Hilâl-i Ahmer Aşhanesi

I. Dünya Savafl›’nda Üsküdar’daHilâl-i Ahmer Aflhanesi ve Celal Muhtar Özden

P R O F . D R . N ‹ L S A R I ‹stanbul Üniversitesi

Ü M ‹ T E M R A H K U R T‹stanbul Üniversitesi

Girifl

I. Dünya Savafl› ilerledikçe artan yokluk neticesinde ‹stanbul’da açl›¤›n bafl gös-termesi kaç›n›lmazd›. Balkan savafl› sonunda tah›l üretilen pek çok yerin eldenç›km›fl olmas›n›n yan› s›ra, savafl ve seferberlik dolay›s›yla üretim aksamaktay-d›. Buna karfl›l›k, göçmenlerin ço¤almas›yla tüketim h›zla artm›flt›. I. Dünya Sa-vafl›’nda bafl gösteren k›tl›k sonucunda piyasalarda g›da maddeleri tükenmifl vehalk bir lokma yiyece¤e muhtaç hale gelmiflti.1

Osmanl› Hilâl-i Ahmer’i, Balkan ve Trablus savafllar›nda oldu¤u gibi, I. DünyaSavafl›nda da halk›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere yard›ma kofltu. Hilâl-i Ah-mer’in bu gibi faaliyetleri hem kendi yay›nlar›nda, hem de gazetelerde yer ald›.Mesela, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti raporunda, Cemiyetin Merkez-i Umumi karar›y-la, ‹stanbul’da muhtaç fakir halk›n en yo¤un bulundu¤u semtlerde yard›m ama-c›yla aflhaneler aç›ld›¤›n› flöyle ifade etmiflti:“Harb-i Umûmî’nin memleketin hayât-› iktisadiyesine ve ailenin maifletine irasetti¤i buhranlar neticesinde ‹stanbul fukara ahalisinin cidden muhtac-› muave-net bir hale geldi¤ini nazar-› dikkatine alan merkez-i umumi muhtaç olanlar›ntagaddisine k›smen olsun yard›m edebilmek amac›yla flehrin en kesif fakir ahali-sini muhtevi mahallerinde aflhaneler küflad›n› kabul ve tasvib etmifl idi.”2

584

I. Dünya Savafl›nda Kurulan H‹ilâl-i Ahmer Aflhaneleri

‹stanbul’da, 1917 y›l›n›n ilkbahar›nda ard› ard›na befl daimî aflhane kuruldu. ‹l-ki, Topkap› Fukaraperver Cemiyeti binas›nda aç›ld›.3

‹kinci aflhane Üsküdar’da Atik Valide Camii avlusunda aç›ld›. Bunlar›n arkas›n-dan s›rayla, Kas›mpafla, Eyüp Sultan, Hekimo¤lu Ali Pafla ve Fatih semtlerinde,ayr›ca T›p Fakültesinde daimi aflhaneler kuruldu. Dr. Celal Muhtar’›n kardefliDr. Akil Muhtar’a göre, bu aflhanelerde otuz alt› milyon kap yemek da¤›t›lm›flt›.Cemiyetin raporlar›na göre, Üsküdar Aflhanesinde, 6624 kifliye 6.643.928 kapyemek verilmiflti.4 Befl ayr› semtte aç›lan Hilâl-i Ahmer aflhanelerinin en büyü-¤ü ve en meflhuru Üsküdar aflhanesiydi. Üsküdar’daki Hilâl-i Ahmer AflhanesiAtik Valide Camii’nin avlusunda kurulmufltu. Avlu’ya kuzey kap›s›ndan girili-yordu.Üsküdar’daki Atik Valide Aflhanesi’nin aç›l›fl›nda Cemiyetin yöneticileri, gazete-ciler ve davetlilerin yan› s›ra müttefik devletlerin sefirleri ve henüz harbe girme-mifl olan Amerika’n›n elçisi de haz›r bulunmufltu. Aflhanenin kurulufluna Ameri-ka Yak›n Do¤u Yard›m Örgütü de destek vermiflti.5 Aflhanenin kurucusu olan Dr.Celal Muhtar taraf›ndan çektirilen foto¤raflar sayesindedir ki, aflhaneyi, aç›l›fl›n›,iflleyiflini, yemek da¤›t›m›n› o günleri yafl›yormuflças›na izleyebiliyoruz.6

Hilâl-i Ahmer Aflhanesinde göçmenlere hizmet eden hastabak›c›lar›n temsil edildi¤i, ‹talyan Ressam Vittori Pisani'ninsuluboya resmi

I . D Ü N Y A S A V A fi I ’ N D A Ü S K Ü D A R ’ D AH ‹ L Â L - ‹ A H M E R A fi H A N E S ‹ v e C E L A L M U H T A R Ö Z D E N

585

Neden Üsküdar?

Üsküdar Aflhanesi’nin kuruluflunda görev alan Mustafa Nevzat P›sak’›n yazd›¤›-na göre, o günlerde Üsküdar’da k›rk mahalle vard›. Toptafl›’nda Atik Valide sem-ti ise fukara muhitiydi. ‹afle de Üsküdar’da Ahmediye’de 40-60 paraya bir kapyemek veren aflhaneler açm›flt›. Hilâl-i Ahmerin yeme¤i ise ücretsizdi.Yemek alacak kiflilerin belirlenmesi, yani fakirlerin tespiti amac›yla haz›rlananlistenin tanziminde mahalle muhtarlar›ndan ve ihtiyar heyetlerinden yararlan›l-d›. Fakir o kadar çoktu ki, en muhtaç olanlar seçildi. Fakirlerin tespitinde ›rk,cins, din, mezhep ay›r›m› yap›lmad›¤›ndan, Üsküdar Aflhanesinde Müslüman,Ermeni, Rum, Musevi vd. fakirlere yemek veriliyordu. ‹lk günde yemek alacakfakir say›s› 4.000 iken, daha sonralar› 10.000 fukaraya yemek verildi.7

Yemek Da¤›t›m›n›n Düzenlenmesi

Dr. Celal Muhtar Özden, Üsküdar aflhanesini Toptafl›’nda, Atik Valide Camii av-lusunda kurmay› düflünmüfltü; ama bu mekan› önceden gezip inceledi. ‹hsani-ye mahallesinden komflusu, arkadafl› ve Aflhanenin kuruluflunda yard›mc› olaneczac›-kimyager Mustafa Nevzat P›sak, o günü flöyle anlat›yor: “Dr. Celal Muh-tar ile Atik Valide Camii avlusunu dolaflt›k. Kap›lar›n› gözden geçirdi. Aflhaneyegelenler itiflmeden nas›l ç›karlar? Çok say›da fakir insana nas›l kolayl›k sa¤lan›r?diye bakt›”8

