Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Humanitas 58 (2006) 423-447
HISTORIADELAMUERTEDELPRÍNCIPECARLOS,PRIMOGÉNITODEFELIPEII.INTRODUCCIÓN,TRADUCCIÓN,NOTASYTEXTOLATINO*
JUANMARÍAGÓMEZGÓMEZ(UniversidadedaExtremadura—Espanha)
Abstract:ThisworkisabilingualeditionofatextwhichtalksaboutthedeathofPrinceCarlos,sonofFelipeIIandMariaofPortugal,andthecauseswhichproducedit.
In the textsomeof the featuresof theLatinRenaissancehistoriographycanbenoted,liketheliterarycomponentoritspropagandistaim.Theycanbeappreciatedintheanacronismsandliesofthehistoricalreality.
Thiseditionofthechapterisprecededbyabriefintroductoryresearch.Inthisstudythegeneralcontextisexplainedandsomenotesofthebiographyoftheauthorareprovided.Theliterarycomponentanditspropagandistaimarecommented and, finally, the basic approaches of the edition that have beenadoptedarepresented.
1.Introducción
ElcometidofundamentaldeestetrabajoessacaralaluzuntestimoniomássobrelahistoriadedonCarlos(1545‑1568),primogénitodeFelipeIIyMaríadePortugal.Untestimonioqueapareceenelprólogodelagramática________________
* Este trabajo se enmarca en el Proyecto de Investigación “Teoría yenseñanzadelagramáticalatinaenEuropa(siglosXVIyXVII).Evolucióndelasobrasgramaticalesmásimportantes”(Ref.HUM2005‑01420/FILO).Agradecemosa los profesores Eustaquio Sánchez Salor y Pedro Juan Galán Sánchez suscorrecciones y sugerencias, que, sin duda, han mejorado considerablementenuestrotrabajoinicial.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
424
de español para extranjeros de Heinrich Doergangk, escrita en latín ypublicadaenColoniaen16141.
Yellonoen la ideadeaportarnovedadesdignasde crédito sobre lavidaymuertedelinfante,quepuedanserrelevantesparaelhistoriador,yaque las pocas referencias novedosas que aparecen constituyen notablestergiversaciones y evidentes anacronismos sobre los datos históricoscomúnmenteaceptadospor loshistoriadoresqueal temasehandedicado.Todo ello con un claro fin propagandístico recubierto de la verosimilitudnecesariaquehagacreíblelonarrado,para,deestemodo,cumplir,aunquesolo seaaparentemente, conunode lospreceptosde lahistoriografía,queCicerón, en suconocido textodelDeOratore,habíaelevadoa categoríadeley:narrarlaverdad2.
Creemos, no obstante, que se trata de un documento –al menoscurioso–queayudaaconocerunade lasversionesquese transmitíaen laAlemania de comienzos del siglo XVII de este relevante episodio de lahistoriadeEspaña,episodioquesirviócomoargumentoalosdetractoresdeFelipe II, con Guillermo de Orange (Apología, 1581) y Antonio Pérez(Relaciones, 1592) a la cabeza, para comenzar a gestar la a posterioridenominada“LeyendaNegra”3.
No pretendemos, pues, justificar el trabajo tanto desde su valorhistóricocomodesdesucomponentefilológico.Enesesentido,ponemosadisposicióndeunampliopúblicountextomásdondepuedencomprobarsealgunos rasgos característicos de la historiografía renacentista, que semanifiestanfundamentalmenteentresaspectos:sucomponenteliterario,sucarácter ejemplarizante e, íntimamente relacionado con este, su finpropagandístico.________________
1 Hemos utilizado la única edición de esta gramática que conocemos:Heinrich Doergangk, Intitutiones in linguam Hispanicam, admodum faciles, qualesantehac nunquam visae,Coloniae, imprimebat Petrus à Brachel,MDCXIV. Puedeconsultarse una edición facsímil de esta gramática en la compilación de J.GÓMEZASENCIO,AntiguasGramáticas delCastellano,Madrid,ClásicosTavera,2001.
2Cic.,Deorat.2,62.3Comoessabido,JuliánJuderíasesquienacuñaeltérminoaprincipiosdel
sigloXXensuobraLaleyendanegraylaverdadhistórica,publicadaen1914.Hemosconsultadounareediciónde1997:J.JUDERÍAS,LaLeyendaNegra.EstudiosacercadelconceptodeEspañaenelextranjero,JuntadeCastillayLeón1997.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
425
Por lo que respecta al componente literario, resulta evidente suvinculaciónconlaretórica,queseaprecia,porejemplo,enlautilizacióndeesquemasytópicospropiosdeldiscursodemostrativo,aunquenoexclusivosde este. También podemos detectar su componente literario en lasreminiscenciasdetextosclásicos(ecosdelaEneida,delretratosalustianodelpríncipeYugurta,oensucesionesdeinfinitivoshistóricos,característicosdelahistoriografía), así comoen lautilizaciónde citasde laBiblia, literalesoparafraseadas.
Peroantesdeabordarelanálisisdeltextocreemosconvenientetrazarunabrevesemblanzabiográficadesuautor,quenosayudaráacomprenderelfinquepersigueconsuobrayelvalorqueadquierelainclusióndeesteepisodiodentrodeella.
2.BreveapuntebiográficoNuestrogramáticohabríanacidoenColoniaen lasegundamitaddel
sigloXVI4, ciudad en la que habríamuerto en la primeramitaddelXVII.Podemos,noobstante,poneruntérminoantequemasumuerte,1626,fechaen que D. Briesemeister5 apunta que su viuda habría donado unaconsiderable cantidad de dinero alGymnasiumTricoronatumdeColonia,dirigidoporlosjesuitasdesde1582.Así,podemospensarenunavinculacióndirectadelgramáticoconlaOrdendeSanIgnacio,aunquenosetrataradeunmiembromilitante.
También sabemosqueen1604habíapublicadootrasdosgramáticas:Institutiones in linguamGallicam e Institutiones in linguam Italicam, a las quehacealusiónensusInstitutionesinlinguamHispanicam.
________________
4 P. Luis DÍEZ ORZAS, “Doergangk, Henricus”, en J. Kerr (English‑Language ed.), ‘Lexicon Grammaticorum’. Who’s Who in the History of WorlLinguistics,Tübingen1996,p.249.
5 D. BRIESEMEISTER, “Die Institutiones in linguam hispanicam (Köln 1614)des Heinrich Doergang(k)”, en K. Schröder (ed.), Fremdsprachenunterrich 1500‑1800,Wiesbaden,Harrassowitz,1992,pp.29‑41.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
426
3.TextodelahistoriadelamuertedeCarlos,primogénitodeFelipeIIDoergangkintroduceensugramáticaesteepisodiohistoriográficopara
ilustrar el respeto por las leyes eclesiásticas y civiles y el carácterprofundamente católicode los españoles, representados en la figurade surey, quien fue capaz de sacrificar a su hijo para cumplir con la ley enbeneficiodelEstado.Lafunciónprincipaldelpasajedentrodelaobravaaconsistir en justificar, legitimar, y, endefinitiva, elogiar desde el puntodevistahumanoydivino,asícomodesdeelpuntodevistameramentepolítico,laactituddelmonarcaalmandarmatarasuhijo.Se tratadeunhechonoprobadohistóricamente,peroque, comohemosdicho, sirviódebaseparaquesecomenzaseagestarladenominada“LeyendaNegra”.
EltextoseextiendeentrelosfoliosII2vº‑II8vºyseestructuramediantelasucesióndediversosepisodiosdelavidadedonCarlos,desdelainfanciahastasutempranamuerte,conordenaparentementecronológico,yquevanjalonandosucarácterloco,inmoderado,agresivo,imprudente,y,portanto,incapacitadoparahacersecargodelreino.Unossucesosquevanaalcanzarsu máxima expresión en su impío y cobarde intento de parricidio. Estecaráctersecontraponeconelprudenteysabiodesupadre.
