458

ii - eBible.org - read and download the Holy Bible · ÁaimoAtaáraine12:1 1 ÁaimoAtaáraine13:2 ÁaimoAtaáraine 12 ÎtogoAbarammaAáyaraiye 1 Yawe Îtogo Abaramtaba téna, “Enamááqa,

  • Upload
    vokhanh

  • View
    326

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

iiagen-anona-anon-aimma

Genesis 12-22 and The New Testament in the Usarufa Language of Papua New GuineaNupela Testamen na sampela hap Buk Stat long tokples Usarufa

copyright 1980 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: UsarufaTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivativeslicense 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with those Scriptures and documents.For other uses, please contact the respective copyright owners.2012-10-23PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 14 Mar 2019 from source files dated 20 Dec 20180cfecb85-a1ae-5e2f-a3f0-4c221d1d6c84

http://www.wycliffe.orghttp://www.ethnologue.org/language/usahttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

Contents

aimo Ataraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Mtiyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Mki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Arke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Yane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164nrabi urqtaba (Aptoro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Armani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2611 Kortiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2852 Kortiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310Kartiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326Iptiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335Pirpiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344Kortiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3501 Tetarniani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3562 Tetarniani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3611 Tmoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3642 Tmoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370Ttati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375Prmoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378baru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380Ymiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4001 Ptaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4062 Ptaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4141 Yane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4192 Yane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4253 Yane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426Yti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427Arbrtiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

iii

aimo Ataraine 12:1 1 aimo Ataraine 13:2

aimo Ataraine12

togo Abaramma Ayaraiye1 Yawe togo Abaramtaba tna, Enamqa, en wayukagara, enaponi wayukagara

yuwya kem emm artenna mararaqa wao.2 Kem emma mam en mrqa anmma aurakeqa emm atimua uyakanune. En

awqa mama anni ona, abo em yerwpmm atimuka inone.3 Nyumo atimuq uyakainomma kem atimu umayike, abo nyumo taiimo

umakaiyamma kem taiima umayikanune. Abo mte kayuka mamrbmm ekkkem atimuq umayikanune.

4 Abaramma tbniqa tenikara mra tiyapa (75) auqa keena, Yawe togo timamiteni-um Abaramma rni maruqa yuwna witana Rotima Abaramte uraiye. 5 Abaramwen anqa Traigara, wen bkoni anine,* mten-otamo yem aikumarakaraq aborniqo aikuyikaramayai wayukagaraq yiwiqmena Keinenmararaqmarena uraiye. Aboyerwq mareta Keinen koyarae.

6Miknbm Keinenmarabimmawayukamaawata, Abaramyamareta Keinenmarabiwqta Tekem maruqa ann tayaipi Mre aukapa koyarae. 7 Yawe togo Abaramkapqumaweka tna, En iyprawaqa kemma-mr yimenune. Miritana, AbarammaYawe togoka yaare mika tarouraiye.

8 Mikkmm, Abaramma marna Beter aabaumo utai aitabaqa uraiye. Aabaumokuperaibaqa Beteriye, aabaumo utaibaqa iye. Mami kaya marukoni aukapimmawen yuwaiq-namma uraiye. Mika Abaramma Yawe togoka yaare tarourena monoqtimakaraiye. 9Abaramma mikk kmarena Ngb wiwiuraiye.

Abaramma Pqyakana tipi Manenaq Kukaiye10Mitupaa Keinen marabi koyaimm aayawa maeuraiye, aayawagm annikeitaba,

Abaramma marna paaqyakanabi tpiq mainena kukaiye. 11 tpiq wem koyanekeenaaanakomma Taraitaba tena, Kem aonaunama em kateko nmm maane. 12 tpiqwayukama emm aoneta, yerawq miritinoe, mami nnmm wennre. tetayerwq kemm tikameta emm paa-ayuwaiya mainone. 13 Kem wen amanaqunetinata, abo kema enauyawataba iraqoniqu matiketa tiyuwaiya enitaba maeno.

14 Aanibo Abaramma tpiqo witana, tpi wayuka wen aanaqa aonama aara-uranetirae. 15 Abo miritana, Peroni ankayuka wemm aonama aara-urane tta Perommatimamituweta awiqmeta Peroni naaupa urae. 16 Mamin-initaba Peroma Abarammairaqoni keuyakena anagrq awai tptprq, mmeraoqa, purumakakwq, pqyatirawaqa kmrrawakaraq, mayai wayuka, aaragrq waagaraq amikaiye.

17 Peroma Abaramni aanaqa mayai aitaba Yawe togo tawi gari yuwaitana Perogarawen wayuka-annabi kukaiye. 18 Miritana Peroma Abaramma yarena tiraiye, Emnra umatikano? Nraitawa em ma ennre teq timatimikano? 19 Nra-itawaem wetaba ketmnre tenara, kem awiqma ketnri urauno? Abo beqa mannaennqibo, awiqme kwao! 20 Abo Peroma wen an kayuka timayimitata yerawqAbaramma wakuyakawana wen aanakara mten otakaraq kemayena kouraiye.

13Abaramya Roti qkaqokaq Urye

1 Abo Abaram marna tpike Ngbi utaiye, wennkara mtetataqo wem makai-kara, abo Roti wete utaiye. 2Abaram ann otanaqa aukaiye, wanitibi wakara, yaugara.* 12:5: Aran Abaramni abakowe

aimo Ataraine 13:3 2 aimo Ataraine 14:1-93Mi maruqa Ngibikemma wem marna marutaba marutaba wqna Betel kaya (2)

marukni aukapi (Btrikaraq i) em-urai nakumorakaraq, yaaremo tarouraimarukaq.4Abo mikq wem Yawe togoka monoq tiyakaraiye.

5 Abo Roti Abaramtemo urr-maimma wegrq, poiyamma, wen ntuya yuwaiq-namma makaiye. 6 Abo yenkm mi-mrbmm maiyoyamma ma marago kanaraqumayikaraiye, yenkt kurubi wkwq an powata ma mimorabi mae-waniq urye.7Abo uniti iqaimmaAbaramte Rotinimayai wayukati aukapi pquraiye. Mi knbmmKnnni wayukagaraq, Prgt wayuka yerwkrq mi marabi mqe-urae.

8 Abo Abaram Rotitaba tiriye, Kertm mor-naemuye, kertt aukapikaraq,kertt mayai kayukabimma, keta uniti iqaimma ma tntae. 9 An maranammakertybpaa-maiye. Miripowaka kert kaoka-yye. Em aynepaqwinaq kemaynurapaq wonune. Em ynurapaqo winaq, kem aynepaq wonune.

10 Roti mte aonama Ytn mte aruma nonrri-uritana abo aonaraiye. Yawetogoni yoka (tn yomma) na tpq Naer arura itana aonama Ywa aukapa-yukaiye.(Minna-ma Yawe togoma Totomkaraq Komoraqa yikamma tawitawa urai-tupae.)11Abo Rotima wetb mtemma Yotenni aruma auyatuwena abo marna aabaumo utaiypq uraiye. Mikk kaya (2) naka kyotoqo mymma yatqma kaoka-uraye.12 Abaram Knnni marara maitana, abo Rotima aru marukarawa-koni aukapi Ytenarugomma Ttom waqoka mainena wen ntuya terinamma uraiye. 13 Totom wayukaanmma Yawe togoka tawi aaima ke-eta kumiq aaima uyakarae.

14 Rotima ayuwna Abarammo kgoimma, Yawe togo Abaramtaba tiriye, Mteauramma aonama ubq, anaapaqa, aaynepaqa, aaynurapaqa, mte aukapaqamnarakemma aonao. 15 Mi-mte mrm em aonanna kem, en iyprawakaraqem kapaq amnne. 16 Kem en yp-anna mama tabariq-ona maragoni kitorayta abo ma wayuka yorautinoe. 17Kmare-keewe maragoni aytkaraq wen awaraqakem beqo emm amunna marama aonao.

18Miritana Abaram wen netuya trnmm yawtmena marna Mamrini an owakyarawakoni waqoka brni mainena uraiye. Mikaq Yawe togoka yaare tarouraiye.

14Abaramma Rtimma Mam Ayukaiye

1-9 Mi-knbmm tiyaakagaraq kaya (12) aukomma Kinirawakaraq yet wayukaKetoraomani amnp maqe-urammanibo tiyaakagaraq kaumo (13) auqo keimmayerwq Ketoraomama aaiqa uyakaneta-urae. Mra-tiyapa (5) kinirawaqa yet i-wayukate yagarotareta Ttmi arubi aikutae, (Mipimma karakbarai unokoni arubine).Tiyaakagaraq kayat kayate aukomma (1) Ketoraomagaraq kinirawaqa kaumo (3) anomaruka knrwt yagarotareta aaiqa-um mra tiyapa kini-rawaqa ktrae, repaimkayuka trti Kanaim-kene, Yutim kayuka Amkene, Imini kayuka Kratam aru-bikkrq.

Orim kayuka Tiya aita marukake abo marta yerwq Eriparani kammq-makoniawaba waqkq wtq-urae. Mikkm yem yauwkmm marta tiynepaq En-Mitiba yirae (mimaruqa beqa Katetire kete) abo yerwq mrki kayukati mte-maragaraq abo mirauma mri kayukamo Ayayona Tamaqo mqe-mamma yikama-twitawa-urae.

Abo Ttmqo, Kmraqo, maqo, Yiboikaraq, Berati kinirawaqa yet aiwayukateyakarotareta Ttmi arubi aaiqa yokauma yitauqa-yuqmeta yaurae, rmqo, Koimiqo,Tinakaraq rti kinirawaqa aaiqa umyikaneta, mra tiyapa (5) kinirawaqa kayat-kayate (4) kinirawaqa umayikaneta.

Amurapema Tna waykat kinie, Ariokima rti kayukati kinie, Ketoraoma rmakayukat kinie, abo Titarima Kmi kayukat kinie, Mami kyt-kyt (4) knrwq

aimo Ataraine 14:10 3 aimo Ataraine 15:5marta-wurae mra-tiyapa (5) kinirawaqa aaiqa umayikaneta. Mi knrwq, Be-rae Ttom kayukat kinie, Timepae Yboi kayukati kinie, abo Berae Yowa kayukatkinie. 10 Ttim arubimma ano kaaweq* maikaraoko riq uraitana abo minnamoTtomkaraq Kmra kinirawaqo kwata mtemma pqmareta anubata-owata, aboyaaima wayukarawaqa kaaweqmaiqnobata metqta-ureta minnobaq pukae. 11Kayat-kayate (4) kinirawaqa Ttmkara Kmra kayukat mte-otakaraq, mte-awaqamamtakourae. 12 Yerwq Rotimma Abaramni anwaiko-powata wen takaraq wemmaawkae Ttom mqe-emaitata.

13 Mramo (1) peqmarena yiwaigomma, baru naaqa Abaramma timamikaiye mte-naimo paqima. Miknbmm Abaram Mmrini an owaka yarawakoni waqoka mqe-uraiye (Mamri Amori nare). Mmri aunabakarata kayaq (2) yikaraiye, EtikorogaraqAna. Mami kaumo (3) watanonnama Abaramte yakarotre. 14Abo Abaramma wen an-abaomma awqma yet anna-naka urae, mami-naimo keitena wem kaumo ateretikaraqtiyaakagaraq eitiqa (318) aaiqa-iwayukamtemmawen naaupaqo pquramma yyamaaikutena, abo Tni waoka urta yet namuro kayat-kayate (4) kinirawaqa wakae.15 Noka-nawataqa Abaramma wen aai wayuka yaika-um-ykrena ykaminena-itatakayat-kayate (4) kinirawakaraq yet aai wayuka prwana Abaramma waqmena mi-rauma pa tiynepaq aukapaq Tmtikati koyarae. 16 Abaramma yauweqma mtenotakaraq, Rotigaraq, wen takarate, aararakrq, yaimma wayukagaraq, yiwikaiye.

17 Abarammo aaiqo-ummo Ketoraomakaraq wetmo yakarotar kinirawaqa kgo-tamatuwaimma, Ttomuke kinigo Abaramma Taba arubi yirna aonaraiye (minnakinirawati aruwe).

18MiritanaTremkayukat kinigoMetiterekimmaaawakaraqwnigaraqAbarammamam-mkaiye. Mttrkima uytmaqma togoni mono-naaupaq mayai-naare.19 Mttrki Abaramma atimuq-uyakena tiraiye, Uytmaqma togo maragr wy-omo taroqurai togo Abaramma irqoni-uyakaniye. 20 Amuramu-uykao uytmaqmatogoma noitababiyabo wem aawaqna-ita abo aaiqo-um en namuro ktmakonna-aitaba. Miritana Abarammamte-tatapikemma, mramora (1) mte-tiyaakabikemmaMttrkimma amikaiye.

