هو۱۲۱

اءیتذکرة األول

م بن اسحقین ابوحامد محمدبن ابوبکر ابراهیدالدیفر یشابورین یطار کدکنع

٢

فهرست مطالب

٥ .................................................................................................. )ع(ذکر ابن محمد امام صادق ۸ ................................................................................................... ذکراویس القرنی رضی الله عنه ۱٥................................................................................................ ذکر حسن بصری رحمة الله علیه ۲٥ ................................................................................................. ذکر مالک دینار رحمة الله علیه

۳۰ ............................................................................................. ذکر محمدبن واسع رحمة الله علیه ۳۱ .............................................................................................. ذکر حبیب عجمی رحمة الله علیه

۳٥ .............................................................................................. لله علیهذکر ابوحازم مکی رحمة ا ۳٦ ............................................................................................. ذکر عتبة بن الغالم رحمة الله علیه ۳۷ .............................................................................................. ذکر رابعه عدویه رحمة الله علیها ٤۸ ...............................................................................................ذکر فضیل عیاض رحمة الله علیه

٥٦ ........................................................................................... ذکر ابراهیم بن ادهم رحمة الله علیه ۷۱ .................................................................................................. ذکر بشر حافی رحمة الله علیه

۷٦ .............................................................................................. ذکر ذالنون مصری رحمة الله علیه ۹۰ .............................................................................................. ذکر بایزید بسطامی رحمة الله علیه

۱۱۹ ............................................................................................ کر عبدالله مبارک رحمة الله علیهذ ۱۲٥ ............................................................................................. ذکر سفیان ثوری قدس الله روحه ۱۳۰ ................................................................................................ ذکر شقیق بلخی رحمةالله علیه ۱۳٥ .............................................................................................. ذکر امام ابوحنیفه رضی الله عنه ۱۳۹................................................................................................. ذکر امام شافعی رضی الله عنه ۱٤۳ ........................................................................................ لله روحهذکر امام احمد حنبل قدس ا

۱٤٦ ............................................................................................... ذکر داود طائی قدس الله روحه ۱٥۰ ......................................................................................... ذکر حارث محاسبی قدس الله روحه ۱٥۲ ....................................................................................... ذکر ابوسلیمان دارائی قدس الله روحه ۱٥۷ ...................................................................................... ذکر محمد بن سماک قدس الله روحه

۱٥۸ .................................................................................. ذکر محمد اسلم الطوسی قدس الله روحه ۱٦۰ .............................................................................................. ذکر احمد حرب قدس الله روحه ۱٦۲ ................................................................................................ ذکر حاتم اصم قدس الله روحه

۱٦۷ ............................................................................... ر سهل بن التسرتی قدس الله روحه العزیزذک ۱۷۸ ............................................................................................ ذکر معروف کرخی رحمةالله علیه ۱۸۱ ............................................................................................. ذکر سری سقطی قدس الله روحه

۱۸۷ ..................................................................................... ذکر فتح موصلی قدس الله روحه العزیز ۱۸۸ ........................................................................................... ذکر احمد حواری قدس الله روحه

٣

۱۸۹ .................................................................................. ه قدس الله روحه العزیزذکر احمد خضروی ۱۹۳......................................................................................... ذکر ابوتراب نخشبی قدس الله روحه

۱۹٦ ................................................................................ ذکر یحیی معاذ رازی قدس الله روحه العزیز ۲۰٥ ..................................................................................... ذکر شاه شجاع کرمانی قدس الله روحه

۲۰۷ ............................................................................... ذکر یوسف بن الحسني قدس الله روح العزیز ۲۱۱ ..................................................................................ابوحفص حداد قدس الله روحه العزیزذکر

۲۱۷ .................................................................................... ذکر حمدون قصار قدس الله روحه العزیز ۲۱۹ ...................................................................................... ذکر منصور عمار قدس الله روحه العزیز

۲۲۱ ................................................................................ ذکر جواب االنطاکی قدس اللّه روحه العزیز ۲۲۲ ..................................................................................... ذکر عبدالله خبیق قدس الله روحه العزیز ۲۲۳ ................................................................................... ذکر جنید بغدادی قدس اللّه روحه العزیز

۲٤۰ .......................................................................... ذکر عمرو بن عثمان مکی قدس الله روحه العزیز ۲٤۲ .................................................................................... حه العزیزذکر ابوسعید خراز قدس الله رو

۲٤٥ ................................................................................. ذکر ابوالحسني نوری قدس الله روحه العزیز ۲٥۰ .................................................................................. ذکر بوعثمان حريی قدس الله روحه العزیز

۲٥٤ ............................................................................. ذکر ابوعبدالله بن الجالقدس الله روحه العزیز ۲٥٥ .................................................................................. ذکر ابومحمد رویم قدس الله روحه العزیز

۲٥۷ .......................................................................................... ر ابن عطا قدس الله روحه العزیزذک ۲٦۲ ...................................................................................... ذکر ابراهیم رقی قدس الله روحه العزیز

۲٦۲ .................................................................................... ذکر یوسف اسباط قدس الله روحه العزیز ۲٦٤ ......................................................................... ذکر ابویعقوب النهر جوری قدس الله روحه العزیز

۲٦٦ .................................................................................... ذکر سمنون محب قدس الله روحه العزیز ۲٦۷ ............................................................................... ذکر ابومحمد مرتعش قدس الله روحه العزیز

۲٦۹ ...................................................................................... ذکر محمد فضل قدس الله روحه العزیز ۲۷۰ ............................................................................. لعزیزذکر ابوالحسن بوشنجی قدس الله روحه ا

۲۷۱ ......................................................................... ذکر محمدبن علی الرتمدی قدس الله روحه العزیز ۲۷٥ ................................................................................... ذکر ابوالخري اقطع قدس الله روحه العزیز

۲۷٦ ............................................................................... ذکر عبدالله تروغبدی قدس الله روحه العزیز ۲۷۷ .....................................................................................ذکر ابوبکر وراق قدس الله روحه العزیز

۲۷۹ ................................................................................... بدالله منازل قدس الله روحه العزیزذکر ع ۲۸۱ ...................................................................... ذکر شیخ علی سهل اصفهانی قدس الله روحه العزیز

۲۸۲ ........................................................................................ ذکر خري نساج قدس الله روحه العزیز ۲۸۳ ..............................................................................ذکر ابوحمزه خراسانی قدس الله روحه العزیز

۲۸٤ ................................................................................... ذکر احمد مسروق قدس الله روحه العزیز ۲۸٥ .................................................................................. ذکر عبدالله مغربی قدس الله روحه العزیز

۴

۲۸٦ .............................................................................. ذکر ابوعلی جوزجانی قدس الله روحه العزیز ۲۸٦ ..................................................................................... له روحه العزیزذکر ابوبکر کتانی قدس ال

۲۸۹ .......................................................... ذکر شیخ ابوعبدالله محمدبن الخفیف قدس الله روحه العزیز ۲۹۳ ................................................................................ ذکر ابومحمد جریری قدس الله روح العزیز

۲۹٥ ............................................................................ ذکر حسني منصور حالج قدس الله روحه العزیز ۳۰۱ ..................................................................... ذکر متأخران از مشایخ کبار رحمته الله علیهم اجمعني

۳۰۱ ............................................................................................ ذکر ابراهیم خواص رحمةالله علیه ۳۰٦ .......................................................................................ذکر شیخ ممشاد دینوری رحمةالله علیه

۳۰۷ ........................................................................................ علیه ذکر شیخ ابوبکر شبلی رحمةالله ۳۱۹.............................................................................................. ذکر ابونصر سراج رحمةالله علیه

۳۲۰ ................................................................................... ذکر شیخ ابوالعباس قصاب رحمةالله علیه ۳۲۲ ....................................................................................... ذکر شیخ ابوعلی دقاق رحمةالله علیه

۳۳۰ ................................................................................................... ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی ۳٦۰ ......................................................................................................... ذکر شیخ ابراهیم شبانی

۳٦۱ ......................................................................................... ذکر ابوبکر صیدالنی رحمةالله علیه ۳٦۲ ................................................................................... ذکر شیخ ابوحمزۀ بغدادی رحمةالله علیه

۳٦٤ ..................................................................................... کر شیخ ابوعمر و نجید رحمةالله علیهذ ۳٦٥ .................................................................................. ذکر شیخ ابوالحسن الصایغ رحمةالله علیه ۳٦٥ ..................................................................................... ذکر شیخ ابوبکر واسطی رحمةالله علیه ۳۷٤ ....................................................................................... ذکر شیخ ابوعلی ثقفی رحمةالله علیه ۳۷٥ ........................................................................................ ذکر شیخ جعفر خلدی رحمةالله علیه ۳۷٦ .......................................................................................ذکر شیخ علی رودباری رحمةالله علیه

۳۷۸ ................................................................................ ذکر شیخ ابوالحسن حصری رحمةالله علیه ۳۸۰ ......................................................................................... ذکر شیخ ابو اسحق شهریار کازرونی ۳۸۷ ....................................................................................... ذکر ابوالعباس سیاری رحمة الله علیه

۳۸۸ ................................................................................... ذکر شیخ ابوعثمان مغربی رحمةالله علیه ۳۹۱.......................................................................................... ذکر ابوالقاسم نصر آبادی رحمة الله