Mustafa Nevzat P›sak’›n anlatt›¤›na ve Üsküdar Aflhanesi foto¤raflar›ndan anla-fl›ld›¤›na göre, ayn› s›rada binlerce fakire hak etti¤i miktarda yemek da¤›t›m›n-da kargafla olmamas› için Dr. Celal Muhtar Özden pek güzel bir çözüm getirmifl-ti. Dr. Celal Bey’in çözümü okuma yazma sorunu sebebiyle meydana gelebilecekkar›fl›kl›¤› da önlemekteydi. Dr. Celal Bey, hekim oldu¤u kadar iyi bir ifl adam›gibi düflünür ve davran›rd›. Kimin yeme¤ini hangi aflç›dan alaca¤›n›n belirlen-mesi için yemek da¤›t›m›na bir renk düzeni getirdi. Her ailenin kaç kiflilik ye-mek alaca¤› belirlenmiflti. Yemek alma¤a gelen kiflilere, mensubu olduklar›muhtaç ailenin birey say›s›na göre de¤iflen, befl ayr› renkte, el boyutunda, iki ay-l›k aflhane vesikalar› bast›r›l›p da¤›t›ld›. Herkes kendi rengi olan s›raya girecek-ti. Kifli kaç kiflilik yemek alacaksa o renkte aflç› bafll›¤›, önlü¤ü ve kepçesi haz›r-land›. Bir kiflilik yemek alan beyaz; iki kiflilik yemek alan k›rm›z›; üç kiflilik ye-mek alan mavi; dört kiflilik yemek alan pembe; befl kiflilik yemek alan aç›k kah-verengi önlüklü görevliden yemek alacakt›. Yemek hak sahiplerinin getirdi¤ikaplara konacakt›. Bir yeme¤in miktar› ö¤le ve akflam yeme¤i kadard›. Yeme¤i-ni alanlar›n vesikalar› tarih yerlerine göre z›mbalanacakt›. Bu usul uyguland› veaflhanede izdiham olmad›. Aflç›lar rahat çal›flt›. Avluya yerlefltirilen kazanlar odunla ›s›t›ld›. Duman› çeken bacalar yap›lm›flt›.Kazanlar›n etraf› saçla kapat›ld›¤›ndan ›s› kaybedilmiyordu.9

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

586

Üsküdar Aflhanesinin Bas›na Yans›mas›

Üsküdar Aflhanesi örnek gösteriliyordu. Devletin ileri gelen memurlar›, yerli veyabanc› gazeteciler ve ecnebiler Aflhaneyi görmeye geldiler. Aflhaneyi gezen ga-zetecilerin hayranl›k ifade eden görüflleri ‹stanbul bas›n›na yans›d› ve Aflhane-nin iflleyifli birçok kere ve çeflitli gazetelerde haber oldu.Mustafa Nevzad P›sak,“‹ntizam içinde 6000 kiflilik yemek tevziat› hiçbir itiflip ka-k›flmak olmaks›z›n en çok bir saat içinde olup bitiyor” demiflti.10 22 Kas›m 1917tarihli Servet-i Fünun’da da, yemek da¤›t›m düzeninden, Hilâl-i Ahmer Aflhane-leri bafll›kl› yaz›da övgüyle söz edildi:

“Ferdler hât›ralar›yla, milletler tarihleriyle yaflarlar. Bir ferdin hayat› hât›ralar›n-dan, milletlerin hayat› tarihlerinden baflka nedir ki?..‹nsanlar için hat›ralar› aras›nda pek muazzezleri vard›r; bunlar› s›k s›k yâd eder-ler. Derin hislerle pek tatl› yaflam›fl olduklar› anlar› bütün hayatlar›nda unutmaz-lar. Eski fla’ir: “zaman olur ki hayali cihan de¤er” demekle insanlar›n muazzezhat›ralar›na ne kadar merbud olduklar›n› göstermek istemifl…Osmanl› matbu’at›n›n muhterem misafirleri olarak ‹stanbul’da oniki gün kalm›fl,bu nüsham›z›n intiflar›ndan oniki gün evvel avdet eylemifl olan Alman gazeteci-lerinden bugünde bahs etmek istiyoruz. ‹sterseniz bunu, Alman meslekdafllar ‹s-tanbul’da geçirdikleri günlerde pek tatl› hat›ralar b›rakm›fl olduklar› için bu hat›-ralar› yâd etmekten kendimizi alamad›¤›m›za haml ediniz.Alman gazetecileri, ‹stanbul’da geçirdikleri son günde Hilâl-i Ahmerin Üsküdaraflhanesini ziyaret etmifllerdi. Üsküdar’da Vâlide Camii havalisinde mü’essesolan Hilâl-i Ahmer aflhanesinin yemek tevzi’at›n› görmüfllerdir. Yine o gün bu zi-yaretten sonra T›b Fakültesine gitmifller, fakülteyi gezmifllerdir, orada flereflerinebir ziyafet verilmifltir. Bu ziyafette Alman Matbu’at Cemiyeti re’islerinden “teglihe rondflar (TäglicheRundschau)” gazetesi baflmuharriri Herr “Rebfler”, Fakülte re’isi muallim doktorAkil Muhtar Bey’in nutkuna mukabelen irâd etti¤i nutukta Üsküdar Hilâl-i AhmerAflhanesi’ni ziyaretin kendi üzerlerinde nas›l bir te’sir b›rakt›¤›n› hararetli ve tak-dirkârane bir surette izah eylemifltir. Bu aflhaneyi Türkler’in teflkilat hususunda-ki kabiliyetine bir delil olarak telakki etmifltir. Tasvir-i Efkâr, refîkam›z Alman erkân-› matbu’at›n›n Üsküdar Hilâl-i Ahmer Afl-hanesi’ni ziyaretlerinden bahs etti¤i s›rada diyordu ki:Bizde mü’essesat-› memasilenin çok devam edemedi¤ini itiraf eylemek zarureti-ne mukabil, Hilâl-i Ahmer aflhanelerinin ilk te’sis olunduklar› zamandan dahamükemmel bir surette ifllemekte olmalar› kendi bafl›na pek büyük bir meziyettir.Dedi¤imiz gibi bu muvaffakiyetin devam ve sebat meziyeti her gün daha iyi yap-mak azmiyle daha parlak ve daha kat’i flekillere aktaran eylemifltir. Tevzi’ olu-nan yemek nev’i ve cinsinde da’ima eski i’tina ve ayn› dikkat ve ihtimam ve key-

587

fiyet-i tevzi’ ise hayretbahfl bir intizam ile caridir. Muhtelif renkli kartonlar: as-hab-› istihkak›n vesikalar›. Yine muhtelif renkte elbise ve bafll›k giymifl aflç›lar:muhtelif miktarlar›n müte’addid tevzi’ me’murlar›… Birden alt› kiflili¤e kadarkepçeler yapt›r›lm›flt›r. Faraza befl kiflilik penbe karton vesikan›n sahibi elindekab› do¤ruca penbe elbise ve bafll›k tafl›yan aflç›n›n kazan› bafl›na gidiyor. O dabir kepçede befl kiflilik yeme¤i kab›na koyuveriyor. Di¤er kazanlar›n da yapt›¤›budur intizam ile 6.000 kiflinin yemek tevzi’at› hiç itiflip kak›flmak olmaks›z›n ençok bir saat zarf›nda olup bitiyor. Evet! Üsküdar aflhanesi bilâtefrik-i cins ve mez-heb Müslüman, Ermeni, Rum, Musevî ilh tam 6.000 fakire yemek veriyor. Bütün‹stanbul’da her gün ayn› tevzi’at 25-26.000 kifliye yap›lmakta ve Hilâl-i Ahmer’inbu yoldaki tevzi’at› mecmu’ flimdiye kadar 6.000.000 kiflili¤e bali¤ bulunmakta-d›r. Refikam›z Hilâl-i Ahmer’in flu flayan-› takdir hidmet-i insaniyetkâranesinde dok-tor Celaleddin Muhtar Bey’in ismini hürmetle zikr ederek bu teflkilat ve tertibat-taki himmet-i azimkâranesinden dolay› kendisine izhâr-› teflekkürat ediyor ki bizde samimiyet-i kalbimizle buna ifltirak ediyoruz.”10