21 Ttomke kinigo Abaramtaba tiriye, Wayukarawaqa ketime mtetataqa etbmayao.

22 Abaramma anonna-uraiye, Kem uytmaqma Yawe togoka ket tiyaamma tikaqmaraune, wyokaraq maram taroq-urai togoka abo kem araimma-tiyakaune, 23Kemma-mrayataqa (1) ketb maynne, ma mraqamma (1) keboqya tatagarare, kemta-naaqa aurakaune wem timti-kaiyaba. 24 Kem kimmora ket aaiq wayukamontw nawaka kanarr-tnne. Abo nwamo ketmo uraiyamma namo, tkora-garaq Mamri paa yiyuwaiyata yerwt tamma-mytao.

15togo atim Abarmte Yarutaiye

1Aaiqa um ntatuwena Abaram yitana, Yawe togo kainapaq wekq pquma tiriye.ma ikat-uwo kem en weyure abo en amuyataqa ann-uramma amnne.

2 Mirtitana Abaram tna, Anmo uytmamma Yawe togo nina em timinnkem ma iyp makaunabowana ryti Tamatikatike ket mte notamma kemmakaunna maynye? 3Abo Abaram tna, Em ma iyp timikanabowana ket mayinaako tamma abown-iniye.

4 Miritana Yawe togo Abaramtaba tiriye, Minaaqa ma abown inibo enarupiken iypgo mte notama abown iniye. 5 Yawe togo Abaramma awiqmena mpaAbaramma yaubarena abo timmkaiye, Mute aabaypq wyokarawaqa aonama abo* 14:10: kaaweq: kumayu kwq amm awiqmakedamo atima qtammo mamm-karapa kawere

aimo Ataraine 15:6 4 aimo Ataraine 16:6yorautuo, kanarr yorautnnpo. Abo wem timmkaiye, En iyp-anna mirr-ne.

6Abaram Yawe togotaba araine-tiykitana, mintb togo Abaramtaba arupnretiraiye.

7 Yawe togo karaq Abaramtaba tiriye, Kem Yawe togomo qo Krtin-kayukabike mami mr mna abown-ikaeteq awiqme-iraune.

8 Abo Abaram triye, Anommo uytmqma Yawe togo, kem mami mrmaraimma abownqo-onunna, naara-um itqa-n-onuno?

9Yawe togo annn-uriye, Nateq purumakakrq, mmekaraq, awai tptpkrqmtemma kaummo (3) q-uriyamma mam-iyo. qa mgr, paaya numa mam-iyo.

10Abarammimtmmmamna wekaq-iriye, abo Abarammamte kamma aukapikeataqma kaoka-uriye. Numartm paa-yukaiye. 11 Abo akikrkm arabnakmkumo mami rq wktb itana Abaram yikamma wrwara-uriye.

12 Minnmo aabaumo kuqperaitana Abaram pkmma-waguritana mikkkmman kumayuyatako wemm yawaq-uyakaraiye. 13 Mikaq Yawe togo Abaramka tiriye,En iyp-anna q marabi namu-wayukara nwe, mi-marabi kayukati kakobe maiy-ata kayat-kayate antreti (400) auqa tai aaima-umyikainowe. 14 Miryaq kemmi kykm kkbrammo nyumo umyikaiyamma meymma nn-ymnata abomikkmm en iyp-anna an notakaraq mi mrq yuwta yawinowe. 15 Abo em(Abaramtaba tna) amurmuyatapi aytganamatuw em pynata abo utaykainowe.16 Kayat-kayate antareti (400) auqa ywnata* en iyp-annama yauwqme Kinanyinowe mina Amoraiti kayukati kumi-aaimmo yemo-uramma ma ari-uriye.

17 Minnmo aabaumo kuprimma kumayuq ritana Abaram aonaimma mpiirag-tinibike ir-kam yupayo-umena kqkq wmm Abarammo karama yka-umri aukapi yuraiye. 18 Mito Yawe togo Abaramte aam tima-yarutuwena mir-tiriye, Kem tpike nokmm marna priti anoo nokaq mami mr en iyp-anna yimnne, 19 Kni anna-kayukae, Knat anna-kayukae, Ktmon anna-kayukae,20 ti anna-kayukae, Prit anna-kayukae, Rpa anna-kayukae, 21 mri anna-kayukae,Kinan anna-kayukae, Krgati anna-kayukagaraq Ybuti anna-kayukat maram kemamnne.

16gaya tmaeriye

1Anyie-tna, Abaramma aanako Tri ma iyp aakama amewani-uriye. MiritanaTri wen mayai inaru tpike aawiqa Aagamma makaiye. 2 Abo wem Abaram-tabatna, Yawe togo iypmo akm anamoriq umatikaiye. Urya ket mayai inarukotewatnana iyp kma timno.

Abaram kanarr tna, Tritaba tiriye. 3 Abo Abaram Kinan tiyka (10) auqaumtwaitana wen aanako Tri tpike wen mayai inaruma Aagamma awqmaawaikomma amikaiye. 4Abaram gate wataitana, ga amukarari uriye.

Minnmo gamo amukarariqo kena wen nkomma Taraimma aonama wemmmpq-yukaiye. 5 Miritana, Tarai Abaramtaba tiraiye, Em mami qm abowninone, kem mamirm gamo umatikaimma kem ket mayai inaruma enaypimakaunana, abo bqawem aonaimma amukarariqo ikakemma aumam-uyna kemmaonama wem mmp yuwaiye. Yawe togo eqkrq keqkaraq aukapi yainaniye.

6 En mayai inaruma enaypi maiye, Abaram tiriye. Nra-aimmo auyanammotnanamo kanaaraqo na-aimma umkao. Tarai tai ainuramma taroqumktana,ga ayuwna kouraiye.* 15:16: Kayat-kayate anna-kayukamo paqiyapike.

aimo Ataraine 16:7 5 aimo Ataraine 17:167 Yawe togon ntr (30) gamma kaqmpa poqnokn waqkaq aonaraiye. Mi

pqnmm, Twa w-kn aukapaq waiye. 8 ntreko tna, gao, Tarain mayaiinarugo em nkakena irya, nkaraq kewono?

Kem ket kawaa inimma Trinopake pqmare kgoune, ga annn-uraiye.9Mir-titana, Yawe togon ntreko wemm timmkaiye, Yauwqma Trinopaq

urya abo wen aam waraao. 10 karaqa Yawe togon ntreko tiriye, Kem eniyp-anna mama nturiq umyknata ma wayuka yorautinoe.

11 Yawe togon ntreko keqnmm gataba tiriye, Amukaraq em bqamannabowa em inama akainone. Em tmairiye-te* wqa yamamiyo, minaitabaYawe togo en uqmam tyamena emm wqnaiye. 12 Wem tmairi abq ykum maniye, wem mteq kayuka aaiqa umyikainata abo mqte kayuka wemm aaiqauykainoe, wem nkaq ataaram wen arainibike maniye.

13 Yawe togoma Aaga Er Roi awiqa amikaiye, minn mirtna, em togo kemmtimn, abo yabitikane, Agaa tiriye. Kem bqa puqknq-napike p-maune,kem timnai togomma anatuwaune. 14Min tb, mi pqnkmm By Rq Riwqa keyae, Kttikaraq Brti marukoni aukapi bqa p maiye.

15Miritana, Aaga inm Abaramma kyamikaiye, abo Abaramma tmiriye wqaminypgmm yaammikaiye. 16Abaram tiqa tenigaraqmra tiyapakaraqmra (86)auqa keitana Aaga tmirimma kyamikaiye.

17Aumm Karain Aimma Tim-yarutaiye

1 nibo Abarammo ninia tenigaraq ninia (99) auqo kitana Yawe togo wekqpqurna tiriye, Kem togo Wenqyae, mte-tataq taroq-innapmm kekqamakak-ury rq-maiyatapi mo. 2 Kem et ket aama-yarutuweka abo em ntuyp-nn amnne.

3Minnmo kitena Abaramma ipake togoka marab awautaitana abo togo tiriye,4 Kem-itaq prmti et kem umtuwaune. Em ntuqya maruti yibow minone.5 ma karaq Abaramue wqa yainowe, bqa en augen wqa Abara-mue. Kem emmntuqya maruti yibowm rkn itaba, 6 kem emm maam iyp-anna nturiquykna maynne, en iyp-annarawaqa an maruqa ryata abo knirawaqaepk pqinowe. 7 Kem ket prmti yabynana matmatu-nye, et en iyp-annaraokaraq abo yet iyprawate, kem ekrq en iyp-annarawat to mnune.8 Mte Kinan marabimmo bqo namuq nkq-um mnna kem amnne. Mi mregrq en iyp-annat mara kqpaq aukiniye, abo kem yerwt to mnune.

9 Abo Abara-mma karaq togo timmkaiye, Em aam-tima-yarumakaunnamotimmunna wara, ekrq en iyp-anna mikqo pquqteta wnmma miroro.10 Maminn ket yarumata-aine et abo en iyp-annamo, mamin aimmo-yarumatamma krwq yabyro: Mte inam rkrwq ibwq-umyikao.11 Em en aukoni keb-wrt krma awamk-mara abo mami wmqkertt kpimmo tim-yarmakauyane. 12 Minnmo epikmm mte inamirkrwq pquqteta-ynmma ibwq-umyikao nwamo tiqa (8) kanamo-kinna, nyumo en nupaqo pquriyammo, yaurkmm paq nakake mayaniq-urnagaraq nayumo mo epkmm pqurnae. 13 Em ibwq-umyikao nayumoen nupaqo pqurinnakaraq, em en yaurakmm meyn-urnae. Ket yarumatan-naiko et awamk matmatu-nye. 14 Nwamo ibwq mo-urinna waraowaqatimkyata ket wayukabike kno, wem ket yarumatan-aima artuwaiye.

15 togo karaq Abara-mma timmkaiye, ma em karaq ennqa Triye tiy,bqa wenwqa Trae maniye. 16 Kem atimq-uyknana abo wem iyp kma* 16:11: tmairiye awikon imma, minn togo itatimiye.

aimo Ataraine 17:17 6 aimo Ataraine 18:9amnye. Kem atimq uyknana abominnwem an-marukarawat yinwamniye,knirawaqa wen iyp-annaraopike pqinowe.

17Abara-mmamarab tpake awatna wrke-ena abo we-mm tiriye, Kanaraqmra antareti (100) auqo-urnna-nako iyp myn? Kanarq Tra nnia teni (90)auqo-urimma p iyp kn? 18 Abo Abara-am togomma traiye, Tynmm-itnna em ket iyp tmaerima amamm mn?

19 Mirtitana togo tna, miye, Tra inam akama amnye, abo em tkiye-te* yamminone. Kem wet ket yarumakaunna-aimma maam-pqonune, mamiyarumata-aimma ekrq en iyp-annabi matmatu kerwt iniye. 20 Abo kem t-maeritabamo itnama emm tyamenune. Kem rimma rqni uykanune. Kemtbaq amqa abo kem karaq tbaq iyp anna amnne. Wen tiykagaraq kaya(12) yprwq mramora iti-anmma auryana abo kem maam an maruqarakanune. 21 Abo ket yarumata-aimma kem tkite maam pqonune, Tramamami knrkmm my kq iyp km amnye. 22 Minnmo Abara-mtemoaam tim-knatatuwena Abara-mma togo yukaiye.

23 Mitoq-uramma Abara-am tmaerimma kwirena, abo mtemmo waamo wennupaqo pquraiyamma, meykkmm meyniq-urkaraq, mtemmo waamo wennupaqo maemma wem ibwq umyikaraiye togomo timmteniq. 24 Abara-mmaniniqa tenigaraqniniqa (99) auqa-ke-ena ibwq-uykrae, 25miknrqwen nikotmaeri tiykagaraq kaummo (13) q kitana. 26 Maaka mimr knrq ibwq-umyikarae. 27 Yimma wayuka mtemma waam ibwq umyikarae, Abara-mninupaqo pqura-nabiyo paqnakake meyniq-urmma wet ibwq umykrae.

18Kaumo Nmq Wayukae

1Yawe togo ann owak tarawakon ikaq Mmari Abara-amka pqurai aine. Abara-am wen trinakon oqta-kq aannaqo-kamkenamo-kaq maramqe-uriye. 2Abara-m mte anaimma kaumo (3) kyk bq it-umakurae, minnmo kyimonenawen trinamma yuwna uyatna koyimnarena, abo yerwk koma-marab awtaiyekayon-imma yirtiraiye.

3 Abara-m mra waikotaba (1) mirtiriye, Ket Anko,* kanarq rqimma-tirtima makq ket noq myaq kem twqnaon. ma en mayai-naqa ktao.4 Nomm kem mamq-yen abo em tauqa tetekya ma ygn ipi agao. 5 Kemwqa mamq-mtmenaraq kerwq nam aqkonn-umtuweraq mikkmm pkerwt amm wnwe. Ket naoqa yirneteq kem timurmu-marune. Katekow-rqone, yerwq annn-urae, em nae-tinaiq uwo.

6 Abara-m uyatna trinaupaq uypkurena Trmma timmkaiye, Kabequmkaumo (3) tpqa prwaqa yaqmwaq paretirwq agaya.

7 Abo wem Abara-mma uyatna nkaqo wen purumakakrwq mpaq-urnaabo mra (1) byamma nara purumakamma yakaiye, kabeqitana Abara-m wenmayai-naqa amitana wem ikamma abo wqa yokaaurae. 8Aqa wqo yokaakeimma,Abara-m ikaq nnnkrq, auke nananokara abo purumakammo agama yokaaum-takaraq mamna mamin wq mymkaiye. Minwq-knmm Abara-m itoumyagn ipi yet waqokqa maena-yiwe-uraiye.

