ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI = 571

ULUSLARARASI HUKUK DERSLERII. KTAP

HSEYN

PAZARCI

Hacettepe niversitesi . . B. F. Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI, 571

ULUSLARARASI HUKUK DERSLERII. KTAP

HSEYN

PAZARCI

Hacettepe niversitesi . . B. F. Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA, 1989

ISBN 975-482-024-2

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1989

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1989

Deerli bilim adam Prof. Dr. A. Gndz kn'n ansna

III

SUNU

Uluslararas Hukuk Dersleri'nin I. Kitabnn yaynnn zerinden yaklak drt yl geti. Daha I. Kitabn yaynlanmas srasnda bir ksm kaleme alnm bulunan ve tamamlamaya aba sarfedeceimize sz verdimiz II. Kitab ise ancak 1989 yl iinde sunma olanan bulabildik. Bu II. Kitabmz da, ok ara vermeden, III. Kitabmz ile izleme midimizi hl yitirmedik ve bu yolda abalarmz srdreceiz. II. Kitabmzda da I. Kitabmzda belirttiimiz temel ilkelere sadk kaldk. Bu Kitabmz da esasen uygulanan hukuku ieren bir kitap niteliini tamaktadr. Burada da uluslararas hukukta son yllardaki btn nemli gelimeleri vermee aba gsterdik. Yine, bu Kitabmzda da zellikle Trk uygulamasn ve mevzuatn olabildiince okuyucuya aktarmaya altk. II. Kitabmzda izlediimiz sunu yntemi de I. Kitabmzn aynsBylece, burada da her konuya ilikin olarak Trke ve yabanc dilde saptayabildiimiz kaynaklar bir Kaynaka blm iinde vermekteyiz. Yine, bu Kitabmzda da b t n temel uluslararas hukuk kavramlarn, olanaklarmz lsnde, ngilizce, Franszca ve Almanca belirtmee zen gsterdik. Nihayet, metnin iinde parantezler arasnda vermeyi srdrdmz atflarmz zellikle belgelere ve yarg-hakemlik kararlarna ayrarak, yazarlara oklukla yalnz rneklemek iin bavurduk. Kitabmzn hazrlanmas srasnda bu kez de birok yardm grdk. Bunlarn arasnda II. Kitabmza ilikin olarak bize en byk yardm deerli meslektamz A.. Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Dr. Turul Arat salamtr. Kitabmzn Devlet ve yetkilerine ilikin ksmlarn titiz bir biimde okuyarak bize birok yararl gr ve eletiri bildiren meslektamza burada gnl borcumuzu sunmak isteriz. Ayrca, Kitabmzda atfta bulunduumuz birok Birlemi Milletler belgesinin salanmas T.C. Dileri Bakanl Hukuk Badanman Mehmet Gney'in, Avrupa nsan Haklar Komisyon .ve Divan'nm kararlarnn salanmas da Prof. Dr. Blent Daver ve Prof. Dr. Feyyaz Glckl'nn yardmlar ile gereklemitir; kendilerine teekkrlerimizi sunarz. Nihayet, birok madV

di zorluklara ramen, Kitabmzn baslmas yolunda karar alan ve SBF yayn olarak kmasna olanak salayan bata Ankara niversitesi Rektr Prof. Dr. Necdet Serin olmak zere Ankara niversitesi Yayn Kurulu yeleri ile SBF Dekan Prof. Dr. Gney Devrez ve SBF Yayn Kurulu yelerine teekkrlerimizi sunarz. Bundan nce yazdmz b t n kitaplarmz hocamz Prof. Seha L. Meray yannda Prof. Dr. A. Gndz kn'e de gsterir, gr, tavsiye ve eletirilerinden yararlanrdk. On yl akn bir sre nce yitirdiimiz Seha hocamz bakmndan bu olana zaten oktan kaybetmi bulunuyoruz. Bu son kitabmz iin Prof. Dr. A. Gndz kn'n de yardm ve tavsiyelerinden yoksun kaldk. Bu kitabmz onun deerli ansna sayglarmzla ithaf ediyoruz. Ankara, 5 Nisan 1989 Hseyin PAZARCI

VI

KISALTMALAR

A.E.T. A.F.D.I. a.g.m. a.g.y. A..T..A.D. A.J.I.L. .I. Akipek .I. Akipek, Belgeler Anales de la F.D.I. Annuaire de 1'I.D.I. A.S.D.I. A..H.F.D. B.M. B.M.D.H.S. B.M.T.Y. B.Y.I.L. L. Cavare

Avrupa Ekonomik Topluluu Annuaire Franais de Droit International ad geen makale ad geen yapt Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Dergisi American Journal of International Law .. Akipek, Devletler Hukuku, Ankara, 3. bas, 2 Cilt, 1969-1970 .I. Akipek, Devletler Hukuku Kaynaklarndan ve Belgelerinden rnekler, Ankara, 1966 Annales de la Faculte de Droit d'stanbul Nations Unies, Annuaire de la Commission du Droit International Annuaire Suisse de Droit International Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Birlemi Milletler Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi Birlemi Milletler Trk Yll British Yearbook of International Law L. Cavere (mis Jour J.-P, Queneudec), Le Droic International Public Positif, Paris, 1973, 4eme ed., 2 Cilt Cour Internationale de Justice Current Legal Problems Cour Permanente de Justice Internationale Canadian Yearbook of International Law E.F. elik, Milletleraras Hukuk, stanbul, Cilt I (4. bas, 1980), Cilt II (1982) E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, Kitap I, 1984 E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, 1987, 2. Kitap Union Academique Internationale, Dictionnaire

C.I.J. C.L.P. C.P.J.I. C.Y.I.L. E.F. elik E.F. elik, 1984 E.F. elik, 1987 Dictionnaire

VII

R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite E. N. Erim, Metinler

H. La Fontaine G. Gidel

M. Gnlbol, Milletleraras I.C.L.Q. I.J.I.L. I.L.M. I.Y.I.L. .K.V.D. ..H.F.M. K. 1958 K.B.B.S. H. Kelsen, Principles L.N.T.. . Liitem, E. Menzel und K. Ipsen S.L. Meray S.L. Meray, Lozan M.H.M..H.B. M.M.T.Y. Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet N.I.L.R. N.U. N.Y.I.L. J.P. Queneudec, Conventions

de la Terminologie du Droit International, Paris, 1960 R.J. Dupuy et D. Vignes (ds.), Traite du nouveau droit de la mer, Paris et Bruxelles, 1985 Esas (Trk yarg kararlar ile ilgili) N. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri: Cilt I, Osmanl mparatorluu Andlamalar, Ankara, 1953 H. La Fontaine, Pasicrisie Internationale, Berne, 1902 G. Gidel, Le Droit International Public de la Mer. Le Temps de la Paix, Paris, Sirey, Tome I (1903), Tome II (1932), Tome III (1934) M. Gnlbol, Milletleraras Siyasi Tekilatlanma, Ankara, 3. bas, 1975 International and Comparative Law Quarterly Indian Journal of International Law International Legal Materials Italian Yearbook of International Law ktisadi Kalknma Vakf Dergisi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas Karar (Trk yarg kararlar ile ilgili) 1958 Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi H. Kelsen (ed. R.W. Tucker), Principles of International Law, New York, 1966, 2nd. ed. League of Nations Treaty Serie . Ltem, Devletler Hukuku Dersleri, Ankara, Cilt I, 1956 ve Cilt II, 1958 E. Menzel und K. Ipsen, Vlkerrecht, Mnchen, 1979, 2. Auflage S.L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Ankara, Cilt I (3. bas, 1968), Cilt II (4. bas, 1975) S.L. Meray (ev.), Lozan Bar Konferans: Tutanaklar-Belgeler, Ankara, 1969-1973, 8 kitap Milletleraras Hukuk ve Milletleraras zel Hukuk Blteni Milletleraras Mnasebetler Trk Yll Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, Droit International Public, Paris, 2nd ed., 1980 Netlerlands International Law Revievv Nations Unies Netherlands Yeorbook of International Law J.P. Queneudec, Conventions maritimes internationales, Paris, 1979

VIII

A. zman, B.M.D.H.S. I. Paenson

H. Pazarc, I. Kitap R.B.D.I. R.C.A.D.I. R.D.I.L.C. R.DP. Recueil des T.A.M. R.E.D.I. P. Reuter, Institutions P. Reuter-J. Combacau R.G. R.G.D.I.P. R.H.D.I. R.I.D.C. R.I.R.I. Ch. Rousseau

A. zman (ev.), Birlemi Milletler Dsniz Hukuku Szlemesi, istanbul, 1984 I. Paenson, Manual of the terminology of public international law (peace) and international organizations, Brussels, 1983 H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri-I. Kitap, Ankara, 1985 Revue Belge de Droit International Recueil des Cours de l'Academie de Droit International Revue de Droit International et de Legislation Comparee Revue du Droit Public Recueil des Tribunaux Arbitraux Mixtes Revue Egyptienne du Droit International P. Reuter, Institutions Internationales, Paris, 1989, 6eme ed. P. Reuter-J. Combacau, Institutions et Relations Internationales, Paris, 1980. Resmi Revue Revue Revue Revue Gazete Generale de Droit International Public Hellenique de Droit International Internationale de Droit Compare Iranienne des Relations Internationales

R.S.A. S.B.F.D. S.B.O.D. G. ScelG, Cours G. Schwarzenberger S.S.C.B. Supra S. Toluner N.U., Traites multilateraux

Ch. Rousseau, Droit International Public, Paris, Tome I (1971), Tome II (1974), Tome III (1977), Tome IV (1980), Tome V (1983) Recueil des Sentences Arbitrales Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi G. Scelle, Cours de Droit International Public, Paris, 1948 A Manual of International Law, London, 1967, 5th ed. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Yukarda S. Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri, istanbul, 3. bas, 1984 Nations Unies, Traites Multilateraux deposes aupres du Secretaire Generale: Etat au 31 decembre 1981, ST/LEG/SER. E/l, New York, 1982 Turkish Review Quarterly Digest Uluslararas Adalet Divan United NationsIX

T.R.Q D. U.A.D. U.N.

X

U.N., Treaty Series

United Nations, Treaties and International agreements registered or filed and recorded with the Secretariat of the United Nations, New York, 1946'dan bu yana Uluslararas Srekli Adalet Divan Ch. de Visscher, Theorie et Realites en Droit International Public, Paris, 1970, 4eme ed. Yearbook of the European Convention on Human Rights Zeitschrift fr auslndisches ffentliches Recht und Vlkerrecht

U.S.A.D. Ch, de Visscher, Theorie et realites Y.E.C.H.R. Z.a..R.V.

X

NDEKLERSUNU KISALTMALAR NDEKLER V VII XI

DRDNC

BLM:

U L U S L A R A R A R A S I H U K U K U N KLER Giri: ULUSLARARASI KLK KAVRAMI Birinci Balk: DEVLETLER . ... . 5 5 7 7 lkesi 8 11 11 15 17 17 18 18 19 22 22 23 25 1

I. Uluslararas Hukukta Devletin Kurucu eleri 1. insan Topluluu A. Genel B. Self-determination 2. lke A. Genel B. Devlet lkesinin Btnl ilkesi 3. Baka Bir Otoriteye Baml Olmayan Siyasal Ynetim A. rgtlenmi Bir Kamu Otoritesinin Varl B. Egemenlik ya da Bamszlk a) Egemenlik ve Bamszlk Kavramlar b. Uygulanan Uluslararas Hukuktaki Durumu c) Uygulanan Uluslararas Hukukta Egemenlik Hakkna Bal nemli ilkeler i) Devletlerin Egemen Eitlii lkesi ii) iilere Karmama lkesi iii) Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik ilkesiXI

II. Uluslararas Hukukta Devletin Yetkisi Giri: Genel 1. Devletin lkesel Yetkisi A. Genel ilke s. ... ... ... a) Devletin lke zerinde Tam ve Mnhasr Yetkisi b) Yabanclarn Stats B. Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar ve Kuraldlklar a) Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar i) Baka Devletlere ve Yurttalarna Zarar Vermeme Ykmll '. ii) Baka Devletlerin lkesel Yetkileriyle ilgili Kamusal lemlerine Sayg Ykmll b) Devletin lkesel Yetkisine Kuraldlklar i) Yabanc Devletlerin ve Uluslararas rgtlerin Dokunulmazl ve Bakl Genel Trk Mevzuat ve Uygulamas ... ... ii) Geit Hakk ... ... iii) Askerden ve Silahtan Arndrlma Genel Dou Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats ... iv) Yabanc Askeri Kuvvetler ve sler Genel Trkiye'deki Yabanc Askeri Kuvvetlerin, slerin ve Tesislerin Stats : a. Devletin lke-d Yetkileri A. Devletin lkesel Yetkisinin lke Dna Uzanmas a) Devletin Uluslararas Alanlarda lkesel Nitelikli Yetkileri b) Devletin Baka lkelerde lkesel Nitelikli Yetkileri B. Devletin Kiisel Yetkisi a) Uyrukluk (Tabiiyet) i) Uyrukluk Konusunda Devletin Yetkisinin Nitelii ii) Devletin Uyrukluundan Yararlananlar K. Hukuk Kiileri Bireyler (Gerek Kiiler) Tzel Kiiler (Hkmi ahslar) Gemiler ve Hava Aralar ... Gemiler Hava Aralar b) Devletin Uyrukluk Bandan Kaynaklanan lke Dndaki Kiisel Yetkileri

