......;...____,;... _ _ __ ______;_ _ __ J_ - - --·

ı 1

1 . • "

I. VAN GÖLÜ HAVZASI

SEMPOZYUMU

._... .. ,.----·~-----1 _ _..., 1

o • •

VANve~~ESINDE~I 1

HIR;ISTlYANLIK i· · ı 1

o •• • o • ı

DONEMI YAPILARININ 1

PLAN AÇlSINDAN i

ll 'oEGERLENDİRİLMESi 1

ll ·

l_' ._· ~-Ha tic~ Özyurt <?ZCAN * .. · ı . · 1

• Dr. Hatice ÖZyurt özcan.

AtatOrk O niversitesi

Fen Edebiyat FakOltesi,

Sanat Tarihi Böl O mO, Erzurum

e-mail:oıyurthatlce@mynet.com

:aıw

HATICE ÖZYURT ÖZCAN

JCE!WIAU !AWJ

EVALUATION OF THE CHURCHES IN AND AROUND VAN IN TERMS OF PLAN

SU M MARY

Wltfı a histarical b.ackgroımd daıing b.ack to t(ıe pre-writitıg ages, tfıe cily of V atı aııd ils vicinity ca me uııder ıfıe reigıı of tfıe Byıantines as of tfıe 5tfı century A.D. Tfıe

region mainlained its exisıence u nder tfıe Byıantines and Sasaııls by ıurııs.

A{ter lfıe Iate 7tfı century,lfıe region was exposed to a long-lerm Armeniaıı reign up un til tfıe /alt IOtfı century. Afterwards, this region came uııder tfıe reign of tfıe Byıanlines again, terminaling the 1 13-

year-o/d Vaspurakan Armenian kitıgdom ıhere.

ltı atıd aroutıd ıfıe city of V atı, wfıere a lot of cfıurches atı d monasteries were b.uilı, b.otfı Byzanliurn and Arnıeııla were fıosıed. An exarnination of tfıese b uildings

sfıows that they were built with circular and cross-shaped plans. The group of clrcular plan consists of lfıe trikonkhos plan scfıeme having two different lypes, tetra and trikonkfıos. The group of the cross­

shaped plan, however, can!!!! ;ı; ıfıe Lypes defined as open and c/osed Greek crosses as well as very large buildilıgs wilfı single ne{ and exlendlııg toward four dlredions via narrow corridors.

Armeniaıı arı developed a pecullar sty/e in field of archifeclure, especial/y. Taday there are many Armenian builditıgs, same in tfıe East Analolla Region, wfıicfı were geııeral/y builı in betwee11 ıfıe 5tfı and 1tfı cenluries. Mlxiııg tfıeir /ocal traditions wltli those of the civiliıaliolls

araund ıfıem, ıfıey deve/oped lfıe regional Christian Art, also cal/ed asArmenian and Georgian.

•. ;

·-. - .. ------

1

i

1

ı

lı ı· .ı

ı ıl 1

/ .. 1

, ··

1. VAN GÖLÜ HAVZASİ SEMPOZYUMU i

~ı

Tarihi çok eski çağiara kadar inen Van ve çevresinde Bizans hakimiyeti MS.V.yy'dan itibaren başlam ış, bölge uzun bir süre boyunca Bizans ve Sasani'ler arasında el değiştirmiştir. Vll.yy'ın sonlarından itibaren ise bu çevre uzun süreli bir Ermeni hakimiyeti altına giren bölgeyi, Abbasiler vali olarak atadıkları Ermeni prensler vasıtası ile Ermeniye adı altında idare etmişlerdir. Bu dönemde (908) Abbasi halifesi Muktedir tarafından Van gölünün güney doğusundaki Vaspurakan bölgesinde yaşayan Ardsruni prensi Gagik'e taç giydirerek krallık ünvanı verilmiştir. Vastan adıyla Gevaş·ı merkez edinen Vaspurakan prensliği iç işlerinde serbest dış işlerinde Abbasilere bağlı kalmıştır. X.yy sonlarında bölgeye Bizans Imparatorluğunun tekrar hakim olmasıyla Ermeni prenslikleri Bizans egemenliğine girm işti r.

