d.ııı' : •• ~·-.._"O , ""\~ <.::~"""' .sA> u u,.........,.-9 <.::~"""' ~ ~S:! S:!Y

gün Allah, onlara hak (ettikleri) cezalarını tamamen verecek ve Allah'ın-apaÇık Hak olduğunu bileceklerdir:'in tefsirinde Hassan b. Sabit'in münafil( olmamalda beraber,

89 Di'bil b. Ali ei-Huza'i, Dtvan, şerh: Hasan Hamed, Daru'l-kitabi'l-i\rabi, Beyrut 1414/1994, s. 131-132.

90 Biyografik kaynaklar, Safvan b. ei-Mu'attal'ın ölüm yılını genelde h. 19 şeklinde vermekle birlikte bu eserlerde h. 58, 59 ve 60 yılları da kaydedilmektedir.

91 İbn Hişam, es-Siretü'n-nebeviyye, III, 251. 92 et-Taberi, Tarthu'r-rusül ve'l-mülılk, II, 618. 93 Ebü1-Kasım Süleyman b. Ahmed et-Taberani, el-Mıı'cemü'l-kebir, thk. Harndi Abdülmedd es-Selefi,

II. Baskı, Mektebetü İbn Teymiye, Kahire 1405/1984, XXIII, ll 4.

154 Abdulkadir Bayanı

tevbekar olduğunda bir şüphe bulunmadığı ve kendisine had cezası uygulanclıktarı sonra söylediği şu beyitlerle tebriesini/aklanrnasııu arz ettiği vurgularur:

J9'#' r~ &o J.;. ~~3~~~ 0.iJ Lo .:.ııjJ .:.ı~..=J..Qı.sıiJı ot..}:.t.ı3 ..s~ı ır.i·ı;..,....3 ~.:ı ..,..wı .ı:!' a.J:.L... Jllj fo.~~ ~Wl rtıS-~~ ı>ıl .şY &o ı,r ~

Jb~3 ~ J5 &o ~Ah3~ cı.UI ~.ıS .lı.l;ro

1)-o U i ~~ ı;. .s-w ..:..:.:9 J ~lhu.l9 ı.r- ~ Lo .:ı tS .:ı~ J9br.l,l ~j cı.UI J.s-wJ J~-1}~3 ~Lo .ş:ı.s.s #.s J3 1.6:..1ıı öJ.s-w ~ J"'laj-~ ..,..wı Js. Jt... ~J cJ

Tavil bahrincieki bu beyitler, Hassan b. Sabit'e aittirveDfvan'ında94 rivayetfarkı sadece 4., 5., 6. ve 7. beyitlerde şöyledir:

''-lı • ....:. ·,(' . ~-:ı.- -ı.: .:._ illı .:...:b j.§ .a;: ' ......- .3~1.>-' <>"' ~3 ~ . - .~ -.. : ..... .. • - • ... :.. : ,,f/ - : .. ! .! • ... ! .. 1)-oül ,J! ı;..s-w ..::..:..sJ )!9-1"-?"i .J.9 ..şııı, .ı • .J.9, .:5 u~ -,;,t;iJı .•: cı.UI.' ı\ı_-- ~ c..:;_ Lo ~·- -!.;:! "=- ~J - ~ ı.,?f""J3 -- \? 33 ~ J3ı6;~iı ~j~ ~_;,;~-~""Wl JS. Jt... ~j 4J -- ... ... ..

NemiSuresi

[V, 3669-3670'te] Nemi sılresi 20. ayet{~~~~ .)IS" r1 ~~~LS) iSI~~ J~ ;.bıı ı a a1~) "Bir de kuşları teftiş etti de bana dedi: ne oluyor hüdhüdü görmüyorum yoksa gaiplere mi karıştı?"te geçen hüdhüd (~~ı)e hüdahid (~ı.>.,;) de dendiği, ama şu nusradaki hüdahid (~ı.>.,;)irı ise, bazıları tarafından hüdhüd (~~ı)ün tasgiri/küçültmesi şeklirıde düşünüldüğü ifade edilir:

4=>-l.::r öl.o}l ~ ..ı.ı:ı.l~

Bu nusrfun da içirıde bulunduğu kamil bahrirıdeki beytirı tamamı, er-Ra'i en-Nümeyri (ö.90/709)'ye aittir ve Divanında şöyledir:

Ahzab Suresi

[V. 3878'de] Ahzab sılresi 9. ayet:' ~T;:._ui;;;t~ !• : ~;.ı.;~ı ~<illi a~;.; 1 ·~~ll !·j ~ .Üıı~~ ı:;),_ ' I""'F'""" o ~ r . • - _ _ !.9J-' ~ u:_ -.ı:: -F

{~! ·:;! .).9i • ;.1 ~ 4.uı Zı!S:S ~~) ~ı;*~ ı;..-:? "Ey iman edenler! Allah'ın üzerinizdeki nimetini anın: O vakit ki size ordular gelmişti de üzerlerine bir rüzgar ve görmediğiniz ordular salıvermiştik ve ne yapıyordunuz Allah görüyordu."irı tefsirinde hendek kazımında Muhacirlerin ve Ensarın çalışırlarken şu beyti terennüm ettikleri bildirilir:

1..1..! i lı _ö! Lo .:ı ~1 ı).;. -IJ.4.:>o;.o 1~ ~ ~ jJI .:,.:...;

!» Hassan b. Sabit, Divan, s. ı 70.

Hak Dini Kuran Dili'nde"-i Arapça Şiirlerin Temel Kaynaktarla Mukayesesi (I) 155

Recez balırindeki beyit, el-Vakıdi'nin el-Meğazf'sinde95 Ensara ve İbn Sa'd (ö. 230/845)'ın et-Tabakatü'l-kübra'sında% da Muhacirler ve Ensara aym rivayetle nispet edilmektedir.