9 Nkaraq ennqa Tra maiyo? yerwq wemm trae.Trinaupaq maiye, tiriye.

* 17:19: tkiye wkon imma, minn wre. * 18:3: Ankowe wqa minn togotaba tiriye 18:6:20kg-miraramma.

aimo Ataraine 18:10 7 aimo Ataraine 18:3110 Mami kaumo (3) namu-wayukabike mra-waigo (1) Abara-mtaba tna, Kem

yauwmma mamir-knrq my-nkq ynne, abo ennqa Tra iyp mayaniyemi-knrq. Tra yinaepaq trinakon otaraq maena traiye.

11 Mka Abara-mkaraq Tra qa wayuka-ariqa aukuraye, abo Trama araqn-urapowana im iyp kwani-uriye. 12 Mirtitana Tra ynm-kitena wetbwr-uriye. Mkakorata wayuka-ariq aukurauye ma iyp kawaniq-uraubo kembqa iyp akn?

13 Yawe togo Abara-mma taraiye, Nra-itanaw Tra wr-kenawa tna kemaraimma iyp akn, bqo kem araqnmo auknnapikemma? 14Kem Yawe togomama mrayatako ummytikaniye. Kem yauwqma enopaq timknna kana myk yenana abo Trama inam yp mayaniye.

15 Tra ikatq-na, ma wira-uraune tna, kaqar-tiriye.Abo Yawe togo tna, Araimma em wr-urne.Abara-m togotaba Ttm Wayukayaba Ywqna-uwo Tiriye

16Mi km (3) nm wykm ituma kinekta yerwq mrte yuqm Ttmanarae, abo Abara-m apaq yiyuwnna marna yerwt uriye. 17 Minnmomarta kwowana, Yawe togo wenynnbq tiriye, Kem kanarq Abara-mma yawq-uyakanu kem nratatariqo nnna. 18 miye, nnaitabiyabo Abara-m an imamukaraq marukarawat yubiq rimma maniye, abo wetbtq mtemarukarawakomma ma-mrbmm rqoni umyikanune. 19 Kem qa wemmtiyktukaun-nabowana wem wen iyp-anna timyiminata ket warainwe,yerwq rqon-aikaraq abo tgamayatari-or. Miryana Yawe togo Abara-mmowem tiykraimma aminiye.

20Abo Yawe togo Abara-mma timmkaiye, Kem Ttmkaraq Kmrati annibiqayqyiqkmma itaune, yet kmi-iko anni-um twtawa-iye. 21 Miripowaqa kemkukq ananune raimmo yet t immo tarqmma.

22Mikkmm kaya (2) nmnkrt Ttm aukapaq wurye abo Yawe togo Abara-mte p mikq mqe-uraiye. 23 Abara-m Yawe togon waqkq yirna traiye,Em raimma kateko wayukate tw wayuka ykamino? 24 Minnmo mra-tiyapaqtiyka (50) kateko wayukamo mraiyamma, em p mte kayuka ykame abo emyaq mami ktk wykt itaba yiwimm kamayikaino? 25 miye, kmiq wayukamoykaminema em ma kateko wayukagaraq yikaminone, kmiq wayukate kateko wayukama mimmrw qm mayainowe. Em ma mirr-nne, kmmora (1) nwamomamrb mte kayukamo yainnimma em maane. Em rqn-imma tarq-nne.

26Yawe togo annn-uriye, Yerwtb-tq ma kem ykamonune.27 Abara-mma yauwqma Yawe togotaba tiriye, Kem bqa Ankote am tnq

ma ikt-une, kem pttune, ktra-urne. 28 Minnmo mra-tiyapaq (5) im-maatabawte, kanaraq mte kayukate mami kyk ykamino?

Yawe togo annn-uriye, kem annana kayat-kayate tiyakagaraq mra-tiyapaq(45) wayukamo maiyaqa, kem ma ykamonune. 29 Mragaraq Abara-m Yawe to-gomma traiye, Abo kayat-kayate tiyaka (40) wayukamo maiya em nraq nn?Yawe togo tna, Kayat-kayate tiyaka (40) wayukayabaetq ma kem ykamonune.30 Abara-m tna, Kanarqibo, Anko ma yataba umtike tiywnaq karaq emmtno, em nraq-nn minnmo kaumo tyk (30) ktk wykm maraiyama?Yawe togo annna-uriye, Kem annanamo kaumo tyk (30) wykm maiyaqakem ma qa ykamonune 31Abara-m Yawe togomma traiye, Kem ma ikat-qakaraq aamitanq-ne, em nraq umyikainono minnmo kaya tyk (20) ktkwykm mi mrpmm maiyama? Yawe togo wemm annn-uriye, Mami 18:13: Mi kaumo (3) namu-wayukabikema, mora (1) mina Yawe Itogowe

aimo Ataraine 18:32 8 aimo Ataraine 19:15kya tyk (20) ktk wykt itabae-tq ma kem ykamonune. 32 karaqAbara-m Yawe togomma traiye, Kanarr, Ank ma yqa-timiy, tiywnaqpaki mrkaraq tno. Nraq em nn, tiyaka (10) wayuka-urammo mi mrpmmmaiya? Yawe togo annn-uriye, P tiyka-urammo (10) kateko wayuka mimrpmm maiyamma kem ma ykamonune. 33 Yawe togo Abara-mte aamotmymma knatena, wem mi mrq kyuwaimma Abara-m yauwqma napaqkuraiye.

19Ttmkaraq Gmraq Itogo Mam Twtawa Uriye.

1 Mi nkq kaya (2) ntrk* Ttm kyrye. Rtima Ttm marukommauyperai kq maraqmqe uriye. Minnmo kaya (2) ntr-rtm kyimonenamatoum yenktpaqa urna wem marabi tipake yenkrq awutaye. 2 Rt tna,Timuq-matikne ket ankoratae. Ket naaupa yekao. Kenk ttauqa tete-kkaq ketwatyaq abo abya m nkpq kenkt amm wiyoye.

Kaya (2) ntr krt tta, miye, kert makq mte kayukamo kaikuyo marukaqwyye.

3Mir-kteyataba Rti aqkonna-um ktitaba yenkmarta Rtite abowen naaupaqkoyarye. Rti yenkt wqa yok-um abo (ma itor kn ma mai) pareti agamymtata nare. 4 Kaya (2) ntr krt y-waiyeta koyana mte wayanammTtmkemma, mapukrq wayka ariqa Rtin namm ytraq-umkae. 5 Mamikyk Rtimma yarae, Nkaraq kaya (2) nm-nkrt enpaqo yyamma myo?Naaupake yiwqma mpaq yuknata yenkt ket aaraukrq onnat.

6 Rti yimnaibaq mpaq ybarena abo anapake oqt yakaiye. 7 Rti tna,miye, ket wayukama, ma tai-imma taroqoro. 8 Anaro, kem kaya (2) nr mawat watayamma ykraune. Yukaiyaq kem yimqma mpaq mrte-tmkanaq abokerwq nwaitataqo tiknna yerwt oro. Abo ket namu nk ma moryatariqumykaro. Ket naaupaq yiryapowaqa yabq-yikanune.

9 Abo yerwq mirtirae, Pbaq ywao oqtarkmm, yerwq tta. R-tima ma maruq inare. Abo bqa wem ketti kaw mnnbiyo! Ket yenkktmamqma emm tw-aimma uykanunatae. Mirkteta innene-um Rtimmaabbqma mar-kwta oqt yokirnta-urae.

10 Mirm-komma kaya (2) ntr krt oqtark Rtimma yabitim yauwqmanaaupaq kyuweta oqt yatukaye. 11Mi ky (2) ntr krtmtewayuka oqtarqmqe-mmma maabukrq wayuka ariqa maam kumayuriq umyktata yerwqma oqta anarae.

12Kaya (2) ntr krt Rtitaba tta, yaq em yaimma annawayukamaapi Ttmmaqa ykrano, mirauma enair-utama, en nimaqa enaymummaqa yaimma enarainibkmm? Mraiya-moema yiwqme mamipk kr. 13 Kerta mami-mrqmaam twtawa-yye. Yawe togo Ttm kayukati yama ibiq-aimmo yaqykammatmma anni itana timtkaitaka mami-mrq maam twtawa-yakae.

14 Mirketeyataba, Rti marna urna wen ayamummat aanabo-yprqtimymkaiye. Rti tna, Uyatraq ma mrq ywaro, Yawe togo qa ma mrqmaam twtawa-nkeiye! Abo wen ayamummat aanabo-yprq b-aimmaktiye-tta yynp tirae.

15 Irqma-tgaimma, kaya (2) ntr krt Rtimma yokage-um timmena, Uy-at ennkaraq enaymmmaqa yiwqme kwao, mo-iteqoweqa kerwkrq Ttmmarukote awek mayainwe.* 19:1: Pimo tiraima kaya namu-nakarataya-bamo tiraima, mina mami kaya ayakara nakae (18:22)

aimo Ataraine 19:16 9 aimo Ataraine 20:2

16 Abo Rtimo maymaramo kimma, kaya (2) ntr krt Rtimma aykaqaytoqma nkokaraq, wen kaya (2) ymmm yiwqme yokege-um Ttmke mpaqybaraiye. Yawe togo yerwq yqa ymkaiye. 17Minnmo kaya (2) ntr krtyiwqma mpaqo kyiyuwena, mra (1) enitoreko tna, Uyatraq kerwt tyabakro. ma wqma anaro, ma mra-aakapq mami rbq agaro!

18 Abo Rtima annna um-tna, miye ket anko, timuq-marakne. 19 Emrqonni umtike abo em anmma iraqon immaket traqo yabtknna tirtn. Abokem ma anubaq uynne. Kem mamin mg aapaq ytrnaq puynne. 20 Kpikeboqy maruqa anao, ma npq-urane, tiywna pqmare mi kbqy mrkqwono. Miraonana kekq puiyataqa ma ykae.

21 Mra (1) enitoreko Rtitaba tna, Kateko-rn, kem enraqa kanarr-tiyakaune. Em tnn maruqa ma maam-twtawa onune. 22 nibo uyat-pqmarekwao mi marukaq. Kem ma mra-yatariq urna em mi mrkq kwao. (Rtimopeqmarenamo urai marukoni wqa Yowa)

23Rti Ywa koyaitana bm utariye. 24Miritana Yawe togo wypake iragrqkawabba-oqtamma ywaitana Ttmkaraq Kmra kukaiye. 25 Yawe togo mtemaruqa agam twtawa-uriye, Yten arukaraq wayukamo mi mrpmm mkaraq,mtetataqomi mrbimmwaimma. 26Miramo-kimma Rtin nko anaepaq waqmaanaimma, wem maam gr-tkq umkuraiye.

27M nkpq Abara-am iturena yauwqma Yawe togokaq wat-tiri marukaqa-uriye. 28 Abara-m mrte anaimma Ttmkaraq Kmraqa, Yten arubimma abomte marama anaraiye, abo irabkk-um an-kairaya umumma mi mrbkmmutaimma anaraiye.

29 Abo togomo mi rmq twtawa kumatuwena Abara-mma ynm-tyamikaiye, ka-itana togo Ttmkaraq Kmra maruqo twtawa kena Rtimmawqma mpaq ayuwitana ma awek mataiye.

Rtigaraq We-nayamummaqa30Rti wen kaya (2) ayamukortt Ywamaiyaba ikatqna yerq anubaqmainena

utaiye. Wegrq wen kaya (2) ayamukote murnnbq mqe-urae. 31 Mrataoqa(1) ananow aukotaba tna, Ketibort annuqma-kaiye, mamarabi aaimm mte-marabaqa, kertt mainomma ma-w-mae. 32Kert tnomma ketibokrt amiqmanegingi uyktuwekaq wet watka iyp mayyye.

33 Mi nkmm yibowmma tnomma yenk mtuweta, ananow marna wetwatiye. Yibow Rti wetemo waimma ma iteone-uriye.

34Mymi nkqa ananow aukotaba tna, nai nokamma, kemketibotwataune,kqnamma b-nokamma kert tinomma amiqma negingi uyktuwaya abo emure wet watnaka wekk iyp mayao. 35 Mi nkmm kqnamma tnommayibowmm mmma negingi uyktuweta, ukonaqa marna abowte wataiye. Kq-namma yibowm nraq-oyamma ma itone-uriye.

36Mirtuweta kaya (2) nnkrt yibowkk ymukarariq-urye. 37Ananowminam kma aboMp awiqa mikaye. Map kayukati yibow bqa-maiye. 38komamiruma inam kma Pqmi awiqa yammkaiye, mnaiti kayukat yibow bqamaiye.