۳۹٥ ...................................................................................... ذکر ابوالعباس نهاوندی رحمةالله علیه ۳۹۷ ..................................................................................................... ذکر شیخ ابوسعید ابوالخري ٤۰٤ ....................................................................................................... ذکر شیخ ابوالفضل حسن

٤۰٥ .............................................................................................. ذکر امام محمد باقر علیه الرحمه

۵

)ع(ذکر ابن محمد امام صادقاء، آن یوه دل اولیق، آن میق، آن عالم تحقیبرهان حجت نبوی، آن عامل صد آن سلطان ملت مصطفوی، آن

. جعفرالصادق رضی الله عنه: اء، آن ناقد علی، آن وارث نبی، آن عارف عاشقیجگرگوشه انباست که ین کتاب شرح اولید ساخت ایم کتابی جداگانه بایت کنیاء و صحابه و اهل بیم که اگر ذکر انبیگفته بودو چون از اهل . شان بوده استیز بعد از ایم که او نیشان بوده اند اما به سبب تربک به صادق ابتدا کنیاپس از

م که یاوریشرت آمده است کلمه ای چند از آن او بیت از وی بیشرت گفته است و روایقت او بیت بود و سخن طریب . کی اندیشان همه یا

کی یعنی ی. ی که قومی که مذهب او دارند، مذهب دوازده امام دارندنینه ب. چون ذکر او کرده شود از آن همه بود . کییدوازده است و دوازده د که در جمله علوم و اشارات و عبارات بی تکلف به یایم، به زبان و عبارت من راست نیاگر تنها صفت او گو

خ بود، و هم یآن را شیهم اله. ودخ بود، و اعتماد همه بر وی بود، و مقتدای مطلق بیکمال بود، و قدوه جمله مشاهم . هم عباد را مقدم، هم زهاد را مکرم. شوایشرو، و هم اهل عشق را پیان را امام، و هم اهل ذوق را پیمحمد

ار سخن ی بود، و از باقر رضی الله عنه بسريل بی نظی و اسرار تنزريف تفسیق، هم در لطایف حقایصاحب تصنزی در راه یت چیال بندند که اهل سنت و جماعت را با اهل بیشان خیقوم که ا نقل کرده است و عجب دارم از آن

ال باطل مانده یدر خ یدانم كه كس ومن آن نمی. قتید گفت به حقیت را بایاست که اهل سنت و جماعت اهل ببه حدی که تا. مان نداردیمان دارد و به فرزندانش ندارد به محمد ایدانم که هر که به محمد ا یآن م ،است

ت تا به حدی بوده است که به رفضش نسبت کرده اند و محبوس کردند و او در آن یشافعی در دوستی اهل ب : ن استیت ایک بیمعنی شعری سروده است و

شهد الثقالن انی رافضیلو کان رفضا حب آل محمد فلد به رفض من؛ و اگر یو انس گواهی دهاگر دوستی آل محمد رفض است گو جمله جن : عنییکه فرموده است

ز بدانی ین نیاگر ا. دانی د، مییآ ست، بسی فضوىل که به کار نمییمان نیآل و اصحاب رسول دانسنت از اصول اد یبا دانی وزرا او را به جای خود می ا و آخرت محمد ا مییان ندارد، بلکه انصاف آن است که چون پادشاه دنیز

چ ید شناهخت تا سنی پاک باشی و با هیبا ای خود، و فرزندان او را به جای خود میشناخت، و صحابه را به جغامرب صلی الله یوستگان پیاز پ: دندیفه رضی الله عنه پرسیچنانگه از ابو حن. وستگان پادشاهت کار نبودیکس از پ

ه که کدام فاضلرت؟یعلشه از دخرتان فاطمه رضی الله عنهم ینان عاق و فاروق و از جوانان عثمان و علی و اززیان صدرياز پ: گفت . نياجمعاو در گوشه ای نشسته است : ر گفتیوز. ار تا بکشمیبرو صادق را ب: ر را گفتیفه شبی وزیل است که منصور خلنق

از کشنت . نه ی را از وی رنجنيالمومنريو عزلت گرفته و به عبادت مشغول شده و دست از ملک کوتاه کرده و ام ده بود؟یاوی چه ف

. ر برفت بطلب صادقیوز. هرچند گف سودی نداشت . دید و من کاله از سر بردارم شما او را بکشیچون صادق درآ: منصور غالمان را گفت

ز به دوزانو ید و خود نید و در صدرش بنشانیش صادق باز دویمنصور در حال برجست و پ. ر صادق را درآوردیوز

۶

چه حاجت داری؟: پس منصور گفت. آمد غالمان را عجب. ش اوو بنشستیپ . ش خود نخوانی و به طاعت خدای بگذارییآنکه مرا پ: صادق گفت

. هوش شدید و بیدرحال لرزه بر منصور افتاد و دواج بر سر در کش. پس دستوری داد و به اعزازی تمام روانه کرد چه حال بود؟که آن : دیر پرسیچون باز هوش آمد وز. ند سه نماز از وی فوت شدیگو

ر صفه؛ و مرا گفت یدم که با او بود که لبی به زبر صفه نهاد ولبی به زیی دیچون صادق از در درآمد اژدها: گفتاز وی . میگو م اژدها ندانستم که چه مییو من از ب. ن صفه فروبرمیازاری تو را با ایبه زبان حال اگر تو او را ب

. هوش شدمی بنيعذر خواستم و چناه شده یمرا پندی ده که دلم س!ای پسر رسول خدای: ش صادق آمد و گفتیی پیکبار داود طایکه نقل است

. است . تو را به پند من چه حاجت است. تو زاهد زمانه ای! مانیا باسلی: گفت . ق فضل است و پند دادن همه بر تو واجب استیشما را بر همه خال! غمربیای فرزند پ: گفتن یامت جد من دست در من زند که حق متابعت من نگزاردی؟ ایترسم که به ق من از آن می! نمایا ابا سلی: گفت

. سته حضرت حق بودین کار به معاملت شایا. ستیح و به نسبت قوی نیکار به نسبت صحعت او از اصل برهان و یب طبینت او از آب نبوت است و ترکیآنکه معجون ط! ایبار خدا: ست و گفتیداوود بگر

داوود که باشد که به معامله خود معجب . انی استرين حیت، جدش رسول است و مادرش بتول است، او بدحج . شود

ان ما یم که هر که از میم و عهد بندیعت کنید تا بییایب: شان را گفتیا. نقل است که با مواىل خود روزی نشسته بود . ابد همه را شفاعت کندیامت رستگاری یدر ق ق است؟یع جمله خالیا ابن رسول الله تو را به شفاعت ما چه حاجت که جدتو شفی: شان گفتندیا

. امت در روی جد خود نگرمین افعال خودم شرم دارم که به قیمن بد: صادق گفتمردمان از : ان ثوری به درخانه وی آمد و گفتیسف. امدیون نرينقل است که جعفر صادق مدتی خلوت گرفت و ب

روم اند چرا عزلت گرفته ای؟د انفاس تو محیفوا . االخوانريفسد الزمان و تغ: روی داردنيكه اکنون چن:صادق جوابداد

: ت را بخواندین دو بیو اــــداهب ــــس ال ــــاء ذهــــاب ام ذهــــب الوف

نهم المــــــــودة والوفــــــــایــــــــفشــــــــون بی

ل و مـــــــــآربیـــــــــ مخانيوالنـــــــــاس بـــــــــ و قلـــــــــــــوبهم محشـــــــــــــوة بعقـــــــــــــارب

. تکیا ابن رسول الله هذا من زی اهل بی: گفتند. ده بودیه پوشیمادند که خزی گرانینقل است که صادق را دهذا للحق و هذا : گفت. کرد ده مییده بود که دست را خلیپالسی پوش. دی کشنيدست آن کس بگرفت و در آست

. للخلق . خاندانی؛ ولکن پس متکربینيزهد و کرم باطن و قرةالع. همه هرنها داری: نقل است که صادق را گفتند

امد و به جای کرب یای او بیی است، که من چون از سر کرب خود برخاستم کربیایکن کرب کربیم، لیمن متکرب ن: گفت . د کردیای او کرب شاید کرد اما به کربیی نشایایبه کرب خود کرب. من بنشست

ست؟یعاقل ک: د کهینفه پرسینقل است که صادق از ابو حن . شر وريان خیز کند مییآنکه تم: گفت

. ان آنکه او را بزنند و آنکه او را علف دهندیز توانند کرد، مییز تمیم نیبها: صادق گفت

٧

. ستیک تو عاقل کینزد: فه گفتیابوحن . ندین برگزی الشرريار کند و از دو شر خین اختیري الخري خري و شر تا از دو خريان دو خیز کند مییآنکه تم: گفت

. و او را نشناخت. تو بردی: خت کهیآنکس در صادق آو. ی برده بودندکیانی زر از ینقل است که هم . چند بود: صادق گفت

. ناریهزار د: گفتغلط : زر صادق باز برد و گفت. افتیپس از آن، آن مرد زر خود باز. نار به وی دادیاو را به خانه برد و هزار د

. کرده بودم . میريم باز نگیماهرچه داد: صادق گفت

ست؟یكه او ک: دیکی پرسیز آن مرد از بعد ا . جعفر صادق: گفتند

سوخته ای بر . گفت رفت الله الله می نقل است که صادق روزی تنها در راهی می. آن مرد خجل شد و برفت . گفت عقب او مري فت و بر موافقت او الله الله می