[V, 3897 -3898'de] Ahzab sılresi 37. ayet{ .. ~~~~ .lliı Fi .ş~ j~ ~~)"Hem hatırla o vakti ki hem o kendisineAllah'ın nimetverdiği hem senin (azat ederek) iyilikte bulunduğun kimseye ... diyordun .. :'te Allah'ın nimet verdiği ve Hz. Peygamber'in de yardım ettiği kişi olan Zeyd b. Harise (ö. 8/629)'nin el-İsabe jt temytzi's-sahabe'de97

verilen hayat hikayesine göre Zeyd'in annesi Su'da, Zeyd1e birlikte kabilesini ziyarete gitmiş, cahiliye devrinde Beni Kayn b. Cisr süvarileri Beni Ma'n evlerine baskın yapmışlar, anlayışlı bir çocuk olan Zeyd'i kapıp almışlar, Ukaz panayırma getirmişler, satılığa çıkarmışlar, Hakim b. Hizam98 (ö. 54/674), amesi/halası Hz. Hatice (ö. m. 620) hesabına dört yüz dirheme onu satın almış, Hz. Hatice de Hz. Peygamber'le evlenince Zeyd'i ona hibe etmiş, onu kaybeden babası Harise (ö. ?) de, şu matla ile acıktı beyitler söylemiş:

~~ı <!.i _s~ Ji fj ı.r.f:P li"' ı '"J;<S Lo J~ı ~.s ~j ıP ~

Tavil balırindeki beyit, İbn Hişamın es-Stretü'n-nebeviyye'sinde99 ve İbn Sa'd'ın et-Tabaktitü'l-kübra'sında100 Harise b. Şerahil'e aym rivayetle nispet edilmektedir.

[V, 3898'de] Sonra Harise'nin kabilesi Kelb'den birakım kimseler, hacca geldil<lerinde Zeyd' i görmüşler, Zeyd onlara kendini tanıtın ca onlar da tanımışlar ve Zeyd, şu beyti benim aileme götürün demiş:

y.w..t.ı ~ ~ı ~ ~4-yu ı::;..;S Cı !.s ~,?'"sS J! 0-=" i Tavil bahrincieki beyit, İbn Sa'd'ın et-Tabakatü'l-kübra'sında 101 Zeyd b. Harise'ye

şu rivayetle nispet edilmektedir:

y.Wı ~ .-.~:11 ~ J4-GG /,s .:.ıı.s l7"sS J! ~ - - -Fatır Suresi

[V, 3978'de] Fatır sılresi 8. ayet { .. ır-;. .1,~ ~! •~ ~~dJ ~j .)..o.§i) "Ya artık o kimse de mi ki? !(ötü am eli kendisine allanmış pullanmış da onu güzel görmüş .. . "in tefsirinde kötü arneli kendisine süslenip/hoş gösterilip de onu güzel göreninkaili belirtilmeyen şu beyittek:i gibi tersinin döndüğü, batılı hak, kötüyü iyi ve fenalığı güzel gördüğü 95 el-Vak.ıdi, Kitabü'l-Meğazi, II, 452-453. 96 Ebu Abdiilah Muhammed İbn Sa' d, et-Tabakatü'l-kübra, thk. İhsan 'Abbas, Dfuu Sa dır, Beyrut

1960-1968, Il, 70. '17 Ebü'l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed İbn Hacer el-'Askalani, el-İsô.be fi temyizi's-sahdbe,

thk. Ali Muhammed ei-Becavi, Dfuu'l-cil, Beyrut 1412/1992, II, 598. 98 Hak Dini Kuran Dili'nde "Huzam" şeklinde yazılıdır. Bkz. Hak Dini, V, 3897. 99 İbn Hişam, es-Siretü'n-nebeviyye, I, 284. 100 İbn Sa'd, et-Tabakatü'l-kübra, III, 41. 101 İbn Sa'd, a.g.e., III. 41.

156

belirtilir: ~ı\SJ.ıı; ı.ı.......~Jı~ ı.:?=' ~ı

" " "

Abdulkadir Bayarn

Meczuü'r-remel balırindeki beyit, EbU Nüvas (ö. 198/81 4)'a aittirveDfvan'ında102

şöyle geçmektedir:

Zümer Suresi

[V, 4130'da] Zümer sılresi 42. ayet~ı.iı ;·~!~~ll;,~~ f1 ~19 ~_;.o~ ~~ı J~ ~ı) {0.9~ e~ S'~~~~ ~l ~ .fr1 Jt -s).~ı J,...)j .:ı~ııs!lc ~"Allah alır o canlan öldükleri zaman, ölmeyen/eri de uyuduklannda. Sonra üzerlerine ölüm hükmü verdiklerini alıkor da diğerlerini salıverir belli bir süreye kadar. Şüphesiz ki bunda düşünecek bir toplum için ayetlervar."in tefsirinde "nefislerin uykudaki gibi kendilerinden geçirilmesi azabı duymamak itibarıyla kafirlerin lehine olmaz mı?" şeklindeki bir soruya asıl cevabın Hz. Ali (ö. 40/661)'ye nispet edilen şu kıta olduğu ifade edilir:

':f' JS hi) .:ıs-ı,ı l)l.S::.H.ıS~ U...O ı~J ül j1..9

• • JS ıJ.ı' ı~ J..sı.ı J L.ıs -l.ıi.ı.ı u...o ı~ ı tıs:J ..9 I.Ş"' • • •

Vafir balırindeki bu beyitler, Hz. Ali'ye aittir ve Divan'ında103 rivayet farkı, sadece ikinci beyitte şöyledir:

Duhan Suresi

[V, 4299-4300'de] Duhan sılresi 29. ayet (0-ı-! 1:ı; ~~ıs- L0_9 J,~ı_; ~~ı~ ~!1;; C3::! 1..0.9) "Neticede ne Gök ağladı üzerlerine ne Yer ne de onlara mühlet verildi. "in tefsirinde büyük bir adam vefat ettiği zaman "Cihan ağladı:; "Yer gök ağladı:' gibi tabirlerle musibetin büyüklüğünü anlatmak için mübalağa yapmanın adet olduğu belirtilmiş ve bu konuda Cerir (ö. 110/728)'in şu beyti şahit getirilmiştir:

JAWı..9 J:JJı r~ ~ ~-a.a..,~ ~ .Wlk ~ı

Basit balırindeki beyit, Cerir b. ~tıyye'ye aittir ve Dfvan'ında104 şöyledir: ı-- :ıı: ~ı · ,;ı.le c:: .... ,wlhı w aL15 ' -~ı~ ~ - r Y.<J - 1.$'7' • - ~ .... - "" ... .... ..

Bu arada örneğin el-Muharreru'l-veclz105 gibi bazı tefsir kaynaldarında bu beyit, Elmalılı'ya yakın bir rivayetle el-Ferezdak'a nispet edilse de şairin Dtvan'mda böyle bir beyte rastlanmamıştır. 102 Ebu Nüvas, Dtvtın, şerh: Ali Fa'ıir, II. Baskı, Dfuu'l-kütübi1-'ilmiyye, Beyrut 1414/1994, s. 14D. 103 Ali b. Ebi Ta!ib, Dtvtın, derleme: ~bdül'aziz el-Kerem, Matba'atü'l-Kerem, ysz. 1382/1963, s. 139;

Ali b. Ebi Talib, Dtvtın, şerh: Na'im Zerzıir, Dfuu'l-kütübi'l-'ilmiyye, Beyrut 1 4{)5/1985, s. 220. ıı» Cerir b. ~tıyye, Dtvtın •. şerh: Kerem el-Büstaru, Dfuu Beyrut li't-tıba'a ve'n-neşr, Beyrut 14{)6/1986,

s.235. 105 İbn ~tıyye, el-Muharreru'l-vecfz, V, 74.