1018 yılından itibaren Selçuklu akınları başlayınca, son Vaspurakan kralı Senekerim, Bizans Imparatoru ile anlaşarak, Van ve çevresini ı 021 tarihinde Bizans'a terk etmiştir. Böylece bölgede yüz üç yıl hüküm süren Vaspurakan Ermeni Prens'liği sona ermiştir. Bizans'ın varlığı ise, 1064'de başlayan Selçuklu akınlarıyla son bulmuşturtıı.

Van ve çevresinde IX.yy başlarından XVIII.yy'ın sonlarına kadarki dönem içerisinde, Ermeni mimarlarının ortaya koyduğu bugün büyük bir bölümü harap olmuş, bir kısmı ise tamamen ortadan kalkmış birçok dini yapının inşa edilmiş olduğu kaynaklardan ve ka lıntılardan anlaşılmaktadır.

Mevcut örnekler incelendiğinde, Van ve çevresinde dört farklı plan tipinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunlar: kapalı yunan haçı, serbest haç, yonca ve tek nefli plan şemalarıdır. Yine bu örneklerden, yonca ve tek nefli tipin diğerlerine ofanla daha yaygın bir kullanım gösterdiği anlaşılmaktadır.

I.Serhest H aç Planlılar: Bu bölgede mevcut yapı lar içinde tek bir örnekle temsil edilmektedir:

u (,; Maııastır(Adır) Kilisesi: Manastır. Van gölündeki adalardanAdır adasında bulunmaktadır. Xl.yy'da Adanın güneyine kurulan manastır,

Saint Georges kilis~si. Saint Sion şapeli, papaz okulu, keşiş hücreleri, misafirhane ve limandan oluşmaktadır. Bunlardan günümüze kısmen de olsa, ulaşanlar kilise ve şapeldir.

Bir el yazması kitapta ı 305 yılında 1. Zacharia tarafından yenilendiği belirtilen kilise küçük ölçekte·ele alınmış

serbest haç planında bir yapıdırııı (Plan-I). Köşe duvarları üzerinde yükselen dıştan si lindirik kasnakl ı kon ik külahlı merkez kubbenin dört tarafı haçın kollarıyla genişletilmiştir. Doğu kol dışa taşıntısı olmayan içten yarım daire şeklinde bir forma sahip apsisle sonlanmıştır. Apsisin iki yanında yer alan dikdörtgen düzenlemeli pastophorionların kuzey ve güneydeki yan koliara birer açıklıkları bulunmaktadır.

Yapının yenilendiği dönemde batı girişine kare düzenlemeli bir jamatun eklenmiştir. Kolları dışarıya yans ıtılmış / haç biçimli formlara h ıristiyan mimarisinin başlangıç devrinde martyrion ve vaftishane yapı ları olarak rast lanm ış.

daha sonrada Bizans mimarisinde kilise plan şeması o larak erken tarihli birkaç yapıda uygulanmış ancak sonraki dönemlerde devamı görülmemiştir''· Ermeni mimarisindeki en erken örnekleri, Vll.yy tarihleneo Kafkasya'daki Astarak, Artik ve Lmbatavank kiliseleridirt•ı.

Adır kilisesi, Pastophorionların konumlandırılışları ve apsis düzenlemesi bakımından Xl.yy'a tarihleneo Kağızman'daki Çengelli kilisesi ile benzerlik göstermektedirt5ı.

Il. Yımaıı Haçı Plaıılılar:

Van ve Çevresinde bu plan şemasında yapılmış tek bir örnek bulunmaktadır.

ı .St.Bartfıolomeos Maııastır Kilisesi: Yapı, Başkale'nin Al bayrak köyünde bulunmaktadır. Ilk yapı! ışı IV.yy'a tarihleneo kilisenin bugünkü durumu, XIII-XIV.yy'da yenilendiğini göstermektedir.Yapı üzerinde 1647-1655 tarihli bir onarım kitabesi bulunmaktadır. Manastırdan günümüze üst örtüleri yıkılmış kilise ile kilise önünde yer alan jamatun ge lebi l miştirı6ı.