4.ValorhistóricodeltextoEn otro orden de cosas, es notable el interés del autor por dotar de
credibilidadasunarraciónparaloquecitalassupuestasfuentesquelehantrasmitidoloquevaacontaryqueconstituyeunmerotópico:unasfuentesdirectas que tuvieron ocasión de presenciar los hechos, por lo que sutestimonioestaríaavaladoporlacomprobacióndelosmismosinsitu.
Sed ut pateat quam scelerate mentiantur multi haeretici et alii funesti
scriptores, cumdicunteum iniusteaPatreoccisum, referamhicquodaccepi,cumMadritiinaulaRegisversarer,abiisquiremoptimenorant,cumessentinservitioaulaeRegiae,etmihicubiculumostenderunt inquomortieratdatus.Sicergomihinarrabantilli6.
________________
6H.DOERGANGK,InstitutionesinlinguamHispanicam,II2vº.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
427
Elvalorhistóricodel textoquedapuesto,pues,enentredichopor losfalseamientosdedatoshistóricosquepresenta.Debidoaesto,hemoscreídonecesario apuntar, aunque sea solo someramente, las tergiversacionesmásrelevantesdelosdatossobrelosqueexistealtogradodeacuerdoentrelosinvestigadores.Enestesentido,dejandoapartealgunosdetalleserróneosdemenor importancia, como, por ejemplo, la ubicación del monasterio delEscorialacincooseismillasdelavilladeMadrid,destacamoslossiguientesfalseamientos.
ElprimeranacronismoimportanteconelquenosencontramosesqueDoergangkpresentaadonJuandeAustriacomohombredemásedadquesusobrinodonCarlos,cuandoambosteníanlamisma.RelacionadoconestotenemoselhechodequeFelipeIIencomendaseasuhijoalcuidadodedonJuandeAustriaalvolverestede laBatalladeLepanto,cosa imposible,yaque esta tuvo lugar en1571ydonCarloshabíamuerto en1568.Conesteanacronismo, el autor destaca la impiedad de un joven que ataca a unapersonamayorque tantobeneficiohabíaproporcionadoalCristianismoaldestruirlaarmadaturca.
TampocoelodiohaciadonJuandeAustriaparecesercierto,almenosnoenunprimermomento.Antesbienalcontrario,yaque,segúnlosdatosdequedisponemos,cuandodonCarlostieneintencióndehuiraFlandes,esa su tío a quien hace saber sus propósitos y de quien pretende obtenerayuda.YseráestequiencuenteaFelipeIIlaintencióndesuhijo7.
Por otro lado, no poseemos indicios verosímiles de que entablaserelacionesconlosturcos.Deloquetenemosnoticiasesdequepudohabermantenido contacto con los nobles flamencos, e incluso, de que habríaintentadohuira losPaísesBajos.PeroenunaAlemaniamayoritariamenteprotestantegeneraríamayoranimadversiónhaciadonCarloselpresentarloalladodelamenazadorImperioturcoquejuntoalospríncipesprotestantesflamencos8.
Además,sibienhayreferenciashistoriográficasalodioquesentíahaciasupadrearaíz,entreotrosmotivos,desunegativaaenviarloparagobernar________________
7Cf.H.KAMEN,FelipedeEspaña,Madrid1998,p.125;J.TOMÁSCABOT,LavidaylaépocadeFelipeII,Barcelona1997,p.102.
8L.P.Gachardnoaceptaqueentablararelacionesconlosflamencos.Cf.,L.P.GACHARD,DonCarlosyFelipeII,SanLorenzodelEscorial,1984(=1863).Sinembargo, lahistoriografíamásrecienteapuntaaqueasífue.Cf.,entreotros,M.FERNÁNDEZÁLVAREZ,FelipeIIysutiempo,Madrid1998,p.411.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
428
lasprovinciasdelosPaísesBajoseinclusodequeloamenazódemuerte,sinembargo,notenemosconstanciadequellevaseacabosuamenaza.
Finalmente, tampoco la condena a muerte del príncipe pareceresponderalosdatoshistóricos,ysobreelmododelamismanohaycomúnacuerdo.Pero en cualquier caso,parece serque elpríncipenohabría sidocastigadoalapenademuerte,sinoconfinadoenpalacioyhabríansidosusexcesos–consentidos,esosí–losquelahabríanprovocado9.
En definitiva, no nos parecen inocentes ni gratuitos todos estosfalseamientos de la realidad, sino que creemos que confieren al texto unevidente fin propagandístico de lamonarquía española, con Felipe II a lacabeza,monarcaquesehabíaerigidoenelmayordefensordelcatolicismofrentealavancedelaherejíaprotestante.NoolvidemosquesetratadeuntextoescritoporunautoraltamentevinculadoalaCompañíadeJesúsyquehabíansidolosjesuitaslosmásfervientesadalidesdelaContrarreforma.
5.ConclusiónCabríapreguntarsesiDoergangknopodríasimplementehabernegado
la condena de Felipe II a su hijo. Pero hay que tener en cuenta que la“Leyenda Negra” partía precisamente de esta condena a muerte y habíacalado profundamente. Por otro lado, hay que considerar también elambiente antiespañolista que se vivía a principios del siglo XVIIespecialmente enAlemania y Los Países Bajos10.Además, quizá elmismoDoergangkcreyóenesacondenaamuerteque losdetractoresdeFelipe IItransmitían. En cualquier caso, en un contexto sociocultural de talescaracterísticas, de poco habría valido que un católico convencido hubieranegadoaquelloqueunamayoríaprotestante estabadispuesta a creer. Portanto, al autor solo le quedaba la posibilidad de justificar los hechos,convencidoonodeellos.Deestemodo,creemosqueDoergangkhizodelanecesidadvirtud,enelsentidodeque,al justificardesdeelpuntodevistadivino y humano la actitud del monarca español, al mismo tiempo lo________________
9 Sobre las amenazasdemuerte a supadre, así como sobre lamuertedelpríncipe,cf.,entreotros,H.KAMEN,FelipedeEspaña,pp.125‑127,dondeelautorcitaaGachard.
10Cf.G.HOFFMEISTER,EspañayAlemania.Historiaydocumentacióndesusrelacionesliterarias.Madrid1980,pp.40‑47.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
429
magnificaba,entantoquehabíasidocapazdesuperponerlaleyyelinterésdelEstadoasussentimientospersonalesdepadre.Hastatalpuntoesasíquellega a comparar la actitudde Felipe II con la deDios, yaque había sidocapazdematar–omandarmatar–asupropiohijoporelbiendelEstado,delmismomodoqueelmismísimoDiossacrificóasuhijoparalasalvacióndelmundo.Paraello,nodudóelautorenfalsearlosdatoshistóricosconfinesclaramente propagandísticos, como hemos apuntado y como podrácomprobarseeneltexto.
6.NuestraediciónPor lo que respecta a la traducción, hemos intentado ajustarnos lo
máximoposiblealtextooriginalaunque,ennopocasocasiones,noshemosvistoobligadosaapartarnosdelamorfosintaxislatinaenarasdeunamayorclaridad.Conelmismofinhemosacompañadonuestratraduccióndenotasexplicativas en las que hemos intentado aclarar aspectos históricos, delengua, de estilo, de fuentes o de realia, notas que, en definitiva, puedanayudar a entender y valorar el texto desde su componente filológica ehistórica.
Finalmente,hemosañadidocomoapéndiceeltextolatinopuntuadosegún criterios modernos y despojado de los signos diacríticosinnecesarios para su comprensión. Los textos subrayados en negritainsertoseneltextolatinoyenlatraducciónaparecenenlosmárgenesdeltextooriginal.Loshemosinsertadoparahacermásfácillaconfrontacióndeltextoconlatraducción.HistoriadelamuertedeCarlos,primogénitodelreyFelipeII.