20Abara-mya bmrk

1 Abo Abara-m Mmrikmma marna Ngbq aukapaq koyarna, Kttikaraq Traukapi mqe-uriye. Pqya-kana Abara-m Kra kmaena 2 abo mikq Abara-mma

aimo Ataraine 20:3 10 aimo Ataraine 21:4

wen nqa Trataba, wem Ketmnare, tiriye. Abo pmrk Kra wayukati Kni-bowana, wenmayai wayuka timykitata Tramma koma wqmeta yewana pmrkimaykraiye.

3Mirowata, mra (1) nkmma togo pmrkikaq kainapq pquma timmkaiye,Em puynne, em aaram awirnna itaba. Min nmm waatak nne.

4 Mir-ktitaba, pmrkima Trani waqk ma wur-nabowana, mir tiriye.togo em kanaraq kekrq yepmm ummam-momai-kayuka ykmnono? 5Abara-mkekrq timtimena, Trataba ketmnare titanawaq, aboTrama timtimenaAbara-mtaba ketiybye tiriyo. Kem tgama tuyanakake mamittq taroqurunanibokem ma tai-imma taroqurune.

6 Miritana togoma kainapq timmkaiye. raine, itq-aoneq-urune, emtgama auyanakake mir-urne, miritaq kem ma emm ayuwauna ketrakaqa timma taroq-urne. Mintb, kem ma emm ayuwauna wete watne. 7 nibo waanqibo yauwqma tiykenana awaikkq wno. Wem ket yqnare, nunamummwem tiykaina p mainone. nibo, em mo yauwqma awaikkq tim-kemoemaegrq en wayukagaraq puyne.

8qam nkpqpmrkwen an-kayuka yyama kuyikarena togo kainapqmte-naimo timmmma timymkaiye, wen an-kayuka anmma ikat-ure. 9 Abopmrk Abara-mma yarena tiriye, Em nraq ketmm umtkrno? Kem mamra t-ima taroq-uykraupo. Minnmma em kekrq ket an-maruqa an tigaetamamirum timn. Em ma taroqwai imma taroq-umtikane. 10Abo pmrkimaAbara-mma traiye, Nra nitabawa em mamirm-urn?

11 Abara-mma annn-uriye, Kem tynp-tqa mami mrkq wyk matogon qa raimma npowata kemm ketnkake tkatuweta ketnaqa mayainetirne. 12 Mra-aayapaqo-itannama rainuramma mami nmm ketmnare. Wemketibokkmmbo, ma ketinkakene. Miritana ket nqa wem kaiye. 13Minnmotogomo timtimenamo, enabon mrqa yuw kwo titaq kem Trataba tqa,Nnaukapaqo wyyamma em ketb keti-ybye tiy, Em en rq-nimnomamiruma tirtine-moema.

14 Abo pmrkima, tipitpikaraq, purumakakrq, mayai wayukama, aragrqwagaraq Abara-mma kmena abo wen nqa Tramma yauwqma mkaiye. 15Mir-umtuwena pmrki tiriye, Mte maramo kem yabiynna anatuwe yuw emaknnaraq nkaqo mnetinarq yatuwe abo mo.

16 Trataba wem tna, Kem tniqa antreti (100) ara tauma* enaybmma kmune.Kem ti-immo emm tarq-uykunaraqo ayum en wayukat yrakaqa amne.Epmm ma aweke maiye.

17 Miritana, Abara-m togokaqa nunamumm-titana, togo pmrkigaraq wennkogaraq, wen mayai-inarurawaqa rqnni umyikaitata yauwqma iyp ykrae.18 pmrkimo Abara-mni nqo mtai-nitaba pmrkin aara-iyp Yawe togomte yyqa auyatukai.

21itikimma Markraiye

1Yawe togo wem tiriteniq-um Tramma atimuq-amna abo wem Abara-mmoprmtimo-uykraimma kqna-uramma tarquriye. 2 Mi knrq-rmm Yawetogo Abara-mmo prmati-urimma, wem annuqma-ritana, Tra mkarariq-urna inam kma amkaiye. 3 Tramo kyami iyapo Abara-m tkiye wqayammkaiye. 4 Abo tkimo mra-tiyapakaraq kaumo (8) knm kimma, Abara-m* 20:16: Miruma wen umam 11.5kg ara-tauwe

aimo Ataraine 21:5 11 aimo Ataraine 21:26togomo timmkaiteni-um tkimma ubayamm-uykraiye. 5 Abara-m ntrtiqa(100) auqa itana abo tki wekk pquraiye.

6 Tra tiraiye, togo wirgara amurmu timiye, abo mte-wayukamo iypmo kemaknnamo minn-ittama kete yerwq wra-inwe. 7Aniyetna Tra tiriye, ma-mrawaigo Abara-mtaba tna kettaba min yp kyaminiye tiraim-manibo, kembqa Abara-m annumma rpi iyp kyamune.

gakaraq tmaerima Tim-ykraiye8 tki anmma-aurna abo wqa naraiye. Mi knrq tkimo naammo

nmaimma yuwna wqo knaimma Abara-m an nawaqa agaykraiye. 9 Traanima weni mayai-nkni nimma tmeri tkimma wra-uykraiye. 10MiritanaTer Kwnai-tena Abara-mtaba tiriye, Mi my nkrq wen nimma wrnataktao, ma tmeri en tamma ketnikote yainnye.

11 Minnmo Tramo ti-nikmma mam anmma Abara-mun auyanakomatwtawa-uriye, ni-nitababiyabo tmerima wenni-karaqiye. 12 Abo togo Abara-mtaba tiriye, ma em umma-ynmm ita ennikotabakaraq en mayai nmm.Nwai-naimmo Tramo tna ita, nwai-nitababiyo tkikake kem prmti-uykraunna em iyp-anna maynne. 13 Kem tmerimma ntuqya iypmnana yerwq abo mam an maruqa-pqinowe, minna wema ennipowana.

14 M-nkpq aabyanapimma Abara-m yimma awakaraq nonn-yaqmmatna gmma amikaiye. Wem gan aqnkq kauyakna abo tiykitana wennikote kuraye. ga wen amm marna abo amyukara-umaena kaqmqmaqa Btbawaqokaq uriye.

15 bo anabk nomm ntakitana, ga nikomma karanbq apaq ayuwna 16 abowem mar waqnwtq kra-nkaka wen nikomo-mikake mena, wem wetbm ktena, Kem ma kao-nanana puykae. Abo ga mrami wqnwtqmqemaikakemma wem ibiq tma yakiye.

17 togo tmaerimo ibiq-yrimma traiye. togon ntreko wypake gammayarena abo wetb tiriye, Nraq-urn, ga? ma ikatq-uw, togo ennikon ibiqttuwaiye. 18 Em urya ennimma awqma enaypi yora, kem wen iyp-annamam an maruqa qyikanune.

19 togo gan ramma tagayakaitana abo wem maiqnmm naraiye. gamanonnb nomm yakna mar-urna nikomma nomm mkaiye.

20 togo tmerima yabrkraitana abo wem anmma-aukaiye. Wem kaqm maqamaena abo arb-naqa aukaiye. 21 tmaeri Prni kaqmq maqa maitana, wen anwagama tpike aaram aab uyamikaiye.

Kayon aimma Tim-kayon Uray Mi Btbaq22 Mi-knbmm br-mkaq aam tnna Abimereki iriye Pkrite, wen q-

wayukat kawm. bmrki tna togo mtetataqo taroq-innabmm ete mniye.23 bqa togon rakaqa em aymma aikaq mrnaqa kem anqa minn em makete, ket iyprawakaraq, ket iyp-annarawate tw aimma taroq-nne-tiyo. Emnamuq-nk-um mnna marukaq kem emm artiraunna iraqo-naimma mirr-um kemm tirtio.

24Abara-m tna Kem tiymma tikaq-marne.25 bqa Abara-m bmrkimma kruqa timkraiye wem mra noqmaiqo uq-

makimma bmrkini maya-wykrwq yabma abown-umatawana. 26 Abobmrki tna, Nwamo miraimm ma kem anaraune. Em ma mitaoqa timti-menaq trauna bquramma-itane.

aimo Ataraine 21:27 12 aimo Ataraine 22:1627 Miritana Abara-mma tipitpi-garaq purumakamma mamna bmrkimma

mkaiye. Mikkmm mkagorata mra-yiyaqa maakaye. 28 Abara-m mra-tiyapakaraq kaya (7) n tptprwq mam-kaq tiptipi-rawapike makiye. 29 Abobmrki Abara-mma traiye, Nwai naitabawa mami mr-typkrq kaya (7)tptprwq em mam-kaq yenamraqa makn?

30 Wem annna-uriye, Mami mr-typkrq kaya (7) tptprwqmayannna araimma mi maqntb keqtb ukaye-tnne.

31Mi-naitaba mi-mrq Btibare wqa-yarae, nwaitababiyo kaya-nk (2) mra-yiyaqo makyakare.

32Kaya (2) nkrtmmra-yiyaqo mara-mm Btibaqo knataimma, bmrki-garaq Pkori wen ai-wayukat anmma yauwqmeta Prtni marabaq uriye. 33Abara-m tmrtiki yaama Btba uqmakna abo mikq wem Yawe togoka monoq-tiykraiye, matuqmatuq togokaq. 34 Abo Abara-m ayt kanama Prtaini mara-bimma mqe-uriye.

22togo Abara-mma Maqm Anaraiye

1 Yamma kana ytmakitana, togo Abara-mma maqm anaraiye. togo Abara-mma timmtana,

Abara-m tna, Maa-mane tiriye.2 togo tna, Ennimma kmora arupikmm akan yp awqme Mrya aukapaq

winaq, mra (1) anuma artena ennimma ikmma agaam ba umtikao.3 Ma nkpq Abara-m it-urna, bamo -rm yamma atqma kebqya

otikon mraq kmarena, wen kaya (2) my nkrq nikomma wem yiwkaiye.Yerwq marta togo timym marukaq urae. 4Kaya (2) wg ytmakitana, Abara-m wonaeti mrq anama nkaq yukaiye. 5 Kaya (2) maya nkrq maakq pqyaotikaraq maero, Abara-m timykaraiye. Kert togokaq mrapaq wurka monoqm-tiyktuweka yauwqma kerwtpaq yyye.

6 Abara-m agaam ba umkai iraama mam itikimma kbakena, wem iraa-akaraq pm mataye. Abo makama mraitta urye. 7itiki tna, Ketibo? titana.

Owe ketaniko? Abara-m annn uriye.itiki tna, Iraa-akaraq iraamq mabo, nibo nkaraq ra tipitipi agaam bamo

umkaima maiyo?8 Abara-m annna uriye, Ketaniko, togoma wenamrq mra (1) ra tipitipi

bamo agaam amm timini-karatae. Abo maakama mraitta marta kuraye.9Abo yenkm togomo timykai marukaq urta Abara-m yar tarqum iraama

akum mramakaye. Wemitikimma nna ai-yayaka ataum yaareraq iraa-mraqmakaiye. 10 Abo wem aymma arumma pm matna nikomma ikamnna uriye.11Abo wypake Yawe togon ntreko ayama tna, br-m! br-m!

Abara-am annna uriye, K-mane tiriye.12mamin-ypm awekema amiyo, nekuqmamrayatari-uwo (1), tiriye. bqa

kem annama em togon aqa ikatiq mintb em ma ennimma kmora iyapoytorane.

13 Abara-m waqma anama ywimma awai-tptp karanbaq ituwena wen k-muraq maitana anaraiye. Wem urna koma tipitpi mamna nikon mrqa mamagaam ba mkaiye. 14 Abo Abara-m mi mrq Yawe togo timn marure tiriye.be kanama Yawe togota timn anuwe tiriye.

15 Abo Yawe togon ntreko wypake Abara-mma yauwerna kayataoriq-um(2) ayaraiye. 16 Kem araimma akoqn aimma timamune, Yawe togo mir tna

aimo Ataraine 22:17 13 aimo Ataraine 22:24tiye. Em kmora iyapo mo ytrnna itaba, 17 Kem arai-nuramma an amura-muqa eqkrq en iyp-anna mam tabariq nye abaykq wiyk ta nonwbaqakekbra ne. En iyp-anna namurot mrqa ykamma yabiyne. 18 Em ketmowaarnna itaba, en iyp annarake mte marabaqa maa mrbmm (amurmuqmarainoe).

19 niye tna, Abara-m wen maya wayukate yauwqma mraiteta marta Btbaqkourae. Abara-m Btbaq mqe uriye.

Naqan nimare, Nqa br-mni bkowe20 Yamma kana ywitana Abara-mma timmkaiye, Mrkma wekrq iyp

anowae, enbqa Nqakake wem inamarwq yktukaiye. 21tma-ma qnekowe,Btma-ma bkowe, Kmeri (rmuni abowae). 22Ktti, yo, Brtti, Ytrbu-garaqBteriye. 23 Bteri rbkani abow araitana, Mirkma mi etiqa (8) inamarwqAbara-muni abako Nqakake ykraiye. 24 Wen anakaq (2) anaqa Remae, wegrinama ykraiye. Yet ywqa. Tpae, Gqmue, Tqtigaraq mkae.