)amatun ile birlikte planlandığı anlaşılan kilise, basit bir yunan h açı planı göstermektedir (P/an-2). Dikdörtgen bir dış çerçeve içinde yer alan kilisenin orta mekanını örten merkezi kubbesi doğuda, duvarlardan ileriye taşırılmış duvar payandalarına, batıda ise. dört yana kemerli bağlantıları olan haç biçimli ayaklar üzerinde yükselen sivri kemeriere oturmaktadır. Merkez kubbenin dört yanında. fazla derinliği olmayan koliara yer verilmiştir. Batıdaki kolu n iki yanında. enine dikdörtgen biçim li küçük odalar yer alırken doğuda. dışa taşıntısı olmayan içten beş kenarlı bir apsis ile iki yanda dikine dikdörtgen biçimli pastophorion hücreleri yer almaktadır. Kapalı yunan haçı planın

1· A.Uiuçom. OM(oC .. Sonwındo v.ın C610 Çelilesi Mlmorlıcıı Van, Ml:oro 2000. s. l().ll. Von ve ÇMesinin IMI~ hol:bndl conlş bilallçin bl<ı.. Maubon. voyace on Ar'""nıe. ISli. s. na vd.. M.Conord. Hlsıolro de la Dynlt(le dos H'omd;ınldos de latlro et de SYfle. ı. Porls 1'»4. s.••I .. S5: c.Ocon. • OrtoçoQ Boyunço Von l!(llııosJ Ta~hı·. 580.1(1990). s.IOl· ll2.

l· J.M.Thloııy. • Monuıores Ar'""nlens du Vosıxırotan·. REA. XJ(I9ı.~ s.377. :ı. S. Eyler>. Karı>d.14 .. Çmul.lsıanbul1971. R.I07 4· A.Khat<hatrlan. • L'ordıll«turo ormonlonno Euolonolytlquo·. vosıan.l(1~·•9ıs.7: (.M Thlerıy.Arm..,lan

M·, New Yoık 1989. S.497.1.635. 5· Thlony, o\rmonlan. s.ıoa. llg.667. 6- W.Bachmann, Khchc:n und MO$Chcn In Armonlcn und Kuıdlstan. L.cfptlc 1913. s.28: thlcrry. • Monostercs". VII. s.l62.

229

[J HATiCE ÖZYURT ÖZCAN

Plan I • Li m Manastır Kil isesi Plan 2 • Bartholomeos Manastır Kilisesi

kökeni ve yayı lması konusunda birçok farklı görüş i leri sürülmektedir. Tip genel olarak, dört kolu birbirine eşit bir haç şeklinde olan kilisenin dikdörtgen bir çerçeve içerisine yerleştirilerek, köşeleri n kare mekanlarla deldurulmasından o luşmaktadır. Haç kollarının birleştiği orta alanda, dört desteğe dayanan bir merkez kubbe bulunmaktadır. Bu ,tip yapılarda, yapının iç görünüşünde hakim olan, merkez kubbe ile kubbenin etrafını çevreleyen haçtır. Diğer bölümler bu esas unsurları meydana getirmek ve tamamlamak için yapılmıştır. Şemanın prototiplerini, erken Hıristiyanlık dönemi martyriumlarında görmekteyizm.

V.yy'dan Vlll.yy'a kadar ltalya ısı, Anadoluı9ı ve Suriye'deııoı erken örneklerini vermiş olan bu tip, IX.yy'dan itibaren Bizans mimarisinin hakim plan şekli haline gelmiştirtı ı ı. Kafkasya'da bu plan şemasına sahip yapıların en erkeni Vll.yy'a tarihlenen Açmiyazin, Bagaran, Vagarhapat ve Mren kiliseleridirmı. Bu erken döneme ait yapılar. orta alanı Örten merkez kubbeleri taşımak için bağımsız payelerin kullanıldığı klasik kapalı yunan haçı,şemasının prensiplerine kısmen uyan fakat bölgesel özelliklerin de kuvvetle hissedildiği yapılardır. XIV.yy'a tarihlenen Bartholomeos kilisesi, kapalı yunan haçının Bizans mimarisinde erken dönem yapılarında görülen, kubbenin köşe duvarları üzerinde yükselen tipinde ele alınmıştır. Xlll.yy'a tarihlenen Vank'daki Stephan kilisesiını, basitleştirilmiş şeması ile Bartholomeos kilisesinin benzer bir düzenlemesi olarak karşımıza çıkmaktadır.