!الله جامه ندارم. جبه ندارم! الله: صادق گفت . دیجعفر درپوش. با حاضر شدیای ز در حال دستی جامه

. ک بودم، آن کهنه خود به من دهیدر الله گفنت با تو شر! ای خواجه: ش رفت و گفتیآن سوخته پ . صادق را خوش آمد و آن کهنه به او داد

. خدای را به من بنمای: ش صادق آمد و گفتیکی پینقل است که کند اد مییکی فرین ملّ�ّ�ّت محمّد است که یاما ا! آری: گفت. انیده ای که موسی را گفتند لن تریآخر نشن: گفت

. زند که لم اعبد رباً لم ارة گری نعره مییرای قلبی ربی، د. باز برانداخت. آب او را فروبرد. او را ببستند و در دجله انداختند. دید و در دجله اندازیاو را ببند: صادق گفت

. اثیاث، الغیالغ!ا ابن رسول اللهی: گفت . فرو برش! ای آب: صادق گفت

. اثیاث، الغیالغ! ابن رسول اللهی! گفت. فرو برد، باز آورد . فرو بر: گفتاث، یالغ! اابن رسول اللهی: گفت چون برمی آورد می. برد گفت که فرو بر، فرو می چند کرت آب را مینيهمچنن نوبت که آب او را یق منقطع کرد ایاز خالد ید شد و وجودش همه غرق شد و امیچون از همه نوم. اثیالغ

. اثیاث، الغیالهی الغ: برآورد گفت . دیاو را برآر: صادق گفت

. دییحق را بد: پس گفت. برآوردند و ساعتی بگذشت تا باز قرار آمدن چون به کلی پناه بدو بردم و مضطر شدم روزنه ای در درو. بودم زدم در حجاب می ی میريتا دست در غ: گفت

ب المضطر اذا یجیدم و تا اضطرار نبود آن نبود که امن یجستم بد آنچه می. ستمیدلم گشاده شد؛ آنجا فرونگر . دعاه

. اکنون آن روزنه را نگاه دارد که جهان خدای بدانجا فروست. گفتی کاذب بودی تا صادق می: صادق گفت . ست او کافر بودزیا از چیزست و یا در چیزست ید خدای بر چیهر که گو: و گفت . ک گرداند که اول آن ترس بود و آخر آن عذریت بنده را به حق نزدیهرآن معص: و گفت

٨

ع با عجب یهر آن طاعت که اول آن امن بود و آخر آن عجب آن طاعت بنده را ا زخدای دور گرداند مط: و گفت ک گرداند ین معنی بنده را به حق نزدیرا که در ایع زیبا عذر مط یاست وعاص یعاص

سه بود و یش صابر که توانگر را دل به کیدرو: گفت. ا توانگر شاکریش صابر فاضلرت یدرو: دندیاز وی پرس . ش را با خداییدرو

. د برعبادتید که حق تعاىل توبه مقدم گردانیایو گفت عبادت جز به توبه راست ن . کما قال الله تعاىل التائبون العابدون

قت آن بود که یاد کردن به حقیو خدای را . وقت ذکر خدای غافل ماندن است از ذکرذکر توبه در : و گفت . اءیا را به جهت آنکه خدای او را عوض بود از جمله اشیفراموش کند در جنب خدای جمله اش

ش هرکه را خواهم واسطه و یخاص گردانم به رحمت خو. شاءیختص برحمته من ی: تین آیدر معنی ا: و گفت . ان برداشته است تا بدانند که عطاء محض استیاب از معلل واسب . شیستاده است با خداوند خویش و عارف آن است که ایستاده است با نفس خویمومن آن است که ا: و گفتهرکه مجاهده کند به نفس برای نفس به کرامات برسد و هرکه مجاهده کند با نفس برای خداوند برسد : و گفت

. به خداوند . الهام از اوصاف مقبوالن است و استدالل ساخنت که بی الهام بود از عالمت راندگان است: و گفت . کیاه به شب تاریمکر خدای در بنده نهانرت است از رفنت مورچه در سنگ س: و گفت یوانگینه آنگاه مرا مسلم شد كه رقم دیوگفت سر معا. عشق جنون الهی است نه مذموم است نه محمود: و گفت

دندیر من كشباز یكید،یو گفت از صحبت پنج كس حذر كن. کبختی مرد است که خصم او خردمند استیاز ن: و گفت شهیكه هم یدروغگو

ن وقتی یل که بهرتیان تو بود و نداند؛ سوم بخیبا وی در غرور باشی؛ دوم احمق که آن وقت که سود تو خواهد زک لقمه بفروشد و به یع گذارد؛ پنجم فاسق که تو را به یا ضااز تو بربد؛ چهارم بددل که در وقت حاجت تو ر

. ک لقمهیکمرت از ک لقمه؟یست کمرت از یآن چ: گفتند . طمع در آن: گفتت آن است یعاف. ت است و دوزخ بالستیبهشت عاف. ا بهشت است و دوزخ استیحق تعاىل را در دن: و گفت

. ش گذارییر خدای با نفس خوکه کارخود را خدای گذاری و دوزخ آن است که کادی از فرعون، و یرس یه ضرریا را به آسیاگر صحبت اعدا مضر بودی اول. کن له سر فهو مضریمن لم : و گفت

. ش از قبضی و بسطی نبودیدی از زن نوح و زن لوط را، ولکن بیا نافع بودی اعدا را منفعتی رسیاگر صحبت اول . میم و ختم کردیگفتس چند کلمه یار است، تاسیو سخن او بس

س القرنی رضی الله عنهیذکراوس قرنی رضی الله عنه، یاو: منییل ی، آن آفتاب پنهان، آن هم نفس رحمان، آن سهني، آن قوه اربعنيآن قبله تابع

نده او رحمه یش کسی که ستایستا. باحسان و عطفني التابعريس القرنی خیاو: ه و سلمیقال النبی صلی الله علهم السالم یا علید؟ گاه گاه خواجه انبیبه زبان من کجا راست آ. بودنيو نفس او نفس رب العالم. بودنيمللعال

٩

ابم و ی من مییم رحمت از جانب یعنی نسی. منیمن کردی و گفتی انی الجد نفس الرحمن من قبل الیروی سوی س را یس تا اویند در صورت اویافریب امت حق تعاىل هفتاد هزار فرشتهیفردای ق: گفت که) ع(ایباز خواجه انب

ان یده، اال ماشاء الله واقف نگردد که در آن میچ آفریشان به عرصات برآورند و به بهشت رود تا هیان ایدر مش را از خلق دور یکرد و خو ر قبه تواری عبادت مییا حق را در زیکه چون در سرای دن. س کدام استیاوب یو در اخبار غر. یريعرفونم غیی الیائی تحت قبایار محفوظ ماند که اولیاغز از چشم یداشت تا در آخرت ن می

د چنانکه کسی مر کسی را طلب کند یون آريه السالم در بهشت از حجره خود بیا علیفردا خواجه انب: آمده است که . س رایاو: دیکنی؟ گو که را طلب می: د کهیخطاب آ . نییز هم نبینجا نیدی ایا وی را ندیدنرنج مرب که چنانکه در دار : د کهیآواز آ . فی مقعد صدق: الهی کجاست؟ فرمان رسد که: دیگو . ندیمرا نب: دیگو

ند؟یند، تو را چرا ببیب کسی که ما را می: فرمان رسد عه و مضر او را در یدر امت من مردی است که به عدد موی گوسفندان رب: ه السالم کهیا گفت علیباز خواجه انب

. ت شفاعت خواهد بودامیق . له راین دو قبیله را چندان گوسفند نبود که ایچ قبیند که در عرب هی گونيو چن

ن که باشد؟یا: صحابه گفتند . بنده ای از بندگان خدای. د اللهیعبد من عب: گفت ست؟ینامش چ. میما همه بندگان: گفتند . سیاو: گفت او کجا بود؟: گفتند . به قرن: گفت ده است؟یاو تو را د: گفتند . ده استیده ظاهر ندیبه د: گفت عاشق تو، و او به خدمت تو نشتافته است؟نيچن! عجب: گفتندمان آورده یمادری دارد عاجزه ای است اريکه پ. عت منیم شریکی از غلبه حال؛ دوم از تعظیاز دو سبب، : گفت

ی کند و مزد آن بر نفقات خود و مادر خود س اشرتوانیبه روز او. به چشم به خلل و دست و پای سست شده . خرج کند م؟ینیما او را بب: گفتندو . دینیاما فاروق و مرتضی را گفت رضی الله عنهم که شما او را بب. نییق را گفت تو او را در عهد خود نبیصد

دی یسفد است و آن نه یک درم سفیوی مردی شعرانی است و بر پهلوی چپ وی و برکف دست وی چندانکه . دید تا امت مرا دعا گویید و بگوید از من سالمش رسانیابیچون او را در. برص است

. اءیاءاالخفیالله االتق اء اىلیاحب االول:گفت)ص(ا یباز خواجه انب . میابی شنت میین در خویما ا! ا رسول اللهی: بعضی گفتند

. دیقدم بر قدم او نه. ندیس گویواو را ا. منیشرت وانی است به : ه السالم گفتیاءعلید انبیس م؟یمرقع تو به که ده! ا رسول اللهی: د گفتندیک رسیه السالم وفاة نزدیا را علینقل است که چون خواجه انب