26 26 28 29 29 30 33 33 33 34 35 37 37 40 41 43 43 44 45 45 47 52 52 53 54 57 58 58 59 60 60 60 61 61 65 66

XII

i) Kiilerle lgili Olarak Bireylerin Kiisel Statleri Konusunda Cezai Yarg Yetkisi Konusunda Devletine Ballk Konusunda Diplomatik Koruma Konusunda ii) Gemiler ve Hava Aralar ile lgili Olarak Gemilerle lgili Olarak Hava Aralaryla lgili Olarak c) Devletin Uyrukluuna Bal Olmayan lke Dndaki Kiisel Yetkileri ' i) Yabanclarn Devlet Gvenliine Kar ledii Sular Konusunda ii) Uzay Aralar Konusunda C. Devletin Ulusal Yetkisi ve teki Devletlerle Paylat Yetkileri Sorunu a) Ulusal Yetki i) Kavram ' ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andlamasndaki Durumu b) Devletlerin Ortak ve Yaran Yetkileri Sorunu III. Devlet Trleri ve Uluslararas Hukuktaki Etkileri 1. Devletlerin Snflandrlmas 2. Deiik Devlet Trlerinin Uluslararas Hukuktaki zellikleri A. Federal Devlet

66 66 67 68 69 70 70 72 74 74 74 75 75 76 77 79 80 81 84 84 86

B. Srekli Tarafsz Devlet C. "Minyatr Devletler" ,

88 90 90 91

. Kendine zg (Sui Geeris) Statye Sahip Devletler a) Papalk b) Kbrs (Jumhuriyeti kinci Balk: DEVLETLER DIINDAK BRMLER I. Devlet Nitelii Kazanamam nsan Topluluklar 1. Genel 2. Gemite Kalm Birimler 3. Vesayet Altnda lkeler II. Uluslararas rgtler 1. Genel VerilerXIII

94 94 94 96 99 102 103

A. Uluslararas rgtlerin Tanm ve Snflandrlmas a) Hkmetleraras ve Hkmetler-d Uluslararas rgtler Sorunu b) Uluslararas rgtleri Devletlerden Ayran zellikleri/

104 104 104 105 106

c) Uluslararas rgtlerin Snflandrlmas B. Uluslararas rgtlerin Yaps a) yeler i) yeler ve almalara Katlma ) yelik Stats ... b) Organlar i) Organlarn Kuruluu ve Yaps il) Organlarn Grevlileri c) Uluslararas rgtlerin Yetkileri 2 Somut Uluslararas rgt rnekleri A. Birlemi Milletler a) Amalar, ilkeleri ve Faaliyetleri b) yeleri ... c) Organlar i) Ana Organlar Genel Kurul Gvenlik Konseyi Ekonomik ve Sosyal Konsey Vesayet Konseyi Uluslararas Adalet Divan Sekreterlik il) Yardmc Organlar d) Birlemi Milletlere Bal Uzmanlk Kurumlan ... ... B. Avrupa Ekonomik Topluluu a) Tarihesi b) Amalar c) yeleri ) Organlar i) Konsey ii) Komisyon iii) Avrupa Parlamentosu iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan v) Ekonomik ve Sosyal Komite .-. ... ...

106 106 108 111 111 113 114 117 117 118 119 120 120 120 121 123 124 124 124 125 127 128 129 130 131 131 132 133 134 134 135

...

XIV

d) A.E.T. ile Ortaklk likileri e) A.E.T.-Trkiye Ortakl i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn Dnemleri Hazrlk Dnemi Gei Dnemi Son Dnem ii) Ortaklk Kurumlar ve Yetkileri Ortaklk Konseyi Ortaklk Komitesi Karma Parlamento Komisyonu III. zel Kiiler . Gerek Kiiler

136 137 137 137 138 139 140 140 141 141 141 142 142 144 145 146 149 150 152 153 154 155 155 155 158 160 162 164 164 166 167 168 170 170 171 172 172 173

A. Bireylerin Uluslararas Sular Nedeniyle Cezai Sorumluluklar ... a) Deniz Haydutluu b) Kle Ticareti c) Sava Sular ) Soykrm d) Uaklara Saldr ve Karma e) Terrizm (Tedhiilik) f) Irk Ayrm (Apartheid) B. Kimi Birey Kategorilerinin Korunmas a) Aznlklar i) Genel ... ..-. Gelimeler Aznlklar Rejiminin Kapsam Aznlklar Rejiminin Gvencesi ii) Lozan Andlamasnda Mslman Olmayan Aznlklarn Korunmas Rejimi iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk Aznlklar Sorunu Yunanistan'daki Trk Aznlklara likin Rejim Bulgaristan'daki Trk Aznlklara ilikin Rejim '. b) Snmaclar (Mlteciler) i) Uluslararas Dzeydeki Gelimeler ... ii) Snmac Statsnn Tannmas Genel 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme ve Protokol iii) Snmaclarn Hukuksal Korunmas Genel 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme

XV

C. Uyruksuzlar (Tabiiyetsizler) . nsan Haklarnn Korunmas a) Genel . ...

174 177 178 184 184 184 186 187 187 187 190 193 195 196 199

b) nsan Haklarnn Andlamalarda Gvence Altna Alnmas i) Birlemi Milletler Szlemeleri Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme ii) Blgesel Andlamalar Avrupa nsan Haklar Szlemesi Gvence Altna Alnan Haklara likin Temel Veriler ... Gvence Mekanizmas Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri 2. Uluslararas Hukukta Tzel Kiiler A. Ticaret Ortaklklar B. Hkmetler-d Uluslararas rgtler BENC BLM:

ULUSLARARASI HUKUKUN MEKANSAL KURALLARI Birinci Balk: KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI I. lke Kazanlmas 1. Devletin Douu ile Bir lkeye Sahip Olmas 2. Varolan Bir Devletin lke Kazanmas A. Sahipsiz lkelerin Kazanlmas B. Bir Devlet lkesinden tekine lke Aktarlmas a) Andlama Yoluyla lke Kazanlmas: Devir b) Tek-tarafl lemler Araclyla lke Kazanlmas i) Fetih ii) Kazandrc Zamanam c) Uluslararas Yarg ve Hakemlik ya da rgt Organlar Karar ile lke Kazanlmas II. Snrlar 1. Genel Olarak Kara Snrlar A. Snr Saptama Yntemleri a) Andlama Yolu ... b) Uluslararas Yarg ya da Hakemlik Yolu 202 202 203 204 205 208 208 209 209 210 211 212 213 213 213 214

XVI

B. Snrlar Oluturmada Bavurulan eler 2. Trkiye'nin Kara Snrlar III. Akarsular, Gller, Kanallar 1. Suyollar Statsne ilikin Genel Kurallar 2. Uluslararas Suyollarnda Ulama Ynelik Kurallar A. Uluslararas Akarsular B. Uluslararas Kanallar a) Svey Kanal b) Panama Kanal c) Kiel Kanal 3. Uluslararas Suyollarnn Ulam-d Kullanmlarna Ynelik Kurallar A. Suyollarndan Ulam-d Amalarla Yararlanlmas Sorunu B. Yararlanlacak Su Alannn Belirlenmesi Sorunu C. Sularn Paylalmasnda Uyulmas Gereken Kurallar . Sulardan, Paylama Konusu Dnda, Yararlanma Hakknn Kullanmna likin Kurallar Sorunu D. Trkiye'nin Durumu kinci Balk: ULUSLARARASI DENZ HUKUKU I. Genel Sorunlar ve Deniz Hukukunun Geliimi 1. Denizlerden Yararlanmann Ana Kurallar A. Denizlerde Ulam ve letiim B. Denizlerin Doal Kaynaklarnn letmesi 2. Adalarn Durumu , ...

214 215 220 221 223 223 226 227 228 228 229 230 232 235 238 242

245 245 247 247 249 254 254 254 254 255 255 257 257 157 258 258

A. Genel Olarak Ada Kavram ve Hukuksal Etkileri a) Ada Kavram i) Uluslararas Hukuk Belgelerinde Kabul Edilen Tanmlar ... ii) Ada Tanm iin nerilen teki eler b) Adalarn Hukuksal Etkileri B. Takmadalar a) Uygulanan Hukuktaki Gelimeler b) Tanmlar i) Takmada ii) Takmada

Devleti

XVII

C. "Yapay Ada" Kavram a) Tanm b) Hukuksal Rejimi 3. Deniz Hukukunun Geliimi II. Devletin lkesinin Bir Parasn Oluturan Deniz Alanlar 1. sular A. sularm Kapsam B. sularn Hukuksal Rejimi

258 258 259 259 263 263 264 269 272 275 276 279 281 281 283 288 288 290 290 292 292 292 296 298 299 300 301 301 304 304 308 308 310 311 3li

C. Trkiye sularnn Snr ve Hukuksal Rejimi 2. Karasular A. Karasularnn Genilii ve Snrlandrlmas B. Karasular Rejimi

a) Zararsz Gei Hakk ... i) Zararsz Gei Hakknn Varl Sorunu ii) Gei ve Zararszlk Kavramlar b) Ky Devletinin Karasularnda Yetkilen i) Ky Devletinin Zararsz Geii Dzenleme Yetkisi ii) Ky Devletinin Yabanc Gemiler zerindeki Yarg Yetkisi ... Ticaret Gemileri Bakmndan Sava Gemileri Bakmndan C. Trk Karasularnn Durumu a) Karasularmzn Genilii ve Snrlandrma Durumu b) Karasularmzn Hukuksal Rejimi 3. Takmada Sular 4. Boazlar A. Boazlar Genel Rejimi a) Tanm b) Hukuksal Rejim B. Trk Boazlar

...

a) Trk Boazlar Rejiminin Geliimi b) Montreux Boazlar Szlemesi i) Boazlar Rejimi ... ii) Montreux Szlemesinin Sona Ermesi ya da Deitirilmesine likin Hkmler ... III, Devletin Belirli Egemen Haklara Sahip Olduu Uluslararas Deniz Alanlar 1. Bitiik Blge

XVIII

A. Tanm ve Geliimi B. Hukuksal Rejimi 2. Balklk Blgesi 3. Kta Sahanl

312 312 315 317 316 316 319 321 ' 323: 327 332 336 334 334 334 335 335 336 337 337 338 338 339 340 341 342 343 344 344 345 345 345 346

A. Kta Sahanl Kavram ve Geliimi a) Deniz Yatann Yerbilim Asndan Yaps b) Hukuk Kavram Olarak Kta Sahanl B. Kta Sahanlnn Hukuksal Rejimi C. Kta Sahanlnn Snrlandrlmas . Trk Kta Sahanl ve Ege Kta Sahanl Uyumazl 4. Mnhasr Ekonomik Blge A. Mnhasr Ekonomik Blgenin Hukuksal Rejimi a) Ky Devletinin Egemen Haklan i) Ky Devletinin Ekonomik Nitelikli Haklar ii) Ky Devletinin Yetkileri b) nc Devletlere Tannan Haklar i) Tm nc Devletlere Tannan Haklar ii) Yalnzca Blge Devletlerine Tannan Kimi Haklar B. Mnhasr Ekonomik Blgenin Snrlandrlmas C. Trkiye'nin Mnhasr Ekonomik Blge Konusundaki Durumu IV. Ak Deniz ve Uluslararas Deniz Yata 1. Ak Deniz A. Ak Denizin Serbestlii lkesi B. Devletlerin Ak Denizde Kendi Adlarna Sahip Olduu Yetkileri ... a) Bayrak Yasas b) zleme Hakk C. Devletlerin Ak Denizde teki Devletlerle Paylat Yetkileri ... a) Devletlerin Kimi Uluslararas Sularn Denetlenmesi Konusundaki Yetkileri i) Genel ii) Uyuturucu Madde Kaaklnn Denetlenmesi iii) Ak Denizden zinsiz Yaynlarn Denetlenmesi b) Devletlerin Ak Denizden Yararlanma Konusundaki Kimi Yetkileri i) atmalar nleyici ve Yetkileri Dzenleyici nlemler

XIX

ii) Denizde Can Gvenliini Koruyucu nlemler iii) Ak Denizde evrenin Korunmasna likin nlemler 2. Uluslararas Deniz Yata A. Kavram ve Geliimi B. Hukuksal Rejimi a) Genel Kurallar b) Uluslararas Deniz Yatann letilmesiyle lgili. Dzen i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi Genel Kurul Konsey Sekreterya letme ) Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar ... C. Uluslararas Deniz Yata Rejimi Konusunda Ortaya kan Sorunlar nc Balk: ULUSLARARASI HAVA HUKUKU I. Havaclkla lgili Kurallar A. Havaclkla lgili Kurallarn Geliimi B. Hava Sahasnn Hukuksal Rejimi C. Uluslararas Hava Ulam Rejimi a) Bir Devletin Hava Sahasnda i) Sivil Hava Aralar Rejimi ii) Devlet Hava Aralar Rejimi b) Uluslararas Hava Sahasnda c) Uu Gvenlii ve Hava Trafik Hizmetleri Dzenlemeleri II. Telekomnikasyon ile lgili Kurallar Drdnc Balk: UZAY HUKUKU I. Uzay Hukukunun Tarihesi II. Uzay Sahasnn Hukuksal Rejimi III. Uzaya Gnderilen Kiilerin ve Ara-Gerelerin Bal Olduu Hukuksal Rejim ... IV. Uzay Faaliyetlerinin Hukuksal Rejimi 1. Uzaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 2. Uzaydan Dnyaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar ...