III.Yonca Platılrlar: Daha öncede belirttiğimiz gibi, Bölgede en yaygın kullanılan tipi, Grekçe trikonkhos ve tetrakonkhos olarak

anılan yonca plan şeması oluşturmaktadır. Bu tipe adını veren yarım kubbeler, yonca yaprağı şeklinde olup, merkez kubbenin etrafında üçlü veya dörtlü olarak yer a l maktad ı r. Çoğunlukla yarım kubbelerden doğu yönündeki apsistir. Orta mekanı örten merkez kubbe, köşe duvarları ya da bu duvarlardan ileri taşırılmış s1J'ti.ın ya da payeler üzerinde yükselen kemeriere oturmaktadır. Van ve çevresinde bu şema dört farklı şekilde karşımıza çıkmaktadır;

ı

Bunlardan ilki, içteki şemanın dış mimariye yansıtılması ile oluşantipin bölgedeki temsilcisi, Ermen i sanatının en önemli yapılarından biri olan Akdamar'dakikilisedir.

ı .Afıdamar Matıastır Kilisesi: ManasırAkdamar Adasında bu lunmaktadır. Manası rı n merkezini ve ana yapısını oluşturan kilise, Vaspurakan kralı I.Gagik tarafından 915-921 yılları arasında yaptırılmıştır. Kilise ile birlikte, saray, hizmetli odaları, bahçe ve liman da inşa edilmiştir. Xlll.yy sonlarında ana kilisenin rloğusuna bir şapel, 1763'de bir jamatun eklenmişt i r. Yine bu yüzyılın sonunda da kuzeye eklenen bir çan kulesi ile yap ı biraz daha genişletilmiştir. Manastır, 1895'e kadar bölgedeki Ermeni patrikliğinin merkezi olmuştur. 1918'de ada terk edilince manastırda kendi haline bırakılmıştır" 4'.

Manastırın katalikonu olan kutsal haç kilisesi, dört ·yapraklı haç (tetrakonkhos) planında tasarlanmıştır (P/an-3). Dört yönde dışa taşırılmış olan haçın kolları arasında içten yuvarlak, dışa köşeli olarak yansıtılmış küçük n işler yerleştirilmiştir. Köşe duvarları üzerinde yükselen merkez kubbe, dıştan yüksek kasnaklı, piramidal bir külahla kapatılmıştır. Yoncayı oluşturan haçın kolları içten yarım kubbe, dıştan üçgen alınlıklı çatı ile kapatılmıştır. Dışa taşıntısı olmayan doğu cephedeki apsisin iki yanında dikdörtgen şeklinde, ince birer koridorla ana mekana bağlanan pastophorionlar yer almaktadır.

1· ACrabar, Mortylum, ıecherches sur le cu h~ des reUquc et l'art c:hrcclen anflque, t Archlrccturc, Paris 1946, s.369. B· C.Cccchcll," scuardo ecınernte oll'archllcttur<ı blznnrln:ı In ıtc:ıııa·. Studl bll.<lntfnl e neoollcnıct, IV( 1935), s.28. 9· S.Ev.lcc. L'ccllse crudformc de Sldc en Pamphyllc ct son !m portance ou polnt da vuc de l'hlstolrc de ı·an byz,ıntın~. Anarolla. tıl( 1953), s.lS·42. IQ- K.Eıdınonn, Do•lronlsclıo Fcuoılıclllçıum, Lclpılç 1941. s.59. l l- S.Eylec, Son ~Ir Blıans Mlmarlsl.lsıonbull'laO, s.ll4·117. 12· KhatChatrliln, ııee. s.S7. 13· Thlcııy, Armcnlon, s.47S. IIg.S72. 1•· Boclımonn. one. M0·47: S.Ocr Ncrsosslon, 1\ilhıomor Chureh ol the Holy Cross, Comblrldco 1965. s.I4:C.Oncy. Akdomor Kilisesi, Anluıro 1989, s.l : M.Ş.IpşlroUiu, Ahıomor Klllocsl, lstruıbul1997. s. S.

