HRONOLOGIJA

Hronologija predstavlja jedan od bazičnih aspekata arheološke prakse. Za arheologiju nije ključna stvar da odredi koliko je neki predmet star nego da se putem materijalne kulture kroz različite vremenske periode u prošlosti sagledaju neki opšti društveni, socijalni, ekonomski, najšire rečeno kulturni aspekti i procesi . S tim u vezi, hronologija nije i ne treba da bude cilj arheološkog istraživanja, ali je ona praktično neophodna stavka. Pre svega zato da bi se putem nje napravio neki red u arheološkom materijalu, da bi se sistematizovala građa koja tek nakon toga može dalje da se istražuje.

Postoje različiti postupci datovanja i uspostavljanja hronologije, a to su:- tradicionalni metodi : stilska analiza, unakrsno datovanje, tipologija, atribucija- egzaktni metodi za apsolutno datovanje (koji su se počeli sistematizovanije koristiti negde

od polovine XX veka i to u najvećoj meri u praistorijskoj arheologiji): radiokarbonsko datovanje i dendrohronologija

Praistoričari su još krajem XIX veka i u prvoj polovini XX veka već bili izgradili hronološki okvir primenjujući tradicionalne metode datovanja. Prihvatanjem novih metoda za apsolutno datovanje tradicionalni hronološki sistemi su pretrpeli neke izmene i naprosto su revidirani. Kao primer može se navesti hronološki sistem praistorije Evrope Gordona Čajlda.

On je rukovodeći se tradicionalnim metodama pre svega tipološkom analizom uspostavio relativno-hronološke, a u nekim slučajevima i apsolutne datume za veliki deo evropske praistorije. Osnovna pretpostavka od koje je krenuo je bila difuzija kulture s Bliskog istoka (ex oriente lux). On je počinjao od istorijski pouzdano datiranih arheoloških tipova s Bliskog istoka i sledio ih na zapad, tragom njihove difuzije čime je utvrđivao hronologiju (pod pretpostavkom da je neki nalaz bliži istočnoj kulturi, on je stariji i obratno). Napravio je čvrstu međusobno povezanu kulturno-hronološku šemu evropske praistorije. 60ih godina XX veka s razvitkom radiokarbonskog i dendrohronološkog datovanja, Čajldov hronološki sistem se ispostavio pogrešnim. Neki centri civilizacije koji su smatrani mlađim od urbanih centara civilizacije na Bliskom istoku ispostavili su se starijim od svojih pretpostavljenih uzora.

Arheolozi koji se bave istorijskim periodima, kao što je slučaj sa klasičnom arheologijom u bitno su drugačijem položaju jer se očekuje da se arheološki materijal uklopi u već postojeći hronološki i kulturni okvir ustanovljen na osnovu pisanih tj. istorijskih izvora. Dakle, klasični arheolozi nisu imali velikih i radikalnih promena u tradicionalno uspostavljenim hronološkim sistemima, nakon što su u praksi zaživeli novi egzaktni metodi. Egzaktne metode datovanja su u klasičnoj arheologiji vrlo malo primenjivane do danas.

2500 g. pre.n.e. Rano bronzano dob ________а minojske civilizacije na Kritu (2500-1450) III-II1900 g. pre.n.e. Srednje bronzano doba____ minojska kultura na Kritu (2500-1450) III-II1600 g. pre.n.e. Kasno bronzano doba______ mikenska kultura (1600/1550-1200/1100) II 1200g.pre.n.e. Mračno(ili gvozdeno)doba II

730 g. pre. n.e Orjentalizirajući period I _ 630. g. pre.n.e Arhajski period I ___________ 480 g. pre. n.e. Klasični period I___________ 323 g. pre. n.e . Helenistički period I______ 146 g. pre. n.e. Rimski period I____________

Sa arhajskim periodom počinje istorijsko doba grčke kulture upravo zbog pojave pisma jer tada dolazi do prvog pravog opismenjavanja. Naime, u arhajskom periodu Grci su se po prvi put opismenili u pravom smislu te reči, ako ne računamo lineare A i B koji su služili isključivo za zapisivanje administrativnih transakcija, te s obzirom na pojavu pisma, arhajski period se uzima za početak istorijkog doba grčke kulture. Međutim, u širem smislu, klasična arheologija se ne bavi istraživanjem samo istorijskog perioda, nego u svoj predmet istraživanja uključuje i praistorijske periode, kojima pripadaju kritska, mikenska kultura i mračno doba. Egzaktne metode datovanja, zapravo su korišćene u izvesnoj meri za određivanje nekih datuma za ove praistorijske periode, dakle za bronzano i gvozdeno doba grčke, ali vrlo malo za kasnije istorijske datume.

Za ograničenu upotrebu egzaktnih metoda datovanja ima više razloga. Jedan od razloga je taj što su se radiokarbonski datumi posle hiljadite godine pokazali prilično nepreciznim i karbonska krivulja za sve datume mlađe od 1000. godine je prilično neujednačena. Drugi razlog je što je među istraživačima postojalo mišljenje da su tradicionalne metode pre svega oslonjene na istorijske izvore mnogo pouzdaniji i svrsishodniji način datovanja. Uspostavljanje hronoloških sistema za bilo koji period prošlosti podrazumeva niz perioda, podperioda, faza koje konstruišu sami istraživači. U metodološkom smislu prvi korak ka nastajanju hronološkog sistema je uspostavljanje relativnog hronološkog sistema (ustanoviti šta je starije, šta mlađe). Relativna hronologija se može odrediti na osnovu stratigrafije, zatvorenih arheoloških celina, stilske analize, tipologije i atribucije.