22 Kas›m 1917 tarihli Tasvir-i Efkâr’da da, yeme¤in kalitesinin hiç bozulmad›¤›ifade ediliyordu:

Üsküdar Aflhanesinde yemek alanlar. ( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)


588

“Tevzi olunan yeme¤in nev’i ve cinsinde daima eski itina ve ayn› dikkat ve ihti-mam ve keyfiyet-i tevzi ise hayret-bahfl bir intizam ile caridir.”Bozulmadan sürdürülen yemek da¤›tma düzeninden bir sonraki y›l›n gazetele-rinde de övgüyle söz edilmiflti. Örne¤i, 12 Kanun-i Sani 1334/ 12 Ocak 1918 ta-rihli Tanin’de Üsküdar Aflhanesi yine haber oldu. (DN 11 s.3)6 fiaban 1336/ 17 May›s 1918 tarihli Vakit’de, “Hilâl-i Ahmer Bir Senede Ne Yap-t›?” bafll›¤› alt›nda, Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Meclis-i Umuriyyesi’ninDarülfünun konferans salonunda yapt›¤› toplant›da bildirdi¤i icraatlar›ndan Afl-haneleri flöyle duyurmufltu:“Üsküdar, Eyüb, Topkap›, Fatih, Kas›mpafla gibi ‹stanbul’un muhtelif fakir ma-hallelerinde aç›lan bilatefrik cins ve mezhep her gün 25 bin kadar fakire mecca-nen bir kap yemek vermek suretiyle itam eden aflhaneler bu hizmetlerine devametmektedir.”Yabanc›lar›n gözlemleri de Cemiyet Raporlar›nda yer ald›. Almanya, Avusturyave Macaristan’dan gelen gazetecilerin Üsküdar Aflhanesini pek takdir ettikleri ve“K›z›lhaç (Salib- i Ahmer) Aflhanelerinde bu düzen yoktur” dedikleri kaydedildi.11



589

Nas›l Baflar›ld›?

Üsküdar Aflhanesinin kuruldu¤u günlerde her fley karaborsadayd›. Bu flartlardaböyle büyük bir hizmeti verebilmek için malzemenin en ucuz yoldan sat›n al›n-mas› ya da üretilmesi gerekiyordu. Hilâl-i Ahmer Anadolu’da çiftlikler ve arazi-ler kiralad›; Konya ovas›, Adapazar› ve civar›nda ziraat merkezleri, Beykoz’unarkas›nda arazi ve çiftlikler, ayr›ca imalathaneler kurdu ve buralarda üretimebafllad›. Bu¤day, m›s›r, bakla, fasulye, nohut, mercimek ve taze sebze üretildi.Hayvan yetifltirildi. Bal›k tuzlamas› ve et konserveleri haz›rland›. Aflhanelerinmalzemesi Kantarc›lar’daki ambardan geliyor ve odalarda depo ediliyordu. Hü-kümet ocaklara odun için orman tahsis etti. Nakliye giderlerini de devlet üstlen-di. Böylece g›da da¤›t›m›n›n maliyeti de düfltü.12

Cemiyetin yurt d›fl›ndan ithal etti¤i malzeme gümrük resminden muaf oldu¤un-dan, renkli vesika ka¤›tlar› Viyana’dan al›nd›. Bunun bir di¤er gerekçesi de, “hayat pahal›l›¤› nedeniyle piyasadan mal alarak fiyatlar› yükselt-memek” oldu¤u ileri sürüldü.13

Dr. Celal Muhtar Özden’in çabalar›yla aflhanelere yurt d›fl›ndan da maddi des-tek gelmiflti. Amerika’n›n yan› s›ra, Danimarka’dan ba¤›fl yap›ld›¤›n› 2 Mart

Üsküdar'da Atik Valide Aflhanesi'nin aç›l›fl›ndabulunanlar. ( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)


590

1334/ 2 Mart 1918 tarihli Tasvir-i Efkar’dan ö¤reniyoruz :« Hilâl-i Ahmer Aflhaneler ‹’ânesiHilâl-i Ahmer Merkez-i Umumiyesinden: Danimarka’n›n Dersaadet sefiri asalet-li “S.N. Vandel” cenaplar› taraf›ndan Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri için 200 lira te-berru edilmifltir. Bu suretle ibraz olunan asar-› insaniyet ve mürüvvete karfl› Hi-lâl-i Ahmer Merkez-i Umumisi müflarun-ileyh cenaplar›na en har ve samimi te-flekkurat›n› takdim eder.»Aflhanelerdeki baflar›n›n sebepleri 20 Kanun-› evvel 1336 / 20 Aral›k 1920 tarih-li ‹leri gazetesinde, aflhanelerin kapat›lmas›yla ilgili yaz›da, Hilâl-i Ahmer Para-y› Nereden Buluyordu? bafll›¤› alt›nda aç›klanm›flt›:« Hilâl-i Ahmer harbin bidayetinden beri 1 milyon lira varidata mukabil 10 mil-yon liradan fazla masafirat yapabilmesi hakikaten nazar › dikkate al›nmaya la-y›kt›r. Hilâl- i Ahmerin bu husustaki bütün muaffakiyeti, eline geçen paralar› he-men sarf etmeyip nemaland›rmas›ndad›r. Filhakika harbin bidayetinden beri Hilâl-i Ahmer’in mecmu’ varidat› 750 bin li-ray› geçmez. Bunun 14500 liras› Memalik-i Osmaniyeden rozet tevzii vesair su-retlerle derç edilmifltir. 250 bin liras› Balkan harbinde Hindistan’dan toplanm›fl-t›. Harb içinde 200 bin lira Almanya’dan 150 bin lira da Avusturya – Macaris-

Üsküdar Hilâl-i Ahmer Aflhanesinin günümüzdeki hali


591

tan’dan alm›flt›. ‹flte bütün varidat› bunlardan ve bir de dört yerde çiftliklerin ha-s›lat›ndan ibarettir. Elyevm çiftliklerden hiç bir fley almak kabil olmuyor. Bina-leyh varidat› yevmiye 30 liray› geçmez halbuki vasati olarak Hilâl-i Ahmer gün-de 3 bin lira sarf etmektedir. Binaleyh millet Hilâl-i Ahmere muavenet etmezse vevaziyeti iktisadiye bu flekilde devam ederse Hilâl-i Ahmer pek ziyade müflkilatiçinde kalacakt›r.

Hilâl-i Ahmer’in Hasbi ‹daresi

Hilâl-i Ahmerin bu kadar az varidat›na ra¤men flimdiye kadar birçok hastaneleridare etmek usera muharebat› temin etmek, aflhaneler vücuda getirmek suretiyleyapt›¤› hizmetleri baflarabilmesi herkesin bihakk›n hayret ve takdirini mucib ol-maktad›r. Hilâl-i ahmer eline geçen iane paralar›n› daima hüsn istimal etmifltir.Mesela Almanya ve Avusturya’da toplanan paralar› ‹stanbul’a para olarak getir-medik eflya olarak getirdik. Burada ihtiyacat›m›z› temin ettikten sonra fazlas›n›satt›k ve bu suretle iane paras› la akal üç misli artm›fl oldu Adana’dan pamukald›k Avustura’ya gönderdik onun yerine Amerikan bezi ald›k ‹stanbul’da Ameri-kan bezinin metresi 130 kurufl iken biz bu suretle metresini 44 paraya alm›fl olu-yorduk. Piyasada tereya¤›n›n kilosu 250 kurufl iken Hilâl-i Ahmer çiftliklerinden