Carlos, primogénito de Felipe Segundo, Rey de las Españas11, que
desde su niñez era impetuoso y exaltado por su carácter pueril, y pocomenosque loco,senegóa toleraryasometerseadisciplinaalguna.Antesbien, despreciando siempre la autoridad de sus preceptores, siguió las________________
11 Sobre el término de “Las Españas” como concepto de unidad para lamonarquíahispánica,cf.E.GARCÍAHERNÁN,PolíticosdelaMonarquíaHispánica(1469‑1700).EnsayoyDiccionario,Madrid2002,pp.23‑24.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
430
inclinacionesde supropio temperamento y fantasíamás que losdeseos ybuenosconsejosdeaquellos.
InclinacionesdeCarlos.Yadesdela juventudsucarácterexaltadose
entregó vergonzosamente no a la modestia sino a la insolencia, no a lacastidadsinoalalujuria,noalapazsinoalasdisputas,noalahonestidad,comocorrespondeaunapersonaregia,sinoalavileza12.Yporlasnoches,comouncualquiera,comenzóadeambularsolo,airenbuscadependencias,aprovocaryaretar,sin tonnison,comoun loco,a todoelque lesalíaalpaso.
HayenMadridunacalleque,ensulenguaespañola,conuntérminodecente,sellama“CalledelasDamas”,esdecir,Calledelasmujeresdepalacio,pero,enverdad,setratadelacalledelasmeretricespalaciegas,alasqueporotronombrellaman“cortesanas”.Yesqueenestacallesolovivenmujerespúblicasque,ataviadaspomposamentea lamaneradereinasconvestidosdeseda,conoro,platayjoyas,prostituyensuscuerpospordinero,peroquenoquierenserllamadas“mujerespúblicas”,yaquenoadmitenacualquieradel populacho, sino que, como otras Tais o Floras13, solo reciben a reyes,príncipesynobles,obienaaquellosquelespuedenpagarigualmentesualtoprecio.Aquísolíavenircasitodaslasnochesestejovenreyyaquí,juntoconlos demás puteros, solía putañear, tener altercados y entregarse aldesenfreno,comosifueraunsimpleparticularounhombrecorriente14.
Porestoyporotroscomportamientoescandalosos, impropiosdeunapersonaregiayenabsolutodecentes,alseramonestadoconfrecuenciaporsupadre,einclusocastigadoporordensuyaalgunavezporsuspreceptores,soportóelcastigodemuymalagana,yaqueconsiderabaindignoqueelhijodeunRey tangrandedebiera ser castigadoyno tenermayores libertadesqueunvilcolegialcualquiera.
________________ 12Estadescripciónnosrecuerda,poroposición,alretratoquehaceSalustio
deYugurta(Sall.,Iug.6.1).13ThaisoTais.Heteraateniensedelsiglo IVa.C..Fuemuyfamosaporsu
belleza.MarchóconAlejandroMagnoensuexpediciónaAsia.Asumuerte,casócon Tolomeo. Por su parte, el nombre de Flora aparece en las Instituciones deLactancio(Lact.Inst.,1,20,6)atribuidoaunaricacortesana.
14 De hábitos parecidos nos habla Gachard,Don Carlos y Felipe II, p. 288.TambiénW.T.WALSH,FelipeII,Madrid1968,pp.474‑75,citandoaCabreradeCórdoba(1569‑1623)yaMr.Brantôme(1540‑1614).
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
431
Los reyes deben tener mayores virtudes que los demás. Pero supiadosopadre, Felipe, estimabaquedebíapermitirlemayores libertades yuncampodeacciónmayororientadoalasvirtudesregias,noalosvicios15.Contodo,noconsiguióquesesometieraaunadisciplina,sinoquemientrasmás reprendido era por su padre, tanto más se empecinaba aquel en ellibertinajeyen la insolencia sin frenoalguno.Porotraparte, almandarelpadrequefueracastigadomásdurayfrecuentemente,estallóenunodiotangrande contra su padre que, como otro Absalón16, deseaba que su padrefueraquitadodeenmedioyprivadodelreino,parapoderélgobernarasuantojoensolitario.
Asípues,enprivadoyenpúblicocomenzóamenospreciaryadifamarasupadre,comosifueraindignodelreino,yatramarymaquinartodotipode cosas que fueran en contra de su propio padre y de la reputación delmismo,yquepudieranperjudicarlo.
SemiranlasgestasdeCarlosV.Ciertodía,cuandolosnotablesy
próceres del reino consultaban en medio del palacio real un hermosolibroenelqueestabandibujadaslasgestasdesuabueloCarlosQuinto,sucedióquellegóélcasualmenteypreguntó:“¿Quétenéisaquíyquéostraéis entre manos, próceres?”. Con la debida reverencia y dandomuestrasderespeto,todosellosseechanaunladoyletiendenellibro.Él, después de verlo detenidamente y de alabar una por una todas lasgestas,selodevolvióyseretiró17.________________
15FelipeII,enalgúnmomento,intentóqueseintegraraenlasreunionesdelConsejodeEstado,einclusoquetuvieraalgúnpoder,aloquesevioobligadoarenunciar debido al comportamiento del príncipe. Cf., entre otros, H. Kamen,FelipedeEspaña,pp.125ss.;M.FernándezÁlvarez,FelipeIIysutiempo,pp.407ss..
16TercerhijodelReyDavid.Serebelócontrasupadre.Muriólanceadoporun soldado de su padre al quedar enredado con el cabello en las ramas de unárbolcuandohuía.Cf.Samuel,II,13‑18.FueconsideradoenelsigloXVIprototipodeprínciperebelde.
17 L. P. Gachard transmite una anécdota contada por Pierre de BrantômesobreelhechodequedonCarlosmandóquelehicieranunlibroenblancoquerellenócondibujosqueparodiabanlos“grandesviajes”desupadredeAranjuezal Escorial y desde allí a Madrid. Sin embargo, como otras tantas veces, restacredibilidada tal información.Cf.L.P.Gachard,DonCarlosyFelipe II,pp.177‑178. Del odio hacia su padre, como también del menosprecio hacia este y del
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
432
Pero,pensandoqueaquíhabíahalladomateriayocasiónparainculcaralosnoblesodioymenospreciohaciasupadre,seencargódequelehicieranunlibromuchomáselegante,porfuera,queaquelquelehabíanmostradolospróceres,pero en cuyo interiornohabíanada escritonidibujado, sinosolopapelenblanco.Contallibrosecolocatambiénélenmediodelpalacio,yloconsultaafanosamente,pasandolashojasdeunladoaotro.Porfin,trashaberloexaminadolargamente,seloentregacerradoalosduques,noblesycuantos magnates allí se hallaban y les pregunta: “¿Qué os parece estelibro?”18.Todoselloscomenzaronaelogiarloyensalzarlodiciendoqueeraciertamentehermoso.
Elhijosemofaastutamentedelpadre.EntoncesDonCarloslesdice:
“Examinadlo ymirad qué contiene”. Ellos, después de revolver todas lashojas, no encontraron en el libromás que páginas en blanco.Así pues, lerespondieron:“Serenísimopríncipe,este libronotienenada”.Yél lesdijo:“Puesestassonlasgestasdemipadre;permitidmeaccederdeunavezportodasalacorona;yoactuarédeotraforma”.
Tras esta acción y estas palabras desvergonzadas del hijo contra elpadre, todos los nobles y duques enmudecieron rojos por el estupor ymantenían la boca cerrada19, callados ante su persona, presagiando o ladestrucciónquellevaríaacabodelreinoolamuertedesgraciadadeunhijode tal condición. En efecto, quien se mofa de su padre, como Cam20, esmaldecidoporelSeñorycaminahacialamuerte.
Los buenos cristianos no destruyen monasterios sino que los
edifican. En cierta ocasión, el rey de Las Españas (según escuché en su
________________
mayor afecto por las gestas de su abuelo nos habla, entre otros,M. FernándezÁlvarez,FelipeIIysutiempo,pp.407ss.