STIL

Stil tj. stilska analiza zauzimala je značajan deo u istoriji arheološke prakse. S obzirom na središnje interesovanje za umetnička dela i stilski razvoj, klasična arheologija tokom najvećeg dela svoje istorije, praktično do 70ih godina XX veka, bila je blisko povezana sa istorijom umetnosti. To interesovanje za stil u umetnosti presudno je uticalo na uspostavljanje relativne hronologije u klasičnoj arheologiji kojom se i mi danas služimo. Dakle, kroz istoriju klasične arheologije hronološka terminologija pretežno je uspostavljana razmatranjem stilskih razvoja u umetnosti. Pošto takva praksa predstavlja dugu tradiciju od Vinkelmana, od početaka discipline dakle, izvesni hronološki termini su usvojeni i sa izvesnim izmenama i dopunama funkcionišu i do danas. Dakle, relativna hronologija klasične arheologije i danas pretežno počiva na analizi stilskih pravaca u umetnosti.

Pioniri klasične arheologije, poput Furtvanglera krajem XIX veka počeli su da grupišu i klasifikuju materijal po tipu i po vrsti nalaza. Istovremeno je cela jedna generacija praistoričara poput Tomsena i Vorsea na taj način počela da stvara red u praistorijskoj građi. Nakon tog bazičnog principa klasifikovanja po materijalu i po tipu, tata kulturno-istorijske arheologije Bizli počeo je na osnovu stilske analize da vrši atribuciju grčkih slikanih vaza. Atribucija predstavlja pokušaj da se na osnovu stilske analize odredi autor nekog umetničkog dela ili da se bar ustanovi umetnička škola i pravac kome pripada. Dalje, grupisanjem posuđa po slikarima, uspostavljanjem stepena stilskog preklapanja među slikarima, procenjivanjem dužine zanatlijskog života, mogu biti uspostavljeni relativni hronološki odnosi. Drugim rečima,grupe posuda pojedinačnih majstora dovode se u stilske i hronološke veze. Zaključuje se ko je na koga vršio uticaj, ko su bili majstori, a ko njihovi učenici i ko je pripadao kojoj umetničkoj školi.

Bizli je dakle odradio ogroman posao za atičku crno i crveno figuralnu keramiku:

postavio je hronološku, geografsku i stilsku mrežu u koju je bilo moguće postaviti svaki novi sledeći primerak.

Za protokorintsku i korintsku keramiku sličan stilsko-hronološki sistem postavio je Pein . Imajući obezbeđene takve lokalne relativno hronološke odnose, kao što je atička keramika ili korintska keramika. sledeći korak je da se odredi postoji li bilo kakav sinhronizam između njih. Površni sinhronizmi mogu se ustanoviti na osnovu opšte stilske sličnosti, ali prisustvo importa u zatvorenim kontekstima je još pouzdaniji način. Npr. ukoliko bi se neka atička ili neka korintska posuda za koje je stilskom analizom već uspostavljen relativno hronološki sistem, našla u nekom drugom neodređenom kontekstu, npr u grobovima u Lefkandiju, ti grobovi i nalazi u njima mogli su biti relativno hronološki određeni na osnovu atičke keramike. Itd. Relativno - hronološki sistem se mogao proširivati na različita područja i različite klase nalaza na osnovu opštih stilskih sličnosti i importa u zatvorenim celinama. Ukratko, relativnohronološki sistem izdeljen na veći broj perioda, podperioda i faza u klasičnoj arheologiji, uspopstavljen je pretežno na osnovu stilske analize razvoja umetnosti. Ustanovljeni stilski pravci i faze (arhitektura, grčke slikane vaze) dalje su povezivani sa konkretnim istorijskim datumima koji su dobijani iz istorijskih izvora i na taj način je uspostavljana i apsolutna hronologija. To povezivanje stilskih faza sa konkretnim istorijskim datumima moguće je uraditi na više načina. Npr. u istorijskim izvorima često se mogu naći informacije o rušenjima nekih gradova i mesta, usled rata ili usled neke prirodne katastrofe. Takvi događaji u arheološkom kontekstu, obično ostavljaju slojeve rušenja i paljevina. Pod pretpostavkom da iz istorijskog izvora znamo datum rušenja i da smo ga prepoznali u arheološkom sloju, on predstavlja terminus ante quem (datum pre koga) za sve slojeve ispod sloja ruševina i terminus post quem (datum posle koga) za slojeve iznad ruševina. Jedan od najpoznatijih primera za takvu vrstu datovanja su Pompeja i Herkulanum. U istorijskim izvorima, konkretno kod Plinija Mlađeg postoji detaljan opis stradanja Pompeje i Herkulanuma u erupciji Vezuva 79. godine. Vulkanski pepeo koji je zakopao ove gradove izvanredan je primer terminus ante quem, jer je sve što se nalazi ispod njega moralo je nastati pre 79. godine.

Unakrsno datovanje je još jedan široko primenjivan način apsolutnog datovanja u klasičnoj arheologiji. Unakrsno datovanje predstavlja povezivanje nalaza koji su nađeni u oblastima koje su hronološki definisane na osnovu pisanih izvora (kao što su Egipat ili Mesopotamija) a koji su nađeni zajedno sa artefaktima nastalim u oblastima koje nisu hronološki definisane. Tako je recimo Evans na osnovu kritskih nalaza koji su nađeni u Egiptu i koji su se mogli apsolutno datovati na osnovu egipatskih pisanih izvora uspostavio i apsolutne datume za celokupn bronzano doba Krita.