Aflhanelerin malzemesi Kantarc›lardaki ambardan gelir, odalarda depo edilirdi. ( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)


592




593

getirdi¤i ya¤› 40 kurufla mal ediyordu. Hilâl-i Ahmer flimdiye kadar 90 paradanfazla bedelle pirinç yememifltir. Bir çok eflyay› da vaziyeti iktisadiyeyi derfifl ede-rek külliyet ve tedarik etmifl oldu¤undan bütün harb senelerinde ve hala piyasa-dan çok ucuz fiyatla kendisine mal etmekde, bazen de piyasaya satmaktad›r. Di-¤er taraftan, Konya’da Eskiflehir’de ve Beykoz civar›nda 5 çiftlik sat›n alm›fl ol-du¤undan bu u¤urda sarf edilen sermaye daima büyük nemalarla iflletilmektey-di. ‹flte Hilâl-i Ahmer’in bu kadar sene depolar›n› milletten 150 bin liradan fazlaiane alamad›¤› halde 15 milyon liradan fazla mesarifat icra edebilmesi ve bu ka-dar mühim ifller görebilmesinin bütün esrar› buradad›r. »

Hilâl-i Ahmer Aflhanelerine Yazar Deste¤i: Bas›n yaln›zca Cemiyetin baflar›yla kurup yürüttü¤ü Aflhaneleri tan›tmak ve bubaflar›n›n sebeplerini dile getirmekle yetinmemifl, Cemiyete yard›m toplama gö-revini de üstlenmiflti. Örne¤i, Yunus Nadi 11 Mart 1917 tarihinde Tasvir-i Ef-kâr’da yay›nlanan yaz›s›nda Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri dolay›s›yla varl›kl› ke-simlerin Cemiyete yard›m gere¤ini dile getirmiflti:

“Siyasat

Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Münasebetiyle

“Dünkü nüsham›zda görülmüfl oldu¤u üzere Hilâl-i Ahmer, fakirlere meccânenyemek tevzi’ etmek maksad›yla açma¤a bafllad›¤› aflhanelerin tevsî’ne ve mikdar-lar›n›n tezyîdine karar vermifldir. Hilâl-i Ahmer’in flu son karar› ‹stanbul’da yev-miye (20.000) kifliye yemek tevzîini istihdâf eylemektedir. fiu s›rada harbin icâb-lar›na tevfikan cebhe gerileri teflkilât›n›n yapabilece¤i en büyük hidmetlerden bi-ri de fakir k›sm›n yard›m›na yetiflmekten ibaret oldu¤una göre ‹stanbul için bu iflien esasl› ve en vâsi’ surette tatbik etmek azim ve liyâkatiyle eline alan Hilâl-i Ah-mer Cemiyeti’ne ne kadar teflekkür etsek yeri vard›r.‹flin en takdir olunacak ciheti fluradad›r ki Hilâl-i Ahmer bu teflebbüse evvelâ yal-n›z kendi sermayesine istinâd ederek bafllam›flt›r. Filhakîka Hilâl-i Ahmer mukte-dir ellerde pek iyi bir idare ile tabî’î hep her fleyden evvel kendi hastanelerini na-zar-› i’tibâre alarak bir çok eflya tasarruf ve iddihâr etmifl ve bu meyânda hattâkendi teflebbüsü ile zirâ’at bile yapt›rarak bir hayli mahsul toplam›fl idi. fiehremi-ni’nde aç›lan (1000) kiflilik ilk aflhanenin küflâd›) hengâm›nda Celâleddin MuhtarBey, hiçbir taraftan müzâheret dahi görmese Hilâl-i Ahmer’in flu ilk teflebbüsü ken-di vesâ’iti ile – hattâ vâsî’ bir mikyasda ilâ nihayet idameye muktedir oldu¤unusöylemifl ve fakat umumun ve hususiyle hâli ve vakti müsâ’it olan hamiyet erbâ-b›n›n yard›mlar› mukakkak surette inzimâm edece¤ine göre bu teflebbüsün bütün‹stanbul’a teflmîl olunacak surette tevsî’ k›l›naca¤› ümit ve kanâ’atinde bulundu-¤unu da ilâve eylemifl idi. Aflhaneler teflebbüsünün 20 bin kifliye s›cak yemek ve-recek vechile tevsî’ine ait bulunan son kararda Celâleddin Muhtar Bey’in ümit veintizâr etti¤i hârici mua’venetlerin de dahli oldu¤unu farz edebiliriz.


594

Hilâl-i Ahmer’in bu teflebbüsü ilk günündeki – velev ki mahdut - hamiyyetkâr te-zâhürattan da istidlâl k›l›nm›fl olabilece¤i üzere umûmen flükr ve mahmedetlekarfl›land›. Fakir ve bi-kudret insanlara flu s›rada s›cak yemek verilebilmesini de-rin bir haz ve sürur ile karfl›lamayacak tek ferd tasavvur olunamaz. Nitekimre’yü’l-ayn müflâhedelerimiz dahi tamam›yla bu hakikati mü’eyyeddir. Fakirleres›cak yemek verebilmek meselesi flimdiye kadar herkesin büyük bir hasret ve iflti-yâk ile iflgâl etmekten hali kalmam›fl bir meseledir. Onun içindir ki daha Hilâl-iahmer bu teflebbüse bafllamazdan mukaddem ayn› meseleye ‹zmir’de el at›ld› ve‹stanbul’da da ‹ttihat ve Terakki Teflkilat› tertipleri ile muhtelif mahallelerde “fu-kara matbahlar›” tesisine bafllan›ld›. Halen bu teflebbüsler dahi kendi alemlerin-de yürüyorlar.Evet dedi¤imiz gibi Hilâl-i Ahmer’in fakir ve bi-kudret olanlara s›cak yemek ver-mek teflebbüsü umumi bir takdir ve teveccühle karfl›land› ve hiç flüphemiz yok ki,bu teflebbüse herkes pek samimi bir memnuniyet hissi ile yard›m etmek hisleri ilemütehassis de bulundu. Trende, vapurda, hülasa her tarafta tesadüf etti¤imiz bil-diklerin hisleri ve fikirleri bilâ istisna hep bu noktada müttehid göründü. Fakatgaliba-azim bir memnuniyetle verilece¤inde zerre kadar ifldibâh caiz olmayan-bu yard›mlar› toplamak için bu pek iyi kalpli vatandafllardan ekserisinin arkala-r›ndan koflmak, ikametgahlar›na ve idarehanelerine kadar giderek “Hilâl-i Ah-mer’in aflhane teflebbüsüne verece¤i i’âneyi ver”demek laz›m. O zaman bu pek iyikapli vatanperver vatandafl verece¤i paray› bilâ-tereddüd ç›kar›p verecek ve üs-telik kendisini bu yükten kolayca kurtar›vermifl oldu¤unuz için size büyücek birteflekkür de takdim edecektir. Halbuki, insaf etmeli, Hilâl-i Ahmer’in bir de i’ânecemiyeti arkas›ndan koflmaya ne vakti vard›r ne de müsa’adesi.Hakikaten bilhassa flu Hilâl-i Ahmer’in aflhaneleri teflebbüsünde pek vâz›h flekilile tekrar müflâhede etmekte oldu¤umuz bu keyfiyet çok garip bir seciyemizdir,daha do¤rusu belki de bizim takip ve intizâm fikrine ait bir seciye noksan›m›zd›r.Az veya çok hal ve vakti müsâit olanlar›m›z›n hepsi, mesela flu Hilâl-i Ahmer’inaflhaneleri teflebbüsü gibi zemin ve zaman itibariyle fevkalade vatani ve insaniolan bir himmetine ifltirak etmek istiyoruz da bu ifltirakimizi faraza Hilâl-i Ahmermerkezine kadar götürür veya gönderip teslim etmek cihetinde mütekâsil buluna-biliyoruz. Halbuki nihayet insan yaln›z güzel niyetiyle me’cûr olamaz. E¤er bizHilâl-i Ahmer’in aflhaneler teflebbüsüne yard›m etmek borcumuzu ifa z›mn›ndabiraz fazla müfît olmaya katlanmazsak yaln›z sözde kalacak rahm ve flevkatleri-mizin ne hüküm ve manas› olabilir? Maksad›m›z kimseye takaza etmek de¤ildir. Hilâl-i Ahmer’in aflhaneler teflebbü-süne yard›m etmek edas› mecburi bir borç de¤il, belki ifas› vicdana kalm›fl bir va-zifedir. Kim ister ve ne kadar isterse verir. Günlerce s›cak yemek yüzü görmemiflbir fakirin bir kase çorba içmesine ifltarak etmifl olmakta bile vicdana huzur ve is-tirahat veren bir iyilik vard›r. Hepimiz bunu takdir ediyoruz da sonra vicdan›m›-z›n bu emrini kendi teflebbüs ve hareketimizle ifa ediverecek yerde bize müraca-at olunmas›n› bekliyoruz. Bu do¤ru bir fley de¤ildir ve bu hasbihalimizde iflte iç-timai bir noksan›m›z demek olan bu kusurcu¤a iflaret eylemek istiyoruz.