Hak Dini Kur(ın Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaktarla Mukayesesi (I)

Nucurat Suresi

157

[VI, 4454'te] H ucurat süresi 4. ayet -(.J~ ~;.!SJ ~)Sı '?1).-J.Jı ~Gs~ ..ili_g~q ~~ı.)!) "Odaların m*asından sana ünleyenler/bağıranlar, kesinlikle ekserisi aklı ermeyenlerdir."in tefsirinde anlatıldığına göre Hz. Peygamber'e bağıranlar Temim oğullarındandı. Temim oğullarından yetmiş seksen kişilik bir heyetin içinde ez-Zibrikan b. Be dr ( ö. y. 45/ 665) ve el-Akra' b. Habis ( ö. 33/653) de vardı. EbU Hayyanın el-Bahru'l-muhifte106

anlattığına göre el-Akra' b. H ab is, ya Muhammed benim övgüm zeyn/ güzel, yergim şeyndir 1 ayıp lı dır, dedi. Hz. Peygamber, yazık sana, öyle olan Allah' tır, dedi ve bu arada insanlar m escide toplandılar. Bunlar, hatibimizle şairimizle sana karşı şiir ve iftihar yarışına gireceğiz, dediler. Hz. Peygamber, "Ben şiir ile gönderilmedirn, iftihar yarışı ile de emrolunmadım, fakat haydi bakalım!" buyurdu. Karşılıldı hutbe sunumundari sonra ez-Zibril<an, diğer bir gençten kalkıp kabilesirlin üstünlüğünü anlatacak birkaç beyit söylemesini istedi, o da şöyle dedi:

~)ı ~ U:S 3 U" 3~) ı U:S-w .:ı t..ı.t ı.r :11.9 ri;SJı ~

ejAJı ~~ ~ ı~! ~J....Jı ,).o-~ ~ı ..ı.ı.ı> ~ı ~.9

&J.; fo.' ı ..ı.ı.ı> ı!U.lS" u ı-..ı.... i w ~~ :11.9 ~i ı~ı

Basit balırindeki bu beyitlerle ilgili durum şöyledir: es-Sa1ebi (ö. 427 /1035)'nin el-Keşfve'l-beyan'ında107 ez-Zibril<anınkabileden bir geneeve İbn 1\sakir (ö. 571/1176)'in Tarih u m edineti DımaşKında108 de el-Akra' b. Habis'in yine kabileden bir gen ce söz konusu beyitleri söyletliğine dair bilgi verilmiştir. Bu da, şiirin Temirn oğullarından ismi belirtilmeyen bir gence nispet edildiği anlamına gelmektedir. Her ild eserde de rivayet farkı, sadece ildnci beyittedir. Buna mukabil ilgili beyitler, en esld kaynaldardan İbn Hişam'ın es-Siretü'n-nebeviyye'sinde109 ez-Zibril<an b. Bedr'e şu rivayetle nispet edilmektedir (Aslında birinci ile ildnci beyitler arasında bir ve ildnci ile üçüncü beyitler arasında da dört beyit vardır, ama burad~ sadece ilgili beyitler aktarılrnıştır):

&tJı ... ;,:1 ~.9 ~ı G..-w.:ı~ ~ ~ ~'P' ~ ;"" :t = J

~ ~.9: ~ ı~ı ~,).o~~ ~ı J.l.ı> f"h; c)P-j,s

&J.; fo.~ ı ..ı.ı.ı> ı!U.l5 Gı -..ı.... i w ~1: ~ ~~ ıi! [VI, 4454'te] Hz. Peygamber, Hassan b. Sabit' i çağırdı, o da şöyle cevap verdi:

~ U"WJ a..... ı~p ..ı.S-~?!.9 ~ ,).o y.ıı_gj)ı 0! ~ ~ı Js:.9 dJ~ ı 15~ -Qj ->'-"" .::.J IS ı.).o JS ~ ~ .9-1.

106 Ebu Hayyan, el-Balıru'l-muhft, VIII, 107-108. 107 Ebü İshakAhmed b. Muhammed es-Sa'lebi, el-Keşfve'l-beytın, thk. Ebu Muhammed b. ~şCır, Dfuu

ihyai't-türasi'l-1\rabi, Beyrut 1422/2002, IX, 74. 108 Ebü'I-Kasım İbn 1\sakir, Ttırtlıu medineti Dımaşk, thk. Muhibbüddin Ebu Sa'id Ömer b. Garame,

Dfuu'l-fikr, Beyrut 1418/1997, IX, 188-189. 109 İbn Hişam, es-Siretü'n-nebeviyye, rv; 206.