Nakon što su Tomson i Vorse, na osnovu stilske analize predmeta napravili nekakvu relativnu hronologiju, odnosno periodizaciju na kameno, bronzano i gvozdeno doba, švedski arheolog Montelijus je temeljno razradio njihov sistem i time definitivno ustanovio arheološk tipologiju.

MINOJSKA (KRITSKA KULTURA)

Kritska ili minojska kultura obuhvata period oko 3000-1600 p.n.e, dok bronzano doba Krita traje oko 3000-1200 p.n.e. Kritska kultura je zapravo kultura bronzanog doba i označava početak bronzanog doba na Kritu, a nazvana je minojska po kralju Minosu. Reč je o jednoj praistorijskoj kulturi i zbog toga je ona prevashodna predmet istraživanja praistorijske arheologije. Pošto u materijalnim tragovima postoji izvestan kontinuitet između kritske i kasnije grčke kulture i pošto

su sami Grci pričali o minojskom periodu kao o sopstvenoj prošlosti zbog toga je ona i predmet izučavanja klasične arheologije (početak izučavanja klasične grčke kulture).

Istraživanje bronzanog doba na Kritu otpočeo je Artur Evans 1900. godine. On je napravio relativno-hronološki sistem tako što je tipološki klasifikovao materijal i podelio ga u tri faze, a svaku od faza u još tri podfaze, da bi najpre uspostavio relativnu hronologiju po prvi put za materijal nađen na Kritu. Potom je metodom unakrsnog datovanja uspostavio apsolutne datume za bronzano doba Krita.

Na osnovu nalaza keramike iz Knososa, Evans je bronzano doba Krita podelio na tri osnovna perioda – rano, srednje i pozno, a svako od njih na još tri podperioda.

- Ranominojski period I-III (3000/2800 – 2100/2000) IV/III milenijum- Srednjeminojski period I-III (2100/2000 – 1600/1550) III/II milenijum- Poznominojski period I-III (1600/1550 – 1100) II milenijum

Istraživanja na Kritu su pretrpela brojne izmene i dopune. Nakon Evansove, najprihvatljivija do danas je hronologija grčkog arheologa Platona.

1. Predpalatni period (2800-2000) III milenijum2. Period starih palata (2000-1700) III/II milenijum3. Period novih palata (1700-1400) II milenijum4. Postpalatni period (1400-1100) II milenijum = mikenski period III

1. Predpalatni period je prilično nejasan i jedan od glavnih razloga za to je zato što su se slojevi svih ovih perioda kontinuirano nastavljali jedan na drugi, tako da je praktično svaka nova faza prilično uništavala onu prethodnu.Bronzano doba predpalatnog perioda uglavnom je definisano na osnovu nalaza iz grobova. Što se tiče sahranjivanja, postoje pojedinačni kao i kolektivni grobovi i grobnice koje su sagrađene od kamena i pravougaonog su oblika. Pokojnici su nekad sahranjivani u pitosima, a nekad u vertikalnim sanducima, a ponekad u cistama tj. kamenim sanducima. Ono što je karakteristično u ovom predpalatnom periodu jesu kameni predmeti (kamene vaze, pečati, kikladski idoli od mermera koji su stilizovani i bojeni, a potiču sa Kiklada) nalaženi u grobovima. Što se arhitekture tiče jedino se izdvaja u pogledu naselje Vasiliki, koje je tipično po kućama prilično složene osnove (suhozidna tehnika). Na osnovu importa pronađenih u grobovima možemo da kažemo da se Krit već u ovom period uključio u tu neku mediteransku komunikaciju pre svega sa bliskoistočnim kulturama. Slične tendencije u ekonomskom razvoju, arhitektonskom, kao i u mnogim stvarima imamo i na grčkom kopnu tokom ranog bronzanog doba. U tom pogledu se Krit i grčko kopno vrlo malo razlikuju, štaviše, jako su slični.

2. Početkom II milenijuma na Kritu počinje period starih palata, kada su u Knososu, Festosu i Maliji prvi put izgrađene palate. Za razliku od Krita na kome je nastavljen razvoj i u socijalnom i u ekonomskom smislu, na grčkom kopnu dolazi do stagnacije u razvoju. U ovom i u narednim vekovima Krit će se izdvojiti po vrlo specifičnom razvoju u pogledu materijalnih ostataka i u pogledu socijalne organizacije i ekonomske osnove društva.Kada govorimo o palati u kontekstu kritske kulture podrazumeva se pre svega jedan arhitektonski kompleks koji se sastoji od brojnih prostorija i nizom hodnika. raspoređenih oko centralnog dvorišta. Jedna od osnovnih karakteristika ovih palata je to da su one bile redistributivni centri. U njima su sakupljane zalihe raznih namirnica (hrana, pigmenti metala itd.)

i odatle su u periodima krize raspoređivani na ostatak stanovništva. Uloga palate na Kritu bila je prevashodno da organizuje kompleksan posao redistribucije dobara na čitavu zajednicu. Palate u Knososu, Maliju i Festosu su bili regionalni centri i oko sebe su skupljale veći broj naselja.

