Hal{larl ve Meslek Birliklere

GiRi~

Telif haklan, belli bir kurumsal yaplya ve yaplic;erisinde i~leyi~i diizenleyen kurallardan olu~anbir sistem olarak tammlanabilir. Bu yazlda telifhaklan sisteminin Tiirkiye'de geli~imi iizerindeklsaca durulduktan soma, bu sistem ic;inde meslekbirlikleri olarak adlandmlan kurulu~lann rolii ko-nusu ele almmaktadlf.

Telif haklan sistemi, aslmda, fikri miilkiyetveya fikri haklar olarak adlandmlan daha geni~bir sistemin parc;asldlr. Fikri miilkiyet sistemi, telifhaklan yanmda patent, ticari marka (trade marks)ve ticari Slflar (trade screts) alt istemlerini kapsar.Ulusal oldugu kadar uluslar araSl boyutu da vardlr.Bu yazlda sadece telifhaklan iizerinde durulmak-tadlr.

Peki, nedir telif haklan? Telif haklan ki~ininyarattlgl fikir eserlerinin her miilkten daha fazlao ki~iye ait oldugu dii~iincesine dayamr. Bu hak-lar, geli~mi~ diinyada 18. yiizpldan beri kanunlarlakorunmaktadlr. Telif haklan kanunlan eser sahip-lerine manevi ve mali olmak iizere iki grupta top-lanan haklar saglar. Manevi haklar, eser sahibinineserinin sahipligini iistlenme ve eserinin ozelligi-ne ve biitiinliigiine saygl gosterilmesini talep etmehaklan ile ilgilidir. Mali haklar ise eser sahibinineserinden kazandlgl para ile gec;inebilmesini sag-layan haklardlr. Bunlar i~leme, c;ogaltma, yaymave temsil etme haklandlr. Eser sahiplerinin izni

olmadan ba~kalan bu haklan kullanamazlar. Ta-mnan bu haklann koruma ~ekli, siiresi ve getirilenistisna ve slmrlamalar eser tiiriine gore farkllhkgostermektedir.

Getirilen istisna ve slmrlandlrmalar, egitim veara~tlrmaYl ve genel olarak toplumun bilgilen-meye olan ihtiyacml goz oniine ahr. Boylece, telifhaklan ile ilgili diizenlemeler, ilk bakl~ta birbiriylec;eli~irgoriinen fert olarak yaratlcmm haklan iletoplumun bilgi ve ogrenmeye olan ihtiyaClm den-gelemeye c;ah~lr. Bu dengeyi kurmaktaki amac;,yaratlClhgl te~vik etmek, bilim ve sanatlan geli~-tirmektir. Genel olarak fikri miilkiyet sistemleri-nin de benzeri bir amaCl vardlr: hem ulusal hemde uluslar araSl diizeyde ekonomik faaliyetler ic;insaglam bir alt yapl olu~turmak.

TURKiYE'DE TELiF HAKLARININGELi~iMi

Her ne kadar daha oncesine gotiirmek miim-kiinse de Tiirkiye'de telif haklan sistemin olu~u-munu 1951 tarih ve 5846 saYlh Fikir ve SanatEserleri Kanunu'na (FSEK) dayandlrmak yanh~sayllmaz. Bu kanun, bilindigi iizere, ilim ve edebi-yat eserleri, musiki eserleri, giizel sanat eserleri vesinema eserlerini konu almakta ve bu alanlardakieser sahiplerine manevi ve mali olmak iizere ikigrupta ele alman haklar tammaktadlr. Bu hakla-nn toplu takibini saglamak iizere de sadece haksahiplerinin iiye olacagl meslek birliklerinin ku-rulmasl ongoriilmii~tiir (md. 42). Bu konu a~agldadaha detayh ele almmaktadlr.

FSEK, ileti~im, baSlm ve dagltlm teknolojile-rinde ve bunlara bagh olarak uluslararasl hukuktameydana gelen geli~meler goz oniine almarak za-man zaman giincelle~tirmi~tir. ilki 1983'te olmakiizere 1995,2001,2004 ve sonuncusu da gec;tigimiz~ubat aymda olmak iizere be~ defa degi~tirilmi~tir.