158 Abdu/kadir Bayanı

Basit balırindeki bu beyider, Hassana aittir ve Dfvan'ında110 şöyledir: , - J • - • .. .. '<- Wı ~ ,_,•: .~S·' --·ı- .~~> · ..:..ır .ilı ·ı ~ U" - ~~ • .9 Jtr <>" • .9 u. ,.. : ... ... -: ...... ,. , ... .. . -... ... ~ - ......

~~~..:, ._ı;.iJI :::"'ıl4.s ~~~15~-dJ.>:!!" ..::...;15 <Yı J5 ~ ~ [VI, 4454'te] Daha bazı beyiderden sonra Hassan, şunları da söyledi:

.;ıi>b-.9 J.sı.<ı 0-<> yU> ~J ı)s.-ö~ ~..UI_g <I.IJI J.9-"'J Ü.J""-i J.)ı.....t,J ~ı.a.uı .ıı.J.gSis ~.9-~u..o ui:>b.lıl ti_gjls y~

1,)ı.?Jı 6~1 J!o w y~-~~ .::...w...1 r~ ı~i J.w_g

.}I. ...... JJ ~ ü:rtl ,)J..9 ylb 1~! -~_g.JJ a...~ 1} .:ı :rtı ui:>jbJ Lı....Ji

~Jj .:ıw t.1:>- 0-o ~ J!-~ ~i.J.il4 ~~Aı y# .ıS~ <Yı J.a> ~ 4 IJ" w ı Js.-lo ~ lı.l.9 4.lJ ı •\::>- ~ ~

Y. ı.aı.ı J.a,i P. <Yı l.ı:i ı~i.9 -~ı • ~ ..9 ıJ.o P. <Yı ü .9\::>-ts Tavil balırindeki bu beyidere, Hassan b. Sabit'in Dfvan'ında rasdanmamıştır.

Bununla birlikte eski kaynaklardan et-Tahavi (ö. 321/933)'ni.nŞerhu meant'l-asar'ındaııı yine Hassana üçüncü beyit ( . ..ı~i J.w_g) düşmüş ve son beyit aynı rivayette olmak üzere şu şekilde nispet edilmektedir:

"""[;._; ~ .).., ı:ı~ ~:ı Ji-~~ &~ı.; <I.IJı :ı~:ı u~ ~~1~1 e:WJI-.ll>j~t{~_;-,G~ .,qı;JJ tl~~ y~

;Sı ~;iı ~ 0~ı ~~'-lıt:ı~ı -~~~ ~_;; J 0~1 -J,~ d - ..aı~ ;)ci rı,. 0-o ~ Jı -~..);;_; ~J1~1 rt..ı, Y ),.\j

-: ~ : 'j;: .~ju' ılı ı l;:_~ı~:; tir <I.IJJ ~~:ı-~ <>" V""' ~ • U" ~ r-' . -· :y~ -... ... - ... .... ... ... -

Ayrıca beyiderin tamamı, daha sonraki es-Sa1ebi'nin el-l(eşfve'l-beyan'ında112

yine Hassan'a nispet edilmektedir. Bunda 4. ve 7. beyitler, aynı rivayette, fakat diğerleri biraz farklı rivayettedir.

[VI, 4454'te] Bunun üzerine el-Akra' b. Habis kalkıp, valiahi ben bir iş için geldim ve bir şiir söyledim, onu dinleteceğim, dedi ve şunu söyledi:

r 1 ıs:..ı,ı .ıS~ J;.l' u jAJli-- ı~ı-ı...ı.as IJ"w1 ..s.>'":! lc.:S 1.!}~ i ~~~ u<ı)~ _gi ~ .;~-öJÜ> J51} IJ"WIIJ".9.9J ü[.9

fJIJS j~l u<ı) 1} ı.>"-:} wi_g-_?.= J51} t4_,.l,l W .JI_g

Tavil balırindeki bu beyider, es-Sa'lebi'nin el-Keşfve'l-beytm'ında113 el-Akra' b. Habis'e aittir ve rivayet farkı, sadece 2. ve 3. beyitlerdedir. Buna karşılık ilgili beyitler, İbn Hişam'ın es-Sfretü'n-nebeviyye'sindeıı4 ez-Zibril<an'a şu rivayede nispet edilmek-

ııo Hassan b. Sabit, Divan, s. 132. 111 EbU Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selame et-Tahavi, Şerhu meanf'l-asar, thk. Muhammed en-

Neccar-Muhammed Seyyid Cad el-Hak, i\Iemü1-kütüb, ysz. 1414/1994, IV, 300. 112 es-Sa'lebi, el-Keşfve'l-beyan, IX, 74. 113 es-Sa'lebi, a.g.e., IX, 75. 114 İbn Hişam, es-Siretü'n-nebeviyye, N, 209.


tedir (2. ve 3. beyider arasında bir beyit daha vardır, ama burada sadece ilgili beyider aktarılmışb.r ):

~~~~ ,~, ~ ı.ı,ıô; .... ıı:ıı~~ J.,wı ~ ı....:s d~i • • • • • , •t, r''.D ;~ı .ı?''~ ... wJ ,·,ı~-~ JS ~ <>"wı t•..ıS u.

~u,:,ıı ,.;,,~ol~ &-öıli:. js ~ t4).ıl.;J ~~.9 -. . -[VI, 4455'te] Hz. Peygamber, Hasssan'dan kalkıp cevap vermesini istedi ve

Hassan da şöyle dedi: r;ıs:.tı,ıS:ı ~ ~4.9 .ı.!-"":!-~p.s 01 ıjp ~ r;ı~ ~ r~~.s ft> ~ ~i.a J:P- w -~i.s 0.9P ~ ~

Tav il balırindeki bu beyitleı~ Hassfuı.'a aittir ve Divan'ında 115 rivayetfar kı, sadece ilk beyitte şöyledir:

~;Ki,ı_ıS:ı ~ ~4.9 ~~-fS.PJ ~! ı.9# ~~;b~ [VI, 4455'te] Bu-noktada Hz. Peygamber, "Ey Darlınht biraderisen o ettiğin

zannın senden anılmasından gani i din, yani nene gerekti, söylemesen daha iyi ederdin, çünkü insanlar onu kirpi meseline çevirdiler.' dedi ve onun bu sözü, onlara Hassan'ın söylediklerinin hepsinden daha etl<ili geldi. Hassan da, şürini şöyle tamamladı:

~w.ı ~ı~ 01 ~~~ir ~t..ı~ ~ ~ ~ 0!:9 r;ı~ ~ı ~ ı3p ~r ı~l.s ı..ü d.lll.sJ.:o.:r.:; ~

r h . ..:Jı .:;, LQ.ıı,), 4 ~ l.aı J.&:- t.ı..aJı ..::Jt..ı J9 4.ı y J.9 ~ !.9 Tavil balırindeki bu beyitler, Hassan b. Sabit'e aittirveDtvan'ında116 rivayetfarkı

sadece 2. ve 3. beyiderde şöyledir:

Kafsuresi

~t;\Jı .Ş._;S" ~i ı~ ~_9-ı~i,;ı~ .uıı~ ~ ;;\;,ıı üt;-.lll t;jjı ' ' -;5:w ,,; ·: ;<u_;:ı ~ı f --~ ~ F ş F · ,.9 ... - .... .,. -

[VI 4507'de] Kaf süresi 16. ayet ı·::.. ~ ô u-;i ~ '~-d '.b\ a.. ' • ·-! ı.o !.1:.;- ~ı.:J~ı ı; at; .. ili"' .,-:--- u:ı _., . >ıS u-=.9 _, <>":!"'.9-' 1_..;.90 • '.9 r {~.ı-:!3iı"Hem şanıma yemin ederim ki hakikat insanı Biz yarattık ve biliriz: Nefsi onu ne ile vesveselendirir ve Biz, ona şah damarından daha yakınızdır."te geçen habl-i veridin (şah damarının) pek yakınlıkta mesel olması hususunda adı belirtilmeyen bir şairin şu rnısraına yer verilir:

~;,lı ~).o 4) J~i ü,9-l.ı.s

Bu rnısrfun da içinde bulunduğu recez balırindeki beyit, Zü'r-rurnme (ö. 117 /735)'ye aittir ve Dtvan'ında117 şöyledir:

.).9&·~-ıı.;J.il ~ 0~ı_9-~;~ı ~ J j;l ~ - .. ... "' ~-

ı ıs Hassan b. Sabit, Divan, s. 205. 116 Hassan b. Sabit, Divan, s. 205. ı ı7 Zü'r-rumme, Divan, şerh: Abdurrahman el-Mustavi, Dii.ru'l-marife, Beyrut 1427 /2006; s. 81.