U periodu starih palata organizacija prostora u tim palatama se rekonstruiše najviše u odnosu na to kako su izgledale nove palate, jer se u temeljima vidi da to nije mnogo odstupalo. Što se tiče izgleda i nekih arhitektonskih detalja nemamo skoro nikakve podatke.S obzirom na nedostatak tih podataka najreprezentativniju klasu nalaza za ovaj period čini keramika, pre svega kamares vaze. ove posude su najpre premazivane tankim slojem tamnoplave ili zagasito ljubičaste boje, metalnog sjaja, a zatim su ukrašavane belom, narandžastom ili žutom bojom, geometrijskim ređe naturalističkim motivima. Naročito manje posude oblikom podsećaju na metalne vaze, a izradom na brzom vitlu dobijaju se veoma tanki zidovi, debljine ljuske jajeta. Nalažene su kao importi širom Sredozemlja (Egipat, Kipar, Kikladi, Grčka, Bliski istok) što je jedan važan indikator komunikacije i veza koje su ostvarivale zajednice sa Krita sa ostalim mediteranskim zajednicama.Krajem ovog perioda kritski centri su bili u vezi sa Bliskim istokom uglavnom preko trgovačkog grada Ugarita. O tome svedoče importovani predmeti kao i podaci sa glinenih tablica. Taj neki prosperitet kojim su krenule kritske palate bio je za kratko vreme zaustavljen. Pretpostavlja se usled zemljotresa koji je zadesio ostrvo negde u XVIII veku p.n.e. dok neki smatraju da je došlo do nekih međusobnih sukoba i da je to za kratko izolovalo ostrvo u kulturnom, društvenom, ekonomskom, političkom pogledu. Dakle, postoji jedan hijatus između perioda starih i novih palata.

3. Period novih palata je prevashodno važan po tome što upotreba pisma, linear A (nije još dešifrovano, kao i disk iz Festosa na kome se nalazi 45 različitih piktografskih znakova) uvodi Krit u red egejskih civilizacija. Iznova se podižu nove i raskošne palate, verovatno mnogo monumentalnije i impozantnije. Kao reprezentativan primer obično se navodi palata u Knososu. Pretpostavlja se da su nove palate, nakon što je zemljotres uništio stare, izgrađene po istom arhitektonskom planu.U palati u Knososu pronađeno je skladište koje se sastojalo od 18 uskih prostorija u kojima su bili veliki pitosi za skladištenje. Te ostave bile su jednim dugačkim hodnikom razdvojene od sledećeg niza kultnih odaja okrenutih prema dvorištu. Da su to bile prostorije namenjene za neke vrste procesija i u kultne svrhe, konkretno u Knososu, zaključuje se na osnovu ostataka fresaka koje prikazuju čin libacije, a takođe, u jednoj od tih prostorija pronađena je ostava kultnih predmeta. Tu su nađene figure od fajansa, koje prikazuju leteće ribe, školjke, krave i telad kao i sveštenica sa zmijama. U zapadnom delu palate se nalazi tzv. Prestona dvorana (presto od alabastera koji je oslikan grifonima i palmama), u istočnom delu nalazile su se dvorske odaje, kraljev megaron, kraljičino kupatilo.

Zidovi većine palata su bili oslikani freskama koje su uglavnom nalažene sekundarno u fragmentima. Posebno se izdvaja freska koja je nazvana "Igra sa bikovima". Motiv bika u minojskoj umetnosti, možda originalno vodi poreklo od legende o kritskom polubiku, polučoveku, Minotauru, koji je bio sin legendarnog kralja Minosa. Jedno od retkih naselja koje je istraženo iz ovog perioda je Palaikastro. Kao i palate i obične kuće su građene od lokalnog kamena i drveta. Nijedna kritska palata, niti naselje nisu imali fortifikaciju.

4. Oko 1500. godine ostrvo Tera zadesio je snažan zemljotres, a potom i erupcija vulkana. Morske struje izazvane tim zemljotresom uništile su kritsku flotu i time praktično izolovale Krit sa trgovačke mape tog vremena, uništivši osnovni element prosperiteta ove kulture. Ovaj događaj označava početak poznominojskog perioda odnosno postpalatni period kada lagano kreće opadanje razvoja ostrva i polako se gase kritske palate.

MIKENSKA KULTURA

Mikenska kultura nazvana je po istoimenom lokalitetu u SZ delu Peloponeza, mada je distribucija ove kulture mnogo veća i praktično je zahvatala celokupno područje južne i srednje Grčke sa brojnim drugim, važnim lokalitetima kao što su Pilos, Teba, Orhomenos, Atina, Tirint itd.

Za vreme postpalatnog perioda na Kritu, na grčkom kopnu pre svega u SZ delu Peloponeza postaje sve uočljiviji jedan snažan i intezivni razvoj Mikenske kulture. Jedna od teorija je da su nakon prirodnih katastrofa koje su zadesile Krit, stanovnici kopna (Mikenjani) uvideli u tom trenutku svoju superiornost, pre svega u vojnom pogledu, osvoji i potom naselili Krit. Nakon prosperitetnog razvoja kritskog perioda za sledeću fazu razvoja bronzanog doba Egeje uzima se razvoj mikenske kulture (koja se razvijala na tlu kopnene Grčke i koja je razvoj nastavila i na Kritu - materijal sa kopna iz postpalatnog perioda na Kritu). Pretpostavka da su Mikenjani u postpalatnom periodu naselili Krit, bazirana je na činjenici da su iz ovog perioda na Kritu nađeni ratnički grobovi sa mikenskim naoružanjem, slično fresko slikarstvo. Ono što je još indikativnije je da se u tom istom postpalatnom periodu počinje koristiti linear B koje je originalno kontinentalno grčko pismo. Smatra se da je linear B na tlu kopnene Grčke nastao po uzoru i za iste potrebe kao linear A, ali da je nakon naseljavanja Mikenjana na Krit, linear B potisnuo linear A. U ranom i srednjem bronzanom dobu bila je dominanta i prosperitetna kritska kultura dok u poznom bronzanom dobu dominaciju u egejskim oblastima dobija mikenska kultura.