18 Parece acusarse la influencia del español en la construcción latinaQuidvobisvideturdeistolibro?
19Nóteseel ecodel iniciodel libro segundode laEneida:Conticuere omnesintentiqueoratenebant.
20 Hijo pequeño de Noé, junto con Sem y Jafet, y padre de Canaán.Descubrióasupadredormidodesnudoensutiendayllamóasushermanosparaburlarse de él. Pero estos lo cubrieron con un manto sin ver su desnudez. AldespertarseNoéysaberloocurridoechóaCamlamaldicióndequeseríaesclavodesushermanos.Cf.Génesis9,18‑27.DoergangkcitaenelmargenderechoGenes.9.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
433
relato) asedió una ciudad que, en su opinión, no podía tomarse sinodestruyendo un monasterio que estaba enclavado en las murallas, pero,como,porcargodeconciencia,noseatrevíaaderribarlo(yaqueespropiodelos reyes y príncipes católicos defender, no ofender, construir, no destruirmonasterios e iglesias de Dios), los mismos obispos y religiosos leaconsejaronquehicieraunapromesaaDiosnuestroSeñor.YquesiDiosleconcedía,graciasaestemonasterio, lavictoriaylaciudad,élseobligaríaaconstruirenhonordeDiosotromuchomejorymásespléndido,y,asípodríaasaltarlocontotallibertad.Asílohizoyconsiguiósupropósito21.
Elreycumplesupromesa.Elescorialsuperalassietemaravillasdel
mundo. Así pues, para cumplir debidamente la promesa hecha a Diosnuestro Señor por haber obtenido la victoria, aun a costa de destruir laciudadyelcenobio,construyóensulugar,enhonordeDios(enunsitioquese llama Escurial, que dista de la Real villa deMadrid seis o sietemillasespañolas,o,loqueeslomismo,cincomillasgermánicas)otromonasteriodecaracterísticas tales que su estructura superaba con mucho no digo ya elprimermonasterio,sinoinclusolassietemaravillasdelmundo,einclusohoyno se encuentra en toda la faz de la tierra un edificiomás opulento,másespléndido ymás suntuoso. Y se consagró aDios con San Lorenzo comopatrón.
Golpea a los frailes.En este monasterio, puesto que se trataba una
residencia magnífica, quiso el rey vivieran y fueran tratados y honradostambiénmagníficamentelosfrailesyreligiososdelaordendeSanJerónimo.Perosuhijo,comosiempreledesagradabaloqueleparecíabienasupadre,tambiénsoportóestoconabsolutaindignidad.
Así,porodioasupadre,comenzóatrataraaquellosfrailesdelapeorformaposible, y, cuando alguna vez solía ir allí para descansar (cosa quehacen los reyes con mucha frecuencia en verano, ya que es un lugaragradable ymuy fresco por estar situado entremontañas y árboles), y secruzaba con los frailes susodichos, los derribaba con su bastón de lasmulas (pues los eclesiásticos y religiosos enEspaña viajanpomposamentemontadosenaltasmulas),yencimalosinsultabaconlassiguientesinjuriasuotras similares: “Puercos y asnos, bajad y dejad que monten mis pajes y________________
21SetratadelavictoriaenlabatalladeSanQuintín,quetuvolugareldíadeSanLorenzo,porloquefuedesignadoestecomopatróndeElEscorial.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
434
lacayos”.Yasí,echadosabajolosfrailes,mandabasubirasuslacayos,hechoquealosojosdeunhombrecristianoycatólicoeranodigoyavergonzoso,sinodignodelapenademuerte.Yapesardequeconmuchafrecuenciaeraadvertidopor supadrede queno actuarade esamanera, pues sabía quetantoenEspañacomoentodalaIglesiadeDioseradelitocapitalquealguiengolpearaaunsacerdoteyloinjuriara,aquel,sinembargo,comounloco,seobstinabaensuempeñocriminal,ycuantomásleaconsejabasupadrequeno cometiera estas y otrasmaldades tantomáspersistía él en ese y otrosdelitos.
Don Juan de Austria. Entretanto, al volver a España Don Juan de
AustriadelaBatalladeLepanto,enlaquehabíadestruidoyaniquiladoalasmayoresfuerzasdelosturcos,conloquehabíaalcanzadoungranrenombrealosojosdetodoelmundo,tuvoabienelpadreponerasurebeldehijobajoladisciplinadetanexcelsovarón,afindequequiennopodíaserdoblegadoniporlosbuenosconsejosniporsupropiosentidodelhonorfuerarefrenadoalmenosporlaautoridadydiligenciadetangranvarón.Pero,comodiceelsabio22:“Noamaelperniciosoaquienlocorrigenicaminahacialossabios”.Yasí,comenzóamostrarlesuodiodetodaslasformasposibles,aoponerseaél,amostrarleresistencia,amolestarloyabuscartodoslosmediosporlosquepoderlibrarsedesuautoridad.
Lapelotaespañola23.HayungimnasionolejosdePalacio,dondelos
príncipesynoblesacostumbrana jugarala“pelota‑palma”,pero,enlugarde la redecilla que vulgarmente llaman “raqueta”, utilizan un palo de lamismaformahechodemaderaconelquegolpeanlapelota.Eneste lugarelhijodel rey jugabaciertodíaadicho juegocondon JuandeAustria, supreceptor, y con otros notables. Allí él jugaba con los demás próceresdeportivamente, pero siempremiraba y observaba a don Juan conmalosojos,buscabarefriegasydisputasconél,hacíaeinterpretabatodaslascosasalrevés24.________________
22HemosencontradolacitaenProverbios15,12.DoergangkanotaalmargenPro.16.
23GachardaludealepisodiodelapelotacontadoporBrantôme,peronoledamuchacredibilidad.Cf.L.P.Gachard,DonCarlosyFelipeII,pp.312‑313.
24 Nótese la sucesión e infinitivos históricos característicos de la histo‑riografía.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
435
Da un puñetazo a su preceptor y le llena de insultos. Al final seproduce casualmenteuna refriega entre los jugadores acercadel resultadofinal,enlaque,comosuelesuceder,cadaequipodefendíavehementementesucausa.Pero,aldecirdonJuanensufavoryeneldelossuyos“decidloquequeráis,perohemosganadonosotros”,enesemomento,enunataquede locura, el joven a una persona mayor, el muchacho sin práctica niexperiencia alguna al varón celebérrimo por su ejercicio y experiencia enmuchasempresasytrabajos,eldiscípuloalmaestro,y,porasídecir,elhijoalpadre,daunpuñetazo,yconfuertes insultos,enpresenciadevarones tandistinguidos,hieresuamorpropioconestaspalabras:“Mientes,hijodeunameretriz,nosotroshemosganado”.
Don Juan soportó indignado esta afrenta, pero, como hombremesuradoyconasientoqueera,lerespondiósosegadamente:“¿Porquémegolpeas yme llamas hijo demeretriz, si he tenidounpadremejor que eltuyo?”.
Entonces, el loco joven, creyendo haber encontrado una causa justaparagranjearleelodiodelrey,correllenodeirajuntoasupadregritando:“¡Oh padre, Rey Serenísimo, Don Juan de Austria me ha insultadogravementeamíyaturegiamajestadenelgimnasiopúblico,puesallímeha dicho delante de todos que él ha tenidomejor padre que yo, cuandoVuesaMercedsabemejorquenadiequeéleshijodeunameretriz,entantoqueyosoyhijolegítimo!”.
ElRey, considerandoensilencioduranteun instante laprudenciadeDon Juan de Austria, así como losmalos humores y la locura del joven,responde:“Esverdad,DonJuandeAustriahadicholapuraverdad,puessupadre era Emperador Romano y Rey de las Españas al mismo tiempo,mientrasque tupadrees soloReydeEspaña.Asíque tú,hijomío,haríasmejor enobedecer a tangranvaróny en aprender algode él en lugardesembrardiscordiasydiscutir con él.Quieroque le obedezcasynoque teenfrentesaél,yquenole infierasafrentaalguna,sideseastenerunpadreclemente”.