347 347 347 348 349 349 349 349 349 352 352 352 353 353

357 357 358 362 364 364 364 366 367 368 370

373 374 375 376 377 378 380

XX

A. Uzaydan Gzetleme ve Alglama B. Uzay Uydular Araclyla Haberleme ve Yayn Beinci Balk: EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI I. Uluslararas Hukukun evre Sorunlar Konusunda Geliimi II. evrenin Deiik elerine likin Uygulanan Uluslararas Hukuk Kurallar 1. Kirlenme Konusunda

380 381

384 385 387 387 387 388 388 389 390 393 394 394 395 397

A. Nkleer Kirlenmeye likin Dzenlemeler B. Nkleer-d Maddelerden Kirlenmeye likin Dzenlemeler a) Denizlerle lgili Olarak b) Akarsular ve Gllerle lgili Olarak c) Hava ve Uzayla lgili Olarak 2. Ekolojik Dengenin Korunmas Konusunda A. Denizde Canl Kaynaklarn Korunmasyla lgili Olarak B. Karada Hayvansal Varln ve Bitki rtsnn Korunmasyla lgili Olarak 3. Doal Gzellikler ve Kltrel Varlklarn ve Antlarn Korunmas Konusunda ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA GRLER DZN KAVRAMLAR DZN

4

a

XXI

DRDNC BLM : Uluslararas Hukukun Kiileri( S u b j e c t s of international law; sujets du droit International; Vlkerrechtssubjekte)

G R : Uluslararas kiilik k a v r a m ( i n t e r n a t i o n a l p e r s o n a l i t y ; p e r s o n n a l i t e i n t e r n a t i o n a l e ; Vlkerrechtsubjektivitat oder Vlkerrechtspersnlichkeit) Kaynaka: Trke: S. L. Meray, Cilt 1, s. 226-228; M. Gnlbol, Milletleraras..., s. 205-207; H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Topluluunun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978, s, 9-19. Yabanc dil: D. P. O'Connell, "La personnalite en droit international", R.G. D.I.P., 1963, s- 5-43; F. A. von der Heydte, "Rechtssubjekt und Rechtsperson im Vlkerrecht", Festschrift Spiropoulos, Bonn, 1957, s. 237-255; H. Mosler, "Die Ervveiterung des Kreises der Vlkerrechtssubjekte", Z.a.il.V., 1962, s. 1-48; H. Mosler, "Reflexions sur la personnalite juridique en droit international public", Mlanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 228-251; P. Reuter, Institutions internationales, Paris, 1969, 6eme 6d., s. 69-72; W. Friedmann, The changing structure of international law, London, 1964; B. Broms, "Subjects; entitlement in the international legal system", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), The structure and process of international law, The Hague, 1983, s. 383-423; I. Seidl-Hohenveldern, "The legal personality of international and supranational organizations", R.E.D.I., 1965, s. 35-73; F. Seyersted, "International personality of intergovernmental organizations. Do their capacities really depend upon their constitutions?", I.J.I.L., 1964, s. 1-74; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied powers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-156; C. Osakwe, "Contemporary Soviet doctrine on the juridical nature of universal international organizations", A.J.IX., 1971, s. 520-521. G e n e l o l a r a k h u k u k kiilii k a v r a m b i r h u k u k d z e n i i i n d e h a k v e y k m l l k l e r e s a h i p o l m a y e t e n e i n i b e l i r t m e k t e d i r . B a k a b i r deyile, b i r h u k u k d z e n i n i n h a k v e y k m l l k l e r t a n d v e a r a l a r n d a k i ili1

kilerini dzenledii birimler o h u k u k dzeninin kiilerini oluturmaktadr. hukuk dzenlerinde hukuk kiileri bireyler dediimiz gerek kiiler ile kamu ve zel h u k u k tzel kiileridir. Uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas dzeyde faaliyet gsteren hangi birimleri kapsad konusu ise ok tartmaldr. Bu, uluslararas toplumun karmak ve gelimemi yaps ile buna bal olarak uluslararas hukuk kurallarnn oluumunda ve uygulanmalarnn salanmasnda ortaya kan zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bugn uluslararas kiilik kavramnn yerlemi tanmna gre, uluslararas h u k u k u n kiilerinin iki zellii olduu kabul edilmektedir: i) uluslararas hukuktan kaynaklanan haklara ve ykmllklere sahip olma yetenei; ii) uluslararas hukuktan doan haklarn uluslararas dzeyde dorudan koruyabilme yetenei (rnein, I. Paenson, s. 50). Nitekim, U.A.D.'nn Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde B.M.'in uluslararas kiilie sahip olmasn aynen u szlerle dorulad gzlenmektedir: "... rgt uluslararas h u k u k kiisidir, uluslararas haklara ve ykmllklere sahip olma yetenei vardr ve uluslararas bavuru yoluyla haklarn salama yetenei vardr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 179). Bu tanm erevesinde, aralarnda Anzilotti'nin de bulunduu kimi yazarlarn ileri srd grn aksine, uluslararas hukuk kurallarnn yneltildii her birim bir uluslararas kii olarak kabul edilmemektedir. Uluslararas kiilie sahip olmak iin, ayrca, bu kurallardan herhangi bir aracya gereksinme duymadan, dorudan doruya yararlanma yetenei gereklidir (rnein, P. Pescatore, "Relations exterieures des Communautes europeennes. Contribution a la doctrine de la personnalite des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1961-11, s. 31). Bylece, haklarn uluslararas hukuk dzeyinde korumak iin, bir-iki kuraldlk saylmazsa, ulusal devletlerine bal olan zel kiiler uluslararas hukuk kiiliine hak kazanmam olmaktadr. Yine, ileride zelliklerini inceleyeceimiz ve d ilikileri genel olarak bir yabanc devlet tarafndan yrtlen devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar da bu tanmn dnda kalm olmaktadr. Buna karlk, uluslararas mekanizmalar haklarn koramak iin harekete geirebilen devletler ve uluslararas rgtler uluslararas hukukun kiisi niteliine ilke olarak sahip bulunmaktadr. Kimi yazarlara gre bir birimin uluslararas kiilie sahip olmas iin baka ek zelliklerin de bulunmas gerekmektedir. rnein, P. Reuter ulus2

lararas kiiliin zellikleri arasnda uluslararas h u k u k kurallarnn yaratlmasna dorudan katlma yeteneini de saymaktadr (P. Reuter, Institutions, s. 70). Yine, bir baka yazar, kendilerine ynelik uluslararas hukuk kurallarnn konulmas ve kaldrlmasnda gerek ve tzel kiilerin rzalarnn alnmamas olgusunu gerek ve tzel kiilerin uluslararas kiilie sahip olmadklar ynnde bir veri olarak deerlendirmektedir (I. Paenson, s. 52-53). te yandan, bir birimin uluslararas kiilie sahip olabilmesi iin, yazarlarn, genellikle, bunlarn uluslararas andlamalar yapabilmelerini ve teki devletlerde yarg baklndan yararlanmalarn gerekli grdkleri anlalmaktadr (Bkz. B. Broms, "Subjects: Entitlement in international legal system". in R. St. J. Macdonald and D. M. Johns + on (eds.), The Structure and Process of international law, The Hague, 1983, s. 383). Bu ltlere gre yaplacak deerlendirmelerde de yalnzca devletler ve uluslararas rgtler uluslararas kiilie sahip grnmektedir. Ancak, yalnzca devletlerin ve uluslararas rgtlerin uluslararas kiilie sahip olduunun bildirilmesi de bunlarn her birinin ayn kapsamda bir hukuk kiiliine sahip olduklar anlamna gelmemektedir. En bata, devletler, tam bir uluslararas kiilie sahip olan tam yetkili devlet ve snrl uluslararas kiilie sahip, yetkileri snrl devlet olmak zere ikiye ayrlmaktadr, ikinci olarak ise, uluslararas rgtlerin hepsi zorunlu olarak uluslararas kiilie sahip deildir. Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilie sahip olabilmesi iin kendisini oluturan ye devletlerden yeterli lde ayr ve srekli bir iradeye sahip olmas gerekmektedir. Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilii, sz edilen ayr iradesinin varlnn saptanmas ile ortaya kmaktadr. Bu, rgtn kurucu andlamasnda aka belirtilmi olabilir. Aksi durumda, ilgili uluslararas rgtn amalarna ve donatld yetkilere bakarak uluslararas kiilii bulunup bulunmadna karar verilmektedir. Uygulamada bir uluslararas rgtn uluslararas kiiliinin kant olarak u yetkilerden bir blm n n varolup olmadna baklmaktadr: i) andlama yapma; ii) temsil ilikileri kurma; iii) rgtn i dzenlemesini serbeste oluturma; iv) rgtn ve grevlilerinin devletler nezdinde ayrcalk ve dokunulmazlklara sahip olmas; v) uluslararas sorumlulua sahip olma ve teki uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas sorumluluunu ileri srebilme... Ayrca, uluslararas rgtlerin uluslararas kiilii devletlerin uluslararas kiilii gibi t a m ya da tama yakn yetkileri iermemektedir. U.A.D.'nm Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde aka bildirildii gibi, "Bir hukuk dzeni iinde, nitelikleri ya da haklarnn genilii bakmndan, hukuk kiileri zorunlu olarak ayn deildir; onlarn 3

nitelikleri toplumun gereksinmelerine baldr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 178). Bylece, her uluslararas rgtn uluslararas kiilii onun amalar ve kurucu devletlerin kendisine tand yetkilerle snrldr. Baka bir deyile, bir uluslararas rgt grevsel (fonctionnel) bir uluslararas kiilie sahiptir. Sonu olarak, uluslararas kii kavram, z bakmndan ayn olan eyleri belirtmekten uzak olup, kapsam deien genel bir kavram niteliindedir. Uluslararas kiilik kavramnn kapsamnn bu deikenlii yannda, uluslararas h u k u k u n baka birimlere ilikin kurallarnn da varl karsnda, kimi yazarlarn uluslararas h u k u k u n kiileri terimini daha geni olarak deerlendirdikleri ve bylece hukuksal statsn uluslararas hukukun tamamen ya da ksmen dzenlendii b t n birimleri bu erevede ele aldklar gzlenmektedir (rnein: Ch. Rousseau, Tome II; H. Kelsen Principles, s. 180-290). Uluslararas kiilik kavram, dar ve teknik anlamnda deerlendirildii zaman, yalnzca devletlere ve uluslararas rgtlere haklarn uluslararas dzende koruma olana tanyan bir kavramdr. Ancak, bu kavr a m uluslararas toplum erevesinde faaliyet gsteren deiik nitelikteki ve gteki birimlerin uluslararas h u k u k dzeni iindeki yetkilerinin farkl olduunu da gstermektedir. Durum byle olunca, aralarndaki yetki farkllklarn unutmadan, uluslararas hukukun kiileri terimini uluslararas h u k u k kurallarnn yneltildii b t n birimleri kapsar bir biimde deerlendirmek bize de en doru grnmektedir. Zira uluslararas toplumsal gerekler ve uygulanan uluslararas hukuk, bize, devlet ya da uluslararas rgt nitelii gstermemekle birlikte, uluslararas hukuk dzeyinde etkili faaliyetlerde bulunan daha birok birimin varln gstermektedir. Bu nedenle biz de, uluslararas h u k u k u n kiileri konusu erevesinde ilk nce devletleri ve ikinci olarak da devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar, uluslararas rgtleri ve zel kiileri ele alacaz.

4

Birinci B a l k :DEVLETLER (States; Etats; S t a a t e n ) Uluslararas h u k u k u n , s t a t s n v e ilikilerini dzenledii temel birimi devletler oluturmaktadr. Bir devletin uluslararas h u k u k a gre a n a z e l l i k l e r i n i n n e l e r o l d u u n u s a p t a m a k ele a l a c a m z ilk k o n u o l a c a k t r . Devlet olmann koullarn yerine getirmi ve bu nitelii kazanm ulusl a r a r a s k i i l e r i n s a h i p o l a b i l e c e i y e t k i l e r i n i n c e l e n m e s i ele a l a c a m z ikinci konu olacaktr. Devletler arasnda varolan kimi farkllklara bal olarak ortaya kan deiik devlet t r l e r i n i n uluslararas h u k u k t a k i etkil e r i d e ele a l a c a m z n c k o n u y u o l u t u r a c a k t r .

I.

ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN KURUCU (constituant e l e m e n t s Staatselemente) Kaynaka: of State; e l e m e n t s

ELER l'Etat;

constitutifs de

Trke: S. L. Meray, Cilt I, s. 137-151; . 1. Akipek, II. Kitap, zellikle s. 7-14, 86-91; E. F. elik, 1984, s. 206-221; S. Toluner, zellikle s. 1-4, 22-31 ve 51-62; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, zellikle s, 5-13 ve 68-104; . Unat, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara, 1966; A. F. Bagil, "Devlet Nedir? (Realist Bir Tarif Denemesi)" ..H.F.M, 1946, Cilt XII, Say 4, s. 980-990; R. G. Okandan, "Devletin Beer Unsuru", ..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s, 1282-1326; S, L. Meray, "Devletler Hukukunda Milliyetler Prensibi", S.B.O.D., 1947, Cilt II, Say 3-4, s. 295-310, 1948, Cilt m , Say 1-2, s. 82-131 ve 1948, Cilt III, Say 3-4, s. 61-114; A. S. Be, "Milletlerin Mukadderatlarn Kendileri Tayin Etmeleri", S.B.F.D., 1959, Cilt XIV, Say 1, s. 132-145; A. F. Bagil, "Devletin lke Unsuru", I..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s. 1261-1281; Y. Abadan, Amme Hukuku v e Devlet Nazariyeleri, Ankara, 1952; I. Ltem, Devletleraras Hukukta Egemenlik Kavram, Ankara, 1947; A. zmen, "Devletlerin Egemenlii ve Milletleraras Teekkller", A..H.F.D., Cilt XXI, Say 1-4, s. 53-121; F. Arsava, "Selfdetermination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Adalar Sorunu", S. L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 55-67. Yabanc dil: H. F. van Panhuys, The rle of nationality in international Iaw, Leyden, 1959, s. 19-38; R. Redslob, "Le principe des nationalits", R.C. 5

A.D.I., 1931-III, s. 5-82; S. Calogeropoulos-Stratis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Bruxelles, 1973; L. Delbez, "Du territoire dans ses rapports avec l'Etat", R.G.D.I.P., 1932, s. 705-738; M. St. Korowicz, La Souverainete des Etats et l'avenir du droit international, Paris, 1945; E. Giraud, "Rejet de l'idee de souverainete", La technique et les principes du droit public (Etudes en l'honneur de G. Scelle), Paris, 1950, Tome I, s. 253-266; M. Reglade, "La notion juridique de l'etat en droit public et en droit international public", ayn yapt, Tome II, s. 507-534; Ch. de Visscher, Theories et realites, s. 11-57, 125-150, 184-191 ve 220-249; Mc Nair, "Aspects of State sovereignty", B.Y.I.L., 1949, s. 6-47; F. A. von der Heydte, Die Geburstunde des Souvernen Staates, Ratisbonne, 1952; N. Scherk, Dekolonisation und Souvernitat, Vienna, 1969; Ch. Rousseau, "L'independance de l'Etat dans l'ordre international", R.C.A.D.I., 1948-11, s. 171-253; C. W. Jenks, "Independence as the basic concept of contemporary international law", Melanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 147-156; Ch. Rousseau, Tome II, s. 13-93; D. Touret, "Le principe de l'egalite souveraine des Etats, fondement du droit international", R.G.D.I.P., 1973, s. 136-199; M. S. Korowicz, "Some present aspects of sovereignity in international law", R.C.A.D.I., 1961-1, s. 1-120; I. Brownlie, "The relations of nationality in public international law", B.Y.I.L., 1963, s. 284-365; M. Moukhely, "La naissance des Etats en droit international public", R.G.D.I.P., 1962, s. 469-485; R. Emerson, "Self-determination", A.J.IX., 1971, s. 459-475; D. Threr, Der Selbstbestimmungsrecht der Vlker, Bern, 1976; J F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976; K. Rabl (Hrsg.), nhalt, Wesen und gegenwrtige praktische Bedeutung des Selbstbestimmungsrechts der Vclker, Munchen, 1974; L. Wildhaber, "Sovereignty and international law", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 425-452; D. Schindler, "Le principe de non-intervention dans les guerres civiles", Annuaire de l'I.D.I., 1973, s. 416-510 ve 1975, s. 119-130; N. A. Ouchakov, "La competence interne des Etats et la non-intervention dans le droit international contemperain", R.C.A.D.I., 1974-1, s. 1-86; G. Fischer, "La souverainete sur les ressources naturelles", A.F.D.I., 1962, s. 516-528; P.J.I.M. de Wart, "Permanent sovereignty ver natural resources as a cornerstone for international economic rights and duties", N.I.L.R., 1977, s. 304-322; R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques internationles", in L'Egalite, Bruxelles, 1982, s. 288-324.

U l u s l a r a r a s h u k u k t a y e r l e m i b i r t a n m a g r e d e v l e t e n az t e m e l e n i n b i r a r a y a g e l m e s i n d e n o l u m a k t a d r : i) b i r i n s a n t o p l u l u u ; ii) b i r l k e ; iii) k e n d i s t n d e h e r h a n g i b i r o t o r i t e y e b a l o l m a y a n b i r siyasal y n e t i m ( r n e i n bkz. Dictionnaire, s. 264-265). U y g u l a n a n u l u s l a r a r a s h u k u k da b u geleneksellemi tanm dorulamaktadr. Nitekim Almany a - P o l o n y a K a r m a H a k e m l i k M a h k e m e s i n i n 1.8.1929 t a r i h l i D e u t s c h e K o n t i n e n t a l Gas Ortakl D a v a s ' n a ilikin k a r a r n d a a y n e n u s y l e n mektedir: "Bir devlet ancak, bir lke, b u lke zerinde yerlemi bir insan topluluu ve b u topluluk ve lke zerinde geerli olan bir k a m u 6

gcne sahip olmak kouluyla vardr" (Recueil des T.A.M., vol. IX, s. 336). Yine, nc eyi biraz deiik ve iki eye ayrarak sunmakla birlikte, 26.12.1933 tarihli Devletlerin Haklar ve Grevleri Konusundaki Amerikan Devletleri Montevideo Szlemesinin 1. maddesi yledir: "Devlet, uluslararas kii olarak aadaki koullar varlnda birletirmek zorundadr: i) srekli insan topluluu; ii) belirli lke; iii) hkmet; iv) teki devletlerle ilikiye girme yetenei (Metin iin bkz. L.N.T.S., vol. 165, s. 19 vd.). Devleti oluturan, insan topluluu, lke ve baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim elerini srasyla ele alacaz. 1. nsan topluluu (population; Staatsvolk) A. Genel

Bir Devletin kurucu esi olarak insan topluluunun uluslararas hukuk bakmndan sahip olmas gereken zelliklerinin banda sreklilik gelmektedir. Baka bir deyile, geici olarak biraraya gelen ve sonra dalan insan topluluklarnn bir devletin kurucu esini oluturmas olana yoktur. Nitekim, uygulamada 1970 ylnda Pasifik'te mercan kayalklar zerinde "Minerva" ad altnda kurulduunu ilan eden ve "Babakan" araclyla devletlere gnderdii bir mektupla devlet olarak tannmasn isteyen bir topluluun teki devletlerce ciddiye alnmamasnn nedenlerinden biri de yl boyunca srekli oturmaya elverili olmayan bir lke zerinde bu giriimin gerekletirilmesi olmutur (B. Broms, a.g.m., s. 386). Ancak insan topluluunun srekli birarada yaamas koulunun aranmas, bunun bireyler dzeyinde deil, toplum dzeyinde salanmasn gerektirmektedir. Baka bir deyile, geici ya da srekli olarak bir topluluktan bireysel ayrlmalar, o topluluk genel olarak varln srdrdke, bir devletin kurucu esini oluturmaya engel deildir. Yine, bunun aksine, yabanclarn bir devletin kurucu esini oluturan insan topluluu iinde saylmadklar grlmektedir. insan topluluunun saysnn uluslararas hukuk bakmndan hibir nemi yoktur. Devlet olmann teki koullar yerine getirildii zaman sayca ok kk topluluklarn da bir devlet oluturmasna engel olan herhangi bir uluslararas h u k u k kural yoktur. Nitekim bugn varolan devletler arasnda nfusu 8400 olan Nauru bulunduu gibi, nfusu 1.053.100.000 olan in Halk Cumhuriyeti de vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987. s. 55 ve 150). 7

Bir devletin esi olarak insan topluluunu oluturan bireyler arasndaki ban niteliine gelince ise, bu topluluun bir tek ulustan olmas zorunluluu yoktur. Zira, dnyada bugn A.B.D., Sovyetler Birlii vb. birok ok-uluslu devletin (multi-national State, Etat multinational; Vielvlkerstaat) varl bu verinin bir hukuksal lt oluturmadn gstermee yeterlidir. Uluslararas hukuk bakmndan bu konuda bugn tek geerli lt uyrukluk (tabiiyet) (nationality; nationalite; Staatsangehrigkeit) ba olmaktadr. UA.D.'nn Nottebohm Davas'na ilikin 6.4.1955 tarihli kararnda belirttii gibi, "O (uyrukluk)... bireyin aslnda bunu kendisine tanyan devletin insan topluluuna baka herhangi bir devletinkinden daha yakn ballnn hukuksal bildirimidir." (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23). Uyrukluk konusu ileride ele alnacaktr B. Self-determination ilkesi

Bir dnemler ulus niteliini kazanm insan topluluklarnn bir devlete sahip olmalar konusu uluslararas hukuk erevesinde birtakm gelimelere sahne olmutur. 1789 Fransz devriminden etkilenerek "Milliyetler prensibi" (Principe des nationalites) ad altnda uluslararas retide taraftar bulan bir gr, her ulusal topluluun bamsz bir devlet kurma hakk olduunu ileri srmtr. Siyasal bakmdan Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnda da ok etkili olan bu grn, yazarlarn byk ounluunca, yalnzca bir siyasal ilke oluturduu ve hukuksal balaycla sahip olmad kabul edilmektedir (rnein: G. Scelle, Cours, s. 152; Ch. Rousseau, Tome II, s. 30). Buna karlk, "halklarn geleceklerini kendilerinin saptamas hakk" (milletlerin mukadderatlarn bizzat tayin etmeleri hakk) (le droit des peuples disposer d'eux-memes) ya da ksaca Self-determination hakk (right of self-determination; droit d'autodetermination; Selbsbestimmungsrecht) diye anlan bir ilkenin uygulanan uluslararas hukukta birtakm koullarla kabul edildii gzlenmektedir. Self-determination hakk 1918 Wilson ilkelerinden (3. ilke) kaynaklanm olup, uygulanan uluslararas hukukta kabulu B.M. Andlamas ile gereklemitir. Nitekim, anlan Andlamasnn 1. madde 2. fkras, 55. maddesi ve 76. maddesi aka bu ilkenin geerliliini tanmaktadr. Ancak, bu erevede yalnzca ad verilen bu ilkenin uluslararas hukuktaki anlamnn ve kapsamnn belirlenmesi byk lde 1960'tan bu yana kabul edilen kimi B.M. kararlar ile olmutur. Bu kararlarn ilki B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarihli ve 1514 (XV) sayl "Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri" olmutur (Metnin Trke olarak nemli blmleri iin bkz. S. L. 8

Meray, Cilt I, s. 142). Bunu anlan ilkeye yer veren B.M. Genel Kurulun u n deiik kararlar izlemitir (rnein, 13.12.1966 tarihli ve 2189 (XXI) sayl smrgeciliin son bulmasna ilikin karar). Bunlarn en nemlilerinden biri 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl "Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi" dir. Yine, anlan ilkeyi teyid eden ve aklayan bu kararlardan ok nemli bir tanesi de 24.10.1970 tarihli ve 2625 (XXV) sayl "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda ibirliine ve Dosta ilikilere likin Uluslararas H u k u k lkeleri Bildirisi" dir. te yandan, B.M. Genel Kurulunca 16.12.1966'da kabul edilip ye devletlerin imzasna ve onayna sunulduktan sonra, 1976 ylnda yrrle giren iki insan haklar szlemesi, Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Szlemesi, bu ilkeyi aka teyid etmekte ve anlamna aklk getirmektedir. U.A.D. da Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1971, s. 31) ve Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1975, s. 31) bu ilkeyi teyid ettikten sonra anlam zerinde de durmutur. Self-determination ilkesinin anlam incelendii zaman, iki y a m bulunduu grlmektedir. Birinci yan devletlerin i rgtlenmelerine ilikin olup, bir halkn diledii ynetim biimini, herhangi bir d bask olmadan, semesi hakk bulunduunu belirtmektedir. Bu hakkn en ok siyasal ynetim biimi ile ilgili olduu ve zellikle devlet ve h k m e t biimlerinin saptanmasnda halklara serbestlik tannmas olarak yorumland grlmektedir. Ancak, bu ynetim biimini seme hakknn giderek ekonomik bir ierik de kazand ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinin Self-determination hakknn bir paras olduunun gerek B.M. Genel Kurulunca (rnein, 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi), gerekse yazarlarca (rnein, M. Bennouna, Droit international du developpement, Paris, 1983, s. 109-112) kabul edildii grlmektedir. Self-determination ilkesinin ikinci yan, bir halkn bamsz bir devlet kurmak dahil, diledii devlete bal olmay seme hakkn belirtmektedir Ancak, uygulanan uluslararas hukuk halklarn bamszlklarn kazanmalar konusunda, dnyann siyasal ve toplumsal gereklerini de gznnde tutarak, Self- determination hakknn bu adan kullanmn birtakm koullara balamaktadr. Bu erevede, uygulanan uluslararas hukukta ok farkl biimlerde anlalan halk ve ulus kavramlarnn deiik anlamlar (rnein Dictionnaire eitli uluslararas belgelerde bu kavramlarn kimi zaman belirli zellikler tayan insan topluluklar ile kimi zaman ise belirli bir devletin uyruunda bulunan insan topluluklar ile zde tutulduunu gstermektedir: Bkz. Dictionnaire, s. 398-399 ve 4499