Mikensku kulturu prvi je istraživao Šliman. U periodu od 1871-1873. istraživao je Troju i započeo jednu novu vrstu metodoloških istraživanja tako što je koristio pisane izvore (Ilijada i Odiseja). Nakon istraživanja u Maloj Aziji vodeći se novim izvorom, Pausanijinim geografskim opisom, Šliman je krenuo u potragu za drugom stranom Trojanskog rata, za Mikenjanima. Kod Pausanija je pronašao opis mikenske citadele i na osnovu toga otpočeo iskopavanja na teritoriji Mikene. U blizini "Lavlje kapije" naišao je na ostatke nekih građevina i jednu grobnicu što ga je uverilo da se nalazi na pravom mestu. Sledeće godine počeo je opsežna arheološka iskopavanja u saradnji sa Grčkim arheološkim društvom. Kopajući unutar zidina pronašao je kružnu konstrukciju od kamena, prečnika 30m. Iskopavanje je upravo tu nastavio i zapravo te godine (u tom tzv. kraju A) pronašao je šaht grobnice (kraljevski krug grobova A u Mikeni-unutar zidina Mikene; krug grobova B-izvan zidina). Pronađeni su izuzetno bogati grobni prilozi, pre sveg oružje i nakit izrađeni od plemenitih metala, prevashodno od zlata. Specifičan nalaz predstavljaju zlatne posmrtne maske. Ti grobovi za koje je Šliman mislio da pripadaju junacima Trojanskog rata (koji se mogao desiti negde između 1150-1250) pripadaju znatno ranijem periodu, negde XVI veku.

Različiti nalazi iskopani sa lokaliteta mikenske kulture omogućili su periodizaciju i uspostavljanje relativne hronologije mikenske kulture:

1. mikenski period I (1600/1550 – 1500)2. mikenski period II A-B (1500 – 1400)3. mikenski period III A (1400-1300)4. mikenski period III B (1300-1200)5. mikenski period III C (1200-1100)

U krugu grobova A, Šliman je iskopao 6 tzv. šaht grobnica. To je jedna vrsta grobova velike dubine (neke su i do 5m obično pravougaone osnove). Neki od njih su imali nadgrobne ploče, dok su grobovi u krugu B bili u vidu malih tumula. Osim u Mikeni, ovakvi kružni grobovi nisu pronađeni na ostalim lokalitetima, već su u pitanju nekropole pod tumulima, a sami grobovi su bili u vidu šahta. U grobovima su pronađeni zlatni predmeti (posuđe od plemenitih metala; zlatni pehar iz Vafija - izrezbarena predstava bika; 5 zlatnih maski iz kruga A). U grobovima su pronađene i kritske kamene vaze kao vrsta importa.

Postoje i tolos grobnice u vidu košnice unutar kojih postoji više grobova i rađeni su od kamena. Međutim, pored ovih najbogatih tzv. vladarskih grobnica, nađen je i veći broj jednostavnijih i manje bogatih grobova. Importovani predmeti pronalaženi su i u nešto siromašnijim grobovima. Vrhunac mikenske kulture desio se u mikenskom periodu III A i B (XIV i XIII vek). Iz ovog perioda potiču brojni ostaci monumentalne arhitekture. Pored podizanja palata, druga važna činjenica koja se desila početkom ovog perioda je utvrđivanje vladarskih centara tzv. kiklopskim zidovima (kiklopska tehnika podrazumeva slaganje masivnih kamenih blokova bez vezivnog materijala).

Razlika između mikenskih i minojskih palata:- minojske palate nisu utvrđene- minojske palate građene u nižim predelima (mikenske bile na nekim uzvišenjima)- u centru minojskih palata je centralno dvorište; mikenske palate su bile tipa megaron koji

je obično u centru palataSličnost između mikenskih i minojskih palata:

- postojanje skladišta (redistributivni centri)- pisma (linear A i B) koja su povezivana po funkciji- zidno slikarstvo.

Nestorova palata nalazi se u Pilosu.

KULTURNO-ISTORIJSKA ARHEOLOGIJA

Arheolozi su dosta dugo radili pretpostavljajući da isti stil materijalne kulture odražava istu etničku odnosno istu kulturnu grupu (radi se o istom narodu). Tako se dugo zanemarivalo pitanje koja vrsta materijala nama svedoči o tom etnosu (pretpostavljalo se da su šerpe, lonci, ornamentika odraz jedne kulture). Savremenim istraživanjem kako na području arheologije, tako i na području etnologije se pokazalo da ljudi mogu da se grupišu i da doživljavaju svoje grupne identitete na razne načine tj. da uopšte stil u dekoraciji posuđa ne mora da bude pokazatelj određenog etnosa.