[VI, 4509'da] Yine KM sfuesi 16. ayette geçen akreb118 (y-)1) haldooda İbnü'l-illabi (ö. 638/1240)'nin el-Fütahtıtü'l-Mekkiyye'sinin esrna-i hüsna babında yer alan al<reb ism-i şerifine ilişkin şu sözleri al<tanlır:

oı;..~ı ~~ oı.lJ4 ı,;l'>.9. ü~ı ~i y_ı§~ı Öp oı;.ı. jol o:ü! ~ J.:9 -.,ş .lll ~ ~ y_ı§ ı,#

Remel balırindeki bu beyitler, Muhyiddin b. el-'Arabi'ye aittir ve el-Fütahtıtü'lMekkiyye'sinde119 rivayet farkı sadece ilk beyitte şöyledir:

'?liiıı ~~ .:ıı.lJ4 '=""3-'?ı_radı jli yj~ı i?

NecmSuresi

[VI, 4592'de] Ne cm sfuesi 19. ayet ~LS;_ıı~ 0~ı ~i)i) "Siz de gördünüz değil mi Lat ve Uzza'yı?"te geçen 'Uzza (LS;,ıı) putuylailgili aluarılan bir rivayette bu putun balocısı Dübeyye b. Haremi es-Sülemi120 eş-Şeybaru'nin putu imha etmek amacıyla gönderilen Halid b. el-Velid (ö. 21/642)'e balop şöyle dediği bildirilir:

\?~.9 J~ı ~i ..Ut=. ~-..;.jS;j y ö..ı...t .,ş..ı...t j.ı:. ~

.,şft'W .9 J:=- ı.ı, J ıı 1}~-ı..ut=- r .9dı ıf'Ai Yı cl; ıs

Tavil balırindeki bu beyitler, İbnü'l-Kelbi (ö. 204/819)'ninl(itabü'l-Esnam'ında121

Dübeyye b. Haremi eş-Şeybaru es-Sülemi (ö. ?)'ye şu rivayetle nispet edilmel<tedir: .. - ... ~: - !!! -,- "'::ı - :! , ;:: ,:

\5~.9 )~ı ~ı ..Ut=. ~-ı_;jS;j Y ö..ı...t LS..ı...t ~L;.cı -- ,.... - -: , "' ... "' .. ..: , • .. ;i ;::

..ş~ .9 ~ J ıı ,,h~ -ı ..u b e: .9dı ı.ft.ö:i yı cl; ıs

[VI, 4592'de] Aynı ;ivayete göre Halid de bun~ şöyle-karşılıl< verdi: cl;t.ı,j ~ d..Uı ~jJ 1)!-cli~ Y cli~ J.ı> ~

Recez bahrirıdeki beyit, İbnü'l-Kelbi'nin l(itabü'l-Esnam'ında122 da Halid b. el-Velid'e aynı rivayetle nispet edilmektedir.

Rahman Suresi

[VI, 4689'da] Ralıman sfuesi 56. ayet {0~ S§ ~ s1!§ ..;..il0 s;~ b:; (J ~j,Jı 0~t§ ~) "O Cennetlerde öyle bakışlarını yalnız eşierine çevirmiş dilherler (var) ki dokunmamıştır onlara onlardan evvel insan ve cin."te geçen kasıratü't-tarf (1.3j,Jı 0~t§ )ın il<inci anlarnının ''bakarun baloşırıı kendisine çeken, bir gören gözü başkasına bal <mal< istemeyecek 118 Kelime, Elmalılı'da geçtiği şekliyle yazılmıştır. 119 Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ei-'Arabi, el-Fiitıi!ıatü'l-Mekkiyye, tashih: Ahmed

Şemsüddin, Daru'l-kütübi1-'ilmiyye, Beyrut 1420/1999, VII, 399. 120 Bu şahsın ismi, Hak Dini Kur'an Dili'nde "Dübeyyet b. Harm es-Sel emi" biçiminde yazılıdır. Bkz.

Hak Dini, VI, 4592. 121 Ebü'l-Münzir Hişfım b. Muhammed b. es-Sfıib el-Kelbi, Kitabii'l-Esnam, thk. Ahmed Zeki Paşa,

III. Baskı, Dfıru'l-kütübi'l-Mısriyye, Kfıhire 1995, s. 26. 122 İbnü'l-Kelbi, a.g.e., s. 26.

Hak Dini Kı;ran Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temel Kaynaktarla Mukayesesi (I) 161

derecede kendisine bağlayan güzel dilberler" olduğu hususunda el-Mütenebbi'nin şu beyti şahit getirilir:

. lS l6.i 1.3 .w . <l.J.ı, • ts -cı...S ı..:,.,~ ı 1- " ti . ı>" - u - J . . .f""">'!J

Vafir balırindeki beyit, el-Mütenebbi'ye aittir ve Dfvan'ında123 aynı şekilde

geçmektedir.

[VI, 4689'da] Yine kasm3.tü't-tarf ( ._gjbıı ÜJ)..:>l§ )ın üçüncü anlamının da "gamzeleri kendi önlerine kırılmış, şuraya buraya bakmaz, edep, haya, ağır başlılık ve nezahetle temayüz eden" olduğu hususunda İmruülkays (ö. y. m. 540-45)'ın şu beytiyle istişhat edilir:

1)~ ~ .._.ij~J 1.3 :;S JjJ 1 ıJ.o ~ J :;= ':',) :;) <...9 )..ll ü Ip:> Wl ıJ.o

Tavil balırindeki beyit, Cfıhiliye devrinin ünlü Arap şam İmruülkays b. Hucr'a ·aittir ve Dfvan'ında124 şöyledir:

ıj~ ~ ~ j~ _;1ı cY>-j~ y~ _;ı ._g},Jı eıı.;..awı ı>o .. ... .. .... ... ... ...