. س قرنییبه او: گفت

١٠

ا اهل نجد ی: ان خطبه گفتیه السالم به کوفه آمدند فاروق در میچون فاروق و مرتضی از بعد وفاة مصطفی عل . دیزیی اهل نجد، برخا. قوموا

ان شما هست؟یاز قرن کسی در م: گفت. برخاستند . بلی: گفتند

. دیشان پرسیس از ایفاروق رضی الله عنه خرب او. قومی را بدو فرستادند . میدان نمی: گفتند د؟یدان مگر شما او را نمی. دیصاحب شرع مرا خرب داده است و او گزاف نگو: گفت

. نيالمومنريطلبه امیا من ان هو احقر شان: کی گفتی . وانه ای احمق است و از خلق وحشی باشدید. او را طلب کندنيالمومنريتر است که امرياو از آن حق: گفت

کجاست؟. میکن گفت او را طلب میدر . ده ای استیشور. میدارد تا شبانگاه نانش ده در آن وادی اشرت نگاه می. حمی االبلیدر وادی عرنه : گفتندچون مردمان . د، و با کسی صحبت ندارد، و آنچه مردمان خورند او نخورد، غم و شادی نداردیایها نیآبادان

. ند او بخنددید، و چون بگریبخندند او بگر . میطلب او را می: گفت

دند در نماز و حق تعاىل ملکی را بدو گماشته تایپس فاروق و مرتضی رضی الله عنهما، آنجا شدند، او را بدچون سالم باز داد فاروق برخاست . افت، نماز کوتاه کردیچون بانگ حرکت آدمی ب. داشت اشرتان او را نگاه می

ست نام تو؟یچ»مااسمک«: فاروق گفت. او جواب داد. و سالم کرد . بنده خدای: گفت. عبدالله: قال

ست؟یتو را نام خاص چ. مییهمه بندگان خدا: گفت . سیاو: گفت . ست راستبنمای د: گفته السالم یکه رسول عل: بوسه داد دست او را و گفت. دیه السالم نشان کرده بود بدیدی که رسول علیآن سپ. بنمود

. گفته است که امتان مرا دعا کن. ده استیتو را سالم رسانن یخود امن : فاروق گفت. ستیزتر کسی نی از تو عزنيرتی به دعا گفنت مسلمانان که بر روی زمیتو اول: گفت

. ه السالم به جای آوریت رسول علیتو وص. کنم کاری می . گری بودید که آن دیبنگر نبا: ا عمریگفت . غمرب تو را نشان کرده استیپ: گفت . د تا دعا کنمیغمرب به من دهیمرقع پ: س گفتیپس او

. بپوش و دعا کن: پس گفتند. شان مرقع بدو بدادندیا . واهمد تا حاجت بخیصرب کن: گفت

ن مرقع در یالهی ا: گفت یشان دور دور برفت و آن مرقع فرو کرد و روی بر خاک نهاد و میاز بر ا. دیدر نپوش. و رسول فاروق و مرتضی است. نجا کرده استیغمربت حواله ایپ. نپوشم تا همه امت محمد را به من نبخشی

. ش کردند، کنون کار تو مانده استیاهلی همه کار خو . همه را خواهم! نه: گفت می. دم، مرقع درپوشینی به تو بخشیچند: د کهخطاب آم

. نه همه خواهم: گفت می. مرقع بپوش. گر به تو بخشمین هزار دیباز خطاب آمد که چند

١١

. گر به تو بخشم مرقع بپوشین هزار هزار دیچند: آمد که باز خطاب میبرفتند تا او را در چه . شنود تا صحابه را صرب نبود یگفت و م همچنان در مناجات می. می گفت همه را خواهم

دمی ین آمدن شما نبودی مرقع در نپوشید؟ اگر ایآه، چرا آمد: د گفتیشان را بدیس ایدند تا اویکار است بدو رس . ست کردیصرب با. تا همه امت محمد را بنخواستمی

. دیم دیه توانگری هژده هزار عالم در تحت آن گلمی اشرتی خود فراگرفته و سر و پای برهنیگل. دیفاروق او را د ن خالفت از ما بخرد به گرده ای؟یست که ایک: گفت. شنت و از خالفت خود دلش بگرفتیفاروق از خو

ان چه کار ید و فروخت در میخر. درينداز تا هرکه را ببابد برگیفروشی؟ ب چه می. کسی که عقل ندارد: س گفتیاو دارد؟

ع نتوان گذاشت؛ که ین هزار مسلمان ضایکار چند. ق قبول کرده اییزی که از صدیچ: رآوردند کهاد بیتا صحابه فر . ک روز عدل تو بر هزار ساله عبادت شرف دردی

ه السالم یعه و مضر از امت محمد علیبه عدد موی شرت وگاو و گوسفند رب: د و گفتیس مرقع در پوشیپس او . ن مرقعیدند از برکات ایبخش

د یس تجریت اویاما خاص. استنيش بود و نه چنیس از فاروق در پیتواند بود که کسی گمان برد که اونجا یامحمد : زد که زنان میريه السالم در پیا علیچنانکه خواجه انب. خواست ز میید نیفاروق آن همه داشت، تجر. بود

. دیاد داریرا به دعا دی؟یامدی تا مهرت را بدیا نس چریا اوی: فاروق گفت. خاموش بنشست یپس مرتض

ت؟یدیآنگاه شما د: گفت !بلی: گفتند ا گشاده؟یوسته بود ید تا ابروی او پیید بگویدید؟ اگر شما او را دیدیمگر جبه او را د: گفت

شما دوست محمد : گفت. بت که او را بود نشان بازنتوانستند دادیده بودند، اما از هیچندان او را د! ای عجب د؟یهست . میهست: ندگفتت چرا آن روز که دندان مبارک او شکستند به حکم موافقت دندان خود یاگر در دوستی درست بود: گفت . د، که شرط دوستی موافقت استینشکست

ده موافقت کردم که یمن او را به صورت ناد! گفت. ک دندان در دهان نداشتی. پس دندان خود بنمود . ن استیموافقت از دده بود و یگر است که رسول را ندیبدانستند که منصب موافقت و ادب منصبی د. رقت جوش آورد پس هر دو را . ست آموختیبا از وی می

. ی بکنیس مرا دعایا اوی: پس فاروق گفتاگر شما . و المومناتنياللهم اغفرللمومن. میگو ل نبود، دعا کرده ام و در هر نماز تشهد مییمان میدر ا: گفت

تی یمرا وص: پس فاروق گفت. ع نکنمیابد و اگر نه من دعا ضاید خود شما را دعا دریالمت به گور برمان به سیاگر نشناسی تو را یچ کس دیاگر به جز از خدای ه: گفت. شناسم: خدای را شناسی؟ گفت! ا عمری: گفت. کنگر تو را یجز خدای کس د اگر به: گفت. داند: گفت. داند خدای تو را می! ا عمری: گفت. ادت کنیز: گفت. به

. نداند تو را بهن را یمن ا: گفت. بان کرد و دو درم برآوردیس دست در گریاو. اورم برای تویزی بیباش تا چ: پس فاروق گفت

١٢

. گر بستانم زمانی بودین بخورم، آنگاه دیم که ایکنی که من چندان بز اگر تو ضمان می. از اشرتبانی کسب کرده امدار بود که بازگشتی نبود، که من یآنگاه آنجا ما را د. ک استیامت نزدید که قید، بازگردیشترنجه گ: پس گفت

. امت مشغولمیاکنون به ساخنت زاد راه قداشت، از آنجا سر آن نمی. شانیان اید آمد در میس را حرمتی و جاهی پدیچون اهل قرن از کوفه بازگشتند او

ث یچون آن حد: هرم گفت. ان رضی الله عنهید اال هرم بن حیاو را ند خت و به کوفه شد و بعد از آن کسییبگربه کوفه رفتم و او را طلب کردم تا . س تا چه حد است آرزوی وی بر من غالب شدیبشنودم که درجه شفاعت او

م و سالم کرد. ده بودمیشست وی را بشناختم که صفت او شن کرد و جامه می برکنار فرات وضو می. افتمیوی را بازس و غفرلک، یا اویرحمک الله : گفتم. م، دست ندادريخواستم تا دستش فراگ. ستیجواب داد و در من نگر

چگونه ای؟: گفت. ستیز بگریس نیفی حال وی اویاز دوستی من و از رحمت که مرا بر وی آمد از ضع. سنت بر من افتادیگر را که راه نمود به من؟ چگونه ای ای برادر من و تو. انیا هرم بن حیاک الله یو ح ده؟ینام من و پدر من چون دانستی؟ و مرا به چه شناختی هرگز ناد: گفتمست مرا خرب داد و روح من روح تو را یون نريز از علم و خرب وی بیچ چیآنکه ه. ريم الخبینبانی العل: گفت

. ده باشندیگر را ندیکدیگر آشنا باشد، اگر چه یکدیبشناخت که روح مومنان با ده ام، و یگران شنیاخبار وی از د. افته امیمن وی را درن: گفت. ه السالمیت کن از رسول علیزی روایمرا چ: گفتم

ش گشاده کنم و نخواهم که محدث و مفتی و مذکر باشم که مرا خود شغل هست که یث بر خوینخواهم که راه حد . پردازم ن نمییبد

.تی بر من خوان تا از تو بشنومیآ: گفتم : پس دست من بگرفت و گفت

جل جالله و ما خلقت الجن و ید خدایگو مینيچن: پس گفت. ستیو زار بگر. میطان الرجیاعوذ بالله من الش. علمونی ما خلقناهما اال بالحق ولکن اکثرهم النينهما العبیعبدون وما خلقنا السماء و االرض و ما بیاالنس اال ل