Turbadopor esta respuesta y viendo que por ningúnmedio lograbasatisfacer sus deseos, se dio a buscar e imaginar los peores caminos porlos que vengarse y librarse de uno y otro, y quedarse así por encima detodos.
Así pues, lo primero que hace, reunido su séquito y sus sirvientes,comoarrastradoporunafuriosaestrella,escorrerfueradelaciudadhastadonde Don Juan tenía su casa de recreo. La incendia, la quema, y luego
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
436
destroza, destruye y echa a perder todos los bienes de los alrededorespertenecientesalacasa.
Conspira con los turcos contra su padre. Más tarde, cuando se
presentó la ocasión adecuada, entabla en secreto amistad con losembajadores de los turcos y les da a conocer sus íntimos propósitos eintenciones.Ellos,felicesycontentos,dannoticiaporescritodelasuntoasugranemperador.Estepensóquegraciasaestacircunstanciaselepresentabala mejor ocasión para ocupar todo el mundo cristiano. Así pues,inmediatamente le contestó por carta ofreciéndole toda su ayuda. Y, paraque le creyera con mayor confianza, le prometió a su propia hija enmatrimonioyselaenvíaenundistinguidoyhermosoretrato.Trasrecibirlogozosoyexultante,enajenadoporunamortangrande,comenzóahonrarlayamarlaperdidamente,demaneraquelaguardabacomoaunadiosaensuaposento,enunarca juntocon lascartasdelemperador turco25,yunaporunatodaslastardes,cuandoibaa26recostarse,–yamenudotambiénenotrasocasiones–lasacabadeallí,lacontemplaba,labesabaylaadoraba.
Se descubre la conspiración.Habiendo observado esto un día por
casualidadDonJuandeAustria,conelpermisodelreyabreelarcamientrasdonCarlosestabaausente.Yheaquíquetodoelcrimenylatraiciónquedaaldescubiertoentonces.Lascartasturcasjuntoconlahijasonmostradasalpadre.Este,aturdido,atónitoysuspirando,ordenaquelascartasyelretratoseandevueltosasulugarparaquesuhijonosedécuentadequesudelitohasidodescubierto,ymandaqueseavigiladoycustodiadoconunaguardiamás estricta, para que no pueda urdir acción alguna con los turcos enmenoscabodelacristiandad.
Intentamatarasupadre.Apartirdeestemomento,viendodonCarlos
quenadapodíarealizarasuantojomientrasvivierasupadre,dedicótodalafuerza de su ingenio a ver de qué forma podría quitar a su padre de enmedio.________________
25SeproducealternanciaenladeclinaciónentreTurcici,renacentista,frenteaTurcarum,laformaclásica.
26 Adviértase la utilización del verbo volo con el sentido de auxiliar enperífrasis de futuro, quizá por influencia del español. Recordemos que el textoestáinsertoenunagramáticadeespañolaunqueelautornolosea.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
437
Así,undía,aprovechandolaocasión,seacerca juntoa lacamadesupadre(dondeesteestabaechadoacausadeladebilidaddesucuerpo)condos trabucos27 cargados, escondidosbajo la capaomanto, comosi fueraahablar a su padre. Entonces ese desgraciado, sacando uno de los dostrabucos del manto, apunta contra su padre para disparar gritando consiniestravoz:“¡Ah,ahoramismovasamorir,malvado,túquetantasvecestehasopuestoamí!”.
Escapturadoinfraganti.Allíacudencorriendoalgunosmiembrosdel
servicio,queyaconocíandesdehacíatiempolosmaloshumoresdelhijo,eimpideneldisparo.Elpadrehorrorizadogrita:“¿Quépretendes,criminal?¡Apresadalsacrílegoeimpíoparricida!”.
De este modo ese miserable es capturado, reducido y encarcelado.Todoelpalaciorealsehallatrastornado;laciudadenteraestásumidaenelduelo y la aflicción por causa del delito tan horrendo perpetrado por elpropiohijodelrey.Porsuparte,losnotablesypróceresdelreinotratandeaplacaralpadreydeconseguirconsúplicaselperdóndeesteylavidaparasuhijo.
Exclamación y dolor del Rey. Entonces aquel piadoso Rey,
lamentándoseagritosy con lasmanos tendidasal cielo,dice: “¡Ohdiosesinmortales, que se perpetre tal atentado en este lugar sagrado del PalacioReal!¡Quesurjadesangrerealunhechotal!¡QuesetengaqueoírhablardeundelitodetalnaturalezaenlacasadelosAustrias!¡Quedebatolerarsetalcrimenenestesantoycatólicoreino!¡Queunparricidiotanhorrendodebapermanecerademásimpuneenunabyectozascandilsinuncastigoigualdehorrendo!Sialguiendelahezdelaplebeatentacontralapersonadelrey,esllamado parricida, es cruelmente ajusticiado, todos sus descendientes soncondenadosdeporvidademaneraqueseveandespojadosdeherenciasyfortunas.¿Yelhijodelreycometerátangrandelitoimpunemente?Acasotú,Dios,nodijiste:‘Elquehayainjuriadoasupadre,queseacastigadoconlamuerte’28.Luego,¿quésucederáalqueintentamatarasupadre?”.
________________
27Sclopetumnoesclásicosinomedieval.Quizáporinfluenciadelespañollohacefemeninoenlugardeneutro.
28CitatextualdelÉxodo,21,17.DoergangkanotaalmargenExod.21.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
438
Horrible castigodelparricida.“En efecto, si unapersonavulgardelpueblollanointentamatarasupadre,(quenoesdegranconsideración),esapersona, según el derecho romano29, no es entregada a la espada, ni a lasllamas,nianingúnotrocastigohabitual,sinoquemetidoenunsacoconunperro,ungallo,unavíborayunamona,apresadoenlaangosturadelsacoenmedio de todas estas fieras, es arrojado al mar o al río más cercano,dependiendodeloqueofrezcalanaturalezadellugar,demaneraquelefalteelcielomientrasaúnestávivoylatierraunavezmuerto.¿YelhijodelRey,que no a una persona vulgar, sino al mismísimo Rey, su propio padre,intentamatar,habrádepoderevitarelcastigo?Deningúnmodo”.
Lospoderososdebensercastigadosconmayorpena.“¿Acasotú,¡oh
Dios!,queeresDiosdediosesyseñordeseñores,Diosgrande,poderosoyterrible,quenomirasalapersonaconcretanialosregalos30,nodijiste:‘Aldébilseleconcedelamisericordia,peroalosgrandesteaparecerásdemodohorrible; los poderosos soportarán poderosos castigos31; para los másgrandesmásfuerteserálapurgaoelcastigo’?¿Acasotú,Dios,nomandastealosreyes:‘Noharásloqueesinjusto,nijuzgarásinjustamente.Notengasen cuenta la persona del pobre, ni trates con miramiento el rostro delpoderoso.Juzgajustamenteatuprójimo’32?”.
Elhijocrápulayrebeldedebesermatado.“Acasotú,Dios,queeres
unjuezjusto,nolesinculcasteatodoslospadres,yaseanreyesogentedelamásbajacondición,esteprecepto:‘Siunhombrehubieraengendradounhijorebelde y libertino, que no hace caso a las órdenes de su padre y de sumadre, y, quehabiendo sido castigado, semuestradesdeñoso a obedecer,suspadres locogerány lo llevaránante losancianosde laciudad,ynada
________________ 29Estapenasemantuvo,(quitandoelgallo)enlasPartidasdeAlfonsoXy
fue aplicada por losAustrias en la Corte de Castilla. Cf. J. L. DE LASHERASSANTOS,Lajusticiapenalde losAustriasen laCoronadeCastilla,Salamanca1994,esp.218‑219y318.