Mtiyu 1:1 14 Mtiyu 1:21

Mtiyutuma yauwqma tiwira-nkn ttaubikoni anbtt ywqa

1 maannma tuma yauwqmataa tiwira-nkn anbte. tuma minn Tbitin-annabikene nibo Tbitima minn abaraan-annabikene.

2 abaraama minn tekimma abo. nibo tekima Yakobomma abo. niboYakoboma Ytaamma wen bqawaayugaraqa yeqt yibo. 3 Ytaama PrtiyaaTraati yibomye. nibo yinama Tmaae. nibo Prtima taronimma abo.nibo taronima Armma abo. 4 nibo Arma Aammnataamma abo. niboAaammnataama Ntonimma abo. nibo Ntonima Trmonimma abo. 5 niboTrmonima Batima abo. anama Araabie. nibo Batima btimma abo.nibo anama Artie. nibo btima Ytimma abo. 6 nibo Ytima Tbitimma abo.Tbiti knima mqte-marukaq yabki-kawaanare.

nibo Tbitima Trmnimma abo. anama naaybqa Yraama nakomamqe-uraimanibo Tbiti moymm yabitirine. 7 nibo Trmnima Arbammaabo. nibo Arbama Abyaamma abo. nibo Abyaa taamma abo.8 nibo taama Yetabatimma abo. nibo Yetabatima Yraamma abo. niboYraama Utamma abo. 9 nibo Uta Ytmma abo. nibo Ytma aatimmaabo. nibo Ytma tkiyamma abo. 10 nibo tkiya Mantaamma abo.nibo Mantaa monimma abo. nibo monima Ytaamma abo. 11 niboYtaama Yekniyaa abogrq bqawaayugaraq yeqt yibobana mi-knbmatraeo-wayukama Bbrniq mma nn ure.

12 yem Bbrniq mma nn owana Yekniyaa Tyaatiomma abom mqe-uraiye.Tyaatio Trbabeomma abo. 13 nibo Trbabema biutimma abo. nibobiutima Irakimma abo. nibo Irakima tomma abo. 14 nibo tomaTtokimma abo. nibo Ttokima kimma abo. nibo kima rtimma abo.15 nibo rtima rtaamma abo. nibo rtaama Mtaanimma abo. niboMtaanima Yakobomma abo. 16 nibo Yakoboma Ytbimma abo. niboYtbima Mraamma awaik. nibo Mraama tumma markraiye. miritata yemMetya yauwqmataa tiwira-nr tta wqa kyaae.

17 miritata abaraani mqten-anna-wayukama mam yewana aqtrq Tbitikaqiramma tiyka um kaayaqt-kaayaqte-yiboama mqe-uraae. nibo mqtemmaTbitin-anna-wayukamametami-knrq Bbrniqa nnmam-uraamaminnmatiyka um kaayaqt-kaayaqte-yiboae. nibo yem Bbrniq nnma m-uraa-kanaarake Metya tuma mikq pq-uraimma minngaraq mam mqtemma tiykaum kaayaqt-kaayaqte-yiboae.

Mraama tumma markraiye.18 tuma yauwqma tiwira-nkn watama pq-uraimma mir-uraiye. anama

Mraae. yem Ytbiqtaba mayakae tta ayarakaraane. miritata yenkmmrabima urire urye. miritata anaama nqtuni Aokaq-gmMraakaq awaamrqitanabana mkarariq uriye. 19 awaikm Ytbi wem rqn-auyanakaraqnapoananakoma Mraama abarokq tim agaerq aka-q ma taraiye. miritana wemmapq kaayonbk waqtuwnna aynmm taraiye. 20 Ytbima minnyabaaynmm itq-itaiq kitana uytrai-nakoni kaqt-nakomakainapq irnami-kqt-nkm maar-tiraiye: Ytbio, Tbitin-annabike-nako, em ennakoma Mraamamayayb ikatqa uwo. itaao. min-ypm yqnobaqo min-iyapoma minn nq-tuni Aokaq-gm mikaiye. 21wem inaama-ypmmarakniye. mirinaamawenwqa tue t wqa yammiyo. min-wkn aimma minn. wem wen aarawaamotaa-qttp mapoana yemm yiwirniye.

Mtiyu 1:22 15 Mtiyu 2:1322 maami-mqt-qttq pq im minnma uytrai-nakoma amun-wykt

yyaukaq tna maamin-km aramm iyano tirine. 23 taro. mrama agen-inikoma mkarariq kena iypma inaamam marakniye. mirinata wen wqaImnuerie tta wqa yamminoe. min-wkn aikoma mir-uraiye. nqtumakett miye. tna naaybq nqtuni amun-nkm tirine.

24 nibo Ytbima a wagur mqena it-urena uytrai-nakoni kaqt-nakomatimminiq uriye. miritana Ytbima wen nakoma mam rqniq um kraiye.25mirimanibo Ytbima Mraate ma nat nuraayana inaamam markraiye. min-ypgn wqa tue tna Ytbima yam mikaiye.

2tumma markraine.

1 rtima an-kinimma mi-kanaaraqa Mraama tumma Bqteremubaqa Yra-marupaq markraiye. nibo min-ypm marktuwaitata anaakaqa wiyqtbtaraa-kayukama aabam utaipk Yrtrebaq irtamaar-tiraae: 2 agen-iyapomapq im traeo-wayukati knimma mnin-iyapoma nakaraq miyo? ketm wenwiykm age-kinimma pq itana awaamq imm aaba utaipk anatuweq-taaboataa ketwekq nunamumm timkanataa kyune. tta tire. 3rtima knimamin-mm ttuwena wem aqa kariye. mqtemma Yrtare-wayukagaraq iynaqure. 4 rtima mqtemma ann-i-wayukama mam kikuyikena uyta-maqma an-monoq-wayukagaraq kuyikarena aamm amatan-aimma yirti-wayukaboanawemtama anaraiye: Metya yauwqma waaykama yiwirnn-naqa nakaraq nqtuniamun-wykm tirmma pq ny? tna tama yimnaraiye. 5 miritata yemtim-ameta:maakq Bqteremubaqa Yra-marupare. tta tim mikaae. naaybq nqtuni

amun-wykm maar tta ababi agatne:6 kerwq Bqteremu-wayukao, Ytaa-wayukati marabq mamma pa-marukaqa

ma me.kerwqt mrpake anmma yabki-naqa pq niye.mirnana wem ket traeo-wayukaraq yabiniye.tna naaybq tirine. 7 miritana rtima aaba utai-nkpk wiyqtb taraa-kayukama yakarena apq yyaraiye. nibo wem miritana mi-kykrq ita-ita um konena: mi-kyq pq-urai-kanaarakemma naraq-uma-kanaawaq yu-raiyo? tna tama yimnaraiye. 8 yimnatuwena rtima mi-kykm timyki-tata Bqteremubaqa kgowana tiriye: kerwq urraq min-ypyb ab-umaartaro. nibo kerwq anamareqa ketpaq yauwqma m-tima-timero. mirinaqkegrq urq wemm omq ananune. tna tiriye. 9 nibo yem knin-aamattuweta kuraae. aapaq kowanamaamiwiyq aabam utaipk anaraa-waigomami-kykt qnabaq wqna min-ypm mikaq ko mqe-uraiye. 10 wiyqkonaawana yakoma rqniq uriye. 11 miritata min-npq uybketa min-ypgrq anama Mraakaraq anatuweta yem awteta yiraayutamm aytamin-ypgmm omq anaraae. nibo yem yeqt kpiq-unamma tureta yimuqmarakta yamma-yataaqa mikaama mnekaraq rqn-akuqa i-knm rqn-akuqai-mtwkrq mikaae.

12 qibo kainapq nqtuma mi-kykm tim-yimena rtinopaqa yauwqmaoro tna tim ymikaiye. miritata yem q-apake yatmeta yet naapaq kuraae.

Ytbigaraq nakogaraq yenkt iypgaraq qtbibaq kuraae.13wiyqtb taraa-kayukama yeqt naapaq kwana uytrai-nakoni kaqt-nakoma

Ytbinopaq kainapq kukna tim mikaiye: em it iypgaraq anakaraq yi-wqme pqmare qtbibaq kaao. rtima iyp ab-uma ikamnnaboana ab kibomibq qtbibaq mrenaq keqnmm kem timmnaa kaao. tna tim mikaiye.

Mtiyu 2:14 16 Mtiyu 3:514nibo Ytbimamikk ptk it-umamin-ypgrq anakaraq yiwqmenamin-nkm qtbibaq kuraiye. 15Ytbima qtbibaq mqe-urai-kanaaraq rtima puki-kanaabima qtbibake yeqt mpaqa kuraae. miritana uytrai-nakoma amun-wykt yyaukaq tirimma raimma pq uriye. maar-tiraine: ketanikomaqtbibake ykae tq wemm yaraune. tna agamatn-bb tirine.

rtima titata yem netuqyaa-nypm ykamma pukane.16 nibo bqa rtima taraiye wiyqtb taraa-kayukama aaba utaipk ye-

kykm rtimma amanq make. mirtana rtima anmma ymma umgu-raiye. wem yamma-wayukama tim ykitata Bqteremubaqa yamma waaqkq-mrpkgrq inaama-yprq qma ykakaama miruma pqya-noiyapoma kaa-yarbi mra-karitimaatima yurai-noiyapoma qma ykakaae. minnyababoataykakaae. wiyqtb taraa-kayukama rtimma tim mikaamma qnabaqa wiyqanaawana kaayaq-krtmtm yuraine.

17 miritana naaybq mra-aimma nqtuma tirimma mra amun-nqYrmaiani yaukaq tirimma rimma pq uriye. maar-tiraine:18 Armaa-marupake mra-aimma tawana min-km ann-ibiqa yartaArtroma wen iypyaba ibiq kyarainatama aarawaam ma kanaarq mam yqa

paru ne.mqtemma wen iypma pukurwanaboana ibiq kyarainataaarawaam wenyaqa ma mam paru ne.tna Yrmiya naaybq tirine.

Ytbigaraq nakogaraq yenkt iypgaraq yauwqmeta ire.19 anaakaqa rtima pukitana qtbibaq uytrai-nakoni kaqt-nakoma kainapq

Ytbinopaq kukiye. 20 mi-kqt-nkm maar-tiraiye: em it iypgaraqanakaraq yiwqme traeobaq yauwqme kaao. wem min-ypm ikamnna i-nq qa pukuriye. tna tiriye. 21 mirtitana Ytbima iypgaraq anakaraqyiwqmena traeo-marabaq yauwqme kuraiye.

22 mirimanibo wem timma kreaatima rtini anikoma abon npaammamayna annnma knimma Yra-wayukabi mqe-uraipoana Ytbima min-kpqwyb ikatq uriye. mirimanibo mra kainapq nqtuma Ytbimma mmamikaitana Kriri-aukapaq yiwqmena kuraiye. 23wem mra-maruqa Ntrtibarete-mrpq ko mqe-uraiye. miritana naaybq nqtuni amun-wykmagatn-aikoma raimma pq uriye. maar-tiraane: yem Ntrtibake-nare ttatne. tta Metyaqtaba tirne.

3Yanema nomm pera-nkm watama tiriye.

1mi-knrq Yanema nomm pqyikai-naqa pq uriye. nibo wem Yrabaqkaqmpaq mena watama tiriye. 2 wem maar-tiraiye: kerwq tirummwararo. nqtuma yabki-kanaama waaqkq kiye. tna tiriye. 3maamin-nqYaneqtaba naaybq nqtuma amun-nq tyan yaukaq tirine. minnmamaar-tiraine:waaykama ma ma-kaqmaapaqamra-nakoma ankaq yama ktiye.uytrai-nakoni aamm yokaa oro.tna tya naaybq yirumm waerayb tirine. 4 Yanema mra otiraa-kamma kmogoni yuraqwqtma tarq umtamma itokna akapi purumakaaknraq tarq umtan-amurannama umtokaine. nibo wem karaanbk yaatru-garaq uwon mkaraq nwaine. 5 mi-knbm yamma-wayukama YrtrebakeYrabaq-wayukama yamma Ytaa-nokoni waaqkk-kykgrq Yanenopaq

Mtiyu 3:6 17 Mtiyu 4:4ire. 6 miritata yem yeqt kmiq-yataaqtaba wemm tim mewana YanemaYtaa-nopi nomm pqyikaraiye.