. ل شدیپنداشتم که عقل ازو زا. ک بانگ بکردیآنگاه . برخواند. میحز الرینجا که انه هوالعزیتا ا نجا؟یچه آورد ترا ا!انیای پسر ح: پس گفت

گر یز دیچ چیمن هرگز ندانستم که کسی خدای را بشناخت و به ه: گفت. میاسایم و به تو بريگفتم تا با توانس گ دار، چون که نير بالیمرگ را ز: س گفتیاو. ی کنتیمرا وص: هرم گفت. اسودیگر بیانس تواند گرفت و به کسی د

زی و در خردی گناه منگر در بزرگی آن نگر که در وی عاصی شوی که اگر گناه یش چشم دار، که برخیبخفتی و پ . خرد داری، خداوند را خرد داشته باشی و اگر بزرگ داری خداوند را بزرگ داشته باشی

. ی که مقام کنمیکجا فرما: هرم گفت . به شام: فتگ

. شت چگونه بودیآنجا مع: گفتم . ردین دلها که شک برو غالب شده است پند نپذیاف از ا: س گفتیاو

. گر کنیتی دیمرا وص: گفتمل یل بمرد، موسی عمران بمرد، داود خلیم خلیپدرت بمرد، آدم و حوا بمرد، نوح و ابراه! انیا پسر حی: گفت

. فه وی بمرد،عمر برادرم بمرد و دوستم بمرد وا عمراه واعمراهی، ابوبکر خلخدای بمرد، محمد رسول الله بمرد . رحمک الله عمر، نمرده است: گفتم

١٣

. حق تعاىل مرا خرب داد از مرگ وی: گفت . میمن و تو از جمله مردگان: پس گفت

ی، ريش گیاپن است که کتاب خدای و راه اهل صالح فریت ایوص: ی سبک بگفت و گفتیو صلوات داد و دعاحت از خلق یشان را پند ده و نصیش رسی ایک قوم و خویاد مرگ غافل نباشی، و چون با نزدیک ساعت از ی

. ن شوی و ندانی و در دوزخ افتییده مدار که آنگاه بی دیک قدم پای از موافقت جماعت کشی، ريخدای باز مگز یاد دار که من نینی و نه من تو را و مرا به دعا یب ز تو مراین. انیا هرم بن حیرفتی : ی چند بگفت و گفتیو دعا . ن جانب برو تا من از آن جانب برومیاد دارم و تو از ایتو را من از قفای . سنت آوردیست و مرا به گریگر ک ساعتی با وی بروم، نگذاشت و بگذشت و مییخواستم تا : گفت . ن بودیريشرت سخن که با من گفت، از امیافتم و گفت بینزش از آن پس خربی یستم تا به کوی فروشدو نینگر او می

چون فارغ شد . در نماز بامداد بود. نمیس را بید برفتم تا اویم گویع خثیفاروق و مرتضی رضی الله عنهما و رب گری بگزارد و نماز دنيشیدرنگی کردم، همچنان از جای برنخاست تا نماز پ. ح بازپردازدیگفتم صرب کنم تا از تسب

خواب . داشتم شب چهارم او را گوش می. چ نخورد و نخفتیو ه. حاصل سه شبانه روز از نماز برنخاست. بکردار خواب و از یم از چشم بسريگ به تو پناه می! خداوندا: گفت. در حال با حق به مناجات آمد. در چشمش آمد

. ار خواریشکم بس . ن بسنده استیمرا ا: گفتم

هذه :ک شبی گفتیی. ش هرگز شب نخفتیآرند که در همه عمر خو س را مییاو. دمیبازگردش ندادم و یاو را تشو . لة السجودیگر شب گفتی هذه لیو د. لة الرکوعیهذه ل یگر شب گفتیام ودیلة القیل . ک شب به سجودییک شب به رکوعی، و یامی بسر بردی، و یک شب به قی

کبار سبحان ربی یما خود هنوز : گفت. ک حالیازی بر ن دریداری شبی بد س چون طاقت مییا اویگفتند خواهم کنم که می ن از آن مییا. ح گفنت سنت استیخود سه بار تسب. دیم در سجودی که روز آیاالعلی نگفته باش

. ان کنمیکه مثل عبادت آسمان ست؟یخشوع در نماز چ: دندیاز وی پرس

. نبودزه بر پهلوش زنند در نماز خربش یآنکه اگر ن: گفت . چونی: گفتند ا نه؟یست یزد و نداند که شبانگاه خواهد زیچگونه باشد کسی که بامداد برخ: گفت کار چگونه است؟: گفتند . آه از بی زادی و درازی راه: گفت: گفتند. رند تا باورش نداریینها از تو به نپذیرا تعاىل پرستش کنی به عبادة آسمانها و زمیاگر تو خدا: و گفتش را تا در پرستش او ینی خویرفته است و فارغ نبیمن نباشی بدانچه تو را فراپذیا: گفت. مینه باورش دارچگو . د بودیگرت مشغول نبایزی دیبه چکو یطعام خوش خوردن و لباس ن: کرت بودیز را دوست دارد دوزخ بدو از رگ گردنش نزدیهر که سه چ: گفت . دن و با توانگران نشسنتیپوشسی سال است که گوری فرو کرده است و کفنی . کی تو مردی استین نزدیرضی الله عنه که درا: ا گفتندس ریاو

. د و نه به روزريد و نه به شب قرار گیگر خته و بر سر آن نشسته است و مییدرآو . نمید تا او را ببیمرا آنجا بر: سی گفتیاو

١۴

ا فالن ی:بدو گفت. ه در مغاک افتادهیشده و چشم از گر فید زرد گشته و نحیاو را د. ک او بردندیس را نزدیاود هر دو باز یشغلك القرب عن الله ای مرد سی سال است تا گور و کفن تو را از خدای مشغول کرده است و بد

د، حال بر او کشف شد، یش بدیآن مرد به نور او آن آفت در خو. ن هر دو بت راه تو آمد ه استیمانده ای و است و یگران بنگر که چیاگر گور و کفن حجاب خواهد بود حجاب د. و در آن گور افتاد و جان بداد نعره ای بزد . چندست

نار زر یک دیبر راه . ون آمدريروز چهارم بامداد ب. چ نخورده بودیکبار سه شبانه روز هیس ینقل است که اونگاه کرد، گوسفندی . ند و بخوردی برچنيزم اه ازید تا گیروی بگردان. از آن کسی افتاده باشد: گفت. افگنده بود

گوسفند به . دیروی بگردان. مگر از کسی ربوده باشد: گفت. ش وی بنهادیگرده گرم در دهان گرفته پ. آمد می . بستان روزی خدای از بنده خدای. ییمن بنده آن کسم که تو بنده او: گفت. سخن آمد

. د شدیدم گوسفند ناپدیش دیدست خوم، گرده در ريگفت دست دراز کردم تا گرده برگ. خ ابوالقاسم گرگانی را رضی الله عنه ذکر آن بوده ستیدر ابتدا ش. ل وی بی شماریار است و فضایمحامد او بسمن عرف الله : وسخن اوست که گفت. شانیشان دانند قدر ایا!سیس، اویس، اویگفته است او مدتی که می

. ستیده نیز بر او پوشیچ چیاخت ههرکه خدای را شن. ه شیءیخفی علیال . ستیدگر معنی آن است که هر که بشناخت تا شناسنده ک

. گر معنی آن است که هر که اصل بدانست فروع دانسنت آسان بودش که به چشم اصل در فروع نگردیداند همه را به خدای دیرا به خدای بتوان شناخت که عرفت ربی بربی پس هرکه خدایگر معنی آنست که خداید . داند ز مییچ

ی است و تنها آن بود که فرد بود در وحدت و وحدت یسالمت در تنها» السالمة فی الوحدة«و سخن اوست که . نيطان ابعد من االثنیی درست نبود که الشرياگر تنها به صورت گ. درنگنجد تا سالمت بودريال غیآن بود که خ

. ث استیحد در او راه ريم دل حاضر داری تا غیعنی برتو باد که دای. بر تو باد به دل تو. ک بقلبکیعل: و سخن اوست که

. ابدینحة الخلق و طلبت المروة یاسة فوجدته فی نصیطلبت الرفعة فوجدته فی التواضع و طلبت الر: و سخن اوست که

ت الشرف فوجدته فوجدته فی الصدق وطلبت الفخر فوجدته فی الفقر و طلبت النسبة فوجدته فی التقوی و طلبن سخنها معلوم است یالتوكل معانی ا یفی القناعة و طلبت الراحة فوجدته فی الزهد و طلبت االستغناء فوجدته ف

. و مشهودم تا او را خانه ای یآخر از وی درخواست کرد. مییوانگان شمردیگان او گفتند ما او را از دینقل است که همسا

طعام . ال و دو سال بسرآمدی که او را وجهی نبودی که بدان روزه گشادیک سیو . شیم بر در سرای خویساختدی و شبانگاه بفروختی و در وجه قوت صرف کردی و بدان افطار کردی و یاو آن بودی که گاه گاه استه خرما برچ

ی و افتی استه خرما بفروختیشرت یافتی نگاه داشتی تا روزه بدان گشادی و اگر خرما خشک بیاگر خرما خشک دی و پاک بشستی و برهم دوختی و با آن یو جامه وی خرقه کهنه بود که از مزبلها برچ. به صدقه بدادی