. ı. VAN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU D

Plan 3 • Akdamar Manastır Kilisesi Plan 4 • Varan k Van k Manastır Ki lisesi

ikinci şema, yapının dıştan dikdörtgen bir çerçeve içine alınması sureti ile oluşturulmuştur. Bununda en güzel örneğini Varank Vank kilisesinde görüyoruz . . -'

2.Varatıfı Vatıfı Manastır Kilisesi: Yedi kilise adıyla da anılan manastır, Van'ın 9 km. güneydoğusunda yer alır. Yapı , değişik dönemlerde yapılan eklemelerle bir komplekse dönüşmüş olan manastırın ikinci grup kiliseler topluluğunun çekirdeğini oluşturmaktadır. Kilise krall.Senekerim tarafından X.yy'ın başlarında yaptırılmıştır'"'·

Dıştan dikine bir dikdörtgen şek)inde olan yapı içten bir tetrakonkhosdur (Pian~4) . Yapının batı cephesi önünde kare dOzenlemeli yapıya sonraki bir dönemde eklendiği anlaşılan bir jamatun bulunmaktadır. iç mekanda köşe duvarları üzerine pturan kemerler üzerinde yükseldiği anlaşılan merkez kubbe bugün yıkık durumdadır. Merkez kubbenin dört tarafı , yarım daire biçimli haç kollarla genişletilirken bu kolların aralarında da yuvarlak form! u küçük nişlere yer verilmrştir. Doğu ve batı yönde dikdörtgen formun oluşmasına yardımcı olan kare düzenlemeli, haç kolları ile bağlantıları olan odalar yer almaktadır.

Bölgede yonca planın üçüncü tipini yapının dıştan haç şeklini a l dığı düzen lemesi oluşturmaktadır. Sortikin kilisesi bu tiptedir.

3.Sortifıitı Kilisesi: Adını bulunduğu köyden alan kilise, Çatak ilçe merkezinin ll km. Kuzeyinde bulunmaktadır.

Adı ve kesin tarihi bilinmeyen yapı, plan ve mimari özelliklerine göre X.yy'a tarihlendirilmektedir' 16 '.

Kilise, dıştan dört kolu eşit haç, içten tetrakonkhos şekl·inde bir planda ele alınmıştır (P/an~5). Batıdan bir kapıyla girilen yapının kare şeklindeki orta mekanı, duvar köşelerinden ileri taşırılmış yarım payelere oturan dört kemer üzerinde yükselmiş bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan yüksek bir kasnak üzerine kon ik külahlıdır. Merkez kubbenin ·etrafını çevreleyen haç kollarının üzeri hepsi aynı derinlikte olan yarım kubbelerle örtü! müştür. Yapının güney tarafı birtakım eklemelerle orijinalliğini kaybetmiştir.

N.Brunov'un, yonca planın Kafkaslar'da doğduğu ve Bizans'ı etkilediği şeklindeki değerlendirmeleri bulunmaktadırı171. Yonca planın Kafkasya'daki en erken örneği, 557~574 yılları arasında Erivan'da inşa edilen Avan Kilisesidirıı sı. Buna ka,rşılık Side harabelerinde bulunan IV. yy. ait bir mezar yapısı, bu tipin çok önceden

IS· Bochmıınn . ae, s. lı!; 'l"hlcrry, Armcnlıı:ın . s.S87. 16· Thlcrry, RE/\, Vll,s. l32. 17- N.Brunov. • Oh:: Panoaloktrche nuf der ınsel chalkl ln dcr umccbune von Konstantlnopel~. Byıanllnl.sth

Ncvcrlothlsdıc (ahrbOdıcr. 1927·1928,s.509.