451) zerinde durulmadan, bamsz bir devlet kurabilmenin ana koulun u n smrge altnda bir halkn varl olduu kabul edilmektedir. Bylece, bamsz devletlerin kurulmas konusunda uygulamada karlalan yollardan yalnz smrgelikten kurtulma (decolonization; decolonisation; Dekolonisierung) durumunda Self-determination ilkesine dayanlmasnn kabul edildii ve bir devletin t a m bir parasn oluturan lke zerindeki topluluklarn ayrlmas (Secession; Secession; Herauslsung) yoluyla bir devlet kurulmasnda bu ilkenin ilemedii grlmektedir. Bu konuda uygulanan uluslararas h u k u k u deerlendiren eitli yazarlar gr birlii iinde bulunmaktadrlar (rnein: R. Emerson, "Self-determination", A.J.I.L., 1971, s. 463; J. - F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976, s. 22; Nguyen Quoc Dinh-P. Daillier et A. Pellet, 427 ve 430-431). U.A.D. da anlan ilkenin uluslararas hukukta geerliliini yalnzca smrgelerin bamszlklarn kazanmas konusunda aka dorulam bulunmaktadr (Bkz.: Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma gr, C.I.J., Recueil, 1971, s. 31 ve Bat Sallara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 31). Bir devletten ayrlma yoluyla gerekletirilecek yeni bir devletin, self-determination hakknn kullanlmas biiminde deerlendirilmemesinin temel nedeni, uluslararas hukukta bugn yerlemi bir ilke olarak kabul edilen devletin lkesinin btnl ilkesinin varldr. Nitekim, aada greceimiz gibi, bu ilke de B.M. Andlamasnda (Madde. 2/4) geerlilii dorulanan temel ilkelerden birini oluturmaktadr. Konumuz asndan bakldnda, anlan ilkeye gre bir devletin lkesinin btnl ancak o devletin rzas ile hukuksal geerlilii olan deiikliklere urayabilecektir. Bylece, bir devletin lkesinde yerlemi bulunan eitli farkl zelliklere sahip topluluklarn yalnzca bu farkllk esine dayanarak ilgili devlet lkesini paralamalarna kar klm olmaktadr. Self-determination ilkesinin devletin lke btnl ilkesine aykr bir biimde kullanlmayaca B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarihinde kabul edilen 2625 (XXV) sayl Devletler Arasnda birliine ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisinde de aka ngrlmektedir. Bu durumda, Self-determination hakkndan yararlanmas kabul edilen smrge altndaki halklar ile devletin lke btnl ilkesine zarar verecei nedeniyle bu haktan yararlanmas reddedilen halklar arasndaki ayrmn hukuksal adan nasl yaplaca sorunu ile kar karya kalnmaktadr. En bata, unu hemen vurgulamak gerekmektedir ki, B.M. Genel Kurulunun anlan 1970 Bildirisi smrge rejimi altnda bulunan lkeleri smrgeci devletin lkesinden saymamaktadr. Dolaysyla, bir s10

mrge lkesinin bamszln kazanmasnn smrgeci bir devletin lke btnl ilkesine herhangi bir aykr den yan yoktur. Smrge rejimi altnda bir topluluk oluturmann uygulanan uluslararas hukuka gre lt ise, ana lke ile smrge lkesi arasnda ayrm-gzetici bir stat n n varl olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarih ve 1514 (XV) sayl Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri 1. paragrafnda bu lt benimsemektedir. Baka bir erevede, devletlerin andlamalara ardl (halef) olmas konusunda, eskiden smrge iken bamszln kazanm devletleri belirlemek iin de, smrgeliin lt olarak "uluslararas ilikilerinin sorumluluu nceki devlete ait baml lke" olma verisine bavurulduu grlmektedir (Mad. 2/f. 23.8.1978 tarihli Devletlerin Andlamalara Ardl Olmas Szlemesi metni iin bkz. N. U., La Comission du droit international et son oeuvre, New York, 1981, 3eme ed., s. 267-284). Baka bir deyile, bir devletin lkesinin t m n d e geerli olan genel statde bulunup herhangi bir ayrma bal tutulmayan lke paralarnda yaayan topluluklarn birtakm deiik zelliklere sahip olmas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn self-determination ilkesinden yararlanabilecekleri anlamna gelmemektedir. 2. lke (territory; territoire; Staatsgebiet) A. Genel

Gerek i hukukta gerekse uluslararas hukukta yerlemi gre gre bir devlet lkesi, devlete ait kara, deniz ve hava blmlerinden olumaktadr. Bir devletin kara lkesi (land territory; territoire terrestre; Landgebiet) kara parasndan oluan ana lkesini ve varsa adalarn kapsamaktadr. Adalarn da devletin kara lkesinden saylmas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn tanm yaplrken "doal olarak oluan bir kara paras" biiminde nitelendirilmelerinin sonucudur (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Kara lkesi, zerinde bulunan gl, akarsu gibi isular da kapsamaktadr. Bir devletin kara lkesi yalnzca kara parasnn yzeyi ile de snrl deildir. Kara lkesi yeraltnda da srmektedir. Kara lkesinin snrlar sorunu ileride ayrntl olarak ele alnacaktr. Devletin kara lkesi, devlet lkesinin temel tadr. Kara lkesi olmadan bir devletin deniz ve hava lkelerine sahip olmas olana yoktur. U.A.D.'nm ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda karasular ile ilgili olarak aka belirttii gibi, 11

"Karasularnn kara lkesi bakmndan sk bamllklarn genel bir biimde belirtmek gerekmektedir. Ky devletine kylarn evreleyen sular zerindeki hakk salayan kara (lkesi) dir" (C.I.J.,Recueil, 1951, s. 133). Bu nedenle, "Minerva Devleti" rneindeki gibi, srekli barnmaya olanak vermeyen bir mercan kayalnn, srekli bir insan topluluuna sahip bulunmamas yannda, devletin varl iin gerekli olan ikinci eyi oluturan bir devlet lkesi olarak da kabul edilmesi olasl yoktur. Zira, bu t r bir doal corafi oluumun srekli olarak su stnde kalmamas nedeniyle, uygulanan uluslararas hukuka gre bir ada olarak nitelendirilmesi olana yoktur (Ada tanm iin rnein bkz.: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Oysa, bir kara lkesinin y a kta zerindeki topraklardan ya da en az bir adadan olumas zorunluluu vardr. Devlet lkesinin deniz alanlarndan oluan blmlerine gelince, bugn devletin deniz lkesi (territory uder water; territoire maritine; Staatsmeer-Gebiet) kapsamna tartmasz girdii kabul edilen deniz alanlar unlardr: i) isular; ii) karasular (rnein, I. Paenson, s. 152). Ancak, III. Deniz Hukuku Konferans ve sonunda kabul edilen B.M.D.H.S. ile devlet lkesi kapsamna takmada sularnn da alnd grlmektedir. Zira, anlan Szlemeini karasularna ilikin 2. maddesi hkm aynen yledir: "Sahildar devletin egemenlii kara lkesinin ve isularmm tesinde ve bir Takmada Devleti sz konusu olduunda, takmada sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr" (A. zman (ev.), B.M.D.H.S., 1984, s. 3). Buradan anlalaca gibi, karasular devletin deniz lkesi iinde yer alrken, onun gibi ky devletinin ilke olarak tam egemenlii altnda bulunan ve karasularnn bile berisinde yer alan takmada sularnn devlet lkesinin dnda kabul edilmesi olana yoktur. Buna karlk, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi zerinde ky devletinin yalnzca belirlenmi birtakm konularda egemen haklara sahip olduu kabul edilen deniz alanlarnn devletin deniz lkesinin kapsamna girip girmedii tartmaldr. Bu konuda, U.A.D.'nm Ege Kta Sahanl Davas'na ilikin 19.12.1978 tarihli kararnda kta sahanln devletin "lkesel stats" kapsam iinde deerlendirmesine bakarak (C.I.J.,Recueil, 1978, s. 37), bir deniz alan zerinde snrl konularda ya da snrl amalarla ky devletine tannan egemen haklarn bu alan devletin deniz lkesi iinde kabul etmeye yettii biiminde yorumlama olana vardr. 12

Ancak, Divan'n buradaki yaklamn lkesel nitelikli egemenlik haklarna ilikin durumlarn lkesel staty ilgilendirecei biimde dar olarak yorumlamak ve bu erevede kta sahanl gibi alanlarn devletin deniz lkesinin bir parasn oluturduu anlamna gelmedii biiminde deerlendirmek olana da vardr. Nitekim, yazarlarn nemli bir blm n n gr bu ikinci yndedir (rnein: Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 357; L. Caflisch, "Les zones maritimes sous juridiction nationale, leurs limites et leur delimitation", Le nouveau droit international de la mer, Paris, 1983, s. 36, dipnot 3; S. Toluner, s. 61-62). retideki bu arlkl eilim, gereke olarak zellikle devlet lkesi kapsamna soktuklar alanlarda devletin tam ya da tama yakn egemenlie sahip olmasna karlk teki deniz alanlarnda snrl bir egemen haklar uygulanlmasmn kabul edildii zerinde durmaktadr. Bylece, bu konudaki lt ilgili alan zerinde egemenlik yetkisinin kapsam olmaktadr. Devletin deniz lkesinin karasularnn d snr ile sona erdiinin uygulanan uluslararas hukukta kabul edildii yolunda bir baka kant da devletin hava lkesinin d snr ile ortaya kmaktadr. Aada greceimiz gibi, bir devletin hava lkesinin d snr karasularnn d snr olarak kabul edilmektedir. Oysa, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi deniz alanlar devletin deniz lkesinin kapsam iinde dnlse idi, devletin hava lkesinin de bu alanlarn zerinde yer alan hava sahasn iermesi mantk gerei olacakt. Deniz lkesine giren deniz alanlarnn kapsamlar ve snrlar sorunu da ileride ayrntl olarak ele alnacaktr. Devlet lkesinin hav?, sahasna (ar space; espace aerien; Luftraum) ilikin durumu deerlendirilirse, uygulanan uluslararas hukukta devletin hava lkesinin kara lkesi ve karasularnn zerinde yer alan b t n hava sahasn kapsad kabul edilmektedir. Nitekim, 7.12.1944 tarihli ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 2. maddesi aynen yledir: "bu Szlemenin tatbiki bakmndan bir devletin lkesi, bu devletin egemenlii, metbuiyeti (suzerainete), himayesi veya mandas altnda bulunan kara blgeleri ile bunlara bitiik karasulardr" (Bkz. R.G., 12.7.1945, say 6029). Ayn ynde bir hkm, egemenlik uygulamas bakmndan, 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin 2. madde 2. fkrasnda da yer almaktadr. Devletin hava lkesi kavram ve snrlar konusu da ileride ayrntl olarak incelenecektir. Yukardaki verilere bal olarak bir devlet lkesinin kara lkesinin isular, varsa takmada sular ve karasular ile bu kara ve deniz alanlar13

nn stnde yer alan hava lkesinden olutuu grlmektedir. Devlet lkesinin bu yolla saptanm olmas, retide, snrlar belli olmayan bir devlet lkesi olamyaca grne yer vermitir (rnein bkz., Ch. Rousseau, Tome II, s. 42; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, s. 13-15). Ancak bu gr, devletin yetkilerini kullanaca bir alan olarak lkenin genel bir biimde belirlenmesinin gerekliliini vurgulayan bir gr olarak deerlendirmek doru olacaktr. Zira, U.A.D.'nn Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii gibi, "Hibir kural, rnein bir devletin kara snrlarnn tamamen belirlenmesini ve gerekletirilmesini ngrmemektedir ve Arnavutluk'un Milletler Cemiyeti'ne kabul sorununun gsterdii gibi, kimi yerlerde ve uzun sreler boyunca bunun gerekletirilemedii sk grlmektedir" (C.I.J., Recueil, 1969, s. 32). Devletin kurucu esi olarak lke snrlarnn belirli olmasnn aranmas, lke zerinde yaayan insan topluluklarnn burada srekli ya da geici yerlemeleri durumuna gre de, kimi deiik deerlendirmelere yer vermektedir. Bu erevede bugn yazarlar arasnda geerli olan arlkl gre gre, herhangi bir toprak parasnn bir devletin lkesini oluturabilmesi iin zerinde yaayan insan topluluunun o lkede srekli bir biimde yerlemi olmas gerekmektedir. Baka bir deyile, gebe bir insan topluluu belirli bir lkeye sahip olamayaca iin bir devlet oluturmaktan uzaktr (rnein: Hauriou, Precis de droit constitutionnel, Paris, 1929'dan nakleden Ch. Rousseau, Tome II, s. 40). Buna karlk, kimi yazarlar devletin belirleyici esinin siyasal rgtlenmesindeki merkezciliin ls olduu zerinde durarak (H. Kelsen, Principles, s. 182-184), bu t r bir rgtlenmenin salanmas ile bir devletten sz edileceini ve lkenin deiken olmasnn devletin olumasna bir engel olmadn ileri srmektedir (H. Kelsen, "Aperu d'une theorie generale d'un Etat", R.D.P., 1926, s. 591). U.A.D., Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde, bugn Moritanya slam Cumhuriyeti ile Bat Sahara'nn iinde yer alan Sahara blgesinde yaayan gebe kavimlerin spanyol smrgecilii srasnda uluslararas hukuk bakmndan bir devlet ya da bir hukuksal birim oluturup oluturmad konusunu deerlendirirken bunlarn aralarnda gerekletirdikleri ortak siyasal rgtlenmeyi temel veri olarak almtr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 63 ve zellikle 64). Baka bir deyile, siyasal rgtlenme ls bakmndan aranan kurallarn varl durumunda Divan'n belirli bir blgede gebe durumunda bulunan kavimlerin bir devlet ya da en azndan uluslararas hukukta hakkn arayabilecek bir birim olarak deerlendirilmesine bir engel grmedii ortaya kmaktadr. Bu da H. Kelsen'in grn dorular nitelikte14