MRAČNO DOBA GRČKE (1200-700 p.n.e); GVOZDENO DOBA EGEJE (1075-700)

Nakon Mikenskog perioda grčke prošlosti koji je trajao tokom poznog bronzanog doba (XVI - XII p.n.e), usledilo je tzv. mračno doba Grčke. Ovaj naziv mračno doba je proistekao iz činjenice da se počev od XII veka do VIII veka p.n.e u Grčkoj prestaje koristiti pismo (linear B), pa iz ovog perioda nedostaju bilo kakvi pisani izvori. Upravo zbog tog nedostatka pisanih izvora arheološki podaci za proučavanje ovog perioda su izuzetno dragoceni. Zbog toga, zbog jednog upadljivog materijala koji potiče iz tog perioda (način ukrašavanja kermaike) ovo doba se naročito u arheološkoj literaturi naziva još i geometrijski period. Istovremeno, ovaj period se često naziva i Homersko doba, što treba da sugeriše da Homerovi epovi (Ilijada i Odiseja) zapravo opisuju društvo, odnosno kulturu iz ovog perioda. Zbog toga razni autori tj. Istraživači kao izvor koriste Homera. Najzad, ovo je bio početak gvozdenog doba Egeje. Naime, objekti od gvožđa sreću se sporadično na Bliskom istoku i u nekim delovima na obali Grčke s kraja II milenijuma (mada su sami počeci vezani za pronalazak gvozdene rude smešteni u IV milenijum). Od XI veka nalazi gvozđa ukazuju na to da je gvožđe ušlo u širu i masovniju upotrebu. Nama je mnogo bitniji taj trenutak kada gvožđe ulazi u širu i masovniju upotrebu, nego neki sporadični nalazi koje imamo tokom prethodnih perioda.

Naziv mračno doba pored toga što sugeriše da nema pisanih izvora, u nekom širem, prenesom značenju takođe implicira da je ovo bio period nazadovanja i opadanja grčke kulture u odnosu na prethodne vekove. O tome svedoči da su mnogobrojna dostignuća i tekovine, naročito mikenske tradicije, tokom ovog perioda praktično nestale. U XII veku uništene su mikenske palate, a sa nestankom palata nestaje i ekonomija, kao i pismo. Generalno gledano te političkoekonomske veze, pa čak i unutrašnje veze između ratničkih delova grčkih regiona, nekada tokom mikenskog perioda vrlo snažno povezane sada su potpuno oslabile ili pak ugašene. Jednom rečju, tipične karakteristike mikenskog društva su prestale da postoje ili tako bar deluje na prvi pogled. Sam početak ovog razdoblja (kraj XIII i početak XII veka) predstavljaće veoma značajan arheološki trag koji je vezan za paljenje i destrukciju niza mikenskih palata - smatra se posledicom nekih ratnih sukoba i osvajačkih prodora. Kada se ti tragovi stave u neku hronološku nit ispostavlja se da su se napadi na pojedine mikenske palate odvili još krajem XIII veka, a da su tokom XII veka jedna po jedna palata rušene, odnosno napuštene. Neke od njih su kasnije bile obnavljane, ali su ipak ponovo u potpunosti napuštene.

Pored ovog destruktivnog i najuočljivijeg elementa promene, tokom ovog perioda desile su se još i mnoge druge promene:

- figuralno oslikavanje vaza (karakteristično za mikenski period) tokom izvesnog vremena biva zamenjeno geometrijskim stilom ukrašavanja keramike

- način sahranjivanja - za razliku od inhumiranih sahrana koje su preovlađivale tokom mikenskog perioda, sada se uglavnom pokojnici spaljuju i pepeo se postavlja u tzv. ciste.

- smanjena količina importovanih predmeta - novi oblici naoružanja

Sve ove nagle i drastične promene, kulturno-istorijski arheolozi su objašnjavali dolaskom nove populacije koja ima neki novi "trend" materijalne kulture.

Pretpostavlja se da su u nekom napadu ili ratnom sukobu (s obzirom da nailazimo na razrušene lokalitete) tokom XII veka mikenske palate razrušene i da je grčko kopno naselila neka nova populacija tj. etnička skupina s obzirom da se pojavio novi stil ukrašavanja keramike, sahranjivanja (smatra se vrlo tipičnim i teško promenljivim ritualom kod određenih zajednica). Dosta dugo se smatralo, a ima i danas onih koji se zalažu za to da je ta pretpostavljena skupina (koja je uništila mikenske palate i naselila grčko kopno) bilo pleme Dorci.

Oni su došli negde sa centralnog Balkana, prvo prodrli u Tesaliju, a potom dalje na jug. Iz tih razloga se te promene koje su se desile u XII veku označavaju kao Dorska najezda. Ovakvo objašnjenje o početku gvozdenog doba Grčke dominiralo je dosta dugo u arheološkoj i istorijskoj disciplini. Tek od 70ih godina je počelo ispitivanje ove ustaljene interpretacije i došlo je do reviziranja izvesnih objašnjenja.