30Nótense laspalabrasdelDeuteronomio, 10, 16, tal y comoadvierte en elmargen:Deut.10.
31 Véase la utilización del versículo del Libro de la Sabiduría, 6, 7, cuyocapítulocitaalmargen:Sap.6.
32 Es el versículo 15 del cap. 19 delLevítico, y no del 19 deDeuteronomio,comoanota:Deut.19.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
439
máscomenzar el juiciodiránante ellos:Esehijonuestro esun libertinoyunrebelde,despreciaescucharnuestrosconsejos,yseentregaociosamentealasorgías,alalujuriayalosbanquetes.Todoelconjuntodelaciudadlocubrirádepiedrasymorirá,paraquearranquéiselmaldeenmediodevosotros’?33¿Acasotú,Dios,nodijiste:‘Siunhijoohijatuya,aquienesamascomoatupropiaalma,quisieraintroducirunareligióndesconocidaporvuestrospadres,nolesdescrédito,nilosescuches,nitengasconsideraciónconellos,demaneraqueteapiades y los encubras, antes bien al punto losmatarás. Caiga en primerlugar tu mano sobre ellos y detrás de ti todo el pueblo la soltará. Seránmatadoscubiertosdepiedras34paraqueelSeñorseabstengadelairadesufuroryseapiadedeti’35?
Asípues, si elparricidadeunreydebesercruelmenteajusticiado, siquien ha injuriado a su padre debe ser castigado con lamuerte; si quienintenta matar a su padre debe ser quitado de en medio con un nuevo einauditogénerodesacrificio;siaunpadreseleordenanoporpartedeunhombre, sino del mismísimo Dios, en quien no puede haber iniquidadalguna, quemate a su propio hijo por ser solamente rebelde o por haberquerido atraerlo a una falsa religión; si no hay que mirar a la personaconcreta;si,enfin,nosedebetratarconmiramientoelrostrodelpríncipeydelpoderoso,sinoquelospríncipes,losmagnatesylospoderososdebenserpunidosycastigadosdeunmodomáshorrendoyconmayorfuerzayrigorquelosdébilesylospobres;siconmayorculpadelinqueelquedisfrutadeunhonormayor,ylanoblezadelospecadoresconvierteenmásgraveslosdelitosde suspecados; ¿cómopodré ser indulgenteyperdonaramihijo?¿Cómo podría permanecer en piemi reino si abandonara yo el amor delRey supremo, gracias al cual reinan todos los reyes, e infringiera tanmanifiestamentesusleyesysusmandatosporelafectoyelamoraunhijo?Seperturbará, serádevastadoydestruido el imperioynuestra casa, si noejecutamoselmandatodelsupremoycelestialemperador.Demaneraque,para que esto no suceda, arrastradlo, lleváoslo, entregadlo, como Diosmanda, a los jueces, y castigadlo conun suplicio justo, comoal individuomásinsignificantedelaplebe,einclusomás,paraqueelmalseaarrancadodeenmediodenosotrosydelomásaltodenuestracorona,paraquelafuria________________
33SetratadelfragmentodelDeuteronomio,21,18‑21.Doergangkadvierteenelmargen:Deut.21.
34EsunaadaptacióndelfragmentodelDeuteronomio13,6‑10.35CitaliteraldelDeuteronomio,13,17.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
440
del Señor no se irrite contra nosotros y seamos aniquilados, para que elmundoenterotiembledemiedoaloírlanoticia,yparaque,enlosucesivo,todoelorbenoserijaconformealejemplodeunmalreyycualquierrebeldeseatrevaalevantarsecontrasusreyesypríncipes,ocontrasuspadres”.
Selequitalavida.Yasí,quisoelRey,comocustodiomayordelaley
deDios,quesupropiohijonosufrierauncastigomenorqueelmásruindelosplebeyos.(¡Ohcorazónvigoroso!¡Ohcorazónverdaderamenteregio!¡Ohcorazón inflexible e inmutable a lahoradeobservar la justicia y la leydeDios!).
Pero, sin embargo, por la intercesión de los notables y próceres delreino,conelconsentimientodelosjueces,fuesuavizadalapena,demaneraque no habría de quitarse la vida públicamente, sino en una alcoba depalacio,hechaunaincisiónenunavenadelpieymetidoDonCarlosenaguacaliente.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
441
APÉNDICEHistoria de morte Caroli primogeniti Regis Philippi II. [II 2vº]Carolus
primogenitusRegisHispaniarumPhilippisecundi,cumessetapueritiafervidusetpuerilisanguinecalensetquasifurens,di[II3rº]sciplinamferreetcoginoluit,sed imperium praeceptorum semper respuens potius ingenii et fantasiae suaequamillorumstudiaetbenemonitaestsecutus.
StudiaCaroli. Cumque iam iuvenilis sanguis in eo inciperet ebullire nonmodestiae sed insolentiae, non castitati sed libidini, non paci sed rixis, nonhonestati,ut regiampersonamdecet, sed turpitudini turpitersededit.Etnoctu,utvulgarisquaedampersona,solusobambulareetgrassatumire,obviosquosquelacessereetadpugnaminiqueprovocaretanquamfuriosuscoepit.
EstMadritiplatea,quaeillorumlingua,honestovocabulo,vocaturlacalledelasDamas, hoc estplatea aulicarum foeminarum, sed revera est plataea aulicarummeretricum,quasalionominecortisanasvocant.Naminhacplataeanemohabitatquammulierespublicae,quaeinstarreginarumpomposeserico,auro,argentoetgemmis vestitae corpora sua prostituunt pretio, sed publicae tamen vocarinolunt; non enim quemvis ex populo, sed ut alterae Thaides et Florae tantumreges,principesetnobiles,etillosquieisaequalitermagnumpretiumpersolverepossuntadmittunt.Hucsingulis ferenoctibushic iuvenis rexcommeareetcumreliquis scortatoribus scortari, digladiari et debacchari non secus ac vulgaris acprivatusquidamhomosolebat.
Ob quam rem et alias insolentias regiae personae [II 3vº] indecorasminimeque decentes, cum a Patre saepius corriperetur et etiam iussu eius apraeceptoribus aliquando castigaretur, indignissime tulit aestimans rem esseindignam filium tanti regis debere castigari et non habere maiorem licentiamquamvilisquivisaliusscholaris.
Regesmaioresdebenthaberevirtutesquamalii.SedpiuspaterPhilippusmaioremlicentiametlatioremcampumadregiasvirtutes,nonadvitia,eipateredeberereputabat.Sedillesubdisciplinahumiliaresenonpotuit,etquomagisapatre reprehenderetur, quo magis ille in lascivia et petulantia, ruptis habenis,pergeret.Cumveroacriusapatreetsaepiuscastigariiuberetur,intantumodiumParentisexarsit,uttanquamalterAbsaloncuperetpatrememediotollietregnoprivari,utipseadsuamlibidinemsolusregnareposset.
Itaque clam et palam incepit patrem contemnere et proscindere, quasiindignus esset regno, omnia agere et moliri, quae essent contra ipsum et eiusreputationem,etquaeillumoffenderepossent.
Gesta Caroli Quinti evolvuntur. Accidit quodam die, cum principes etproceres regni inmedio regii palatii evolverent pulchrum quendam librum, in
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
442
quo erant depicta gesta Caroli Quinti, sui avi, accessit ille forte fortuna “quidhabetis et quid tractaris hic, viri proceres?” quaerens. Illi, debita reverentia ethonore exhibito, omnes illi cedunt, porrigunt librum. Ille, perspecto libro etlaudatissingulis,reddidit[II4rº]illisetdiscessit.