1983 Yllmda yapllan en onemli degi~iklik,meslek birlikleriyle ilgili diizenlemedir. Bu alanda,1951 den 1983'e kadar gec;en 30 yll ic;indeherhan-

gi bir geli~me saglanamaml~, kurulmasl ongorulenmeslek bir likleri kurulamaml~t1. 1983 'teki duzen-lemede, Kanundaki "ilim ve edebiyat", "guzel sa-nat", "musiki" ve "sinema" ~eklindeki eser sl111fla-masma uygun olarak her bir Sl111fi<;:inbir meslekbirligi olmak uzere, dart adet meslek birligi kurul-maSl ongorulmu~tur.

1995'te yapllan kapsamh degi~iklikte, meslekbirlikleriyle ilgili dlizenlemeyi yapan 42. maddeyeaY111alanda birden <;:okmeslek birligi kurulabile-cegi hukmu konulmu~tur. Aynca, eser sahiplerininmali ve manevi haklanna zarar vermemek kaydlyla,fikir ve sanat eserlerini ozgun bi<;:imdeyorumlayanicraCl sanat<;:llarla, bir icrayl ya da sesleri ilk defatespit eden ses ta~lYlCl (fonogram) yaplmCllan veradyo televizyon kurulu~lannm sahip oldugu hak-lar "kom~u (baglantlh) haklar" adl altmda ilk defata111mlanml~tlf. Bu ta111mlamaya uygun olarak dabu grup hak sahiplerinin meslek birligi kurabil-melerine imbin tanmml~tlr. 199 5 degi~iklikleriile bilgisayar programlan da ilim ve edebiyat eseriolarak koruma altma almml~tlr.

FSEK'te 1995 Yllmda yapllan soz konu-su bu degi~ikliklerden soma Turkiy~, "Edebiyatve Sanat Eserlerinin Korunmasma Ili~kin BernSozle~mesi"nde degi~iklik yapan ve 1979'da ta-dil edilen Paris Metni'ne ve "lcraCl Sanat<;:llar veFonogram Yaplmcllan ve Yaym Kurulu~lannmKorunmasma Dair Roma Sozle~mesi"ne tarafolmu~tur. Ancak, FSEK'in bazl maddelerinin busozle~melerle uyumsuz oldugu ortaya <;:lkml~tlf.Yine, FSEK'in Turkiye'nin de taraf olmak istedi-gi, 1996 Yllmda imzalanan, telif haklan ve icralarve fonogramlarla ilgili iki WIPO (www.wipo.int)antla~masl uyannca guncelle~tirilmesi gerekmi~tir.2001 phnda 4630 saYlh kanunla bu duzenlemelerge<;:ekle~tirilmi~tir. Bu kanunda meslek birlikle-riyle ilgili hlikumler de degi~tirilmi~ ve son olarak5101 saYlh kanunla yeniden duzenlenmi~tir.

TOPLU HAKYONETiMi VE MESLEKBiRLiKLERi

Toplu hak yonetim kavraml, kulla111cl,kulla111mve hak sahiplerinin <;:oklugukar~lsmda bireysel haktakibinin imkanslZ hale gelmesi ile ortaya <;:lkml~tlr.Meslek birlikleri (collecting societies), "geleneksel"toplu hak yonetim kurulu~landlr: Eserlerin kulla-

111mtarifelerini belirlerler, kulla111Cllarla,kulla111m~artlan konusunda liyeleri adma pazarhk yaparlarve lisans sozle~mesi imzalarlar. Bu sozle~melerdendogan telif ucretlerinin toplanmasl ve dagltlml i~i-ni yaparlar. Bireysel hak sahipleri bu aduTIlann hi<;:biriyle dogrudan ilgilenmezler. Meslek birlikleri,muzik, ilim ve edebiyat, sinema, guzel sanatlar alan-lan111nbirinde veya tamammda eserlerin i~leme, <;:0-galtma, yayma ve temsil etme haklan111 yonetirler.Avrupa Birligi ulkelerindeki bazl meslek birliklerikar~lhkll anla~malar yoluyla olu~turduklan aglar sa-yesinde <;:aprazlisanslama yapabilmektedirler.