Temelji objašnjenja o dorskoj najezdi :Prvi talas rušenja s kraja XIII veka obično se pripisuje tzv. "narodima sa mora". U izvesnom broju egipatskih izvora iz ovog perioda pominju se napadi "naroda sa mora" i za to vezuje jedan horizont rušenja istočnog Mediterana. Moguće je da su ti "narodi sa mora" bili mešavina naroda ili gusari. Dakle, taj najraniji horizont rušenja na mikenskim lokalitetima se vezuje za te napade "naroda sa mora" (kao i na drugim lokalitetima u istočnom Mediteranu). Iako postoje istorijski pomeni tih naroda malo je neverovatno poverovati da su mogli da izazovu čitave detrukcije gradova u istočnom Mediteranu. Naime, ako su mikenske palate i pretprele napade tih naroda oni svakako nisu uništili u potpunosti mikensku kulturu. Presudna uloga za uništenje mikenske civilizacije bili su rušilački napadi tokom XII veka kojima mikenski Grci nisu uspeli da se odupru-pretpostavljena najezda Doraca.

Kao što je napomenuto, iz ovog perioda ne postoje nikakvi pisani izvori, međutim u kasnijim grčkim izvorima iz klasičnih perioda očuvalo se predanje o borbi Herakleovih sinova. U vezi sa tim predanjem sami antički autori pominju da su u nekom neodređenom vremenu u prošlosti tri Dorska plemena osvojila najpre Tesaliju, a potom i ceo Peloponez. Dakle, nemamo direktan pisani istorijski izvor o Dorskoj najezdi, ali imamo taj sekundarni izvor - klasične autore iz klasičnih perioda koji pominju u vezi predanja o borbi Herakleovih sinova, seobu dorskih plemena u nekoj davnoj prošlosti. S druge strane, arheološka istraživanja su pokazala da je nakon rušenja u XII veku u Grčkoj preovladao novi način sahranjivanja, pojavio se novi stil ukrašavanja keramike i to se po automatizmu (kulturno-istorijska arheologija) povezalo sa novom etničkom skupinom. Kada s ovo povezalo sa pomenutim grčkim predanjem o seobi Doraca zaključeno je da se ta seoba desila zasigurno tokom XII veka, da su Dorci spustivši se sa severa uništili mikenske palate i uspostavili svoju kulturnu tradiciju. Distribucija geometrijski ukrašene keramike koja bi trebala da je klasičnim kulturno-istorijskim arheolozima pokazatelj dorskog etnosa uopšte se ne poklapa sa pretpostavljenim putevima seobe. Bilo bi logično ukoliko su Dorci došli kao što se pretpostavlja sa centralnog Balkana, pa preko Tesalije na jug Grčke da najranije elemente geometrijske keramike nalazimo u severnim oblastima Grčke. Negde najstariji elementi ovog geometrijskog stila (za koji su autori dugo smatrali da je dorski stil) tzv. protogeometrijska keramika pronađena je na Atici koju Dorci nikada nisu naselili (ili je pogrešna teorija o Dorskoj najezdi ili da je geometrijski stil vezan za dorsku keramiku). Ono što je dalje formiralo ovu hipotezu je činjenica da se začeci i izvesni elementi geometrijskog stila mogu naći još na tzv. submikenskoj keramici. Odnosno, autori koji

su se specifično bavili istraživanjem geometrijske keramike ustanovili su (posle dugo godina verovanja da je došlo do naglog prekida u načinu ukrašavanja-iz figuralne u geometrijsku keramiku) dve kategorije submikenska tj. kasnomikenska keramika na kojoj su utvrdili elemente iz četiri geometrijska stila. Iz toga se dalje razvijao protogeometrijski, pa geometrijski stil. Jednom rečju, da nije postojao tako nagli prekid i da se začeci geometrijske keramike nalaze u mikenskom periodu.

Dalja istraživanja grobnih rituala takođe su pokazala da nije došlo do tako nagle promene u načinu sahranjivanja, odnosno da je spaljivanje pokojnika bilo praktikovano i tokom mikenskog doba.

Tako se npr. na lokalitetu Sparta gde je živela najbrojnija Dorska zajednica ne može dokazati da je bila okupirana tokom XIII odnosno XII veka. Dakle, migracija Doraca sa severa u centralnu Grčku, pa na Peloponez, nije arheološki dokazana i danas se sve više dovodi u pitanje. Iako se ne poriče činjenica da je ovaj period započeo nekim nemirima, ipak nema dokaza da je došlo do neke drastične promene u etničkoj kulturi Grčke.

Alternativno rešenje za niz promena koje su registrovane u materijalnoj kulturi mračnog doba po nekim autorima (kao što su Moris i Snodgras) treba tražiti u socijalnim promenama tj. U socijalnoj reorganizaciji grčkog društva tokom ovog perioda, a ne u etničkim promenama. Istovremeno to treba da sugeriše da do promene u kulturi ne dolazi isključivo sa promenom etničkog sastava (kao što je bilo jedno od objašnjenja kulturno-istorijske arheologije), nego da je ona posledica raznih drugih socijalnih i ekonomskih promena.

Nakon kolapsa mikenskih palatnih kuća, izvesni elementi sugerišu da je došlo do definitivnog nestanka različitih političkih autoriteta. Nakon velikih mikenskih naselja sa jasnom socijalnom i ekonomskom organizacijom (centralizovana palata) tokom mračnog doba Grčke, imamo tragove znatno manjih, izolovanih zajednica. Čak najveća naselja mračnog doba poput Atine, Argosa, Tebe imala su najviše 1000 do 2000 ljudi, a većina je zapravo živela u selu (od nekih par desetina kuća) koja su trajala samo po jednu do dve generacije, nisu bila dugoročna naselja.Na osnovu priloga u grobovima koji se i dalje, kao i u mikenskom periodu sastoje uglavnom od oružja, ratne opreme i nakita (ali znatno siromašniji) zaključuje se da je većina ovih malih sela imala jednu do dve bogate porodice koje su polagale prava na najbolju zemlju i najbolja stada, dok su ostali dobijali manje posede. Na najvećim naseljima poput Atine, moguće da je postojala neka razvijenija kultura, ali to su bili izuzeci.