7 Yanema anaimma netuqyaamm Prati-wayukagaraq Ttti-wayukagaraqnomm perntaae tta yewana wem tiriye: kerwq iraakabayaakn rakawaqame. nawaq titarq kerwq nqtuni ymma anaakaq nqtabama kanaarqpqmare kino? 8 kerwqt kmiq-yataapike tirumm wakunataae traq keqtmtirtero. 9nqtumamaamin-qtnpmam kanaarq abaraani iypma aqyika-nipoaq abaraama ket tinb. tero. mir tyakakemma t-meyamma maya-noe. kem kerwq ktima-timune. 10 yaagn aipima nqtuni kumm ykiye.miripoana mqte-tagoma aramm ma iyanatama ayama kunnp aipike agu-tuweta irab agatwnikaa um agatuwne. 11 kem Yanema nonnp kerwqkbetikaune. mir qa ket tirumm waerunataae tq ktiraateqtaae. mirimanibomra-naqa tinaa ynn-nakoni akoqngoma ket akoqnma uytraiye. kem makanaarq umaatarunaboaqwen atauq-anaamamtemaynne. awaamq kerwqtkmiq-yataapike waeragae tq kem nop tkaraunamanibo wem kerwq nq-tuni Aokaq-gp tikniye. nayubi yeqt kmiq-yataapike waeraiyanama yemmirab ykarainana iragm yeqt kmiq-yataaqa kam kautniye. 12 wen aypimmayumma matokna wtima kugbatuwaniye. mirumatuwena wen wti-naupaqa w-tima mam kuiniye. mirimanibo wtigoni tima iram kq-kaiq um kain-rbagatuwniye. tna Yane nqtuma kugbama agatuwnqtaba tiriye.

Yanema tumma nomm prakaraiye.13 mi-knrq tuma Kriri-maruqa yuwna Ytaa-nopaq uriye. tuma Ya-

nenopaq urna Yanema wenaypike nomm ptikaikaae tna uriye. 14 miritanaYanema aynmm timma ma kanaarq umaatarnaboana tumma nommprakane kena tiriye: kanaarq em kemm nomm ptikanone. nraq itaawqketpaqa kyeno? titana 15 tuma yauwqma tiriye: ibqyuwaao. mi-knrqmirr yae. miroyanama mqte-qtataaqa nqtuma akinaiq yye. mir titanaYanema tun ama warna wemm nomm prakaraiye.

16 tumma nomm prakatuwaitana ptk nopk yuwna aabaymm gitana a-naimma nqtuni Agoma kukimma miruma mra-numama magoraa um kuknatukaqa ku mqe-uraiye. 17 nibo mra-aikoma nqtunopake tiriye: maannmaketanikoe. kem weqtb riq um ktikaiye. ket tyakoma weqtb rqniq kiye.tna tiriye.

4Tqtaama tumma makqma anaraiye.

1 mi-knrq Agoma tumma awqmena waaykama ma ma-kaqmaapaq Tq-taama makqma anaikaae tna uriye. 2 miritana tuma kaayaqt-kaayaqte-tiyaaka-wagaagaraq kaayaqt-kaayaqte-tiyaaka-nokaakaraq awaqa ma yariye. miri-tana anaakaqa tumma ama yariye. 3 tumma makqma anai-naqa Tqtaamawaaqkq-amakaq irna tiriye: em nqtuni anikomo memoema em tinatamaarin-oqtakoma waqma yamm aurano. tna ama yaitana nakae tna tiriye.4mirimanibo tuma yauwqma tiriye: miye. nqtun-aama agamat-knngmmaar ktiye.awakoma wenama waaykagommamatq-matuq ummi-auwaraimma aminiye. miye.mqten-aimma nqtun yaupike ynna-aikakewaaykama matq-matuq ummi-auwaraimma mayne.

Mtiyu 4:5 18 Mtiyu 4:19mir ktiye. tna 5 tuma mir-timatuwaitana Tqtaama tumma awqmena aokaq-mrq Yrtrebaq urna an-monoq-nakoni mraaq m-ito-umakaraiye. 6 niboTqtaama tumma tim mikaiye: em nqtuni anikomo mema kanaarqmaakk yame memap metenanam mra-yataakoma aym ayakaniye. nqtuniagamat-knngm mir ktiye.nqtuma wen kaqt-wayukama tim-yiminataemm iynapo yqtokaiyanamra-oqtakoma enataupimma ataraniye.mir ktiye. tna Tqtaama tiriye. 7 tuma Tqtaamma yauwqma tim mikaiye:qibo nqtuni agamat-knnggrq maar ktiye. uytrai-nakomma mamakqma anaao. wem minn en nqtue. mqtemma keqtyb mir ktiye.tna tuma tiriye.

8 Tqtaama mikk tumma awqmena mrama uytrain-anuraq utiye. niboTqtaama wem mqte-qtataakaq yabki-qtataaqa kraatena wen maa-mrbn-rq-qttkrq artiraiye. 9 miritana Tqtaama tumma tim mikaiye: emaraayutamm ay kekq nunamumm tim tknaqa kanaarqmaami-mqt-qttqemm amnne. tna Tqtaama tiriye. 10 tuma wemm tim mikaiye: Tqtaao,em pabaq kaao. nqtuni wata agamat-knngm ktiye.em uytrai-nakokaq nunamumm tiyo.minn wem en nqtue.wenama wen mayam mayaao.mqtemma keqtyb mir ktiye. tna tuma tiriye.

11miritana Tqtaama tumma ayuwna kuraiye. nibo yamma nqtuni kaqt-wayukama tumma aayqt-kanaama awaqa ma naritataboata yem ya wqnaaure.

tuma Kriribaq aimma tma mayam matiye.12 tuma timma rtimma Yanema aabi maykitataboata wemm nn-

naupaq kraae-aimma ttuwena mikk Kriri-marupaq uriye. 13 nibo mikkNtrtibaq yuwna Kpranabaqa ko mqe-uraiye. Kpranabaqa Kriri-nokaayukoni wbaq Yakoboni anikoratama Tbirunigaraq Nbataarigaraq yeqtmin-kpq wiye. 14 miritana mra-aimma nqtuma amun-nq tyaniyaukaq tirimma raimma pq uriye. maar-tiraiye:15 Tbirunini-marukaq-wayukao,Nbataarini-marukaq-wayukao,nkykn wbaq urnaYtni-nomma aqttuwenamaami Yqtaaeo-wayukama mibq kmae.yeqt Kriri-marukaa-marure.16 yema kumayuq-ytp kmaetaann-omma kam tgaimma anaraae.aarawaam yem pu-ytkn amakaq miyanayekq mm tganiye.tna tia agamat-knnb tirine. 17 mi-knrq tuma aimma tma t-wataama nqtuqtaba tiriye. wem maar-tiraiye: nqtuma yabki-kanaamawaaqkq kibo kerwq tirumm wararo. tna tiriye.

kaayaqt-kaayaqte-wayukama tun anaa wra-kayukama yyaraiye.18 tuma Kriri-nokaayukon-awabaq urire kena wem kaayaq-wtm yim-

naraiye. Tmoniqtabama q-awiqa Ptaae tta kyaae. bkoma narue. yenkmaati-aatim nokaaypk kqnnapo noyqa yam kyabiteye. 19 tuma yenkm

Mtiyu 4:20 19 Mtiyu 5:12tim ymikaiye: kenkm ketinaa wrakao. mirya kem waaykama yabitimeketpaqa -mm tirtenune. tna tiriye. 20 nibo yenkm ptk noyqayqtorai-kuqomma yuwta tun anaa wakye.

21 wem keqnmm kmare kwena kqomma yewtm Ymitima Yberimmaanikogaraq Ymitima bkomaYanekaraq ko yimnaraiye. yenkm np-krbyetibomYberigaraq yenkmmeta kqmmamamaruta-aruta ure. nibo tumami-kyq-nkm yyaraiye. 22 ptk min-nkm np-krgrq yibokrqkyuweta tun anaa wakye.

netuqyaa-kykb tuma maya matiye.23 wem mqtemma Kriri-aukapaq urire kena tuma mibq yeqt monoq-

npq yirtiraiye. nibo nqtuma yabki-waigoni t-wataama ktima-yimenamqtemma kar-wykm mam ktobamayikena mqte-qtataakoma aarawaammam tq i-qttq mam artyikaraiye. 24 tuni watagoma mqtemmaTraaq-aukapaq uriye. miritata mqtemma kon-oko-kari-wayukama yqa riqum i-kykm t-aagoma yirunbq mi-kayukama waaykama iytnaayma arkagurai-kayukama mqtemma yiwqme ire. mi-kykm yiwqmeyewana tuma mam artyikaraiye. 25 nibo netuqyaa-kykm KriribakemmaTekporitiq-aukapakemma Yrtrebakema pakemma Ytaabakekaraq Ytaa-nopaq urin-aukapakema netuqyaamm tun anaa waqm ure.

5tuma anuraq watama tim ymikaiye.

1 tuma anaimma netuqyaa-kykm kyeqtaba anuraq utiye. wemmikqmaraqmitata wen iyp-annama wenpaq ire. 2 nibo tuma mi-kykm wata tim-yimena tiriye:3 mi-kykm nqtuma wqnaa nqtaba keta wem yabki-marupaqa mno-

qtababoata yem yimuq kmaraae.4 mi-kykm ibiq kyareta me-kayukama nqtuma yet yaqa mam paru

nqtababoata yem yimuq kmaraae.5mi-kykm yeqt ywqa mrte yuwta ywqa ma mte yay-kayukama nq-

tuma tim akoqn uri-qtataaqa yem maynqtababoata yem yimuq k-maraae.

6 mi-kykm nqtuma ki-qtataariq nae te-kykm yemm nqtumagiqma yimnqtababoata yem yimuq kmaraae.

7 mi-kykm kqo-kayukayaba paru-ytq yimya-kayukama nqtuma yemmparu-ytq yimnqtababoata yem yimuq kmaraae.

8 mi-kykm yaqnobaqa rqniq ki-kayukama nqtumma yem anaino-qtababoata yem yimuq kmaraae.

9 waayka akapimma mi-kykm mam kaayon--mm tarq ko-kayukamanqtuma ket iyp-annae. tna tim-yikaniqtababoata yem yimuq k-maraae.

10mi-kykm nqtuni arup-amma kwareta miriyakake mam tq umyikaiy-atama nqtuma yabki-maruqa minn yeqt mrqa wniqtababoata yemyimuq kmaraae.

11 yem anyama kerwq ketinaa kwaraiyata kerwq t-aimma tim-tiketawaqm pabataa ta kaaqaari-tb marta krwkq kqokeriq kowaqa kerwqtimuq maqm kuyoe. 12mirr um yem nqtuni amun-wykm qnabaqawaqm tq umykawata mra-mora urne. kerwqt tyakoma rqniq kinaraqtimuqmraro takaqmraro. kerwqt an-meyammanqtunimrpaqawiye.

waaykama r kam tgama me.

Mtiyu 5:13 20 Mtiyu 5:2913 kerwq miruma maa-mrb-kykt r kam me. mirimanibo gn

akoqnma pabaq knataama nraq onanatwq keqnamm m kny? mirnm mqte-qtataapimma kanaarq inipoata waaykama pabaq mam ywawanaaarawaat ytaukoma yam yatmnikaa um nqtu mraiq niye. 14 kerwqmirumamaa-mrb-kykti k kamme. mra-maruqa anuraq winna-maruqama ayoqma wniye. 15 mraiq um waaykama mm kraqma mra tawegnamnpq ma kmaraae. miye. yem pa mm kraqma abarokq makawanakm kam tgaitata naapaqo me-kayukama kanaarq anainoe. 16 mirr umtgaro. kerwqt tgama-yataakoma aarawaat yrakaqa k kam ktagainatamqte-kayukama koneta kerwqt rqn-aaimma koneta nqtuma keqtibomwen mrkaqa mi-nakoni wqa mte yayro.

nqtuni aamm amatan-aimma17 Mtetini aamm amatan-aikaraq nqtuni amun-wykt yagaraq kem

tuma mam pabaq yuwniye tero. miye. minnyaba kem pabaq matuwnqkukaunamanibo kempamaamin-mmmaqm natanaa kukune. 18kem raimmaktima-timune. maa-mrggrq nqtuni mrpakaraq natani-kanaaraqapqyamma agamatn-nbi nqtuni aamm amata-kanaabimma wina-yataaqamra ma ayoraniye. mqtemmaaammamatan-aimmapawinanamqte-qtataaqapq um nataniye. 19mirinana mra-nakoma maami aamm amatan-aipike mrapqyan-aimma mam pabaq yuwna kqo-nakomma mir-uwo tna artina-nakoma min-nkn wqa nqtu yabki-marupaqa pqya-qtataakaa um wniye.nibo mra-nakoma man-aimma warna waaykati yynmm mam it naman-aimma wraro tnama wen wqa nqtu yabki-marupaqa ann-awiqawniye. 20 kem kerwq ktima-timune. kerwqt arup-aaikoma man-aimmayirti-wayukagaraq Prati-wayukagaraq yeqt arup-aaikoqtaba tta ma uytainaqkerwq kanaarq nqtu yabki-marupaqa ma uyberanoe.

ymma -mm21 Mtetini imma ttaubikotaa matan-aimma kerwq itaraae. minn kerwq

waayka ma ykamma pyoro. nibo mra-nakoma waayka ykamma puynamamin-nkm kanaarq aam tama yaina-p mniye. 22mirimanibo kem kerwqktima-timune. nawabi mra-nakoma ymma umkenama wem aabi mana tamayaina-ytp mano. nibo nawabi mra-nakomma yoqa ayna tim tq umke-nama wem qnabaq an-monoq-wayukayopaq tama yaina-mm ya itano. nibomin-nkm kqomma nqturaa um tama yainnamamin-nkm kanaarq iramkq-kaiq um kain-rb wniye. 23 mirnaa em nqtukaq am-ytq mam iraynmm itna mra-nakoma emm timmi-aimma wanana nqtukaq 24 am-ytq pa am-yrrq m make ptk aam m tim mra-tuyanakaq mraro.mikk yauwqma irraq nqtukaq kerwqt am-ytq m mro.