ون شدی و پس از نماز خفنت ريد وقت نماز اول بی جائی برآنيان چنیی از میکار نفس خدا! عجبا. ساختی مید یخردتر بردار. کستیهای من بارساق: گفتی. بازآمدی و به هر محلتی که فروشدی کودکان وی را سنگ زدندی

. تا پای من شکسته و خون آلوده نشود تا از نماز بازنمانم که مرا غم نماز است، نه غم پای ني علی رضی الله عنه در صفنيالمومنريد آمد و آن وقت برموافقت امیدی برو پدی گفتند که سفنيدر آخر عمر چن

١۵

ند یسان گویشان را اویدا رضی الله عنه بدانکه قومی باشند که ایدا ومات شهیعاش وح. کرد تا کشته شد حرب می. س را دادیی چنانکه اوريشان را نبوت در حجر خود پرورش دهد بی واسطه غی حاجت نبود که اريشان را به پیا

و . بود قت هم نفس مییپرورد و حق افت، نبوت او رامیی د اما پرورش ازو مییا را ندیاگرچه به ظاهرا خواجه انبشاءالله یه من یوتیذلک فضل الله . دین دولت روی به که نمایم عاىل مقامی است تا که را آنجا رسانند واین عظیا

. میذوالفضل العظ

ه یذکر حسن بصری رحمة الله علآن پروده نبوت، آن خو کرده فتوت، آن کعبه عمل و علم، آن خالصه ورع و حلم، آن سبق برده به صاحب صدری،

صاحب علم و معامله . ار است و محامد او بی شمار استینت، حسن بصری رضی الله عنه، مناقب او بسصدر سچون مادرش به کاری مشغول . م خوف و حزن حق او را فراگرفته بود و مادر او از مواىل ام سلمه بودیبود، و دا

ريقطره ای چند ش. دییاو بمکام سلمه رضی الله عنها پستان در دهانش نهادی تا . ه آمدییشدی حسن در گر . ام سلمه بودريد آورد، همه از اثر شیچندان هزار برکات که حق ازو پد. د آمدییپد

ن یا: غامرب گفتیپ. ه السالم آب خورد، در خانه ام سلمهیغامرب علیک روز از کوزه پینقل است که حسن طفل بود، آب که خورد؟

. ت کندیورد علم من به او سران آب خیچندان که از ا: گفت. حسن: گفتنده السالم یغامرب علیپ. ه السالم به خانه ام سلمه درآمد، حسن را در کنار وی نهادندیغامرب علینقل است که روزی پ

. افتیافت از برکات دعای او یهرچه . بدو دعا کرداو را نام . ن الوجهسموه حسنا فانه حس: گفت. ش عمر آوردندینقل است که چون حسن در وجود آمد او را پ

. کوروی استید که نیکن»حسن «وسته ید آمد تا پیش پدريام سلمه رضی الله عنها پرورش و تعهد او قبول کرد، به حکم شفقتی که بر وی برد ش

تا چنان شد که صد و سی تن را از . او را مقتدای خلق گردان! خداوندا. قتدی بهیاللهم اجعله اماما : گفتی میافته، و ارادات او به علی بوده است رضی الله عنهما، و در علوم رجوع باز یفته بود و هفتاد بدری را ایصحابه در

او را الحسن اللولوئی گفتندی، . قت ازو گرفت، و ابتدای توبه او آن بود که او گوهر فروش بودیاو کرده است و طرر یک وزیوقتی به روم شد و نزد. ضی الله عنهصد ستد و داد کردی ریران قیان و وزريتجارت روم کردی، و با ام

. م شد اگر موافقت کنییی خواهیما به جا: ر گفتیرفت و ساعتی سخن گفت وز . کنم حکم تراست، موافقت می: گفت

د از یمه ای دیدند حسن خیچون به صحرا رس. ر بنشست وبرفتندیاوردند تا با وزیبفرمود تا اسبی برای حسن بستاد و آنگاه سپاهی یکسو بایحسن به . محکم کردهنين در زمیخهای زریشم و میطناب ابربای رومی زده با ید

لسوفان یآنگاه ف. زی بگفتند و برفتندیمه درگشتند و چیده، گرد آن خیهمه آلت حرب پوش. ون آمدندريچند گران بصد از یبعد از آن س. دزی بگفتند و برفتنیمه درگشتند و چیگرد آن خ. دندیدر رس -قرب چهارصد -ان ريو دبپس از . زی بگفتند و برفتندیمه درگشتند و چیمه نهادند و گرد آن خید روی به خیان نورانی با محاسنهای سفريپ

زی یمه بگشتند و چیم و جواهر برگرفته گرد خیکی طبقی از زر و سیهر -ست یادت از دویز -زکان ماهروی یآن کن . ون آمدند و برفتندريمه شدند و بیجنگ در خ ریصر و وزیآنگاه ق. بگفتند و برفتند

گفت . دمیم من از او پرسین چه حالست، چون فرود آمدیبا خود گفتم ا. و عجب بماندمريمن متح: حسن گفت

١۶

و . ريدان مردانگی بی نظیی، و در انواع علوم کامل و در میصر روم را پسری بود که ممکن نبود به جمال او آدمیق. عاقبت وفات کرد. مار شد و جمله اطبای حاذق در معالجه او عاجز آمدندیصدهزار دل، ناگاه بپدر عاشق او، به

مه در گردند یاس گرداگرد خیاول سپاهی بی ق. ون شوندريارت او بیکبار به زیهر سال . مه به گور کردندیدرآن خشدی ما همه جانها فدا ش آمدست اگر به جنگ راستین حال که تو را پیما از ا! ای ملک زاده: ندیو گوچ روی کارزار یش آمدست از دست کسی است که با او به هین حال که تو را پیاما ا. می تا تورا باز ستدمانییکرد . م کرد، و مبارزت نتوان کردیتوان نمیو ن حال کسی کرده است که به دانش یا: ندیش روند و گویان پريلسوفان و دبیآنگاه ف. ند و بازگردندین گویاش او عاجزاند و همه عالمان در یچ نتوان کرد که همه حکمای عالم در پیلسوفی و علم و خرده شناسی بااو هیف

. نش همه عاجز از آن شدندییمی که در آفریمی و سخنها گفتیها کردريجنب علم او جاهل، و اگر نه تدبش ین حال که تو را پیا! ای پادشاه زاده: ندیش روند و گویان به حرمت به شکوه پريآنگاه پ. ند و بازگردندین گویا

ن یاما ا. مییمی وتو را آنجا نگذاشتیان راست آمدی ما همه شفاعت و زاری کردريآمده است اگر به شفات پ . چ بنده سود نداردیش آمده است که شفاعت هیحال تو را از کسی پ

: ندیمه بگردند و گویش روند و گرد خیواهر پزکان ماهروی با طبقهای زر و جیآنگاه آن کن. ند و بروندین بگویامی و یش آمده است اگر به مال و جمال راست آمدی ما همه خود را فدا کردین حال که تو را پیا! صر زادهیای ق

ش آمده است که آنجا مال و جمال را ین حال تو را از کسی پیمی اما ایمی و تو را نگذاشتیم بدادیمالهای عظ . ستیاثری ن

: دیمه رود و گویر بزرگ در خیصر با وزیپس ق. ند و بازگردندیون گیاست؟ پد برای تو لشکر گران یوه دل پدر، و ای جگرگوشه پدر به دست پدر چیبدان ای چشم و چراغ پدر، و ای م

. دامیعان و رای زنان آورد و صاحب جماالن و مال و نعمتهای الوان آورد و خود بیان و شفريلسوفان و پیآورد و فش آمده است که پدر ین حال از کسی پین همه کاری برآمدی پدر هر چه بتوانستی کرد بجای آوردی اما ایاگر بد . گریسالم بر تو باد تا سال د. ش او عاجز استینه در پین همه کار و بار و لشکر و حشم و نعمت و مال و خزیبا ا بازگشنت کرد و ريدر حال تدب. د که دلش از کار برفتن سخن بر دل حسن چنان کار کریا. د و باز گرددین بگویا

شنت را در انواع یا نخندد تا عاقبت کارش معلوم نشود و چنان خویز در دنیسوی بصره آمد و سوگند خورد که ند که یی رسیاضت به جایتا ر. دن نبودیاضت کشیمجاهده و عبادت افگند که در عهد او کس را ممکن باالی آن ر

ده کرد ید از جمله خلق بریشد و در عزلت چنان شد که ام سال طهارت او در طهارت جای باطل میگفتند هفتاد : کی در جمعی برپای خاست و گفتیک روز یتا الجرم از جمله با سرآمد چنانکه

حسن مهرت وبهرت ما چراست؟ک جوبه خلق یاو به ق را به علم او حاجت است و یاز جهت آنکه امروز جمله خال: گفت. بزرگی حاضر بود

. نجا بودیمهرتی و بهرتی ا. ا از همه فارغ استین بدو حاجتمندند و او در دنیهمه در د. ستیمحتاج ندی مجلس به ترک گرفتی و فرود یکبار مجلس وعظ گفتی و هرباری که به منرب برآمدی چو رابعه را ندیدرهفته د چه یایزنی مقنعه داری نريبزرگان آمدند اگر پ ن محتشمان و خواجگان ویچند! ای خواجه: گفتند. آمدی باشد؟ . ختیم رینه موران نتوانیم در سیان ساخته باشريآری شربتی که ما از برای حوصله پ: او گفتی