595

Üsküdar'da Atik Valide Aflhanesi ahç›lar›( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)

Üsküdar'da Atik Valide Aflhanesi ahç›lar›( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)


596

Belki flimdiye kadar cari olan i’âne flekillerimiz hep böyle idi de ondan dolay› buhal bizde i’tiyadi bir ahlak mahiyetini ald›. Ne olursa olsun hiçbir sebep ma’zeretonun içtima’an bir noksan teflkil etmekte olmas› hükmünü izâleye kafi gelemez.Bu sözlerimize bak›l›p da Hilâl-i Ahmer’in aflhaneler teflebbüsü intizar olunanmüzâherete mashariyetten uzak kald› veya kalacak manas› ç›kar›lamaz ve ç›ka-r›lmamal›d›r. ‹lk günden itibaren flimdiye kadar görülebilen k›s›m da ispat ederki Hilâl-i Ahmer’in aflhaneleri zenginlerimizin pek kuvvetli müzâheretlerine mas-har olmaya -hem de bi-hakk›n -namzeddir. Fakat gönül istiyor ki, hal ve vaktiyard›ma müsait olan herkesin kalbinde bu yard›m etmek hissi derhal fi’liyatta te-celli ediversin ve onun neticesi olarak gazetelerin sütunlar› bu pek hay›rl› ve pekyerinde ifle yap›lan yard›mlar›n zikr ü ta’dâd› ile dolsun ve tafls›n. E¤er yukar›datahlil etmek istedi¤imiz ihmalcilik ve intizams›zl›k noksanlar›m›z olmazsa bu-nun böylece tecellisine hiç bir mani de yoktur. Biz bundan en kat’i surette emi-niz. Art›k flimdi de bu kadar söylendikten sonra: - Ya bak ne kusurumuz varm›fl hakikaten de öyle deyip geçivermek neticesindekarar k›lmakl›¤›m›za raz› olmazsak ma’zûr görülmeliyiz. Bu kadar sözün yaz›l›pokunmas›ndan bir fâide ç›kmas›na intizar edersek hakl› say›lmal›y›z: Faraza Hi-lâl-i Ahmer’in aflhaneler teflebbüsünü ve o teflebbüse mu’avenet lüzumunu takdiredenlerimizin yapacaklar› yard›m› almak üzere birirsinin kendilerini müracaateylemesini beklemeyerek o yard›mlar›n› do¤ruca Hila-i Ahmer merkezine gönder-mek külfetini -elbette mennuiyetle- ihtiyâr edivermeleri laz›md›r. Yap›lacak hay-r›n gösterilecek vatanperverli¤in k›ymet safveti bilhassa bu suretle pek yüksekolaca¤›na flüphe yoktur.”

Aflhaneler Neden Kapat›ld›?

Savafl bittikten sonra sefaletin devam› nedeniyle aflhaneler bir süre daha hizmetverdi. Ancak, 1919 y›l› ortalar›nda bu aflhanelerin kapat›lmas›nakarar verildi. Cemiyet malzemenin masraf›n› karfl›layam›yordu. Her ay 250 binlira harcama gerekliydi. Dahiliye ve Harbiye nezaretlerinden yemek malzemesibedeli istenmifl, ama karfl›lanamam›flt›. Fakir halk›n durumu göz önünde tutu-larak, aflhanelerin yavafl yavafl kald›r›lmas›na dikkat edildi. Önce Topkap› veKas›mpafla, sonra Fatih, Eyüp ve Üsküdar Aflhaneleri 31 Ocak 1921 tarihindekapat›ld›. Cemiyet, ‹stanbul Aflhanelerini kapatt›ktan sonra, felaket zamanlar›n-da ve mülteciler için geçici aflhaneler açmay› sürdürdü.14

Cemiyet daha elzem ihtiyaçlar› karfl›lamak üzere amaçlar›n› da de¤ifltirmek zo-runda kalm›flt›. ‹mdat heyetlerine, hastane ihtiyaçlar›na öncelik tan›nd›. Erzakve levaz›m Anadolu’ya gönderilen imdat heyetlerine nakledildi. Cemiyet, ‹stan-bul’a gelen muhacirlerin bak›m›na ve doyurulmas›na; sonra Rus iflgaline u¤ra-yan Do¤u Anadolu’ya ve arkadan Yunan iflgaline u¤rayan Bat› Anadolu’ya yar-d›m konusuna öncelik tan›mak zorunda kalm›flt›.15


597

Aflhanelerinin Kapat›lmas› Bas›nda Elefltirildi

Geliri olmayan, kimsesiz, evsiz kiflilere bu aflhanelerdeki yemek yard›m›n›n ke-silmesi bas›nda elefltirildi. Mesela, 20 Kanun-› evvel 1336/ 20 Aral›k 1920 tarih-li ‹leri gazetesinde afla¤›daki tenkitli haber yer ald›:

“Hilâl-i Ahmer Aflhanelerini Soyuyor muyuz?

Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Kap›yor. Millet Muavenet Etmezse Ne Olacak?