Ulkemizde meslek birliklerinin kurulu~u dun-ya orneklerine klsayla olduk<;:a ge<;:olmu~tur. Yu-kanda da a<;:lklandlgl gibi, ilk meslek birlikleri,1983 yl1mda yapllan degi~ikliklerden soma ancak1986 Yllmda kurulabilmi~tir. Kanunda ta111mlananher bir Sl111feser i<;:inbir meslek birligi olmak uze-re kurulan dart meslek birligi ~unlardlr: Turkiyeilim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birligi(iLESAM), Tlirkiye Musiki Eseri Sahipleri Mes-lek Birligi (MESAM), Tlirkiye Guzel Sanat EseriSahipleri Meslek Birligi (GESAM) ve TurkiyeSinema Eseri Sahipleri Meslek Birligi (SESAM).

Kanuna 1995'te yapllan duzenleme ile konulan"aY111alanda birden fazla meslek birligi kurula-bilir" hukmu sonucunda Turkiye'de meslek birli-gi saylSl ongorulenin ustlinde bir hlZda artmayaba~laml~tlr. Bunun uzerine, 2001 Yllmda yapllandegi~ikliklerde ilk kez veya aY111alanda yeni birmeslek birlikleri kurulabilmesi i<;:inbazl klstas-lar getirilmi~tir. Buna gore, bir alanda ilk kez birmeslek birligi kurabilmek i<;:in,"eser sahipleri veyaicraCl sanat<;:llar baklmmdan zorunlu organlannmaSll uye saylSl111ndart katl kadar ger<;:ek ki~iler;yaplmcllar veya radyo-televizyon kurulu~lan bakl-mmdan bu organlann iki katl kadar ger<;:ekveyatuzel ki~iler" Kultur ve Turizm Bakanhgmm izniile yeni bir meslek birligi kurabilirler.

AY111alanda ba~ka bir meslek birliginin kurula-bilmesi i<;:inise, en buyiik meslek birliginin uye tamsaylSlnm u<;:tebiri ora111nda kurucu uye bulmalangerekmektedir. Kanunun ifadesiyle, "....yukandazikredilen kurucu uye saYllanndan az olamamakkaydlyla 0 alanda kurulmu~ en fazla uyesi olan

meslek birliginin uye tam saylSlnm 1/3\i kadar uyeolma niteliklerini ta~lyan gen;:ek veya tiizel ki~ilerfaaliyet izni almak uzere Bakanhga ba~vururlar."

Bu degi~ikliklerle, yerden man tar biter gibi mes-lek birligi kurulmasmm online ge<;:ilmekistenmi~tir.Peki, bu amaea ula~llabilmi~ midir? TLirkiye'de 1995ytlmdan soma kurulan meslek birlikleri saylSlna vebu saymm Yillar i<;:inartl~ egilimine baklhrsa bu so-runun eevabl haYlrdlr. KLiltur ve Turizm Bakanhgl,Sinema veTelifHaklan Genel MudurlLigu web site-sinde (http://www.telifhaklari.gov.trl. 12.02.2008.)yer alan bilgilere gore ~u anda TLirkiye'de bulunanmeslek birliklerinin saylSl 23'tur. Bunlann isimlerive faaliyet alanlan ~oyledir.1. Eser Sahipleria. ilim ve Edebiyat1. BESAM. Bilim ve Edebiyat Eseri Sahipleri

Meslek Birligi11. iLESAM. Turkiye ilim ve Edebiyat Eseri Sa-

hipleri Meslek Birligiiii. EDisAM. Edebiyat ve ilim Eseri Sahipleri

Meslek Birligiiv. BiYEM. Bili~im ve Yazlhm Meslek Birligiv. YESAM. Yazlhm Uretieileri ve Eser Sahipleri