ن یا. دهیا سیهذا من جمرات قلبک . دهیم پوشیو هر گاه که مجلس گرم شدی روی به رابعه کردی که ای در گلم ینند دانینش ن انبوهی که در پای منرب تو مییجمعی بد: او را سوال کردند که. توستک اخگر دل یهمه گرمی از

١٧

. که شاد شوی . ش حاضر بود دل ما شاد شودیک دروی اگر نيم ولکیما به کثرت جمع شاد نشو: گفت . ر خاک اندیمسلمانی در کتابهاست و مسلمانان در ز: ست؟ گفتیست و مسلمان کیمسلمانی چ: دندیباز پرس

ست؟ین چیاصل د: دندیاز او پرس . فقال الورع

ست که ورع را تباه کند؟یآن چ: گفتند . فقال الطمع

ست؟یدند جنات عدن چیو پرس . ا سلطانی عادلیدی یا شهیقی یا صدیغامربی ید اال پیایدر او ن. کوشکی است از زر: گفت گران را معالجه چون کند؟یمار بود دیبی که بیطب: دندیو پرس . گران رایتو نخست خود را عالج کن، آنگاه د: گفت . ان نداردید که علم من شما را سود دارد، و عمل من شما را زیسخن من بشنو: گفت م؟یچه کن. کند دلهای ما خفته است که سخن تو در دلهای ما اثر نمی! خیا شی: دندیو پرسدار یجنبانی ب لهای شما مرده است که هرچند مید. دار گرددیکاشکی خفته بودی که خفته را بجنبانی ب: گفت . گردد نمی ن روا بود؟یا. ترسانند که دل ما از خوف پاره شود قومی اند که در سخن ما را چندان می: دندیپرسد که شما ید بهرت که صحبت با قومی داریمن باشید که شما را برتسانند و فردا ایامروز با قومی صحبت دار: گفت . دید وفردا به خوف اندر رسمن کننیرا ا

. ندیجو ب آن مییند تا برآن اعرتاض کنند و عريگ اد مییند و سخنهای تو یآ قومی به مجلس تو می: گفتندکند و هرگز طمع سالمت از مردمان ده ام که طمع فردوس اعلی و مجاورة حق تعاىل مییشنت را دیمن خو: گفت

. ابدی سالمت نمیشان یشان از زبان ایدگار اینکند که آفر . دیش خود را پاک نکنید تا پید که خلق را دعوت مکنیگو کسی می: گفتندن کلمه در دل ما آراسته کند تا در امربه معروف و نهی منکر یست مگر در آنکه ایچ نیطان در آرزوی هیش: گفت . دیبسته آ . مومن حسد کند: گفتند . ان نداردیفكند زیون نرينه بید، ولکن چو رنجی از سیرده السالم فراموش کیوسف را علیبرادران : گفت

نچه یای مرد اگر ا: کبار بدو گفتی. زدینيشنت را بر زمیتی از قرآن بشنودی خویدی داشت که هرگاه آیحسن مرو اگر نتوانی که نکنی ما را به ده منزل . ستی درمعامله جمله عمر خود زدییکنی توانی که نکنی، پس آتش ن می . س پشت بگذاشتیاز پ

نجا حاکم غالب کرده است یطان و ایست اال از شید آن نیهر که بانگی از او برآ. طانیالصعقه من الش: پس گفتد یعنی اگر كه تواند آن باطل کند و آن صعقه از او پدی. ن خود او گفته استی بود و شرح انيی چنیکه نه همه جا

. طان استید از شیآامروز : بزرگی حاضر بود گفت. دهیغهای کشیار و تیان بسیحجاج درآمد با لشکر .داشت ک روز مجلس میی

. ش استیم که هنگام آزماییازمایحسن را بآن بزرگ . د، تا مجلس تمام کردیگفت بنگرد د و از آن سخن که مییک ذره بدو ننگریحسن . حجاج بنشست

١٨

. حسن حسن است آخر: ن گفتیدد که مردی را یخواه اگر می. انظروا اىل الرجل: ن بود و بازوش بگرفت و گفتشنت آنجا افگند که حسیحجاج خو

. دید در حسن نگرینیبب طلبی؟ چه می: امت افتاده گفتندیدند، در عرصات قیحجاج را به خواب د

. طلبم که موحدان طلبند آن می: گفتکه غفارم و اکرم حوصله نمای ن مشتی تنگ یگفته بود خداوندا بد ن از آن بود که در حالت نزع مییو ا

شان نمای که یشان برآور و بدیزه ایک زبان اند که مرا فروخواهی برد، مرا به ستیک دل و یکه همه . امنياالکرم . د منمیریفعال لما

. ز بخواهد بردیث به طراری، آخرت نین خبیبدان ماند که ا: گفت. ن سخن حسن را برگفتندیاجمله . ش درنگ نکردیو سه روز ب -ان بسته یمهار اشرت بر م -لله عنه به بصره درآمد نقل است که مرتضی رضی ا

تو : دیپرس. گفت حسن مجلس می. به مجلس حسن درآمد. منربها بفرمود تا بشکستند و مذکران را منع کردند . ا متعلمیعالمی ه او را منع نکرد و یرضوان الله علمرتضی . میگو باز می. ده استیغامرب به من رسیسخنی از پ. چ کدامیه: گفت . سته سخن استین جوان شایا: گفت

دامنش . دیاز پی او دوان شد تا در او رس. از منرب فرود آمد. ستیحسن به فراست بدانست که او ک. پس برفت . ا زبهر الله وضو ساخنت در من آموز: گفت. بگرفت

. وضو در حسن آموخت و برفت طشت آوردند تا. ندیی است که آن را باب الطشت گویجای یست هزار خلق برفتند و منربی بنهادند و حسن را بر منرب فرستادند تا دعایدو. کبار در بصره خشکساىل افتادی . د تا باران باردیخواه می: حسن گفت. دیگو

. مین آمده ایبرای ا! بلی: گفتند . دیون کنريحسن را از بصره ب: گفت

ش جالد نشسته یب بوده است که چنان نقل کرده اند که چون نشسته بودی، گفتی در پو چندان خوف بر او غال . م داشته استیدی و دردی عظیاست و هرگز کس لب او خندان ند

بودم یی؟ گفت به مجلس محمد بن كعب قرظیگر چرا می: گفت. ستیگر د که مییکی را دینقل است که روزی ای کاش که حسن از : گفت. ن سال در دوزخ بماندیه به شومی گناهان چنداو نقل كرد كه مرد باشد از مومنان ک

. ون آوردندیرين سال از دوزخ بیآنها بودی که پس از چندآخر کسی که از دوزخ . قال له هنادیخرج من النار رجل یآخر من : خواند ث میین حدیک روز اینقل است که

. د مردی بود نام او هنادیون آريب . ش من آن مرد بودمیکا: حسن گفت

روزگاری که تو داری نيست با چنین ناله تو از چیگفتم ا. دینال شبی حسن در خانه من می: اران گفتیکی از یا قدمی به خطا ید كه بی علم و قصد حسن کاری رفته باشد یم که نبایگر نالم و می از آن می: ن آراستگی؟ گفتیبد

ده نبود، پس حسن را گفته باشد برو كه اكنون یپسند ه آن بر درگاه حق تعاىلا سخنی به زبان آمده باشد كیبرداشته . رفتیم پذیز از تو نخواهیچ چین هیپس از ا. ترا بر درگاه ما قدری نماند

ست یدر سجده چندان بگر. کرد حسن بر بام صومعه نماز می. نقل است که روزی بر در صومعه او کسی نشسته بودا نه تا ین آب پاک هست یا: گفت. آن مرد در بزد. ن مرد افتادیدن گرفت وبر جامه ایککه آب از ناودان فروچ

١٩

م؟یبشو . ان استیبشوی که با آن نماز روا نبود که آب چشم عاص: حسن گفت

چون مرده را در گور نهادند و خاک فرو کرده بودند، حسن بر سر آن . کبار به جنازه ای رفتینقل است که اول و آخر لحد ! ای مردمان: پس گفت. ست که خاک گل شدینی بدان خاک فرو گرخاک بنشست و چندا

د به یناز چه می. ا گور است و اول آخرت نگری گور است که القرب اول منزل من منازل االخرةیآخر دن. استخر شما اول و آ! عنی گورین است ید از عالمی که اولش ایترس و چون نمی! عنی گوری. ن استیعالمی که آخرش ا

ک رنگ یستند که همه یتا جماعتی که حاضر بودند چندان بگر. دیکار اول و آخر بساز! ن است اهل غفلتیا . شدند

ن گورستان مردان اند که یدر ا: شان گفتیبد - شان یبا جماعتی درو -گذشت نقل است که روزی به گورستان میه است که اگر ذره ای از یشان تعبیت با خاک اآمده است، لکن چندان حسر شان به بهشت فرو نمییسر همت ا

. زندیم فرو ری عرضه کنند همه از بنيآن حسرت بر اهل آسمان و زماهن ريبان پیاهنی نو بدوختی آن گناه بر گرريتی بر حسن رفته بود هرگاه پینقل است که در حال کودکی معص