Anadolu köylüsünün “Hilâl-i Ahmer A¤a Allah Senin Çolu¤unu Ba¤›fllas›n”

diye mektuplar gönderdi¤i k›ymetli müessese-i hayriyenin çöküntü hali

Üç sene evvel harbin so¤uk aylar›nda flehrimizde hüküm - ferma olan fevkaledesefalete k›smen mani olmak ve bir çok biçareye yard›m etmek maksad›yla Hilâl-i Ahmer Cemiyeti taraf›ndan ‹stanbul’un mütaaddit mahallerinde aflhaneler aç›l-m›flt›. Ahiren maalesef Hilâl-i Ahmer Cemiyeti varidat›n›n fevkalada tenakus et-mesine binaen bu aflhaneleri sed etme¤e karar vermifltir. Son harbin bidayetin-den beri Umur-u Hayriye ve hastaneler için 10 milyon liray› mütecaviz bir meb-la¤ sarf eden bu pek k›ymetli müessese-i hayriyemizin aflhaneleri için kapanma-ya mecbur kald›¤›n› tahkik etdik. Bu hususda selahiyetdar bir zat›n bize verdi¤imalumat ber-vech-izdir:Aflhaneler niçin kapat›l›yor?Harbin son senelerinde fukara halka her gün bir kab s›cak yemek vermek içinTopkap›, Cerrahpafla, Fatih, Üsküdar cihetlerinde aflhaneler açm›flt›k. Bu semt-lerde oturan bütün öksüzlere, dullara, fakirlere birer vesika verdik onlar hergünbu vesikalar› göstererek aflhanelerden birer kase çorba, yahut yemek al›rlard›.Bugünkü vaziyet-i iktisadiyeye ra¤men üç sene mütemadiyen bu aflhanelerde el-li bin fakire yemek vermek fevkalade ehemmiyetli bir iflti. Hilâl-i Ahmer’in bu fe-dakarl›¤› yapabilmesi ancak aflhanelere ait malzemeyi bizzat kendisinin tedariketmesinden ileri gelmifltir. Mesela odunlar›, fasülyeyi, sütü, m›s›r›, baklay›, vesa-ireyi hep çiftliklerinden getirtirdi. Halbuki iki seneden beri Hilâl-i Ahmer çiftlik-lerinden istifade edemiyor.Bütün ihtiyacat›n› piyasadan tedarik etmeye mecburdur. Hilâl-i Ahmer in aflhane-lerini idame ettirebilmesi için senede 250 bin lira sarf etmesi laz›m gelmektedir.Lakin bu gibi ifller Hilâl-i Ahmer için teferruatt›r. Onun as›l vazifesi hastanelerleu¤raflmakt›r. E¤er varidat› az olmam›fl olsayd› belki yine bu tarzdaki muavemeti-ne devam edebilirdi. Halbuki bugün Hilâl-i Ahmer haz›r sermayesini sarf etmek-tedir. Yar›n hastaneleri idare için belki para bulamayacakt›r….Millete bu kadar hay›rl› ifller gören Hilâl-i Ahmer’i e¤er millet hakikaten soyuyor-sa iflte bugün ona olan muhabbetimizin isbat edilece¤i zaman gelmifltir. Art›kbundan sonra vaziyet düzelinceye kadar Hilâl-i Ahmerin muavenetsiz kalmas›çok elim olacakt›r. Çünkü Avrupa ve Hindistan yollar› kapal› oldu¤undan, iane


598

derci imkan› yoktur. Anadolu vaziyeti böyle kald›kça çiftliklerden istifade edile-mez. Hiç bir tarafta ticaret yapmak da kabil de¤ildir. Hilâl-i Ahmer elyevm ban-kadaki haz›r nakidini sarfetmektedir. Halbuki, Adana ve Erzurum cihedlerindeKaramürsel’de bulunan heyetlerin ifay› muavenetde devam edebilmeleri laz›m-d›r. Buna ra¤men bir Osmanl›’n›n bir gün kalk›p ta Hilâl-i Ahmer’e bin lira bir-den iane verdi¤i heman yok gibidir. ‹stanbul’da bekleyece¤imiz yegane iane bay-ramlarda tevzi edilen rozetlerden azami has›l olan 3 bin lira ile bir de flekerci Ha-c› Beylerin dükkan›ndaki kutunun has›lat›d›r.

Hilâl-i Ahmer’in Hizmetleri

Hilâl- i Ahmer’in Balkan harbinde ve Harbi Umumi’de yaral›lara bakmak sure-tiyle ifa eyledi¤i meflkur hizmetler hala hat›rlardad›r. Müterakeden sonra damuhtelif mahallerde yedi hastane ve müteaddid dispanserler aç›lm›fl ve buralaramuhtelif heyetler izam edilmifltir. Aflhaneler sayesinde laekal 50 bin fakiri ölüm-den kurtarm›flt›r. Hilâl-i Ahmer’in bir di¤er mühim hizmeti de usera muhabera-t›n› temin etmesidir. ‹stanbul ve Anadolu’da bulunmufl ecnebi esirler memleket-leriyle olan muharebelerini ancak Hilâl-i Ahmer sayesinde temin etmifltir. Muh-telif ecnebi topraklarda bulunmufl olan müslüman esirlerde aileleriyle ancak Hi-lâl-i Ahmer sayesinde görüflebilmifllerdir. Ayn› zamanda para vesaire irsalat› daicra eylemifltir.

Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Han›mlar Heyet-i Merkeziyesi taraf›ndan tertip edilen Takvim

K›z›lay Dergisinin Celal Muhtar özel say›s› kapa¤›.13. K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, Say›:26, Aral›k 1947, s. 16-18


599

Hilâl-i Ahmer’in muhtelif esirlerle olan muharebeleri için merkezde 40 bin numaravard›r. Istatistiklere ve elyevm mevcud fifl kutular›na nazaran muhtelif Türk esirleriiçin on befl bin havale muamelesi yap›lm›flt›r. Bütün bu muamelat o kadar intizamlacereyan etmifltir ki, ecnebi müslüman bütün esirler bundan dolay› Hilâl-i Ahmer’eminnetdard›r. En ufak bir flikayet de vuku bulmam›flt›r. ‹stanbul ve Anadolu’da Hilâl-i Ahmer’i tan›mayan yok gibidir. Hatta bize Anadolu’dan gelen mektuplarda (Hilâl-iAhmer A¤a, Allah senin çolu¤unu ba¤›fllas›n) diye iltifatlar bile yaz›ld›¤›n› kaç defa gör-dük.!. Yaln›z bu muameleler için Avrupa’n›n bir çok bankalar›nda kredimiz vard›r.Hulasa, Hilâl-i Ahmer, milletin muavenetinden ve tevecchünden mahrum kal-mazsa, büyük ehemmiyetli hizmetlerini ifada maalmemnuniye devam edecektir.»Paras›zl›k dolay›s›yla aflhanelerin kapat›lmas› konusu bas›nda uzun süre tart›-fl›lmaya devam etti. 11 Kanun-› sani 1337/Aral›k 1921 tarihli ‹LER‹ gazetesin-de,“Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Birer Birer Kapan›yor” bafll›¤› alt›nda afla¤›dakiaç›klama yer ald›: “Hilâl-i Ahmer Cemiyetinin bin türlü müflkilat içinde flimdiye kadar idame ede-bildi¤i muavenetten vazgeçmeye mecbur bulundu¤u ve tahsisats›zl›k yüzündenteflkilat› tenk›s eylemekte oldu¤unu yazm›flt›k. … Sebepten dolay› meskur cemi-yetin flehrimizde bulunan 5 adet aflhanesinden Kas›mpafla aflhanesi geçen ay ni-hayetinde sed edilmiflti. Mütebaki aflhanelerden Fatih, Eyüp, Topkap› ve Üsküdar

Üsküdar'daki Hilâl-i Ahmer Aflhanesinin bulundu¤u Atik Valide Camii'nin avlusuna girilen kuzey kap›s›( ‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi Arflivi)