Povodom socijalnih promena mračnog doba, Moris smatra da je kolapsom mikenskih palata uništen najviši vladarski sloj društva i time uzdrmana celokupna socijalna organizacija. Tada su se lokalni moćnici mračnog doba, koje prepoznajemo na osnovu grobnih priloga, koji su bili niži sloj mikenskog društva mogli nametnuti kao novi vrhovni poglavari. Međutim, ovi poglavari nisu bili ni izbliza tako moćni kao njihovi prethodnici tokom mikenskog perioda i zato su vladali u manjim i siromašnijim zajednicama - selima (što je takođe u nekom socijalnom tj. organizacionom smislu znatno drugačije od mikenskog perioda). Nasuprot dominatnom obrascu - malim selima, postoji jedan lokalitet koji odskače od tog standarda i on se nalazi na osrtvu Evia, zove se Lefkandi. Lokalitet je otkriven 1981. i datovan je u prvu polovinu X veka. Na Lefkandiju je iskopana građevina standardna za to vreme - pravougaonog oblika s apsidalnim zavrsetkomа . Ono po čemu ova građevina na Lefkandiju odskače od ostalih je to što je njena veličina 5x veća od

bilo koje standardne kuće. Ovo zapravo nije bila kuća nego tzv. grobnica Heroja (što znamo po tome što na podu ove apsidalne građevine postoje dva groba). U jednom grobu sahranjen je muškarac sa krunom i sa svojim naoružanjem i ratnom opremom, a pored njega je inhumirana sahranjena žena (pored nje nakit iz Vavilona). Ono što čini interesantno ovaj grob je činjenica da je muškarac sahranjen u urnu koja je poreklom sa Kipra i koja je u trenutku sahrane bila stara oko 200 godina i predstavljala određenu vrstu antikviteta.

Drugi grob pored ovog njihovog je grob muškarca na četiri konja (verovatno grobna žrtva). Lefkandi se ističe tj. Odskače od svih primera socijalne organizacije upravo zbog monumentalnosti spomenika. Danas je izvesno da postoji kontinuitet između vaza submikenske epohe (XII-XI vek) i protogeomterijskog stila, kao što je i sigurno da centar proizvodnje geomterijskog stila bila Atika koju Dorci nikada nisu naselili. Najstarije protogeomterijske vaze postaju iste.

GEOMETRIJSKI STIL

Razvoj geometrijskog stila:- submikenski stil 1100-1025. g.p.n.e.- protogeomterijski 1025-900.(870) g.p.n.e.- rano geometrijski 900-870. g.p.n.e.- geometrijski stil 900-700. g.p.n.e.- srednje geometrijski 870-760. g.p.n.e.- kasno geomterijski 760-700. g.p.n.e.

Vaze takozvanog protogeometrijskog stila (rana faza geometrijskog stila) su nastale najverovatnije u Atici. Tipični oblici su skifosi, amfore, krateri i krčazi. Posude odlikuje preciznost, stroga simetrija i jasna tektonika (sklad ukrasa i funkcionalnosti), rađene su na vitlu, koje je još jedna tehnološka inovacija. Otporna je i veoma kvalitetna. Za vreme rane faze protogeometrijskog stila, najveći deo površine vaze je neukrašen. Vremenom se površine prekrivaju prevlakom mrke ili crne boje, a skroman ukras raspoređuje se u jednoj fazi. Motivi su koncentrični krugovi ili polukrugovi izvođeni šestarom, kao i izlomljene linije i trouglovi. Ornament je izvođen firnisom (boja od oksida gvozđa), crne i mrkocrne boje. Najčešće se nalazi na ramenu posude. Zona dekoracije se širi u zrelom geom. periodu, čitava posuda prekrivena je frizovima (horror vacui – strah od praznog prostora). Ukras ovih frizova sastoji se od meandra (Atička šara), izlomljenih linija, svastika, šahovskih polja, koncentričnih krugova. U poznijoj fazi geometrijskog stila pojavljuju se i frizovi sa životinjama. Pred kraj perioda javlja se dipilonski stil po lokalietu Dipilon (nekropola u Atini kod Dipilonske kapije). To su posude koje su bile grobni prilozi. Na centralnom frizu pojavljuju se prve šematizovane figuralne scene. Figure ljudi i životinja predstavljene su geometrijskim elementima. Predstavljeni su događaji koji se tiču kulta mrtvih, obredi tokom sahrane (izlaganje, oplakivanje, iznošenje, odnošenje do nekropole). Postoje i predstave prvih mitoloških prica (Tezej i Arijadna, Paris koji odvodi Helenu). Predstave trka dvokolica (motiv iz homerskih epova – pogrebna utakmica u Patroklovu čast). Od oblika posuda najčešće su: amfore, krateri, krčazi i pehari. Centar geometrijskog stila bila je Atina, ali su postojale radionice na Peloponezu i ostrvima (Tera). Šematizam važi za svo ukrašavanje. Nakit sličan, sitna bronzana plastika, rezbarenje u slonovači. Kod skulptura ovog perioda tela su geometrizovana. (Herakle i Kentaur)