[VI, 4695'te] Rahman sılresi 76. ayet< 0L:..,. .5);S..9 .)J.. ..J).J J,C ~) "J(urulmuşlar "' .. --- .. .. ....

yeşil yastıklarvegüzel/harikulade işlemeli döşekler üzere."te geçen 'abkari (.:S);S.)nin esasen "'abkara mensup" anlamına geldiği belirtilir. Yine '"abkar"ın bir cin b~ldesinin adı olduğu ve Arapların acayip gördükleri her şeyi ona nispetle nitelendirerek 'abkari dedikleri, ayrıca '"abkar"ın "buluttan inen donmuş su/ dolu ve cinin oturduğu bir arz/ yer" anlarnlarında kullanıldığı ifade edilerek ardı ardına '"abkar"la ilgili şiiriere yer verilmektedir. Bunlardan el-Merrar el-'Adevi (ö. y. 100/718) şöyle demiştir:

125 .iLe .-... +.o 1!.11 • • -'·~<''i i IJJI ..:..S.ei .r-:- ... - ~ ~ 'il"' .Y"' r J cr

Remel balırindeki beyit, el-Mufaddal ed-Dabbi (ö.l78/794)'nin el-Mufaddaliyytıfında126

da el-Merrar b. Munkız el-'Adevi'ye şu rivayetle nispet edilmektedir: +;; ·.:. ~.~ I!Jr:'- :·-_ı:;·~;ı ·i ·ılJı ._:j-- ·,;:: r-:- ',?- • ~ ..ı::! 'il"' .Y"' i' J ~ '-""'

[VI, 4695'te] el-Xşa şöyle demiştir:

M~sti~:;'::J~ Tavil balırindeki bu mısra, Yezid b. Müferriğ el-Himyeri (ö. 69/688)'ye aittir ve

Di"van'ında127 beytin tamamı şöyledir:

123 el-Mütenebbi, Divan, II, 618. 124 İmruülkays, Dtvan, şerh: Ömer FarUk et-Tabba', Daru1-kalem, Beyrut tsz., s. 48. 125 Elmalılı M. Harndi Yazır, dipnottaM kelimesiyle ilgili şu açıklamayı y.apmıştır: "Vezin için ba

[':']'yı fethalı okumak gerekince bina değiştiğinden dolayı misalsiz lafız olmamak için kaf [..9] da zammeli okunmuştur': Bkz. Hak Dini, VI, 4695.

126 Ebü1-Abbas el-Mufaddal b. Muhammed ed-Dabbi, Dtvanü'l-Mufaddaliyyat, Matba'atü'l-abru'lyesıl'iyyin, Beyrut 1920, s. 153.

127 Yezid b. Müferriğ el-Himyeri, Dtvan, thk. Abdülkuddıls Ebıl Silih, II. Baskı, Müessesetü'r-risale, Beyrııt 1402/1982, s. 139. Yine bu mısra, biraz daha farklı bir rivayet! e Lebid b. Rebi'a (ö. 41/661)'nın


~ -4S 6ı:;1;.9 ~~ tbJL;> 0.9.) .yı ü_;1ı .;,~ .j,G.-.9 .. .. ... _... ... ... ....

Diğeryandan YakUt el-Hamevi (ö. 626/1229)'ninMu'cemü'l-Büldan'ında128 söz konusu mısra, Elmalılı'yla aynı rivayetle el-P:şaya nispet edilse de şairin Divan'ında böyle bir mısraa rastlanmamıştır.

[VI, 4695'te] İmruülkays şöyle demiştir: [Astı ı) lgö'! ...S~j J.:La·tı>~ ii?' .9~ı J:Lo ı:ıts

Tavil balırindeki beyit, İmruülkays'a aittir ve Dfvan'ında129 şöyledir: ... .. • ....... , ,, , , ' , ... • ... .... "'t;

ı.Jö!"! .:ı ığ;;! ....9~j ~~.!lı~ ii?' .9~1 ~.)o ,. .... ... .. ... ...

[VI, 4695'te] Küseyyir de şöyle demiştir: yAI &S}ı ~ I}.J I!IU.:ıköJ=.i ~J...a ~ ~Şjı~ll!.t,P.

y3 _,j ...,.w ı ~- J..Q.S J! ~~ -.ı.ıs .ıtı>.ı.Jı .yı ı.:~ ~b ı.:?A ~ ~ ~.9 u, ~<4:.1"" ~ ~.9 .yı ~ts

• Tavil balırindeki bu beyitler, Küseyyir 'Azze'ye aittir ve Divan'ında130 sadece ilk

mısrada çok az bir fark görülmektedir: y~ı &.:9~ı J ~J .!lii~15·tohl ~~ ~ lSjl~ı cl;~ ... .. .. - . .. ... -

Bu beyitlerin ardından yapılan açıldamada 'ab karın Yemen'de yer aldığı ve bu durumun onun m es klın, sarraflan bulunmakla ünlü bir belde (Bu anlarnın İmruülkays'ın beytındeki '"abkarda sayılan madeni kalp paraların tıngırtısı gibi" tabirirıden de anlaşıdığına dildçat çekilmiştir) olduğıınu gösterdiği ... dile getirilir.

[VI, 4696'da] Yine ~bkar'ı cin arzına nispet edenlerin de Züheyr (ö. m. 609)'in şu sözünü şahit getirdilderi belirtilir:

ı~ ls)~ ı:ıi lo~ 0.9~J.::""-~ a.ı.r ~ ~ Tavil balırindeki beyit, Züheyr b. Ebi Sillma'ya aittir ve Dtvan'ında131 da aynı

şekilde geçmektedir.

Hadtd Suresi

[VI, 4734'te] Hadid sfuesi 7. ayetı;,.oT 0.!~~ ~ ~!~p,: •. ~ ~ ~ ı3a~i[9 ~_?_)~ ~~ ı~i) {~~i~ ı3a6i§ ~ "İman edin Allaha ve Resulüne de sizi hakim kıldığı, sizin yönetiminize verdiği şeylerden infak eyleyin ki iman edip de in fak eyleyenleriniz için büyük bir mükafat vardır."in tefsirirıde gerçektemülkünde mill® de Allah'a ait olduğu,

Divan'ında da yer almaktadır. Beytin tamamı, şöyledir: • akS' ~tl J-!~ ... ·ı ·ı . ~\.9 ... ~ • ; u . .9 ::ıtr'~..9 ~9. ~ IY'.9

Bkz. Lebid b. Rebi'a, Divan, s. 70. 128 Y"akıit el-Hamevi, Mu'cemü'l-Büldan, IV, 79. 129 ı· ül' k D. • At:: mru ays, ıvan, s .......