Atque hic materiam et occasionem aliquam obtinuisse patrem in odiumapudprincipesinducendietdeprimendiratus,procuravitsibifierilibrummultoexterne elegantiorem illo quem proceres illi ostenderant, sed in quo nihil eratneque scriptum,nequepictum, sedmere chartaceus et albus.Cumhoc libro secollocatetiaminmedioPalatii,etstudioseeumevolvit,etfoliahincindeconiicit.Tandem post multam evolutionem clausum tradit ducibus et principibusreliquisquemagnatibus qui ibi aderant, et quaerit: “Quid vobis videtur de istolibro?”Illiomneslaudareetextollerequodessetadmodumpulchercoeperunt.
Filiusvafre irridetPatrem. Tum ille: “Inspicite et videtequid contineat?”
Illi,evolutisomnibusfoliis,nihilineoinvenerunt,nisialbedinem.Responderuntergo: “Serenissime Princeps, hic liber nihil continet”. Quibus ille: “Haec suntgestapatrismei;sinitemesemelvenireadcoronam;egoaliudefficiam”.
Ex hoc facto et dicto protervo filii in patrem, principes et duces ruboreconfusiconticuereomnesrepressaqueoratenebant,tacitiapudse,ominantesveldestructionem per eum regni, vel infoelicem talis filii exitum.Qui enim irridetpatrem,cumChammaledicituraDominoetadinteritumvadit.
BoniChristianinondestruuntMonasteriasedaedificant.RexHispaniarum
aliquando obsedit civitatem (ut ex relatu audivi) quam cum non secus capereposset,quamperdemolitionemalicuiusmonasteriiquodhaerebatinmoeniis,sedpropterconscientiam,quod[II4vº]illudeverterenonauderet(cumsitregumetprincipum catholicorum defendere non offendere, exstruere non destrueremonasteriaetecclesiasDei)episcopietreligiosiipsiconsulueruntutDominoDeovotum faceret. Quod si Deus illi per hoc monasterium victoriam et civitatemdaret,sevellealiudinhonoremDeiaedificaremultomeliusetsplendidius,etsiclibereassiliret.Quodfecitetvoticomposfactusest.
Rex facit votum. Escurial superat septem miracula mundi. Itaque ut
Domino Deo votum probe solveret pro obtenta victoria, civitate et destructocaenobio,aliudtalemonasteriumrursus inhonoremDeiaedificavit (in locoquivocaturEscurial,distataregiaurbeMadritosexvelseptemmilliariaHispanica,vel quinque Germanica), ut eius structura longe superet, non dico priusmonasterium, sed septemmiraculamundi, et hodie in toto terrarum orbe noninveniatur aedificium vel ditius, vel splendidius, vel magnificentius. DicatumautemestDeosubtutelaS.Laurentii.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
443
Percutit monachos. In hoc monasterio placuit regi ut, quia domus essetoptima, monachi et religiosi (qui sunt ordinis S. Hieronymi) etiam optimeviverent,tractarenturethonorarentur.Filiusautem,utsemperillidisplicuitquodpatriplacebat,hocetiamindignissimetulit.
Itaque coepit illos monachos in odium patris pessime tractare, et ubialiquandoeoanimirecreandigratiacommeare(quodregiiaestatesaepius,quodlocusamoenusetsubfrigidusest,quiainmontibusetarboribussitus,faciunt)[II5rº]soleret,ethaberetdictosmonachosobvios,eosexmulis (namecclesiasticietreligiosiinHispaniavaldehonorificeinaltisinitinereferunturmulis)baculosuodeturbabat, et insuper iniuriosis hisce vel similibus incessabat dictis: “Porci etasinidescenditeetsinitepedissequosmeosetfamulosequitare”.Etsicmonachisdetrusisiussitfamulosascendere,quodfactumprohominechristianoetcatholicoerat non dicto turpe, sed capitale. Et licet saepius a patre admoneretur ne talequidcommitteret,scireteniminHispania,utetintotaEcclesiaDeicapitaleesse,sialiquissacerdotempercuteretetafficeretiniuria,illetamentanquamfuriosusinscelereperstitit, etquomagisapatremonereturne taliaetaliamala faceret, eomagisilleinistoetaliisperrexit.
Don Iohan de Austria. Cum interea Don Iohan de Austria ex Lepantinopraelio, in quo maximas Turcarum vires fregerat et contuderat, rediret inHispaniam,exqueeobonumnomensibiapudomnescontraxerat,visumestpatrifilium rebellem tanti viri subdere imperio, ut qui neque bonis monitis, nequepudore inofficio retineriposset, saltemtammagniviripraesentiaet strenuitatecoerceretur. Sed ut ait sapiens: Non amat pestilens eum qui se corripit, nec adsapientesgraditur.Sic illeomnibusmodisethuncodioprosequi,obniti,resistere,molestare,etomnesviasquibusabeiusimperioliberaripossetinvestigarecoepit.
Pila hispanica. Est palaestra non [II 5vº] longe a palatio, ubi principes etnobiles luderesolentpilapalmaria,sed locoreticuli,quodvulgovocantraquete,utuntur eiusdem formae instrumento ex ligno quo pilam propellunt. Hic filiusregis cum Don Iohan de Austria, suo magistro, et aliis principibus eo lusu sequodamdieexercebat.Ibiillecumreliquisproceribuspacificeagere,sedsemperlimis oculis Don Iohan intueri et observare, rixas et contentiones cum illoquaerere,omniapraepostereagereetinterpraetari.
Colaphumimpingitmagistroetfoditiniuriis.Tandemfortefortunafitrixainterludentesdemeta,ibiunaquaequeparsacriter,utfierisolet,suasdefenderepartes.CumautemDon Iohanpro se et suisdiceret: “Dicitequiquidvolueritis,nostamenvicimus”,ibifurorepercitusiuvenisseni,sinererumusuetexperientiapuerviromultarumrerumetlaborumusuetexperientiaceleberrimo,discipulusmagistro, filius quasi patri colaphum impingit, et acerbis iniuriis in praesentiatantorumvirorumcorperfodithisverbis:“Mentiris,filimeretricie,nosvicimus”.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
444
DonIohanhanciniuriamindignequidemtulit,sedutvirgravisetsedatusmodeste illi respondit: “Quid me verberas et vocas filium meretricium, cumpatremmelioremquamtuhabeshabuerim?”.
Ibi insanus adolescens, putans se iustam causamnactum, qua illumapudRegeminodiuminduceret, iracunduscurritadPatremclamitans:“Opater,RexSerenissime,DonIohandeAustriaetmeetregiamtuammaiestatemsummainpublicapalaestraaffecitiniuria;dixitenim[II6rº]ibicoramomnibussemeliorempatremmehabuisse,cumV.M.optimesciatipsumessefiliummeretricis,meverolegitimeessenatum”.
Rex tacite paululum apud se considerans prudentiam Don Iohannis deAustria et humorem et furorem Iuvenis, respondit: “Hoc verum est, verissimedixit Don Iohan de Austria. Nam pater ipsius erat Imperator Romanus et RexHispaniarumsimul.TuusveropaternonestnisiRexHispaniae.Sed tu,mi fili,melius faceres ut obedires tanto viro et aliquid ab eo disceres, quam cum illodiscordias seras et litiges. Volo ut ei obtemperes et non ut obsistas, vel ullaminiuriaminferas,siclementemdesiderashaberepatrem”.
Hoc dicto confusus, et videns quod neque ab hac parte, neque ab illaappetituisuosatisfieret,aliasviaspessimasrimatusetmachinatusest,quibusetsedeutroquevindicaretetliberaret,etsuperomnesseconstitueret.
Primo igitur, collecto suo satellite et famulis, tanquam furioso percitusastro, currit extra civitatem ubi Don Iohan domum recreationis habebat. Eamincendit,comburitetomniaquaeincircuituadeampertinebantvastat,corrumpitetabsumit.