Meslek Birligib. Muzik Eser Sahipleri1. MESAM. Turkiye Musiki Eseri Sahipleri

Meslek Birligi11. MSG. Miizik Eseri Sahipleri Grubu Meslek

Birligic. Sinema Eseri Sahipleri1. SESAM. TLirkiye Sinema Eseri Sahipleri Mes-

lek Birligi11. SETEM. Sinema ve Televizyon Eseri Sahiple-

ri Meslek Birligiiii. si EBiR. Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birligi,iv. BSB. Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birligid. Guzel Sanat Eseri Sahipleri1. GESAM. Turkiye Guzel Sanat Eserleri Sahip-

leri Meslek Birligie. i~leme Derleme Eser Sahipleri1. \=EVBiR. Kitap \=evirmenleri Meslek Birligi2. Baglantlh Hak Sahipleria. Muzik YaplmCllan1. MUYAP Baglantlh Hak Sahibi Fonogram Ya-

plmCllan Meslek Birligi11. MUYA-BiR. Baglantlh Hak Sahibi ve Fonog-

ram YaplmCllan Meslek Birligi

b. ieraCl Sanat<;:llar1. MUY9RBiR. MLizikYorumeulan Meslek Birligiii. SESBIR. Seslendirme Sanat<;:l1anMeslek Birligiiii. OYUNCUBiR. Oyuneular Meslek Birligi.iv. TOMEB. Tiyatro Oyuneulan Meslek Birligi.c. Radyo - Televizyon YaymCllan1. RATEM. Radyo Televizyon YaymCllan Mes-

lek Birligid. Filmlerin ilk Tespitini Ger<;:ekle~tirenYaplmCllar1. TESIYAPTelevizyon ve Sinema Eseri Yaplm-

ellan Meslek Birligiii. FiYAB. Film YaplmCllan Meslek Birligiiii. SE-YAP. Sinema Eseri YaplmCllan Meslek Birligi

Meslek birlikleri, fikri mLilkiyet sisteminin enonemli par<;:alanndandlrlar. TLirkiye'de bu kurulu~lar,toplu hak takibi yanmda, telif haklan ile ilgili idarive hukuki dLizenlemelerle, uygulamaya ili~kin gorLi~a<;:lklamak,bilim ve edebiyat ortammm iyile~tirilme-si, telif haklan bilineinin yaygmla~tlfllmasl amaClylayaym yapmak ve bu yonde diger faaliyetlerde bulun-mak gibi sosyal gorevler de Listlenmi~lerdir.

Aneak, 1995 Yllmda yapllan, aym alanda birden<;:okmeslek birligi kurulabileeegine ili~kin duzen-Ierne ile eser sahiplerinin haklannm korunmasl,gLi<;:sLiz,zaylf ve bilgi a<;:lSlndanyetersiz birtaklmbirliklerin eline ge<;:meortaml yaratllml~tlr. Ger-<;:ekten de, ~u anda meslek birliklerin en onemliproblemlerinden biri saytsal baklmdan temsil gu-eune sahip olmamalandlr. Bu noktada eser sahip-leri a<;:lSlndan takip edileeek en uygun yol, gerekyerinde ziyaretler gerekse web sitelerini ziyaretyoluyla yapaeaklan ara~tlrma sonueunda bilgi vetemsil a<;:lSlndanen yetkin bulduklan meslek bir-ligine uye olmalandlr. Boyleee 0 meslek birliginingiieu daha da artaeaktlr. Daha onemlisi ise Liye01-duklan meslek birliginin iki Yllda bir se<;:imlerinyaplldlgl Genel kuruluna katllarak, ehil yonetim-lerin i~ ba~ma gelmesini saglamalandlf.

Bu noktada Kultur ve Turizm Bakanhgma dagorev dLi~mektedir. Diger pek <;:okulkede oldugugibi toplu hak yonetimi, yani meslek birliklerineuyelik zorunlu hale getirilebilir. Aneak, boyle birduzenleme, bu kurulu~lann bugunkLinden <;:okfarkll bir yaplya kavu~turulmalanndan soma ola-bilir. Bu da ayn bir yazl konusudur.