dir. Bununla birlikte bu t r gebelik sahipsiz lkelerin varln gerektirdiinden ve bugn dnyada, kutuplar dnda, devlete bal olmayan herhangi bir lke kalmadndan dolay, Divan'n da benimsedii anlalan ikinci gr ancak eski topluluklarn deerlendirilmesinde bavurulacak tarihsel bir lt oluturmaktadr. Bugnk koullarda artk lkesi belli olmayan gebe bir insan topluluunun varl sz konusu olmayacandan, bu nitelikteki bir topluluun bir devlet oluturmas sorunu da bulunmamaktadr. Ancak bu, belirli bir devlet lkesi zerinde o devletin yurttaln kazanm kimi gebe topluluklarn varolamayaca anlamna da gelmemektedir. Devlet lkesinin boyutlar ise hi nemli deildir. Nitekim, bugn tam yetkili devletler arasnda yzlm 22,4 milyon km. 2 lik Sovyetler Birlii yannda yzlm 21,2 km. 2 lik Nauru da devlet olarak vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 150 ve 179). Devlet lkesinin corafi btnlk iindeki bir tek kara ve ona bal deniz ve hava lkesinden olumas zorunluluu da yoktur. Uygulamada birok devletin birka paradan oluan lkelere sahip olduu gzlenmektedir. Bylece, bir devlet lkesinin bir ana kara lkesi ve ak denizle ayrlan adalardan (rnein, Yunanistan), iki ayr ktada yeralan iki kara lkesinden (rnein, Trkiye), yalnzca deiik boyutlardaki adalardan (rnein; ingiltere, Japonya, Endonezya) ya da baka devletlerin lkesi ile ayrlm kara lkelerinden (rnein, A.B.D. ana lkesi ve Alaska) olumas onlarn bir devlet oluturmasna hibir olumsuz hukuksal etki yapmamaktadr. Yine, bir devlet lkesinin bir blmnn tamamen baka bir devlet lkesince evrilmesi (enclave; Enklave) hukuksal bakmdan olanakldr (rnein, Bat Berlin). B. Devlet lkesinin btnl ilkesi (principle of territorial integrity; principe de l'integrite territoriale; Territoriale Unversehrtheitsprinzip) Devletin kurucu esi olmas yannda, ileride ayrntlarn greceimiz gibi, ayn zamanda onun egemenlik yetkilerinin ilke olarak snrn da oluturan devletin lkesinin gvenlii ve blnmezlii siyasal olarak devletler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu siyasal nem 20. yzylda devletin lkesinin btnl ilkesi ad altnda uygulanan uluslararas hukukun bir ilkesi biimine dntrlmtr. Anlan ilkeye gre, uluslararas hukuk kurallarna gre kurulmu bir devletin lkesi bu devletin rzas olmadan hibir biimde blnme, paralanma eylemlerinin konusu olamaz ve teki devletler bu btnle sayg gstermek zorundadr. Devletin lkesinin btnl ilkesinin genel bir kural olarak ilk ka15

bul Milletler Cemiyeti Szlemesinin 10. maddesi ile gereklemitir. Anlan h k m ile ye devletler birbirlerinin lke btnlne sayg gstereceklerini ve d saldrlara kar kacaklarn bildirmektedir. Ayn ilke daha sonra Birlemi Milletler Andlamasmn 2. madde 4. fkras ile tekrarlanmtr. Bundan baka birok blgesel rgt andlamas (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, madde 2/c ve 3) ya da daha ok siyasal nitelikli uluslararas ilikileri dzenleyen nemli uluslararas belge (rnein: 24.4.1955 tarihli Bandung Asya ve Afrikallar Konferans Son Senedi, mad. G/2; 1.8.1975 tarihli Avrupa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi, mad. 1, a, IV) bu ilkeyi iermektedir. Birlemi Milletler erevesinde kabul edilen ve uygulanan uluslararas hukukta da etkileri kabul edilen kimi nemli kararlar da bu ilkeye yer vermektedir. Bunlarn en banda, B.M. Genel K u r u l u n u n 12.12.1974 tarih ve 3314 (XXIX) sayl kararyla kabul ederek Gvenlik Konseyine gznnde tutmas tavsiyesinde bulunduu Saldrnn Tanm gelmektedir. Bu tanma gre, bir devletin egemenlii ve siyasal bamszl yannda lke btnlne kar da kuvvet kullanlmas saldr olarak nitelendirilmektedir (mad.l). Yine, Self-determination ilkesine bavurulma koullarnn saptanmas srasnda bildirdiimiz gibi, B.M. Genel Kurulun u n 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararyla kabul ettii Devletler arasnda ibirlii ve Dosta likiler Bildirisi de Self-determination ilkesinin devletin lkesinin btnl ilkesine aykr bir biimde kullanlamayacan ngrmektedir. Birok devlet de anayasalar ve ulusal yasalar ile lkelerinin btnl ilkesini teyid etmektedir. rnein, Trkiye'nin 1982 Anayasasnn 3. maddesi "Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir b t n d r " dedikten sonra, 4. maddesi anlan 3. maddeyi deitirilmez ve deitirilmesi nerilemez maddeler arasnda saymaktadr. Uygulamada devletin lkesinin btnl ilkesine hukuksal anlam bakmndan yanl erevelerde bavurulduuna da rastlanmaktadr. rnein, Yunanistan ana kara lkesi ile Ege'de egemenliinde bulunan adalar arasnda Trkiye'nin kta sahanlna sahip olmasn engellemek amacyla ileri srd grlerinden birisini de bu ilkeye dayandrmaya almaktadr (rnein bkz. III. Conference des Nations Unies sur le droit de la mer, Documents officiels, vol. I, s. 145). Yunanistan'a gre, ana kara lkesi ile adalar lkesinin b t n n oluturmakta olup, onlarn arasna bu btnl ortadan kaldracak biimde herhangi bir devlet lkesinin girmemesi gerekmektedir. Oysa, en bata, Ege'de Yunan ana kara lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar halen varolup, Yunanistan lkesinin corafi btnl zaten sz konusu deildir. Baka bir deyile, Ege'de bugn Yunan ana lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar yer almakta olup, bunlar uluslararas su nitelikleriyle Yunanistan lkesinin 16

dnda kalmakta ve bylece corafi btnl bozmaktadr. kinci olarak ise, yine ileride greceimiz gibi, uygulanan uluslararas hukuk kurallarna gre kta sahanl snrlandrlmasnda bir devletin komu devletin ana lkesine yakn adalarnn bir evirme (enclave; Enklave) iine alnmas olanakl olup, bu d u r u m u n bir devletin lkesinin btnl ilkesi ile herhangi bir aykrlk oluturmad st kapal olarak kabul edilmi olmaktadr 3. Baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim Devletin nc kurucu esini oluturan baka bir otoriteye baml olmayan bir siyasal ynetimin varolabilmesi iki eyi gerektirmektedir: i) Siyasal ve hukuksal adan rgtlenmi bir kamu otoritesi; ii) bu otoritenin egemen ya da bamsz olmas. A. rgtlenmi bir kamu otoritesinin varl (government; gouvernement; Staatsgewalt)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde biraraya gelmesi bir devletin olumas iin yetmemektedir. Bir devletten sz edebilmek iin ayrca bu topluluun gereksinmelerini giderecek, kendini ynetmesini ve temsil etmesini salayacak bir siyasal ve hukuksal rgtlenmenin gereklemesi gerekmektedir. Geri her insan topluluu, ne kadar ilkel bir toplum oluturursa olutursun, bir toplumsal ve siyasal rgtlenmeye sahip bulunmaktadr. Nitekim, U.A.D.'nm Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde kabul ettii gibi, spanyol smrgesi altna girmeden nce kendilerine deil devlet, uluslararas herhangi bir birim nitelii bile tanmad (C.I.J, Recueil, 1975, s. 63-64) bu blgedeki insan topluluklarnn da asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sahip olduunu kabul ettii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Ancak, bir devlet olabilmek iin bu rgtlenmenin o insan topluluunun kendi kendini ynetebilecek bir dzeyde gerekletirilmesi gerekmektedir. Zira, U.A.D.'nm Gney-Bat Afrika'nn Stats konusundaki 11.7.1950 tarihli danma grnden anlalaca gibi, Milletler Cemiyeti ile kurulan vekalet (manda) rejimi altna konulan topluluklarn bir devlet oluturmalarna en byk engel bunlarn kendi kendilerini tamamen ynetmekten henz yoksun bulunmalar deerlendirmesi olmutur (C.I.J., Recueil, 1950, s. 131). Nitekim, Divan ayn kararnda vekalet (manda) rejimi ile vekil (mandater) devlete bir "uluslararas ynetim grevi" verildiini bildirmektedir (aym yapt, s. 132-133). Yabanc dillerde genellikle "hkmet" (government; gouvernement; Regierung) ad altnda anlan bu e ile geni anlamnda bir kamu yne17

timi rgtlenmesi kastedilmektedir. Bu da, retide yasama, y r t m e ve yarg grevlerini yrtmeye yetenekli bir kamu rgtlenmesinin gerektii grnn kabul edilmesine yer vermektedir (Bkz. S. L. Meray, Cilt I, s. 147-148). Ancak, uluslararas hukuk bu konuda herhangi bir belirli yapya sahip olunmasn aramamakta olup, devletler bu adan serbesttirler (bkz. U.A.D.'nn Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr: C.I.J.,Recueil, 1975, s. 43-44). Yazarlar uluslararas h u k u k u n bu konuda arad tek koulun byle bir rgtlenmenin fiilen varl olduunu bildirmektedir (rnein: E. Menzel und K. Ipsen; s. 101). Devletin siyasal ve hukuksal rgtlenmesi konusu bata anayasa h u k u k u olmak zere kamu h u k u k u n u ilgilendirdiinden bu konuda daha ayrntl bilgi iin anlan bilim dallarna bavurulmas gerekmektedir. B. Egemenlik ya da bamszlk (sovereignty or independence; souverainete souvernitat oder Unabhngigkeit)

ou

independance;

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde siyasal ve hukuksal rgtlenmesi devlet olabilmenin maddi koullarn yerine getirmi olmakla birlikte, bu rgtlenmenin yine belirli bir insan topluluu ve lke zerinde faaliyet gsteren teki kamu rgtlenmelerinden ayrdedilmesi iin yeterli deildir. Zira, devletlerin iinde bu zelliklere sahip belediyeler gibi yerel ynetimler ya da iller (vilayetler) gibi ynetsel birimler bulunduu gibi, uluslararas dzeyde de, ileride greceimiz gibi vesayet altnda lke vb. devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar vardr. Devlet ile bu t r ulusal ya da uluslararas nitelikteki kamu ynetimlerinin arasndaki fark, devletin, doas gerei, kendisinden baka hibir otoriteye baml olmamasdr. Devletin bu zellii uluslararas hukukta egemenlik ya da bamszlk kavramlar ile aklanmaya allmaktadr. a) Egemenlik ve bamszlk kavramlar

Szcn tam anlamnda egemenlik, stn iktidar, hibir denetime bal olmayan kesin buyruklar verme gcn belirtmektedir (H. Kelsen., Principles s. 189; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-30; Ch. Rousseau., Tome II, s. 57. Modern ve merkezci devletlerin doduu 16. ve 17. yzylda, devletin sahip olduu ve kendisini teki rgtlenmi topluluklardan ayran gcn bu t r bir egemenlik yetkisi olduu dnlmtr. Ancak, devletin byle bir kesin yce otoriteye sahip olmas, doal olarak uluslararas toplumsal yaam dzenleyen hibir kurallamann bulunmadn ve bulunmayacan varsaymaktadr. Zira, madem ki devletin 18

stnde hi bir otorite yoktur, o zaman devletlerin uymas gereken herhangi bir kurallar btn de sz konusu olamayacaktr. Oysa, toplumsal ve tarihsel gereklilikler, nce Avrupa'da 1648 Westphalia andlamalar ile devletler arasnda yerlemeye balayan bir ortak dzenin, uluslararas hukuk dzeninin, domasn zorunlu klmtr. Bu durum, bir devletin hem szcn t a m anlammda egemen olmasnn, hem de belirli birtakm ortak kurallardan oluan bir hukuk dzeninin yasaklamalarna bal olmasnn mantk asndan olanakszln ortaya koymutur. Bunun zerine, kimi yazarlar devletin tam egemenlii grn destekleyip, devletin uluslararas hukuk kurallaryla bal olmasn kendi kendini snrlama (auto-Iimitation) kuram ile aklamaya alrken (Bkz. I. Kitap, s. 11-12), retinin ounluu egemenlik kavramnn greceli bir kavram olduunu ve devletlerin uluslararas hukuk kurallar ile bal olmasna engel oluturmadn kabul etmitir (Bu yndeki deiik aklamalar iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 62-65). Fakat egemenlik kavramnn anlam (stn iktidar) zerinde duran kimi 20. yzyl yazarlarnn, zellikle "snrl" ya da "greceli" egemenlik kavramnn mantk asndan bir elikiyi oluturduunu ileri srerek devletlerin uluslararas hukuk kurallar erevesinde serbeste davranma yetkilerinin niteliini bamszlk kavramyla aklamaya altklar grlmektedir (rnein, zellikle G. Scelle ve Ch. Rousseau. Bilgi iin bkz. E.F. elik, 1984, s. 210-213; Ch. Rousseau'nun gr iin bkz. Tome II, s. 68-93). Aslnda, son yllarda retinin egemenlik kavramnn iki yan zerinde bir ayrma gittii ve iktidar olgusu zerine kurulan siyasal egemenlik (political sovereignty) ile h u k u k kurallar erevesinde serbeste davranma yetkisini belirten hukuksal egemenlik (legal sovereignty) kavramlarnn farkl olmasna dikkati ektii grlmektedir (rnein: Ch. de Visscher, Theories et realites, s. 125-129; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-31; G. Schwarzenberger, s. 64-65; E. Menzel- K. Ipsen, s. 101-102). Uluslararas hukuk anlamndaki egemenlik kavram ile bamszlk kavramlarnn giderek yazarlarca ayn ey olarak deerlendirildii grlmektedir (rnein: E. Menzel-K. Ipsen, s. 102; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 359-361). Uluslararas yarg ve hakemlik kararlar da genellikle iki kavram arasnda bir ayrm yapmaktadr. rnein, Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli kararnda hakem aynen unu bildirmektedir: "Devletler arasndaki ilikilerde egemenlik bamszl belirtmektedir" (R.S.A., vol. II, s. 838). b) Uygulanan uluslararas hukuktaki durum