18· Khotdıat~on, ae.s. l29, lla.l 7.

o .... _......, _____ ___;s m

Plan 5 • Sortikin Kilisesi

rJ HATICE ÖZYURT ÖZCAN

ı -· . · 232 1

. ···-_-;.ı

beri Anadolu'daki varlığına işaret etmektedir''9'. Ermeni mimarisinde VII. yy başlarından XIV.yy'ın sonlarına kadar son derece yaygın bir kullan ı m gösteren yonca plan, Bizans sanatı içinde, erken dönemde mezar yapılarındaııoı, sarayların merasim salonlarındaıııı, V.yy da Mısır'daki Kopt kiliselerindeıııı kullanıldıktan sonra şemaya orta dönemde pek fazla rastlanmamıştır. Bizans'ın son döneminde tekrar ortaya çıkan tipmı, Anadolu'da ve özellikle de Aynaroz manastırlarındaıı~ı yapılan kiliselerde büyük bir yaygınlık göstermiştir. istanbul'da bulunan geç döneme ait iki eser de bu şemayı temsil etmektedirıısı.

VI. Teh Nefliler: Van ve çevresindeki diğer kiliseler, yerleşim birimlerinin büyüklüğü ve gücü oranında ortaya konmuş küçük

ö lçekli tek nefli yapılardır. Bu tipteki yapı lar diğerlerinden oldukça fazla örneğe sahiptir. Bu tipi en güzel yansıtan larından biri Sa int Thomas Kilisesidir.

2.Saint Tliomas Mattastır I<ilisesl: Van' ın Altınsaç köyünde bulunan yapı, Van Gölüne bakan bir vadinin yamacına kurulmuştur.

XIII. yy. dan öneeye tari hleneo kilise, 1671 de onarılarak batısına bir de jamatun eklenmiştir. Manastıra ait yapıların hepsi yıkı l m ış olmasına rağmen kilise günümüze oldukça sağlam bir durumda gelmiŞtir'26l.

üç nefli olarak düzenlenmiş jamatundan. geniş bir kemerle naosa açılan tonoz örtülü giriş bölümüne geçilir (P/an-6). Orta mekan köşe duvarları üzerinde yükselen kemeriere oturan bir kubbe ile örtülür. Kubbe dışa yüksek kasnak üzeri piramidal külahi ı olarak yansıtılmıştır. Kubbeli orta alanın iki yanında derin koliara yer verilmiştir. Yapının doğu bölümünde dışa taşın tısı olmayan içten yarım daire biçim li apsis yer almaktadır. Apsisin kuzey ve güneyinde küçük pastophorion hücreleri bulunur. Bu bölümler." dar birer koridorla yan koliara bağ lanmaktadır.

Bu tip mekan düzenindeki yapıların en belirgin özelliği, oldukça kalın tutulmuş köşe duvarlarına sahip olmaları ve bu köşeleri birleştiren perde duvarların sadece araları doldurması böylece kubbeyi taşımaya yönelik hiçbir fonksiyonun bulunmayışıdır. Naosun dört köşesini o luşturan bu duvarların son derece kalın olmasının nedeni. kubbeyi taşıyan kemerierin oturduğu payandalada kaynaşmasıdır. Yani iç mekan da konumlarını kaybeden payeler, yan duvarların iç kısımlarına dokununcaya kadar yaklaştırılıp birer duvar payandasına dönüştürülmüştür. Bu payandalar ile tympanon duvarları arasında dikine dikdörtgen biçiminde düzenlemeler gösteren kollar meydana gelmiştir. Bu tipteki bir yapının ihtiyacı olan şey dört yöne birden dışa taşmadan iç mekan da genişleme sağlamaktır.

Plan 6 • Sa int Thomas Kilisesi

Ermeni mimarisinde, X.yy'dan itibaren oldukça yaygın bir şema olarak karşımıza çıkan bu yapılar, Bizans dönemindeki tek nefli şemaya sahip kiliselerden daha ferah bir iç düzenleme ile ayrılmakta bu noktada da Bizans'ın kiborion olarak tanım lanan yapılarıyla yakınlaşmaktadır. Ancak bunları kiborion olarak tanımlamakda ~üçtür.