- 130 Küseyyir 'Azze, Divan, s. 48. 131 Züheyr b. Ebi Sülma, Divan, şerh: Ömer Ffuılk et-Tabba', Daru'l-kalem, Beyrut tsz., s. 52.


insanların kendilerinin ve milk diye sahip oldukları şeyin de O'na ait olduğu, Allah'ın onlara yetki verip bunlarda tasarruf etmek için halife kıldığı ve insanların iman edip halife kılındıkları bütün varlıklarında kendilerini asil değil O'nun vekili bilerek O'nun yolunda ve beyan ettiği hususlarda harcamada bulunmaları gerektiği ifade edildil<ten sonra kaili belirtilmeyen şu beyit al<tarılır:

&l.)j!l .).; 0i ~~ "-! ~3-&1.).9 ~! 0jl.ıııYI.9 JU.I Lo.9

Tavil balırindeki beyit, Lebid b. Rebi'a'ya aittir ve Dfvan'ında132 şöyledir:

~b_;JI ~:)3 0l ~~ ~ ~~-~:ıs ~! z,;;YI.9 jli,ı Lo~ [VI, 4759'da] Hadi d süresi 25. ayet.;.wı f~ 0~l9 y~ı ~ d')ij 9~~ ~ llLji jlj)

..~~ ·- ! " d.J.Jı 'ı ~ı., d.L:;'-;;' :- '- d.uı fı;,7r;; t.ill '·UA- :l....ı..1 ·1:; cWı J.ı..G.iı ct'i- .b..:...aiı., "Celalim '\Y-f' IŞ~ u, , _ , ~.9 ~ <>" __ '9 ~ _ ~ .9 __ U" . --- __ ~'9 _ _ ,

hakkı için Biz, Resullerimizi açıkdelillerle gönderdik ve beraberlerinde kitap ve mtzan indirdik ki insanlar adaletle tutunsunlm: Bir de demiri indirdik. Onda hem çetin bir sertlik hem de insanlar için birçok menjaat vardır ve çünkü Allah, kendisine ve resullerine gıyabında yardım edenleri belli edecek. Şüphe yok ki Allah, kuvvetlidir, azfzdil:"te geçen demirin (.ı..ı..ı:::Jı) önemiyle ilgili açıklamalardan sonra doğal olarak bir şeye ihtiyaç ne kadar çoksa onun da yaratılışta o oranda çok bulunduğu, Allah'ın rahmetine ihtiyacın ise hepsinden daha çok olduğu için Allah'ın bize rahmetini her şeyin en kolay bulunan bir fazlı kılacağı.nırl ümit ve niyaz edildiği dile get:irildil<ten sonra kaili belirtilmeyen şu beyitlere yer verilir:

cı.....lı:ı-1 .)-" 0~ U"WI.9-..ııo.)>t! j:j.ııll ,P ı)..o 0~

cı.....wl J! ~~ ~-':?.) J5.9 •'-*'' U"wi J.)i.9

Kamil balırindeki bu beyitler, ez-Zemahşeri'nin Rebzu'l-ebrar'ında133 Ebü'l-Feth el-Büsti'ye şu rivayerle nispet edilmektedir:

cı.....lı:ı-1 ıJ-" 0~ <.>"WI.9-ö.>&ı )All ,P 0-<> 0~ cı.....wi J! ~~..:IŞ.:. J5.9 ~U" w i J.:.i3

Diğer yandan bu iki beyit, Ebü1-Feth el-Büsti'nin Dfvan'ında değil de ona nispet edilen şiirleri içeren ek kısmında134 hemen hemen ez-Zemahşeri'dekine benzer bir rivayetle görülmüştür.

HaşrSuresi

[VI, 4822'de] Haşr süresi 6. ayet~ 1'15"~ Slj ıp- 0-; ~ f ?~_;i~ f ~; ~ ~?.J ~ d.uı.~i L0.9) ~~~ ~~ j5" ~ d.ul9 ~~.).o~~ '61 -! d.J.Jı "Allah'ın Resulüne onlardan verdiği feye gelince siz ona ne at deprettiniz ne deve ve/akin Allah Resullerini dilediği kimselere galip kılar

132 Lebid b. Rebfa, Dtvan, s. 89. 133 Ebü1-Kasım Mahmud b. Ömer ez-Zemahşeri, Rebt'u'l-ebrar ve nusCtsu'l-ahbô.lj thk. ~bdülemir

Mühenna, Müessesetü1-a'lemi li1-matbu'at, Beyrut 1412/1992, I, 138. 134 Ebü'I-Feth el-Büsti, Dt van, s. 263.


ve Allah, her şeye kadirdir."in tefsirinde elde edilmesinde fazla meşald<at çekilmeyen ganimete, haraç ve cizye gibi geliriere fey ismi verildiği ve buna fey denilmesinin gölge anlamına gelen fey'e teşbih ile dünyanın en şerefli a'razı olan malın geçici bir gölge gibi olduğuna tembih için olduğu belirtildikten sonra şcür ismi verilmeden şu il<i mısra al<tarılır:

a_ •s J~ı .~1 JU.ı..s)

Tavil bahrindel<i bu mısra, er-Rağıb el-İsfehfuıi (ö. 502/ll08)'ninel-Müfredat'mda135

ruspetsiz ol aral< ve aynı rivayede geçerken mısram da içinde bulunduğu beyit, eş-Şerif el-MurtezaAli b. el-Hüseyin (ö. 436/l044)'inEmali'l-Murteza'smda136 Harise b. Bedr el-Gudani (ö. 64/684)'ye şu ıivayetle nispet edilmel<tedir:

, ,..- , , ;ı. !i! ... ... ';'

d..[j[b. JU.ı ~ ..s.P-1.9 Y.9~-ö)l:;Ş J)!Wı ~~ı JU.ı ..s)ı - -ı~ı· ıt:.< WJJı ·ı ..... ~~. 1),

Bu mısraın da içinde bulunduğu remel bahrindeki beyit, Hz. Ali'ye aittir ve Dfvan'ında137 şöyledir:

J,.; liı )w o Lı ı..Jı.....aS 1- "ı· J1;5 w.i.Jı ı -ı ~ • . - .9 v-CJ • ~

SaffSuresi

[VI 4930'da] Saffsılresi6.ayet~ı§~:~~~ı.uııj ·- 'ıJ,Jr. ·ı ··ı:;---- ~·ı - Jt§~ı-'b. ' - ~"""'='•- '9-"'CJI:?', .)>""',~ -~->-"<>! ~ !9Y .ı!~ ••• ı:U,ıJı§o~Lı''<t;.LillJA;1~ı ..ı,;u: ·tJ '- r:~-'-öri!~ıı~ 'J:,~""Birvakitde ""'\v:f'~ "" - •. ,~ . ..ş_ .~y;-,'9-"'..>i~.9)Jr ~..ş .0:-! Meryem'in oğlu İsa, şöyle dedi: Ey İsrail oğulları! Ben, sizeAllah'ın Resulüyüm, önümdeki Tevrat'ın doğrulayıcısı ve benden sonra gelecek bir Resulün müjdecisi olarak geldim ki onun ismi Ahmed'dir. Sonra o, onlara apaçık delillerle gelince "bu apaçık bir sihir" dediler."te geçen Ahmed (..ı;.;.i) ile ilgili olaral< Hz. Hassan'ın beyti şahit getirilerek Ahmed isminin Reswullah'ın özel ismi olduğu vurguların:

~ı I!JJ4tı ıP ı:ı~ı.9~ .i"'-! ~ .J.o.9 d.l~ı ~

K:3.rnil bahrindeki beyit, Hassan b. Sabit'e aittir ve Dfvan'ında138 aynı şekilde geçmel<tedir.

CumaSuresi

[VI, 4975'te] Cuma sılresi 9. ayet ~ı}~ Jıı_;;..:,\9 §; ~ ~jı t~ ~~~,ş~; ı~ıı;_oT ~~ı~~) {~.9 ~1.;,1 ~ 01 ~~~~~ı !3.)~~ "Ey iman edenler! Cumagünü namaz için çağrıldığı(nız)

135 Ebü1-Kasım er-Rağıb el-İsfehani, el-Müfredatjtğaribi'l-Kur'!m, thk. Muhammed Seyyid Kilani, Şeriketü Mektebeti ve matba'ati Mustafa el-Babi el-Halebi ve evladihl, Mısır 1381/1961, s. 389.

136 eş-Şerif el-Murteza Ali b. el-Hüseyin el-Müsevi el-~evi, Emalt'l-Murteza Gureru'lfevaid ve diireru'l-kalaid, thk. MuhammedEbü1-Fazl İbrahim, Daru ihyai1-kütübiVArabiyye, ysz. 1373/1954, I, 381.

137 Ali b. Ebi Ta!ib, Divan, ysz. 1382/1963, s. 101; Ali b. Ebi Tlliib, Divan, Beyrut 1405/1985, s. 153. 138 Hassan b. Sabit, Divan, s. 59.

Hak Dini Kurtın Dili'ndeki Arapça Şiirlerin Temell(aynaklarla Mukayesesi (I) 165

zaman hemen Allah'ı anmaya koşun ve alım satımı bırakın. O sizin için daha hayırlıdır, eğer bilirseniz. "te geçen Cuma günü (~ı ('Y.) ile alakah olaral< Arapların cuma gününe önceleri yevm-i 'arılbe dedikleri, günleri ıL.sy ,u--iY, ,;~~ ,;~ ,0.s-<ı.i ,J.si ve;~ şeklinde saydıldarı ve bunların şu nazırrida bir araya getirildiği belirtilir:

)~ ,gi 0.9-'b~ _gl J,g~-1,?".9-:! 0!.9 ~i 0i J.o~i ;~ ,gi <i.ı.9Y ,gi ~_9..o .. hı:.Si 0!9 ;~.:ı .JWI,gi

Vafir balırindeki bu beyitler, İbn Düreyd (ö. 321/933)'in Cemheretü'l-lüğa'sında139

Cahiliye şarrlerinden birine nispet edilmekte, fal<at isim verilmemektedir. Rivayet farkı, sadece il<inci beyitte şöyledir:

;~_gl ~.s;i .si .).J.$4-~ .si;~~ JWI.si - .... - - lif -

Teğabün Suresi

[VI, 5024'te] Teğabün sılresi 3. ayet ~13 ~)~ ~11 fS';;a_s ~~ .}>~§ sıı_s~ı #) ~~!'?;iı "O ki Gökleri ve Yeri hak ile yarattı ve size suret verd~ suretierinizi güzel de yaptı. Nihayet gidiş de O'nadır."in tefsirinde insanın uM/yüksek alem ile süfli/ düşük, al çal< alemiİı arasını birleştirdiği, bunun da mücerredat/ soyutlar aleminden Rabbam emir olan rUhu ile maddiyat/somutlar aleminden olan bedeninden kaynaklandığı dile getirlir ve konuyla ilgili Hz. Ali'nin şu beyti al<tarılır:

;?YI ~Wl 15#1 ı!.!:S.r~ fP. I!J.jj ~.)J.9

Mütekarib balırindeki bu beyit, Hz. Ali'ye aittir ve Dtvan'ında140 şöyledir:

_;f~i ~Wl 15#1 ı!.l:S.s-~ ~?. I!J.jj ~ [VI, 5024'te] Yine bu anlam dolayısıyla Ebü1-Feth el-Büsti'nin şöyle dediği ifade

edilir: · wı A ... -ıı. ~ 'u ..:...ıts-ı.ı!ı..ı..s ı.c·- ı .:"'ı ı~ , ;;j ıJ • \--;- • ~.9)" . - ............... .9 v-- 1,1-~

Basit balırindeki beyit, Ebü'l-Feth el~Büsti'ye aittir ve Dtvan'ında141 şöyledir:

0wı ~~~-:_·.;;ı~ Gits-4,llı..ı..s ~~~ı Js. ~~

139 Ebıl Bekir Muhammed b. ei-Hasen İbn Düreyd, Cemheretü'l-lüğa, thk. Remzi Miinir Ba'lebekki, Daru'l-'ilm li'l-melayin, Beyrut 1987-1988, III, 1311

140 Ali b. Ebi Ta.lib,Dtvan, ysz. 1382/1963, s. 57. Diğer baskıda ise...<"' _yı rivayetiyi e yer almaktadır. Bkz. Ali b. Ebi Tali b, Divan, Beyrut ı 4{)5/1985, s. 86.

141 Ebü'I-Feth el-Büsti, Divan, s. 183.

Documents

HAl( KUR'ANisamveri.org/pdfdrg/D02237/2010_18/2010_18_BAYAMA.pdfFatiha Suresi [I, 14'te] Elmalılı'ya göre Allah'ın sözünde anlarnlar üzerinde lafızlar, bir güzelin simasının