Uygulanan uluslararas hukuka gre egemenlik ya da bamszln tanmn yle yapmak olana vardr: 19

"Devletin, hukuksal adan baka bir d ya da stn iktidara bal olmadan ve yalnzca uluslararas h u k u k kurallar ya da kendi kabul ettii balantlaryla snrlanan, serbeste karar verme yetkisi". Nitekim, Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas'na ilikin 10.7.1924 tarihli hakemlik kararlar her devletin egemen davranma ve karar verm e yetkisinin bulunduunu bildirdikten sonra bu yetkinin, devletin kabul ettii ykmllkleri varsa, bunlarla snrl olacan belirtmektedir (R.S.A., vol. I, s. 420). Byle tanmlanan bir egemenlik yetkisinin uygulanan uluslaras hukuktaki kapsam aadaki noktalarda ortaya kmaktadr: i) Devlet anlan yetkisini kullanmada uluslararas h u k u k u n ngrd ykmllkler dnda hibir baka otoriteye baml deildir; ii) Devlet lkesi zerinde egemenlik yetkisini mnhasr bir biimde kullanr. Devletin egemenlik yetkisini hibir baka otoriteye bal olmadan kullanmas, onun uluslararas hukuk kurallarnn ngrd durumlar dnda, hibir otoriteden buyruk almayacan ya da izin istemeyeceini belirtmektedir. Baka bir deyile, devlet hibir gcn organik bamll altnda deildir. Bu erevede, uluslararas itihat bir devletin yetkilerinin kaynann bizzat egemenlii olduunu bildirmektedir. Nitekim, U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, uluslararas hukukun ak denizdeki bir atma nedeniyle devletlerin yarg yetkisine herhangi bir kstlama getirmemesi karsnda, devletin bu konudaki yarg yetkisinin egemenliinden kaynaklandn belirtmitir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18-19). Yine ayn davada Divan, ak bir snrlama olmadan "devletlerin bamszl zerindeki snrlamalar karine yolu ile karlmaz" demek suretiyle, devletin egemenliini temel ilke olarak kabul ettiini gstermektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Uluslararas andlamalar da devletin egemenliini ancak uluslararas hukuk kurallar ya da onun rzas ile snrlanacan kantlayan eitli hkmler iermektedir. Bunlarn en tannmlar, Milletler Cemiyeti Szlemesinin uluslararas hukukun ye devletlerin ulusal yetkisine brakt alanlarda Cemiyetin karamyacan ngren 15. madde 8. fkras ile Birlemi Milletler Andlamasnm ye devletlerin ulusal yetkisine giren konularda rgt n karamyacan ngren 2. madde 7. fkras olmaktadr. Devletlerin kendi kararlarn serbeste almalar konusunda uluslararas itihatm akla kavuturduu bir baka nokta da, devletlerin andlama yapma yoluyla ykmllk altna girmelerinin egemenlik yetkisinin terki olarak deerlendirilmeyecei konusudur. U.S.A.D. 17.8.1923 ta20

rihli Wimbledon Davas kararnda bu konuya ilikin olarak aynen unlar sylemektedir: "Divan, bir devletin herhangi bir eyi yapma ya da yapmama ykm altna girdii bir andlama yapmasn egemenliinin terki olarak grmeyi reddeder. Kukusuz, her szleme bir ykmllk dourmak suretiyle devletin egemen haklarnn kullanmna, bu kullanma belirli bir yn vermesi anlamnda, bir kstlama getirmektedir. Ancak, uluslararas balantlar yapma yetkisi bizzat devlet egemenliinin bir sonucudur" (C.P.J.I., Serie A, No. 1, s. 25). Uluslararas itihat devletlerin andlamalar araclyla egemenlik yetkilerine getirecekleri snrlamalarn da dar bir yoruma bal olarak deerlendirilmesinin gerektiini ngrmektedir (rnein, Merkez Rodop Ormanlar Davas'na ilikin 4.11.1931 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. III, s. 1400). Egemenlik hakknn kapsamnn ikinci yanm oluturan devletin lkesi zerinde mnhasr yetkiye sahip olmas ilkesine gelince, bu ilkenin de iki yan vardr. Birincisi, belli bir devletin lkesi zerinde yalnzca bu devlet egemenlik yetkilerine sahip bulunmaktadr. Bylece, belli bir devlet lkesinde kamu gc bu devlet dnda ilke olarak baka bir otorite tarafndan uygulanmaz. Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli hakemlik karar bu ilkeyi u cmleyle dorulamaktadr: "Dnyann bir paras ile ilgili olarak bamszlk, orada, b t n teki devletler dnda, devlet yetkilerini uygulama hakkdr" (R.S.A., vol. II, s. 838). Devletin lkesi zerinde mnhasr egemenlii ilkesinin ikinci yan ise, bir devletin egemenliinin, ilke olarak, lkesi ile snrlanmasdr. Nitekim, Srekli Hakemlik Mahkemesinin Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kararnda devletin egemenliinin snrnn lkesi olduu aka bildirilmitir (R.S.A., vol. XI, s. 180). Bun u n doal sonucu da bir devletin baka bir devlet lkesi zerinde ilke olarak onun rzas olmadan herhangi bir egemenlik yetkisi kullanamamas olmaktadr. U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda bunu u szcklerle dorulamaktadr: "Uluslararas hukukun devlete ncelikle koyduu kstlama, aksine izin veren bir kural yokluunda, baka bir devletin lkesi zerinde gcn herhangi bir biimde uygulamay yasaklayan kstlamadr" (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Bununla birlikte, ileride devletlerin yetkilerinin incelenmesi srasnda g21

receimiz gibi, bu ana ilkeye uluslararas h u k u k u n getirdii; birtakm kuraldlklar vardr. c) Uygulanan uluslararas hukukta egemenlik hakkna bal nemli ilkeler

Devletlerin egemenlik hakknn tannmas ile birlikte bu hakkn doal sonular olarak birtakm ilkelerin uygulanan uluslararas hukukta giderek yer etmee baladklar gzlenmektedir. Bu ilkelerin belli ballar unlardr: i) egemen eitlik ilkesi; ii) iilere karmama ilkesi; iii) doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi. i) Devletlerin egemen eitlii ilkesi (sovereign equality of States; egalite souveraine des Etats; souverne Gleicheit der Staaten)

Her devletin egemen olmasnn doal sonucu egemen devletlerin eitliini gerektirmektedir. Bu olgu uluslararas hukuk asndan ilke olarak btn devletlerin ayn hukuksal statye sahip olduklarn belirtmektedir. Baka bir deyile, devletlerin kendi iradeleri ile kabul edecekleri kuraldhklar saylmazsa, b t n devletler uluslararas hukukta ayn haklardan yararlanmakta ve ayn genel ykmllkler altnda bulunmaktadr. Bu ilke bugn bata B.M. Andlamas olmak zere birok uluslararas andlama ve belgede kabul edilmektedir. B.M. Andlamasmn 2. madde 1. fkras b t n yelerinin egemen eitliini dorulamaktadr. Anlan ilke yine eitli biimlerde blgesel uluslararas rgtlerin kurucu andlamalar (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, mad. 3) ile B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararla kabul edilen Devletler Arasnda ibirlii ve Dosta ilikiler Bildirisi ve 1975 Avrupa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi (mad. l,a,I) tarafndan da benimsenmektedir. Devletlerin egemen eitlii ilkesi yalnzca hukuk asndan devletlerin eitliini belirtmekte olup, bunlarn aralarndaki fiili farkllklar ortadan kaldrma etkisine sahip bulunmamaktadr (P. Reuter-J. Combacau, s. 30-34). U.SA.D.'nm da Arnavutluk'ta Yunan Aznlk Okullar konusunki 6.4.1935 tarihli danma grnde aklad gibi, hukuk asndan eitlik ile fiili adan eitlik farkl eyler olup, hukuksal eitlik her trl ayrm gzetmeyi yasaklarken, fiili eitliin salanmas kimi zaman taraflara deiik davranlarda bulunmay gerektirecektir (C.P.J.I., Serie A/B, No. 64, s. 19). . , , Uygulanan uluslararas hukuk devletlerin egemen eitlii ilkesine eitli andlamalar araclyla getirilen birok kuraldla da tanktr. 22

Bunlarn bir blm siyasal niteliktedir (rnein, B.M. rgtnde Gvenlik Konseyi'nin be srekli yesinin varl ve zellikle veto yetkisine sahip bulunmalar gibi). Bu kuraldlklarn nemli bir blm ise ekonomik niteliktedir. Eitlii bozan bu kurallar kimi zaman fiili eitsizliin hukuksal dzeyde de srdrlmesini salamaktadr. rnein, Uluslararas Para Fonu (I.M.F.; F.M.I.) ya da Dnya Bankas (I.B.R.D.; B.I.R.D.) erevesinde ye devletlerin katlma paylar oran gznnde tutularak oy hakkna sahip olmalar bu niteliktedir (Bkz. R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques internationals" in L'Egalite (eds.: Ch. Perelman et L. Ingber), Bruxelles, 1982, s. 307; ayrca bkz. s. 307-315). Buna karlk, hukuksal eitlii ortadan kaldran kurallar kimi zaman fiili eitlii salama ya da buna yaklama amac gtmektedir. rnein, 16.10.1964 tarihinde G.A.T.T. Andlamasna eklenen yeni IV. Blm (mad. 36-38) gelimekte olan lkeler lehine birtakm genellemi tercihler oluturulmasn amalamaktadr. Son yllarda deniz hukukunda grlen yeni gelimeler de corafi eitsizliklerin devletlerin denizlerden yararlanmasnda neden olduu ekonomik eitsizlikleri ksmen olsun ortadan kaldrmak iin "Corafi bakmdan elverisiz devletler" diye bir yeni kavramn domasn salamtr (rnein bkz. B.M.D.H.S. mad. 70). ii) ilere karmama ilkesi (principle or non-intervention, principe de la non-intervention; Interventionsverbot oder Grundsatz der Nichteinmischung)

Devletlerin egemenlik hakknn ve egemen eitlii ilkesinin doal sonularndan bir bakas da birbirlerinin iilerine karmamas olmaktadr. Bu mantksal sonucun siyasal nitelikli bir ilke olarak ortaya kmas A.B.D. Bakan James Monroe'nu A.B.D. Kongresi nnde 2.12.1823'te yapt konumas ile gereklemitir. "Monroe Doktrini" diye anlan bu gre gre Avrupal devletlerin Amerika ktasnn ilerine karmamas istenmekte ve A.B.D.'nin de Avrupa ilerine karmayaca bildirilmektedir. Bu siyasal ilkenin uygulanan uluslararas hukuk kural biimine dnmesi ise Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras ile gereklemitir. Nitekim, anlan hkm ye devletlerin ulusal yetkisine giren bir sorun sz konusu olduu zaman rgtn karar alamayacan ngrmektedir. Benzeri bir h k m B.M. Andlamasnn 2. madde 7. fkras ile de benimsenmitir. Ancak iilere karmama ilkesinin genel bir biimde kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 21.12.1965 tarihli ve 2131 (XX) sayl karar ile gereklemitir. Anlan bu karar ile Devletlerin ilerine Karlmasnn Reddi ve Bamszlklarnn ve Egemenliklerinin Korunmas Konusundaki Bildiri kabul edilmitir. Bunu, yine B.M. Genel K u r u l u n u n 24.10.1970 ta23