Van ve çevresinde dört tip plan şeması ile karşılaşılmasına rağmen Ermeni mimarisinde plan çeşitliliği oldukça fazladır. Bazilika, kubbeli bazilika, merkezi ve karma plan tipe, diğer dört tip de eklendiğinde sekiz çeşit şemanın doğu Hıristiyan mimarisinde kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca genel değerlendirmeye girmeyen yani devamlılığı olmayan örnekler de bulunmaktadır. Bizans'ın erken döneminde olduğu gibi Ermeni mimarisi de ilk yapı larda kullanılan bazilikal şemaya fazla ilgi göstermemiş , kubbeli bazi likalardan merkezi plan düzenlemesine hızlı bir geçiş yapmıştır. Mekanı bir kubbe altında toplama ya da naosta kesintisiz bir alan yaratma düşüncesi, tetrakonkhos. çokgen veya yuvarlak (merkezi) ve tek nefli olarak tanımlanan şernaların Ermeni mimarisinde çok kullanılmasına sebep olmuştur. özellikle tek neflilerde köşelere bitiştirilm iş ayaklar kemer genişliğince oluşan yan kollar ile iç mekanda ana kitlenin dışına taşmadan bir genişleme yaratma imkanı bulunmuştur.

19· JI.Monscl. Sldc. Mkam 20· E.Swlft. RomanSourceofChrfstlonArt, NewYork 1951. tev.J6. 21· I.Ebcrsolt. ı..ocrand polnlsdeConstontlnoplc. Paris 1910. s. ı lO. 22· I.W.Crowfoot, EiltfyChucchcs In Palctsıne. London 1941 23· Ey! cc. Son Devir. s. ı ı 8·119. 24· H.Broddıo~s. Die Kunstlndcr Athos KIO<tcrn. Lclpzlıi 1924. 25· Eylre. ne. s.54·6i. 26· Uluçom, age, s.209.

r '

Aslında kiliselere tipolajik açıdan yaklaşmak ve onları değişik isimler altında belirli gruplar içine sokmak genel değerlendirmelerde büyük kolaylıkl ar sağlamakla birlikte sayısız tuzaklarla doludur. Plan açısından birbirine çok benzeyen iki kilise bazen aynı anlam ı ifade etmemektedlr. Bunun sonucunda da Yanı ltıcı benzerlikler ortaya çıkmaktadır. Çarpanak Adasındaki Seant Jean kilisesi(X.Vl l.yy)'27

'

böyle bir örnektir (Pian-7). Ikisi duvara bağı ml ı dÖrt taşıyıcı ayak üzerinde yükselen bir apsis önü kubbesi ve girlş bölümünde orta aç ı klığı bulunan bir başka kubbe i le Oç nefe ayrılmış bir yapıd ı r.

Seant Jean kil isesini kullanılan plan şernaları içinde bir yere oturtmak oldukça zordur. Kapalı yunan haçı, kubbeli bazilika bu yapıyı sokacak gruplar olmakla birli kte p lan bu şerna ların hiçbirinin genel tanımlamalarına uymamaktadır. Bazen tek nefli yapıların değerlendirilmesinde de benzer sıkıntılar yaşanmaktadır. Merkez kubbenin iki yanındaki kolların derinleştirilmesi doğu batı eksenin uzaması bu tip yapıları kapalı yunan haçına grubuna sokulmasına neden olmaktadır.

Ermeniler, MS.30 ı 'de Suriye'den gelen misyonerierin etkisi ile Hıristiyanl ığıresmi din olarak kabul etmişlerdir. Hıristiyan olduktan sonra Suriye H ıristiyan kültürünün etkisi altında kalan Ermeni ler, bu etkiyi sanatlarında da göstermişlerdir. Uzun bir süre Bizans'ın politik ve kültürel ortamında yaşam ışlçır, Müslümanların bu bölgeye egemı;.!'l ol masından sonrada islam kültüründen etkilenmiş lerdiri28l.