25mra-nakoma emmaam timkanena naka kenkm aapaq kwekamaptkem mam mra-tiyakaq wet mrakao. mo mirinanama wem aam tama yaina-nkkq awqme m-akainana aam tama yaina-nkm i-wykt iypi aki-nata i-wykm emm nn-naupaq akayb. 26 kem kerwq ktima-timune.em nrabi urnna-anonnama mqtemma yauwqma amema em kanaarq nn-naupakema ma kum yabanone.

kumari-mm27 naaybq pq-urain-aimma taraane. minn kumari-mm taroq oro.

28 mirimanibo kem tuma maar tq kerwq ktima-timune. mra-nakomamra-inimma annana arunbq weqtb kin-nakoma minn wenamrq wenarunbq mirn-km mam min-nkq kumari-mm tarq kiye. 29 nibotaro. kerwqt mra-turakoma kerwq mam kmiq-yataapi ktiyuwainaqa

Mtiyu 5:30 21 Mtiyu 5:45kanaarq mi-trmm kubqma pabaq ywaro. kerwqt mra-tugoma ma winatakerwqt mqte-tugoma mam iram kq-kaiq inrb tiyuwanoe. 30 nibo kerwqtmra-tiyaakoma kerwqmam kmiq-yataapi ktiyuwainaqa kanaarq kerwqmi-tymm krama pabaq ywaro. kerwqt mra-aukapaq-tuma ma winatamairam kq-kaiq-irabima mqte-tugoma winiye.

aaraukq mam yata-mm31 naaybq Mtetini maarn-krq pq urine. minn mra-nakoma

nakomma ayuwnama kanaarq wem mra-wannaama agam kmena qamaa kyuwaune tno. 32 mirimanibo kem kerwq ktima-timune. mra-nakoma nakomma kumari-mm taroq urinna-inimma ayuwnama min-nkm nakomma mam kmiq-yataapi kyuwaimma maar-uraiye. min-nkmkeqnmm waam maynama kumari-mm tarq kitana min-nkgrq kumari-mm tarq kiye. miritata yenkm nqtun-aurakaq kumari-mm tarqkoye.

rain-aimma t-n.33 kqon-aimma ket ttaubikoma titaq taraama maar-uraiye. kerwq tim

akoqn umkaiyan-aimma ma aratnmanibo kerwq mra-yataaqtaba raine tqtim akoqn nqa kanaarq kerwq tya-qtataakoni anaa warraq uytrai-nakoniarakaq raimma tero. 34 qibo kem kerwq ktima-timune. kerwq yanaammawaamq umtuweq raine tero. kerwq nqtuni mrkon-awiqa yaananatakoqn umtikaikaae tero. nqtuni mrpaqa wen abqttrkm aam ktima-timiye. 35 nibo kerwq mra-yataaqtaba maa-mrgn wqa yaananat akoqnumtikaikaae tero. miye. maa-mrm nqtuni pqyan-abiqtataraa kitana wematauqa maqm arage kiye. nibo kerwq Yrtre-marukon-awiqa maqm mra-yataaqtabama yntaae tero. miye. Yrtre-maruqa minn an-kinima uytrai-nakonimrre. 36nqtun-aurakaq tiqnkqmaqm tenanat akoqn umtikaikaaetq tero. kerwq kenamrq kerwqt tiqntuma mam abut tqntwbikaatu-tiqnotauma kanaarq ma mam aurnoe. 37mirimanibo kerwq maar tero.ow. mir-onune. miye. mira-onune. tero. karaq aam waaykama awg-aimmaminn Tqtaanopake pq kiye.

t-aaikoni annnma am-ytq38 kerwq naayn-mm irimma taraane. enaramma kubqtuwaiyainaama

annnma kubqtuwaao. nibo enwyaamma ikmma qtuwainaama annnmawenwyaamma ikmma qtuwaao. 39 mirimanibo kem kerwq ktima-timune.mra-nakoma t-yataariqo kumatikainaqa wemm yauwqma awekm kuyakaaro.miye. mra-nakomamrabaq tpamo kyuwituwainaqa kanaarr kteraqmrabaq-taapaama myana mibkrq yuwtuwaino. 40 nibo mra-nakoma kerwq aammatikna kerwqt kberai-unamma ttaama maynna naqa kanaarqbo an-tiotaagaraq mro. 41 nibo mra-nakoma akoqn na kerwqt aamm urire naummaam maynae tnaqa kanaarqbo mam ayqtq-amma urire oro. 42 nibomra-nakoma kerwqtb mra-yataaqa tmero tn-naqa kanaarqbo kerwq pamra-yataaqa mro. nibo mra-nakoma tna atbma umtikeq mra-yataaqakerwq timnae tn-naqa kanaarqbo kerwq tinaamma umakaaro.

namuro-wykm tirumm ymero.43 kerwq maan-mm naaybq irimma taraane. yamma-wayukama

kerwqt waaqkq miya-kayukama tirumm yimraq kaayon kumayikeraqkerwqt namuro-wykma tyamma umyikaro. 44 mirimanibo kem kerwqktima-timune. kerwq kerwqt namuro-wykgrq tirumm yimraq nq-tukaq nunamup itiyana kerwkq t-aaimma tarq kiya-kayukagaraq ywqnaa namam pa umyikaniye. 45 mirinaq nqtuma wen mrpaq mi-nakoni iypma

Mtiyu 5:46 22 Mtiyu 6:12aurnoe. nqtuma wen aabam mam rq-kayukaraqa t-wayukagaraq yeqtymraaq aaq kgamayikaiye. mraiq um nqtuma arup-wayukarakaraq mamma arup ko-kayukarakaraq aaq yum paru kumayikaiye. 46 nibo kerwqtimuq kmaqyikaa-kayukama yenama yemm tirumm yimyanama minnyabanqtu meymm timiniye. aq tkiti-moneqa moymm mya-kayukagaraqmir koe. 47 nibo krwq kerwqt tbqawaaraa-kayukama yenama mir-maaraa ktimayikeqa ni-qtataakakenaq uytano? aq yem nqtuni aam ma ta-kayukagararaq mir koe. 48 mirinaq mqte-qtataaqtabama kerwqt tynpmmaati-aatim arup um mero. miruma keqtibom nqtuma wen mrpaqaaati-aatim kateko um minikaa um kerwkrq mtq katekoq um pq umnatagoro. tna tuma tim ymikaiye.

6waaykama wqnaa -mm

1 q-aimma tuma tim ymikaiye: kerwq atraro. kerwq nqtukaqmra-yataariq nqa ma abarokq mir kiyata mqte-kayukama kanaarq timna-noe. kerwqa waaykayopake an-meyaqtaba ab kiyanama nibo kerwq mirqa kerwq mra-meyamma nqtuma keqtibom wen mrpaq min-nakomakerwq an-meyamma timiniye.

2 nibo kerwq mra-yataaqa wyoq-wayuka yimtaa ywqnaa nae tqamra-naqa timkaiyana qnabaq kwena ankaq yama tno. miruma kaaqaari-wykm yeqt monoq-npkrq aapakrq yem mirn-mm tarq koe. yemmiruma waab-kykm yeqt ywqa mte yauwgae tta mir koe. kem raimmaktima-timune. mir-kykm yeqt meymm minn qa wiye. kqomma anaakaqma mayne. 3 nibo kerwq mrama wyoq-wayukama ywqnaa n keqakanaarq apq ayoqma mir-oro. 4 minnyaba kerwqt tma ma mam yoro.nibo keqtibom nqtuma apq wi-qtataariq omm konaipoana wemmi-wgnrq-meyamma timniye.

nunamumm t-mm5 kerwq nunamumm kteqa miruma kaayaq-yykrq-wykr oro.

yerwq it-ureta nunamumm yeqt monoq-npq tntabi aapatkaraqamiruma waaykama yimnaigaae tta mironiq oro. kem kerwq rimmaktima-timune. yem mir-kykm yeqt meymm qa mate. kqomma mamayne. 6 mirimanibo kerwq nunamumm tnqa kerwqt naapaq utraoqtam um ayaqmakeraq keqtibom nqtukaq nunamumm apq ayoqmatero. nibo keqtibom apq wi-qtataariq nnama pa konaipoana kerwqrq-meyamma timniye.

7 kerwq nunamumm kteqa netuq-mm nqtun ama ma ta-kayukamatenk um tero. yem yeqt yynpmm miruma netuq-t tenana nqtumaket tama itniye. 8 tta mir ktemanibo kerwq yeqt yaimma ma wraro. ke-qtibom nqtumamqte-qtataaqa aqtrrq o-qttqtbm qa taraiye. kerwqwekq ma mra-yataaqtaba taraawana wenk konaiye. 9 kerwqa maar traqnunamumm tero.keqtiboto, em yabkana-marukaq manama enwkoma aokaq wano.10 en yabi -ytq maabq kumno.en mrkaqa enaynmm wranikaa um maa-mrbkrq enaynmm

warntaae.11 bqa awaqtaba nnataama mqte-tupaama timiyo.ket otaa-qttq mam12 pabaq kyuwe awiktuwaao.

Mtiyu 6:13 23 Mtiyu 6:27miruma otaa-qttrq umtka-kayukama yeqt otaa-qttq pabaq mam

kyuwetaa tiwiktukaunataae.13 em keqt anmma makqma anai-yataaqa ma mam. ywaqTqtaaqtabama yabqma akoqntaa umtikaao.14 re. taro. kerwq kqo-yuti otaamm t-yataaqa mam pa umyikaiyanamakerwkrq keqtibom nqtuma wen mrpaq mena kerwqt otaamm t-yataaqa mam pa umtikaniye. 15 mirimanibo kerwq kqo-kayukati t-otaa-qtataaqa ma mam pa umyikaiyanama kanaarq keqtibom nqtuma wen mr-paq mena kerwqt t-otaa-qtataaqa ma mam pa umtikaniye.

nqtuqtaba it awaqa aweti-aaimma16 nibo kerwq awaqa awet-ureq kanaarq nunamumm tnqa kaaqaari-

wykm onk um t-toiqa ma mraro. yem miruma t-yoiqa mra-kayukama minn waaykama yimnaamma yem awaqa awet-uraae. kem raimmaktima-timune. yem yeqt meymm qa mate. karaq meymm mayanoe.17mirimanibo kerwq nunamumm tnpoaq awaqa awet qa kanaarq kerwqtiqnp tiqa yotuwraq tiqntuma mam yaeq-yaeq oro. 18 mirinatama kerwqaawaqa awet-uraammawaaykama aonainoe. keqtibom nqtumawenama wemananiye. nibo wem mra-yataaqa apq tarq-o-qtataaqa konaipoana kerwqmeymma timniye.

rq-qtataaqa mam kui-aaimma19 kerwq rq-qtataaqa maa-mrbmm ma mam kuyoro. maa-mrbmm

kawanogm knaitana karogaro-nmm kugitana mqte-qtataaqa mam tqkitana moy-kykm kurum yawtireta moymm kmayaae. 20 mirimanibokerwq kerwqt rq-qtataaqa nqtunopake mam kuyoro. maami-qttqkawanogm knaitana karogaro-nmm mqte-qtataakaqa ikugitana moy-kykm kurum yawtireta moymm kmayaae. 21 kerwqt rq-qtataaqakmn-aukapaqa min-kpqtb aati-aatim kerwq tynmm itq mayne.

agoni mm22 arukn arakoma agoni n. nibo arakoma rqniq um anama kru-

tainanama km mqtemma tirunbq uyberaniye. 23 nibo kerwqt trakomatq nanama mqtemma keqtraqa kumayuq aurniye. mirinana min-kmkerwqt tirunbqwin-okomamiruma kumayuk kurenami-kmykmmamanmma aurniye.

mra-nakoma kaayaq-kw-nkq mayam mayaino24mra-nakoma kanaarq kaayaq-n-nkrtt mayam mra-awaataq mayaino.

nobo wem mra-nakomma tama tq kumakena mra-nakomma aati-aatimyabqma artyakaniye. mo mirinanama mra-waigoqtaba kkainana mra-waigoqtabama akaniye. kerwqa mimr toqa nqtukaq tynmm ma marqmnekaqa tynmm ma kanaarq marne.

netuq-ynmm ita-mm25miritaq kerwq ktima-timune. kerwq kerwqtmneqnapomeynq nbo

awaqtababi noqtbbi keqa mir-i-qtataaqo maynqtaba tabaq-tuyanamma mataro. awaraikomaminn nonbi awakommauyt-maqma anmmakateko-ytr.unkqtyataba tabaq-tuyanamma itaaro. miritana agoma minn unkqt-gomma uyt-maqma wiye. 26 kerwq numam anaaro. yem nyumma keubetayem awaqa mam awaq-naupaq kmaraae. mirimanibo keqtibom nqtumawenmrpake numagmm awaqa kyimiye. kerwq numagmm yaq uytraao?awaqa yaq ktimiyo? 27 kerwqt akapikema nawaq tabaq-auyanamma maqmakoqn um itna aqt-knm arbama wen awarai-kanaaraqa wny?