600

aflhanelerinin de ay nihayetinde kapat›lmas› takarruz etmiflti. Zaruri vaziyet ha-sebiyle muavemetini temdit ettirmemekte bulunan Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin birayl›k masairaf› 10 bin liraya bali¤ olmaktaym›fl. Cemiyetin ambarlar›nda mevcuteflyadan baflka haricden vuku bulacak mübayaat için sarfedilecek kadar mebali-¤in teminini yak›nda inikad idecek olan umumi kongrede müzakere edilecektir.” Aflhaneleri kapatan Hilâl-i Ahmer’in “heyet-i imdadiye” ve “heyet-i s›hhiye” lere yar-d›m etti¤ini de 28 fiubat 1337 /28 fiubat 1921 tarihli ‹LER‹ gazetesi duyurmufltu: “Hilâl-i Ahmer paras›z, muavenetsiz yine çal›fl›yor. Meflkûr Mes’ai nin baz›lar›.Hilâl-i Ahmer’in fukaraya masarifat›na maddi imkan kalmamas›ndan dolay› ce-miyetin teflkilat›nda tasavvurat icra edildi¤ini ve bu maksadla flehrimizde mev-cud aflhanelerin dahi zaruri olarak sed edildi¤ini yazm›flt›k. Elyevm Hilâl-i Ahmer Cemiyeti muhtelif yerlerde 4 heyet-i s›hhiye bulundurmak-tad›r. Bunlardan birisi 4-5 ay evvel Adana ve havalisinde tehcir dolay›s›yle sefilbir halde kalan biçarelere muavenet etmek üzere Antalya’ya gönderilen heyet-iimdadiye olup elyevm Pozant› ve civar›nda ibraz› faaliyet etmektedir. Antal-ya’dan itibaren muhtelif yerlerde flubeler tesis etmifltir. ‹kinci millet Nazilli’de ‹zmir mültecilerine karfl› muavenet-i s›hhiye ifas›na de-vam edilmektedir. Ve bu heyetten ayr›lm›fl olan üçüncü bir grup dahi elyevm Sö-ke civar›nda ‹zmir felaketzedegan›ndan olup muhtaç muavenet bulunan mülte-cilerle meflgul olmaktad›r. Dördüncü heyet-i s›hhiye ise Karamürsel’de kalanmuavenet-i s›hhiye heyetinden ibarettir. Mezkur heyet mütemadiyen merkezdenlevaz›m-› s›hhiye almaktad›r.

Dr. Celal Muhtar Özden, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Heyeti ile birlikte


601

Dispanserler: Bunlardan baflka Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin elyevm Fatih ve Üsküdar’da birerEmraz –› Umumiyye dispanseleriyle t›p fakültesi muayenehanesinde bir frengidispanseri vard›r. Usera muamelat› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, memalik-i ecnebiyeden vaku bulanmüracaatlar› nazar-› dikkate alarak, Anadolu’da mevcut ecnebi useras›n›n mu-emalat›n› dahi ifa eylemektedir. Frans›z kumandan› general Sharpe(?) cenaplar›n›n ricas›yla bilhassa usera mu-amelat›n›n Hilâl-i Ahmer taraf›ndan icras› iltimas olunmufltur. Frans›z useras›y-la di¤er esirlere ait muherebat›n tesisi paketlerin ve paralar›n mahallerine irsalihususu gibi muamelat Frans›z Salib-i Ahmeriyle, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti aras›n-da cereyan etmektedir.»

Dr. Celal Muhtar Özden

Mekteb-i T›bbiye-i fiahane bafl kâtibi ve Harbiye Mektebi edebiyat muallimiMehmed Muhtar Efendi’nin o¤lu olan Celal Muhtar Özden, 1865 y›l›nda do¤du.‹lk ö¤renimini Üsküdar’da, pek muhterem Hoca Sabri Efendi’nin idaresindekiF›st›kl› Mektebinde yapt›. 1875 y›l›nda girdi¤i Galatasaray Sultanisi’ni 1881’debitirdi. 1881-87 y›llar›nda Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye’de okuyarak hekim oldu.1887-89 y›llar› aras›nda ‹stanbul Kuduz Müessesesi’nde görev ald›. 1889-92 y›l-lar›nda Paris’de St. Louis Hastanesi’nde cildiye ihtisas› yapt›. College de Franceve Pasteur Enstitüsü’nde histoloji, patolojik anatomi ve mikrobiyoloji kurslar›-na kat›ld›. 1892’de Frans›z Dermatoloji ve Sifilografi Cemiyeti onur üyeli¤ine ge-tirildi. 1892-1924 y›llar›nda Mekteb-i T›bbiye’de Cildiye hocal›¤› yapt›.Di¤er hocalar›n yo¤un teorik bilgi yükleyerek e¤itim verdi¤i bir dönemde, ö¤ren-cilerinin konuya hakimiyetini sa¤layan basit ve pratik bir yaklafl›mla farkl›laflt›.Bu yaklafl›m›n›, hasta bafl›nda ö¤rencilerine ›srarla tekrarlad›¤› flu sözleri çokgüzel göstermektedir: “Bak›n›z, efendiler!... bir daha bak›n! tekrar bak›n, bunla-r› kitaplarda bulamazs›n›z.“Balkan Harbi s›ras›ndaki büyük göç dalgas›n›n yaratt›¤› ihtiyaçlar›n karfl›lanma-s›nda ve Kurtulufl Savafl› boyunca Anadolu’ya gönderilen yard›mlar›n düzenlen-mesinde en önemli görevi Celal Muhtar üstlendi.Çal›flmalar›n› fahri olarak yürütüp, maafl›n› hay›r ifllerine b›rakt›¤› gibi yeni yap-t›rd›¤› evini de göçmenlerin hizmetine tahsis etti. Dr. Celal Muhtar Özden’in K›-z›lay’a çok büyük hizmetleri oldu. 1911’de Hilâl-i Ahmer’in ilk Genel Merkezüyeli¤ini yürüttü. 1913-1925 y›llar›nda Hilâl-i Ahmer umumi müfettifli oldu. Ti-cari ve mali yaklafl›m› dikkat çekiciydi. 1917-1924 y›llar›nda ‹tibar-› Milli Ban-kas› murahhas üyesiydi. 1918’de ‹afle Naz›rl›¤›’na getirildi.13


602

Dr. Celal Muhtar Özden, hekimli¤iyle de dünya tarihine geçti. Tinea pedis etmannum olarak bildi¤imiz mantar enfeksiyonunu, tricophysis ad› ile tan›mla-yan, etkenini, seyrini, ay›r›c› tan› ve tedavisini bildiren Celal Muhtar’d›. Bu lez-yonlar›n tricophyton türü mantarlar taraf›ndan oluflturuldu¤unu gösterdi¤i 1890y›l›nda, ayak taban› ile el ve ayak parmaklar› aras›nda görülen bu rahats›zl›k ta-n›nm›yor ve egzema, frengi, dizidroz gibi çeflitli tan›lar konuyordu. Celal Muh-tar, 1892 y›l›nda Fransa’da yay›nlad›¤› bir makale ile buluflunu tan›tt› ve dünyat›p literatüründe yerini ald›. Bu buluflu sayesindedir ki, I. Dünya Savafl›’nda Al-man ve Frans›z ordular›ndaki askerler aras›nda çok yayg›n olan bu mantar en-feksiyonu tedavi edilebildi ve askerlerin uzun süre hastanelerde yatmalar› ön-lenmifl oldu.

Bugün

Toptafl›’nda Atik Valide Camii cemaati bugün huzur içinde ibadetini yap›yor. I.Dünya Savafl› ve sonras›n›n açl›k ve sefalet günlerinin an›s› Üsküdar Aflhanesifoto¤raflar›nda kald›… O günlerin flahitleri ise Atik Valide Camii, flad›rvan› veavlusundaki ulu a¤açlar… Abidevi camiin yan› s›ra, tarihin canl› flahidi olan ulua¤ac› da özenle yaflatmal›y›z.Dr. Celal Muhtar gibi büyüklerimizi ve hizmetlerini, bugün huzur içinde yafla-yabilmemizi bize sa¤layanlar› anarak unutmamak da bizim görevimiz.