Iran, Mezopotamya, Helen, ·Roma, Bizans ve islam medeniyetlerinin sanat ve kültür anlayışları ile yoğrularak bu

1 karışıma kendi bakış açılarını da katan Ermeniler, özel likle mimari alanında son derece zengin bir çeşitl i lik göstermişlerdir. Bu çeşitli ve değişken mimari anlayışına rağmen bu alanda belirgin bir stil birliği de ortaya koymayı başarmışlardır. Çevrelerindeki uygarlıkl arı

yerli ge leneklerle karıştırarak, bölgese l Hıristiyan sanatını

yaratmışlard ır. Bu bölge sanatını etkileyen faktörleri üç başlık altında toplamak mümkündür:

I: VAN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU ~-~

Plan 7 • Seant Jean Kilisesi

ı .KiHtürel Kimlik; Ermeni Hıristiyan ları ve kilise sistemi, Rum Ortodoksları ve Katalikleri nce, kendi kültürüne ; bağlı yani milli olduğu düşünülmüş, bu sebeple de aralarında bir kaynaşma meydana gelmediğinden Ermeniler

·· kiliseyi, kendi kül türlerinin bir sığı nağı olarak görmüşlerd i r. Bunun da karşılığı litürjidir. Li türjik esaslar yapıların şekillenmesinde en büyük etkendir.

2. Komşu uygarlıfzlar; üst örtü sistemleri, dış cephelerde yüksek silindirik ya da çok köşel i kasnak ve kon ik veya piramidal külah örtüleri Selçuklu etkileri olarak karşımıza çıkmaktadır (Resim-ı). Taş süslemelerde de Orta Asya etki li .motifleri görmek mümkündür (Resim-2) . Dışa taşıntısız apsisler, Vll.yy'a kadar mimari anlamda etkisinde kald ıkları Suriye mimarisinin bir özelliği olarak karşım ıza çıkmaktadı r. Bu Husus daha sonra o kadar benimsenmiştir ki Ermeni , mimarisinin blr özelliği haline gelmiştir.

3.Bölgesel Etkenler; Geç Antik gelenek ve bölge özelliğinden hareketle Ermeni mimarlar teknik açıdan ileri bir taş işçi l iği gösterirler (Resim-3) . içi moloz dışı düzgün taş kaplama tekniği yoğun bir taş bezerne ile birleştirilmiştiL Ermeni yapılarının batı kısımları na, XII. yy ve sonrası nda , jamatun olarak adlandırı lan genellikle kare düzenlemeli, çok ayaklı ve kubbe ve tonoz örtülü bölümler eklenmiştir (Resim-4) .

4.Bizalls mimarlsi11de; bu şekil düzenlemelere Anadolu 'da rastlanmamakla birlikte, Xll.yy'dan sonra yapı lmış olan Aynarez manastırlarında l iti olarak adlandırı lan benzer şekil l i bölümlerin bu lu nduğu bilinmektedir.

Son olarak şunu söyleyebiliriz; Ermeni mimarlar, Bizans'tan aldıkları plan şernaların ı, pek çok kültürün kaynaşması olan kendi mimari sitillerine bölgesel birtakı m değişmez kuralları da katarak kendilerine göre yorumlamış lardır. Malzeme, örtü düzeni, duvar yapıs ı , cephe süslemesi ve hepsinden de önemlisi litürjileri plan ların uygulanmasında farklıl ıklar doğması na neden olmuştur.

27· Ulut:ım,oe, s. I07. 28- O.Kuban. Ç.atılnr Boyunaı TOrkiye Sılnotının 1\nahatliln ( Hoı. S.Ktmltol ) . lsıanbul2004, s.79·80.

1 j HATICE ÖZYURT ÖZCAN

Resim ı • AkdamarKilisesi Resim 2 • Bartholomeos Kilisesi

Resim 3 • Bartholomeos Kilisesi Resim 4 • Saint Thomas Kilisesi

· . .