Conspirat cumTurquis contrapatrem.Deinde,dataoccasione commoda,
amicitiam secreto iniit cum legatis Turcarum eisque conatum et intentionemanimi sui exponit. Illi gavisi laeti perscribunt rem ad magnum suumimperatorem.Hichacrationeratusoblatamsibiesseoptimamoccasionemtotumoccupandi Christianismum. Itaque repente illi rescribit offerens illi omnem [II6vº] assistentiam. Et, ut maiori confidentia illi crederet, ei spopondit propriamsuam filiam in matrimonium, eamque in pictura praestanti et pulchra eitransmittit, quam ille gaudens et exultans recipiens, tanto amore insanuscoepit prosequi et deperire, ut eam, veluti deam aliquam, in conclavi suo, inarca cum literis imperatoris Turcici reconderet, et singulis vesperis quandovellet incumbere, ac saepe alias, eam inde extraheret, aspiceret, oscularetur etadoraret.
Detegitur conspiratio. Hoc observans aliquando casu Don Iohan de
Austria,cumconsensuregis,illoabsente,arcameamaperit.Ecceibitotumsceluset proditio fit manifesta. Literae Turcicae una cum filia ostenduntur patri. Hicobstupescens, attonitus et suspirans literas et picturam, ne filius facinus suum
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
445
patefactum agnosceret, reponi, et arctiori eum custodia, ne aliquid indetrimentumChristianitatiscumTurcismoliriposset,munirietcustodiriiubet.
Patrem occidere tentat. Hinc ille videns se nihil vivente patre pro sua
libidine efficere posse, omnem ingenii vim in id intendit, quo posset patremtollereemedio.
Itaquequadamdie captaoportunitatead lectumpatris (ubi isob corporisdebilitatem decumbebat) cum duabus sclopetis oneratis sub cappa sive pallioabsconditisacceditquasipatremalloquuturus.Ibiinfoelixistealteramsclopetamexpallioproferens inpatrem tendit exoneraturus funestavoceexclamans: “Heiiammorieris,perdite,quitotiesmihirestitisti!”.
Capitur in ipso facinore. Ibi quidam as[II 7rº]sistentes, qui iam dudum
noverantfiliihumores,accurrunt,ictumimpediunt.Paterexhorrescensaltavoceexclamat: “Quid conaris, o sceleste? Comprehendite nefarium et impiumparricidam!”.
Sicmiseristecapitur,constringitur,incustodiamducitur.Totadomusregiaperturbatur,universaurbsinluctuetmaeroreestobfacinustamhorrendumabipso regis filioattentatum.Principesveroetproceres regnipatremplacare, filioveniamabeoetvitamprecariaggrediuntur.
Exclamatio et dolor regis. Tum pius ille rex magna voce plorans, et ad
caelum manus tendens ait: “O Dii immortales, hoccine scelus in loco sanctodomus regiae attentari! Hoccine factum a sanguine regio oriri! Tale facinus indomo Austriaca exaudiri oportere! Hoccine crimen in regno hoc sancto etcatholicotoleraridebere!Parricidiumtamhorrendumetiaminabiectoardelionesine horrendo supplicio impunitum manere debere! Si ex plebeia fece aliquisattentat in personam regis, parricida vocatur, crudeliter necatur, omnes eiusposteri in aeternum damnantur ita ut sint sine honoribus et fortunis. Et filiusRegis tantum scelus impune feret? Nunquid tu Deus dixisti: ‘Qui maledixeritpatrisuomortemoriatur?’Quideiergoquipatremoccideretentat?”.
Parricidae horribilis poena. “Itaque si vilis aliquis ex communi populo
patrem non magnae aestimationis interficere tentat, is secundum iusRomanorum, neque gladio, neque ignibus, neque ulli alii solemni poenaesubiicitur; sed [II 7vº] insutus culeo cum cane et gallo gallinaceo et vipera, etsimia, et inter eas ferarum ferales angustias compraehensus, secundum quodregionis qualitas tulerit, vel in vicinum mare, vel in amnem proiicitur; ut eicaelum superstiti, et terra mortuo auferatur. Et filius regis, qui non vilempersonam,sedipsumregem,patremsuum,mactareaggreditur,evaderepoterit?Nullomodo”.
Juan María Gómez
Humanitas 58 (2006) 423-447
446
Potentesmaioripoenapuniendi.Nunquidtu,oDeus,quiesDeusdeorumetdominusdominantium,Deusmagnusetpotensetterribilis,quipersonamnonaccipis,necmunera,dixisti:Exiguoconcediturmisericordia,horrendeautemapparebismagnatibus; potentes potenter tormenta patientur; maioribus fortior erit curatio, seupoena’?NunquidtuDeusregibusimperasti:Nonfaciesquodiniquumest,neciniusteiudicabis.Nonconsiderespersonampauperis,nechonoresvultumpotentis. Iuste iudicaproximotuo’?
Filius potator et contumax occidendus. Nunquid tu Deus, qui es iustus
iudexomnibusparentibus,sivesintReges,siveinfimi,subpraeceptoinculcastiSigenuerit homo filium contumacem et protervum, qui non audierit patris ac matrisimperium, et coercitus obedire contempserit, apprehendent eum et ducent ad Seniorescivitatis illius, et ad portam iudicii dicentque ad eos: ‘Filius noster iste protervus etcontumaxest;monitanostraaudirecontemnit,commissationibusvacat,etluxuriaeatqueconviviis’. Lapidibus eum obruet populus civitatis et morietur, ut auferatis malum demediovestri?NumquidtuDeusdixisti?Sifiliustuus,autfiliatua,[II8rº]quosdiligisut animam tuam, religionem quam patres vestri ignoraverunt voluerit inducere, nonacquiescas eis, nec audias, nec parcat eis oculus tuus utmiserearis et occultes eos, sedstatim interficies. Sit primum manus tua super eos et post te omnis populus mittetmanum; lapidibus obruti necabuntur, ut avertatur Dominus ab ira furoris sui etmisereaturtui.
Si igiturparricidaregiscrudeliternecandus;siquimaledixeritpatrimortepuniendus; siquipatremoccidere tentatnovoet inauditogeneresuppliciiestemedio tollendus; si pater iubetur non abs homine sed ab ipsoDeo, in quononpotestesse iniquitas, filiumpropriumoccidere,qui tantumcontumaxest,etquivoluerit ipsum seducere in falsam religionem; si personanon est accipienda; sideniquevultusprincipisetpotentisnonesthonorandus,sedprincipes,magnateset potentes magis horrende, potentius et rigidius sunt puniendi et castigandiquamexigui etparvi. Si reatumaioridelinquitquipotiorihonoreperfruitur, etgraviora facit vitia peccatorum sublimitas peccantium. Quomodo potero dareveniametparcere filiomeo?Quomodopoterit stare regnummeum, si supremiRegis,perquemomnesRegesregnant,amoremdeseram,etlegesetmandataeiustammanifesteinfringampropteraffectumetamoremfilii?Turbabitur,vastabitur,everteturimperiumetdomusnostra,siimperiumsummietcaelestisimperatorisnonexequamur.Atnehocfiat,abripiteeum,adduciteeum,traditeeum(utDeusmandat) [II 8vº] iudicibus, et iusto supplicio afficite, ut minimum quemvis expopulo,imomagis,utauferaturmalumdemedionostri,etaverticediadematisnostri, ne furorDomini in nos exardescat et absumamur, ut universuspopulusaudiens pertimescat. Et ne posthac mali regis ad exemplum totus componaturorbis, et quivis rebellis audeat insurgere contra suos reges et principes, autparentes”.
Historia de la muerte del Príncipe Carlos, Primogénito de Felipe II
Humanitas 58 (2006) 423-447
447
Privatur vita. Itaque voluit Rex, ut magnus zelator legis Dei, propriumfiliumnonminoripunitioneaffici(Ocorvirile!ocorvereregium!ocorinflexibileet immutabile in iustitia servanda, et lege Dei!) quam minimum quemvis expopulo.
Sed tamen intercessione principum et procerum regni cum consensuiudicumpoenamitigataestetnonpublice,sedincubiculopalatii incisavenainpede,calidainaquaposito,extinctussit.