rih ve 2625 (XXV) sayl k a r a n ile kabul ettii Devletler Arasnda birlii ve Dosta likiler Bildirisinde iilere karmama ilkesinin tekrarlanmas izlemitir. te yandan, blgesel nitelikli kimi andlamalarn ve uluslararas belgelerin de bu ilkeyi kabul ettikleri grlmektedir (rnein: Amerikan Devletleri rgt kurucu andlamas, mad. 18; Helsinki Bildirisi mad. l,a,VI). Yine, kimi uluslararas ekonomik rgtlerin ilke olarak ye devletlerin iilerine karmay yasakladklar gzlenmektedir (rnein, Dnya Bankas kurucu andlamas, mad. 4/10). ilere karmama ilkesine ilikin ana sorun bu ilkenin uluslararas hukuktaki kapsamnn aklkla saptanmas olmaktadr. retinin grbirliinde olduu konu, bir devletin yalnzca ulusal yetkisine giren ilere baka devletlerce karlmasnn bu ilke ile kesin yasakland olmaktadr (rnein, E. Menzel-K. Ipsen, s. 196). Bu ereve iine ileride greceimiz gibi, zellikle bir devletin siyasal ve ekonomik dzeni, kimi toplumsal ve kltrel iler girmektedir. Buna karlk, iilere karma (mdahale) (intervention) teriminin dnemlere ve ideolojilere gre gsterdii farkllk' lara bal olarak, iilere karmama ilkesinin ieriinin saptanmasnda birtakm zorluklarla karlalmaktadr. Bununla birlikte bir devlet ulusal yetkisine giren ya da girmeyen herhangi bir konuda bir andlama araclyla soruna uluslararas bir nitelik kazandrm ve baka devletlere ya da uluslararas rgtlere bu konuda birtakm yetkiler tanmsa, iilere karmama ilkesi ancak ngrlen snrlarn almas durumunda sz konusu olabilecektir. Zira, Ch. Dupuis'nin belirttii gibi, "eer karma hukuk lehinde ve hukukun snrlar iinde gerekleirse hukuka uygundur" ("Regles generales du droit de la paix", R.C.A.D.I., 1930-11, s. 369). Eer byle bir andlama yok ya da andlamada ngrlen snrlar alm ise, bir devletin baka bir devlette kendi gr ve karlarn kabul ettirmek amacyla uygulayaca herhangi bir diplomatik, ekonomik ya da askeri nitelikli karmann uluslararas hukuka uygunluu iilere karmama ilkesi bakmndan tartma konusu olmaktadr. Ancak, hukuksal bakmdan zm en zor sorunlar herhangi bir andlamaya dayanmadan bir devletin baka devletteki yurttalarn korumak (rnein, Belika'nn 24.11.1964'te eski Belika Kongo'suna asker indirmesi gibi) ya da karlan bir ua ve iindekileri k u r t a r m a k (rnein, srail'in 4.7.1976'da Uganda'nn Entebbe havaalanna yapt baskn gibi) iin insancl amalarla yapld bildirilen silahl karma durumlarnda ortaya kmaktadr. Zira, Max Huber bir uluslararas uyumazlkla ilgili olarak verdii raporda byle durumlarda ilke olarak devletlerin karma haklar bulunduunu ve tek sorunun bunun snrlarnn saptanmas olduunu ileri srerken (ispanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar erevesinde 1.5.1925 tarihli karara ilikin 23.10.1924 tarihli rapor: R.S.A., vol. II, s. 641), U.A.D.'nn Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli karar genelde aksi bir ka24

nnn benimsendiini gstermektedir. Nitekim Divan, ingiltere Arnavutluk karasularna girerek mayn temizleme eyleminde bulunmasn kant toplamak amacyla yaplm bir "karma hakk"n kullanma olarak sunduu zaman, u deerlendirmede bulunmaktadr: "Divan byle bir savunma yntemini kabul etmez. Szde karma hakk Divan tarafndan ancak bir kuvvet politikasnn uygulanmas olarak grlmektedir; o politika ki, gemite birok en ar suistimale yer vermi olup, bugnk uluslararas rgtlenmenin noksanlklar ne olursa olsun, uluslararas hukukta hibir yer bulamayacaktr". (C.I.J., Recueil, 1949, s. 35). iii) Doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi (permanent sovereignty ver natural resources; souverainete permanente sur les ressources naturelles; stndige Souvernitat ber die nationalen Reichtmer)

Egemenlik hakknn ve Self-determination ilkesinin doal sonularndan biri de, zellikle eski smrge-yeni bamsz devletlerin de etkisiyle, uygulanan uluslararas hukukta ekonomik ierikli egemenlik hakknn zel bir ilke olarak kabul olmutur. Halklarn ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinin ilk ortaya k B.M. Genel Kurulunun 21.12.1952 tarihli ve 626 (VII) sayl Doal Kaynaklarn ve Zenginliklerin Serbeste iletilmesi Hakk adn tayan kararyla gereklemitir. Ancak, anlan ilkenin, ierii de aka saptanarak, kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl kararyla oluturulan Doal Kaynaklar zerindeki Srekli Egemenlik Bildirisi ile olmutur. Bu ilkenin geerlilii daha sonra, yine B.M. Genel Kurulunca 12.12.1974 tarih ve 3281 (XXIX) sayl bir kararla kabul edilen ve Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen anlaynn temel belgesini oluturan Devletlerin Ekonomik Haklar ve Grevleri Yasas ile tekrarlanmtr. Anlan ilke yalnzca B.M. Genel Kurulu kararlar erevesinde de kalmayarak, B.M.'ce hazrlanp, kabul edildikten sonra 1976'da yrrle giren iki insan Haklar Szlemesi ile de dorulanmtr. Her iki szlemenin 1. maddesinin 2. fkras u h k m iermektedir: "Btn halklar amalarna ulaabilmek iin, uluslararas hukuk ve karlkl kar ilkesi zerine kurulmu uluslararas ekonomik ibirliinden doan ykmllkler sakl kalmak kouluyla, doal kaynaklarndan ve zenginliklerinden serbeste yararlanrlar. Bir halk hibir durumda z geim kaynaklarndan yoksun braklmayacaktr". 25

Kimi gelimekte olan lkelerin yazarlar anlan ilkenin birtakm hakemlik kararlar ile de teyid edildiini bildirmektedir. rnein, Fas'l uluslararas hukuk profesr M. Bennouna Libya'nn 1971 ve 1974 yllarnda milliletirdii yabanc petrol ortaklklar ile gili uluslararas hakemlik kararlarnn zellikle son ikisinde (R.J. Dupuy'n 19.1.1977 tarihli Topco-Calasiatic Davas'na ilikin karar; Mahmassani'nin 12.4.1977 tarihli Liamco Davas'na ilikin karar) bu ilkenin zde kabul edildiini aklamaktadr (M. Bennouna, a.g.y., s. 112-116). Aslnda, doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlik ilkesini zde kabul etmekle birlikte, Batl devletlerin ve yazarlarn bu ilkenin eitli noktalarna eletirilerini srdrdkleri ve her ynyle uygulanan uluslararas hukuk ilkesi olarak kabul etmedikleri gzlenmektedir. 1962 Bildirisinde kabul edildii biimiyle anlan ilke aadaki kurallar iermektedir: i) Bu egemenlik ilgili devletin halknn yararna kullanlmaldr; ii) Yabanc yatrmlar ilgili devletin doal kaynaklar zerindeki egemenlik hakkn kstlamamaldr; iii) Milliletirmeler ulusal kar ya da kamu yarar erevesinde yaplmaldr; iv) Milliletirme durumunda uygun zarar-giderim denmelidir; v) Uyumazlk durumunda ilgili devletin i bavurma yollar tketildikten sonra taraf devletler sorunu hakemlik ya da uluslararas yarg yollarna sunabileceklerdir. II. ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN YETKlSl (jurisdiction of States; competence des Etats; Herrschafsbereich der Staaten)

Giri: Genel Genel olarak bir hukuk dzeninde yetki, o dzenin h u k u k kiilerinin iradelerini aklamak suretiyle hukuksal durumlar yaratabilme iktidarn belirtmektedir. Dolaysyla, her hukuk dzeni kimlerin iradelerini aklamak suretiyle ne gibi hukuksal durumlar yaratabileceini dzenlemektedir. Uluslararas hukuk dzeni de yukarda zelliklerini incelediimiz en temel hukuk kiisini oluturan devletlere birtakm yetkiler tanmakta ve devletlerin bu yetkilerinin erevesini izmektedir. Uluslararas hukukta devletin yetkisini geni anlamda deerlendirirsek, devletlerin andlamalar gibi ikili ya da ok tarafl ilemlerden tek-tarafl ilemlere kadar gerekletirdii btn hukuksal ilemleri, hukuka uygun btn kararlar ve eylemleri, onun yetkilerini belirtmektedir. Ancak, uygulanan uluslararas hukukta devletin yetkisi sz konusu olduu zaman, devletlerin uluslararas hukuk kurallar yaratmaya ve aralarndaki ilikileri dzenlemeye ilikin hukuksal ilemleri ve eylemleri bu te26

rimin kapsamnn dnda braklmaktadr. Bylece, dar ve teknik anlamnda devletin yetkisi terimi ile onun uluslararas hukuka uygun olarak gerekletirecei hukuksal ilemlerin, alaca kararlarn ve yapaca eylemlerin nerede kimler bakmndan ve hangi llerde geerli olacann belirlenmesi anlalmaktadr. Devletin dar ve teknik anlamdaki yetkilerini, uygulanan uluslararas hukukun bugnk verilerine bakarak ,ok deiik ltlere gre snflandrmak olana vardr. rnein, ngiliz uluslararas hukuk profesr G. Schwarzenberger uluslararas hukukta devlet yetkilerini drt deiik lte dayanarak aadaki biimde snflandrmaktadr (G. Schwarzenberger, s. 91-98): Yetkinin konusuna gre: i) kiisel yetki; ii) lkesel yetki; Yetkinin temel zelliine gre: i) olaan yetki; ii) olaanst yetki; Yetkinin egemenlik hakknn kullanlmasnda snrlandrlp snrlandrlmad olgusuna gre: i) snrsz yetki; ii) snrl yetki; Yetkinin uygulanabilirlii durumuna gre: i) gncel olarak fiilen uygulanabilir yetki; ii) potansiyel olarak uygulanabilirlii bulunan yetki. Buna karlk, Fransz uluslararas hukuk profesr Ch. Rousseau, devletin temel kurucu elerini oluturan eye dayanarak bu konuda aadaki snflandrmay yapmaktadr (Ch. Rousseau, Tome III, s. 8-143): lke ltne gre: lkesel yetki; insan topluluu ltne gre: kiisel yetki; kamu ynetimi ltne gre: kamu hizmetleri yetkisi. Uygulamadaki etkileri bakmndan deerlendirildikleri zaman ise, devletin yetkilerinin zellikle iki ana lte gre snflandrlmas gerektii grlmektedir: i) yetkinin geerli olaca yer; ii) yetkinin uluslararas hukuka snrlandrlp snrlandrlmad olgusu. Birinci lt erevesinde devletin lkesi belirleyici eyi oluturmaktadr. Buna gre, devletin yetkilerini, lkesi zerinde geerli olan yetkiler ve lkesi dnda geerli olan yetkiler olarak, balca iki guruba ayrmak olana vardr. kinci lte gre ise devletin yetkilerini, devlete tek bana kullanlan ve bu durumuyla uluslararas etki douran yetkiler ile devletlerin ortaklaa kulland yetkiler olmak zere, yine iki guruba ayrmak olana vardr. Bu iki ayrmdan birincisi uygulanan uluslararas hukukta ok geni bir uygulama alann kapsamaktadr. Bu nedenle, birinci ayrmn iki yann ayr alt-balklar altnda inceleyeceiz. Daha sonra da ikinci ay27

rma gre devlet yetkileri konusunu ele alacaz. Sonuta devletin yetkisi sorunu u alt-balk erevesinde incelenecektir: i) Devletin lkesel yetkisi; ii) Devletin lke-d yetkileri; iii) Devletin ulusal yetkisi ve teki devletlerle paylat yetkileri sorunu. 1. Devletin lkesel yetkisi (territorial jurisdiction; competence territoriale; Gebietshoheit)Kaynaka: Trkes S.L. Meray, Cilt I, s. 324-365; S. Toluner, s. 1-4 ve 291-375; A. Gndz, Yabanc Devletin Yarg Bakl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1984; E. Nomer, "Devletlerin Kaza Muafiyeti", ..H.F.M., Cilt XXXV, s. 471-492; E. Nomer, "Devletin Yarg Muafiyeti ve Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkndaki Kanun", M.H.M..H.B., 1982, say 1, s. 6 vd.; E.F. elik, Devletler Hukukunda Diplomatik Melce ve Milletleraras Adalet Divan tihad, stanbul, 1956, s. 34-72; E. Nomer, Tebaa ile Yabancnn Hukuki Msavat, stanbul, 1962; S. Obut, Trk Hukukunda Yabanc Hakiki ve Hkmi ahslarn Ayn Haklardan stifadesi, Ankara, 1962; G. kn, Yabanclarn Trkiye'de alma Hrriyeti, Ankara, 1962; Y. Altu, Yabanclarm Arazi ktisab Meselesi, stanbul, 2. bas, 1963; 1. zkan, "Devletlerin Yarg Dokunulmazl", Mahmut Kololu'na 70. Ya Armaan, Ankara, 1975, s. 613 vd.; S. Toluner, Milliletirme ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1968; . Azrak, Milliletirme ve dare Hukuku, stanbul, 1976; Y. Altu, "Devlet Muafiyetine likin Avrupa Konvansiyonu", Kbal Armaan, stanbul, 1974, s. 293 vd.; G. kn, "NATO KuVr vetleri Stats Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Tesbiti", Adliye Dergisi, Mart 1960, Say 51, s. 58-74; E.F. elik, "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Kullanlmas", ..H F.M., Cilt XXV, Say 1-4, s. 55-93; .l. Akipek,. "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Vazife Kavram ve Trkiye'deki Tatbikat", A..H.F.D., Cilt XXIII, Say 1-4, s. 9-26; R. Koral, Hususi Hukukta Milletleraras Hakem Kararlarnn cras, stanbul, 1958; T. Arat, "Yabanc Mahkeme lmlarnn Tannmas ve Tenfizi", A..H.F.D., 1964, Cilt XXI, Say 1-4, s. 421-527; D. Tezcan, "Yurt Dnda lenen Sularda Trk Hukuku Bakmndan Yabanc Ceza Kar nunun Deeri Sorunu", S.B.F.D., 1984, Cilt XXXIX, Say 1-2, s. 111-156; D. Tezcan, "Trk Hukukunda Diplomatik Yarg Bakl", B M.T.Y., 1985, s. 137-167; A. Sakmar, Yabanc lmlarn Trkiye'deki Son