. ستی که هوش از وی برفتییپس چندان بگر. نوشتیحتی كن کوتاه یمرا نص: ک حسن نامه ای نوشت و در آن نامه گفتیز رضی الله عنه به نزدیالعزوقتی عمر عبد

. ش سازمین امام خویاد دارم و ایچنانکه د به یست امیم از که داری و اگر خدای با تو نیچون خدای با تو است ب!نيالمومنريا امی: حسن بر ظهر نامه نوشت

. که داری . د و السالمري کسی که مرگ بر وی نوشته اند بمني که بازپسريآن روز آمده گ: ه نوشت کهگر حسن بدو نامیوقتی د

. ا و آخرت هرگز خود نبودی که دنريروزی آمده گ: او جوابدادخواهم که در می. شنوم به حج خواهی رفت می: ه، به حسن نامه ای نوشت کهیوقتی ثابت بنانی رحمةالله عل

. صحبت تو باشمگر را یکدیگر را ظاهر کند و یگدیب یگر بودن عیکدیم که با یبگذار تا در سرت خدای زندگانی کن: جوابگفت . میريدشمن گ

منه، اگر همه محض نيکی قدم بر بساط سالطیسه کار مکن، : حت گفتی را در نصريد جبینقل است که سعرابعه بود و تو او را کتاب خدای ، و اگر چه نيده در خلوت منشیچ سر پوشیشفقت بود بر خلق؛ و دوم با ه

را اگر چه در جه مردان مرد داری که از آفت خاىل نبود آخر ريت مده امیآموزی؛ و سوم هرگز گوش خود عار . ش بزندیاالمر زخم خو

که عقوبت عالم چه باشد؟: دمیاز حسن پرس: نار گفتیمالک د . مردن دل: گفت ست؟یمرگ دل چ: گفتم . ایحب دن: گفتدر مسجد بسته بود و حسن در درون مسجد دعا . به نماز. سحرگاهی به در مسجد حسن رفتم: گی گفتبزر -دم یدر شدم، حسن را د. دست بر در نهادم، گشاده شد. صرب کردم تا روشنرت شد. گفتند مینيکرد و قومی آم می

. ن کار آگاه کنیرا از ارا میخدا: م، قصه با وی بگفتم و گفتمیچون نماز بگزارد. شدمريمتح -تنها نيشان آمیا. کنم م و دعا مییگو شان علم مییند و من با ایآ یان نزد من مینه پریبا کسی مگوی، هر شب آد: گفت

٢٠

. ندیگو می . نمیب اجابت می: ب عجمی دامن برداشتی و گفتیینقل است که چون حسن دعا کردی حب

م، دلو و یدیبه سر چاهی رس. میه تشنه شدیدر باد. رفتم میبا حسن و جماعتی به حج : نقل است که بزرگی گفت. میپس در نماز شد تا به سر آب شد. دیچون من در شروع نماز شوم، شما آب خور: حسن گفت. میدیرسن ند

. آب به چاه فروشد. کی از اصحاب رکوه ای آب برداشتی. میباز خورد. آب برسر چاه آمده بود . د تا آب به چاه فرورفتیرا استوار نداشتیخدا: تچون حسن از نماز فارغ شد گف

م و از ینه بردیبه مد. ن داشتیدانه ای زر. میافت، به ما داد، بخوردیی بیحسن در راه خرما. میپس از آنجا برفت . میم و به صدقه دادیدیآن طعام خر

ابو عمرو . امد که قرآن آموزدیبناگاه کودکی صاحب جمال . م کردییقرآن تعل - امام القرا -نقل است که ابو عمرو آتشی در وی افتاد . من الجنة والناس فراموش کردنيقرآن تمام از فلا الحمد تا س. ستیانت در وی نگریبه نظر خ

ش ی کار پنيچن! ای خواجه: گفت. ستیک حسن بصری رفت و حال با زگفت و زار بگریو بی قرار شد و به نزد . آمد، و همه قرآن فراموش کردم

ف یچون فارغ شوی به مسجد خ. اکنون وقت حج است، برو و حج بگزار: شدو گفتنيسن از آن کار اندوهگح . پس با او بگوی تا دعا کند. وقت بر وی تباه مکن، بگذار تا خاىل شود. نی در محراب نشستهیی بريرو که پ

او نشسته چون زمانی برآمد د خلقی بگرد یبت دیی با هريپ. بو عمرو همچنان کرد و در گوشه مسجد بنشستچون وقت . گریکدیش او باز شدند، و سالم کردند، و سخن گفتند با یخلق پ. زهید پاکیمردی درآمد با جامه سف

. ش او رفتم و سالم کردمیمن پ: ابو عمرو گفت. خاىل ماندريآن پ. نماز شد آن مرد برفت و خلقی با وی برفتندهنوز سر در . غمناک شد و به دنبال چشم در آسمان نگاه کردريپ. حال بازگفتم و! اد رسیالله الله، مرا فر: گفتم

تو را : پس گفت. ش افتادمیش در پایمن از شادی در پ: بوعمرو گفت. اورده بود که قرآن بر من گشاده شدیش نیپحاجت گر چه ید یچون حسن باشد به كس یرا كه امام یگفت كس. یحسن بصر: گفتم. به من که نشان داد

: پس گفت. میزپرده او بدرید، ما نیاو پرده ما بدر. میز او را رسوا کنیحسن مارا رسوا کرد، ما ن: پس گفت. باشدم کردند آن حسن یش از همه برفت و همه او را تعظی آمد و پنيشید که پس از نماز پیدی با جامه سفی که دريآن پهر که : آنگاه گفت. گر به بصره رودید، ونماز دید، و با ما سخن گوینجا آی به بصره کند، و انيشیهر روز نماز پ. بود

چون حسن امامی دارد دعا از ما چرا خواهد کرد؟حسن آن . حال خود با حسن بگفت. ان آمد و آن مرد فروماندینقل است که در عهد حسن مردی را اسبی به زد و یشبانه آن مرد مرغزاری در بهشت بخواب د. م بدادید و سیاسب را از بهر جهاد به چهارصد درم از وی بخر ست؟ین اسبان از آن کید ایپرس: اسبی در آن مرغزار و چهارصد کره، همه خنگ

. به نام تو بود، اکنون به نام حسن کردند: گفتند . مانمید کن که پشیع اقالت پدیب! ای امام: ش حسن آمد و گفتیدار شد پیچون ب

. دمیش از تو دیده ای من پیتو دبرو که آن خواب که : حسن گفت ست؟یاز آن ک: دیپرس. د و منظرها به خوابیگر حسن کوشکها دیشب د. بازگشتنيآن مرد، غمگ

. ع اقالت کندیآن کسی را که ب: گفت . ع اقالت کردیحسن بامداد آن مرد را طلب کرد و ب

: حسن را گفتند. دیش به نزاع رسمار شد و کاریب. ه ای داشت، آتش پرست، شمعون نامینقل است که همسا . ابیه را دریهمسا

٢١

ان آتش و دود یبرتس از خدای که همه عمر در م: اه شده گفتید، از آتش و دود سی او شد، او را بدنيحسن به بال . اسالم آر، تا باشد که خدای بر تو رحمت کند. بسر برده اید، دوم یطلب ا میید وشب و روز دنینکوه ا مییه شما دنکی آنکی: دارد ز از اسالم باز مییمرا سه چ: شمعون گفت

دنی است، و یدار حق دید دییگو د؛ سوم آنکه مییکن چ ساختگی مرگ نمیید مرگ حق است و هییگو آنکه می . د که خالف رضای اوستیکن امروز همه آن می

گانگی مقرند وتو یشان به یای؟ یگو کنند تو چه می مینيپس اگر مومنان چن. ان استین نشان آشنایا: حسن گفتده ام، هر دو را به دوزخ یده ای و من که نرپستیعمر خود در آتش پرستی صرف کردی تو که هفتاد سال آتش پرست

ی بر تن یاما خداوند من اگر خواهد آتش را زهره نبود که مو. تو را و مرا بسوزند و حق تو نگاه ندارد. درآورندا تا یده ای بیاکنون تو هفتاد سال او را پرست. خدای است و مخلوق، مامور باشدرا که آتش مخلوق یمن بسوزد، ز

. م تا ضعف آتش و قدرت خدای تعاىل مشاهده کنییهر دو دست بر آتش نه نيشمعون چون چن. نشد و نسوختريک ذره از وجود وی متغیداشت که ن بگفت و دست در آتش نهاد و مییااکنون . ده امیمدت هفتاد سال است تا آتش را پرست: حسن را گفت. دن گرفتیدمی ی شد، و صبح آشناريد متحید

ست؟ی من چريتدب. نفسی چند مانده است . آنکه مسلمان شوی: گفت

. اورمیمان نیکن تا خط ندهی ایمان آورم، ولیاگر خطی بدهی که حق تعاىل مرا عقوبت نکند ا: شمعون گفتار یپس شمعون بس. سند بعد از آن بنوشتندیتا عدول بصره گواهی نوبفرمای : شمعون گفت. حسن خطی بنوشت

ند، و مرا به دست خود در یکه چون وفات کنم بفرمای تا بشو: ت کردیست و اسالم آورد و حسن را وصیبگر . ن خط خواهد کردین خط در دست من نه که حجت من ایخاک نه و ا

و را بشستند و نماز کردند ودفن کردند و آن خط در دست او ا. ت کرد و کلمه شهادت بگفت و وفات کردین وصیا . نهادند

گر را چون یمن خود غرقه ام، غرقه ای د.