KAYNAKLAR

1335-1919 Senesinde Mün’akid Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umûmisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen1330 - 1334 Senelerine Ait Merkez-i Umûmi Raporu, ‹stanbul 1335/1919.

Ada, H., Osmanl› Devleti’nin Hizmetindeki ‹lk Sivil Toplum Örgütü: Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti,Yüksek Lisans Tezi, Dan›flman: Selçuk Akflin Somel, 2004.

Ad›var, A., “O Bir Alemdi”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s.16-18.

Akgün S.K., Ulu¤tekin M., “Hilâl-i Ahmer’den K›z›lay’a” K›z›lay, Ankara 2000, s.199-201.

Canl› Tarihler, Celal Muhtar Özden Hat›ralar›, II, ‹stanbul 1945.

Cem, H., “Hilâl-i Ahmer ‹dare Heyeti ‹le Celal Muhtar (650.000) Muhacire Ne Yapt›lar?”, K›z›lay CelalMuhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s.16-18.

Galanti, A., “Merhum Dr. Celal Muhtar Bey Hakk›nda Baz› Hat›rat”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26(Aral›k 1947), s.16-18.

Kerme, H., “Muvaffak›yetinin Esrar›”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s.16-18.

K›ranlar, S., Savafl Y›llar›nda Türkiye’de Sosyal Yard›m Faaliyetleri (1914-1923), Doktora Tezi, ‹stanbulÜniversitesi 2005.

K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s.16-18.

Okutan Y., Osmanl›- Türkiye Hilâl-i Ahmer Dergilerinin Analitik ‹ncelemesi (1921-1928), Yüksek LisansTezi, ‹stanbul 1998, s.161-162.

Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Han›mlar Heyet-i Merkeziyesi Taraf›ndan Tertib Edilen Takvim. 3. Sene1332 Mali Senesi, ‹stanbul 1333/1917.- Özayd›n, Zuhal, Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi,Doktora Tezi, ‹stanbul Üniversitesi, 1987, s. 254-261.


603

Özden A.M., “Prof. Dr. Celal Muhtar Özden”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s.16-18.

Selgil, A.H., “Celal Muhtar Hocam”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s. 16-18.

Türker, B., “Büyük Üstad Dr. Celal Muhtar Özden”, K›z›lay Celal Muhtar Say›s›, sy. 26 (Aral›k 1947), s. 16-18.

Ünver, S., “Birinci Cihan Harbindeki Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, 1. Milli K›z›lay Konferans›, 11-13 Ha-ziran 1964, (Ayr› Bask›).

Ünver, Süheyl. “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, K›z›lay Dergisi, I/13-14 (Ankara 1964), s. 20-23.

ARfi‹VLER

‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Ana Bilim Dal› Arflivi

‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi T›p Tarihi Müzesi ve Arflivi

BOA Arflivi; DH.‹UM, 20-7/2-1, ek 1 (18 A¤ustos 1335/1919; ek 4 (11 Eylül 1335/1919; ek 7 (24 Eylül1335/1919). Dahiliye Nezaretine sunulan Hilâl-i Ahmeri teftifl raporu: BOA, DH.‹UM, 11-3/4-36, ek. 5-7, 15 Nisan 1336/1920

GAZETELER

‹kdam, “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Kapan›yor”, 11 Kanun-i Sani 1337/1921, s.3

‹leri, “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Birer Birer Kapan›yor” 11 Kanun-i Sani 1337/1921, s.2

‹leri, “Hilâl-i Ahmer’i Seviyor muyuz?”, 20 Kanun-i Evvel 1336/1920

‹leri, 28 fiubat 1337, s.3

Sabah, “Fukaraya Muavenet”, 2 Mart 1333, s.2

Sabah, “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, 29 Mart 1333, s.2

Sabah, “Hilâl-i Ahmer Eyüp Aflhanesi”, 22 Nisan 1333, s.3

Sabah, “Hilâl-i Ahmer Topkap› Aflhanesi’nin Küflad›”, 2 Mart 1333, s.3

Sabah, “Hilâl-i Ahmer’in Üsküdar Aflhanesi”,17 Mart 1333, s.2

Sabah, “Yeni Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, 27 Mart 1333, s.2

Sabah, 2 Haziran 1333, s.3

Servet-i Fünun, 22 Kas›m 1333

Tanin, “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, 12 Kanun-i sani 1334, s.3

Tasvir-i Efkar, “Aflhanelerin Kurulufl Y›ldönümü”, 2 Mart 1334, s.1-2

Tasvir-i Efkar, “Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri Münasebetiyle”, 11 Mart 1333, s.1

Vakit, “Hilâl-i Ahmer bir senede ne yapt›?”,17 May›s 1334, s.2

D‹PNOTLAR

1 Akgün S.K., Ulu¤tekin M., “Hilâl-i Ahmer’den K›z›lay’a”, K›z›lay, Ankara 2000, s. 2012 Osmanl› Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Han›mlar Heyet-i Merkeziyesi Taraf›ndan Tertib Edilen Takvim. s. 226.

1335-1919 Senesinde Mün’akid Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umûmisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen1330 - 1334 Senelerine Ait Merkez-i Umûmi Raporu, ‹stanbul 1335/1919, s. 38.3 Topkap› Fukaraperver Müessese-yi Hayriyesi; Ünver, S., “Birinci Cihan Harbindeki Hilâl-i Ahmer Afl-haneleri”, 1. Milli K›z›lay Konferans›, 11-13 Haziran 1964, (Ayr› Bask›)4 Ünver, S., “Birinci Cihan Harbindeki Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, s. 8; 1330-34 Senelerine Ait Rapor, s. 40.


604

4 K›ranlar, S., Savafl Y›llar›nda Türkiye’de Sosyal Yard›m Faaliyetleri (1914-1923), Doktora Tezi, ‹stan-bul Üniversitesi 2005, s.2585 Foto¤raflar› ba¤›fllayan, Akil Muhtar Özden’in k›z› Aliye Sarhan Han›mefendiyi rahmetle an›yoruz.6 Ünver, S., a.g.m, s. 5, 6.7 Mustafa Nevzat P›sak’›n an›lar› için bk. Ünver, S., a.g.m, s. 5, 6.8 Mustafa Nevzat P›sak’›n an›lar› için bk. Ünver, S., a.g.m, s. 5, 6.9 Ünver, S., a.g.m.10 K›ranlar, S., Savafl Y›llar›nda Türkiye’de Sosyal Yard›m Faaliyetleri (1914-1923)”, s. 258; 15 Haziran 1923.11 Ünver, S., “Birinci Cihan Harbindeki Hilâl-i Ahmer Aflhaneleri”, ve K›z›lay Celal Muhtar Özel Say›s›ve K›ranlar, S., a.g.e.12 K›ranlar, S., a.g.e.13 K›ranlar, S., a.g.e., s. 259, 261; BOA, DH.‹UM, 20-7/2-1, ek 1 (18 A¤ustos 1335/1919; ek 4 (11 Eylül1335/1919; ek 7 (24 Eylül 1335/1919). Dahiliye Nezaretine sunulan Hilâl-i Ahmeri teftifl raporu: BOA,DH.‹UM, 11-3/4-36, ek. 5-7, 15 Nisan 1336/1920; 1335-38 Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Raporu, s. 102.

14 K›ranlar, S., a.g.e., s. 258.

Documents

Hilâl-i Ahmer Aşhanesi