Mtiyu 6:28 24 Mtiyu 7:1128 nibo kerwq nraq itarq unkqtyabama netuq-tynmm kitaao?

kerwq tynmm tama artaro. yaayqnbq wi-kiraati-yataakoma naraqumbi kuwibo anaaro. yem kamma gaeta unkqtma yenamrq kraataae.29 mirimanibo kem kerwq ktima-timune. naaybq Trmnima kniboanawen rqn-otamma pqyamma ma makimanibo wem ma rqn-unakaqtomaumtorena yaayqnbk-krt-ytkr um kumatoraae. 30 ow. bqa nmamayp wi-qtataaqa aabyaama yem krma irab yuwne. nibo mir-kr-qttqminn nqtuma kon-okomma mq amyikaraiye. mirinaq kerwq aarawaamwem yaq uyt-maqma unkqtma umtikaniyo? netuq-tynmm maami-qttqtb kitawanama kerwqt itq-itaiq um yabi--ytkm pqyammawiye. 31 mirinaq kerwq netuq-tynmm ma itra nin-aawaraq nn-nataabiyo? nin-nonaq nnnataabiyo? tero. 32 miye. mqtemma mi-qttqnqtun ama ma ta-kayukama mir-qttkn anaa kwaraae. mirimanibokeqtibomnqtumawenmrpaqmena kerwq ni-qtataaqtababi ommnq-tuma konaiye. 33 mirimanibo kerwq tynmm tama arttuweraq nq-tuma yabki-qtataakoma mqte-qtataaqtaba uyt-maqma tikano. nibo kerwqwem tinq kiyanama anaakaqa maamin-q-ytq kerwq timniye. 34mirinaqkerwq aabyaayabama ma tynmm taro. aabyaa-kanaagoma wenamrqmi-knyb tabaq-ummaama wniye. mra-mora-kanaagoni ummaam w pa mi-kngn. tna tuma tiriye.

7mra-nakomma aam tama yaina-nkr um aam tama yaina-mm

1 tuma q-aimma tim ymikaiye: kerwq yaina-wykr um kqo-kayukamama mam yawq-umayikaaro. annnma kerwq mam yawq-umatikanoe.2 nibo kerwq kqo-kayukama tama yainayatama mraiq um kerwq tamayainayaniq um kerwq tama yainnoe. 3 nraq itarq kerwqt aanbgmpqyamma otaa-qttrq kowaqa kerwq anmma uyt-maqma otaa-qttrqkoo? aanbgn pqyan-otaa-qtataaqa yaagetraa um wenarapi wmanibokerwqt ann-otaa-qtataaqa mtq-yaraa um trakaq yawq uriye. 4 miritaqkerwq tigaem yaq kitaraq aanbgqtb maar ktimameo? aanb, enarapit-yataaq wimma matuwnae. tra kteo? 5 kaayaq-tykrq-wyko,qnabaq kenamrq trapimma an-qtataaqa wimma pabaq matuwro. anaakaqaaanbgn arapi wi-qtataaqa kanaarq anama arut matuwaao.

6 kerwq mra rqmma aokaq-ytq wbiqa kta iyk-kayukama maymro. nibo kerwq nqtuni ama rq-pateturaa um mam pgomma maymro. mi-pttm pgoma ytauqnapo yam maptuweta waqma tpuinoe.

akoqn um nunamumm t-nq7 mra-nakoma akinana maynnama tama anaino. akinana ananenama ab

no. oqtam yakaiyaba akinanama oqtarq pak-pake tno. 8 mirinata mqte-kayukama nqtukaq nunamup tama antama yem wekk maynoe. mqte-kayukama mra-yataaqtaba nqtumma ab ketama wemm pa ananoe. nibomqte-kayukama nunamup tta nqtunopaq ntae tyanamawem yemm iyuwi-nata uyberanoe. 9 kerwpk mra-nakoni anikoma aboqtb tna yamm timiyotnanama abom qtamma mayamny? miye. 10 nibo iypgoma aboqtbnoyqa timiyo tnanama abom t-iraakabayaamma amny? minngaraq miye.11miritaq kerwq t-wayukamakanaarq kitaamanibo kerwqt iypgoma rq-qtataaqa yimyb kitaae. uyt-maqma mraiq um keqtibom nqtuma wenmrpaq min-nakoma wen iyp-annama wekq tama anaayuma rq-qtataaqayimyb kitaiye.

Mtiyu 7:12 25 Mtiyu 8:312 waaykama nrabi umtikaigaae tina-ytrq kumakaiyaama miruma yekrq

mraiq umyikaao. maaminnma mkama Mtetini man-aikaraq nqtuni amun-wykgrq tira-waigoni mqten-aaine.

matq-matuq um mi-auwarain-amma13 kerwq pqyan-amma wraro. ata-marupaq urin-aama annapoana oyaaq

uritata netuqyaa-kykm aarawaam min-mm kwaraabo min-mm wraro.14 kqon-amma matq-matuq um mi-auwaraimma maya-mrpq urin-akomapqyamma wipoata yamma arekq-wayukama min-mm kamma kata kwaraae.

ketm kaaqaari-mn-wykt yaqa ikatntaae.15 kaaqaari-mn-wykybm atraro. yem yirunbq abq-yk um

mapoata tipi-tpigoni awaratima at-umaeta apq-ykrq kerwqtpaq kye.16 kerwq nrabi iya-qtataaqa mikq yeqt yaimma ananoe. wbiq-annagomarqn-aramma kiyaiye. 17 mraiq um rq-tagoma rqn-aramma kiyaiye.nibo t-yagoma t-aramma kiyaiye. 18 rq-tagoma t-aramma kanaarq maiyniye. nibo t-yagoma rqn-aramma kanaarq ma iyniye. waaykagaraqmraiq ure. 19mqte-tagoma rqn-aramma ma iya-tagomma minn ayma irabkiyaabotuwaae. 20mirinaq kerwq anaaro. kaaqaari-mn-wykbk kerwqraimma yeqt t-yaaimma yimnainoe. t-wayukama yirunbk rqn-arammakanaarq ma iyniye.

21 mqte-kayukama uytrai-nako, uytrai-nako, mir ktepoaq nqtumayabki-marupaqa uyaberanoe. miye. pa nayubi ketibom nqtuma wen mr-paqmin-nakoni anaa wartama kanaarq nqtuma yabki-marupaqa uyberanoe.22 mikq an-kanaamo pq nna-kanaaraqa aarawaam maar tta tim-timinoe.uytrai-nako, uytrai-nako, enwkaqtaa ketm amun kme urire waunataae.enwkaketaa ketm t-aagommawaayka ybikemamam pabaq yuwwaunataae.nibo enwkaketa ket netuqyaan-wmq-ytrqa urunataae. tta mir tyaqa23 nibo mi toqa kem yemm abarokq maar-tima-yimenune. kem kerwqttrakaqa aonewaunamiye. kerwq t-wayukaao, pabataa koro tenne. tnatuma tiriye.

naamm -krt.24waqma ita-mm tuma tiriye: kanaarq mra-nakoma maamin-mm itna

warana-nakomawemmiruma -t-wainapoana wen naamm qtan-amuraaq ku-maraiye. 25nibo aaq yurna nomm agtana ann-uwaama yornamiri-qtataakomamin-nmm awtraiye. mirimanibo min-nmm ma kuturiye. min-nmm q-takaq witanaboana yqtoqma akoqn uriye. 26mirimanibo mra-nakoma ketamakitenamanibo mowarnamaminnwemmiruma bqnaaboq inpanawemwennaamm kegba-amuraaq naamm kiye. 27 nibo aaq yitana nomm augna uwmaanmma yokiye. nibo miri-qtataakoma min-nmm awttuwaitana min-nmmkuturiye. pau titana anmma mtq yawtguraiye. tna 28 tuma maamin-mmtim natatuwaitata mqte-kayukama tun-aayaba iynaq ta yaqa riq um kariye.29 mirimanibo aam yirti-wayukaraa um ma tim ymikaibo tuma akoqnmanpaamma matoki-nakoraa um aam ktima-yimena yirtiraiye.

8mrama kr-naqa tuma mam rkaraiye.

1 tuma anubakmm yuwna kmtata netuqyaamm aarawaam karaq anaawaqm kuke. 2 mikq mra-naqa kryamma ki-nakoma amakaq irna araayu-tamm ayna tiriye: uytrana-nako, kanaarq emm akinaama em kemmmam qtikanone. titana 3 tuma aymma rqmarena tiriye: kemm ktikaitaqmirona kune. emm rkaino. titana mi-kr-krgm mikq nataguraiye.

Mtiyu 8:4 26 Mtiyu 8:204 nibo tuma mi-kr-nq tim mikaiye: em atqma arutaao. mra-nakommatimmenabo miye. em ur enama an-monoq-wayukama m-yiraate naaybqMtetima tiriniq um nqtukaq am-ytq m-amiyo. mirinata waaykamaanta en karm mikq natagiye tta tero. tna tuma tim mikaiye.

iq-i-wayukati kaw-nkni maya-nq tuma mam rkraiye.5 tuma Kprana-marupaq uybritana ann iq-i-naqa Armani-marupake

tunopaq irna inaa tna tim mikaiye: 6 ummaatarna-nako, ket maya-nqkarm mayna naapaq wagurna miye. aytkoma pukitana qa riq um kiye.titana 7 tuma yauwqma tim mikaiye: wemm kem ko mam rakanune. tnatiriye. 8 miritana iq-i-kawaa-nakoma yauwqma tim mikaiye: ummaatarna-nako, kem rqn-naqa ma mupo em kanaarq ket naapaqa ma uyberaao. empa aam tinana ket maya-nq atbno. 9 kegrq ket an-naapaamma wiye.kem mrama tiyka iq-i-wayukati kaw-nq mune. miritaq kegrq an-kayukati yimnpq munata yem yabtkaraae. ket timnpq ma-kayukamakem tim-yimeq mra-naqtaba em waao tnanama wem kanaarq kwiye. nibokem kqo-waqtaba tq em maabq iyo tnanama wem kanaarq kiye. miritaqkem ket maya-nkqtb maa-mym mayaao tnanama wem pa kmayaiye.tna titana 10 tuma min-mm ttuwena iynaq uriye. nibo wen anaa wra-kayukama maar tna tuma tim ymikaiye: kerwq raimma ktima-timune.mrama Anqtuni waaykabike traeobake-naqa maan-nkm maaruma arummtmnikaa-naqa aonaraune. 11 nibo kem kerwq ktima-timune. netuqyaa-kykm aaba utaipk yata yamma aaba kupripake yata urta abaraagaraqtekigaraq Yakobogaraq mrabi yagaroqtam nqtu yabki-marupaq metaawaqa nne. 12mirimanibo traeo-wayukamanqtumawem yabki-marupaqayeqt ytaubikoma mamanibo yamma traeo-wayukama marab ma-yuma yemmpaq an-kumayuqnobaq meta ibiq yarta ywyaamma akgnanoe. tna tumatiriye. 13 nibo tuma iq-kawaa-naqa tim mikaiye: em bqa kaao. em arummtimnaboana mir naiq um mi-qttq pq niye. tna tuma tiriye. nibo mi-kgm mi-kr-nq wen kargm aywitana atbaraiye.

Ptaamma nakomma anamma tuma mam atbamakaraiye.14 mikk tuma Pitaani naapaq uybkena anaimma Ptaamma nakomma

anamma kokoqymma kitana atparaq wagur mitana tuma anaraiye. 15 nibotuma aykaq yqtritana kokoqymma rkraiye. nibo min-nkm it-urenatuni awaqa mam yokaa umkaraiye.

netuqyaa-kr-wykm tuma mam atbamayikaraiye.16 naikaq tabaq-wayukama t-aagoma mi-kayukama yiwqmeta tunopaq ire.

nibo tuma pa aam ktitana mi-kykbkmm wat agoma iyuwna kuraiye.nibo tuma mqte-kari-wayukama mam atbamayikaraiye. 17miritana mra-aimmanaaybq nqtuma mra amun-nq tyaan yaukaq pq niye tirimmaminn pq kitana min-km maar-tiraiye: wem wenamrq ket karmmam pabaq kyuwena kon-okomma ket tiytma kui-yataaqa matukiye. tnaagamatn-bg tiriye.

tun anaa warn i-nq18 netuqyaa-kykma tuma ikyakaraawana yimnawaaena wen iyp-annama

tim ymikaiye: nokaaykmmmeranbpqmwyataao. 19 titana mrama man-aimma yirti-nakoma irna tumma tim mikaiye: yirti-nako, em nakarabi wninabq kegrq waqm nne. tna tiriye. 20 tuma yauwqma tim mikaiye:abq-ykwkm yeqt namma manarunobaq witana numarwkn namma

Mtiyu 8:21 27 Mtiyu 9:4wimanibo Waaykagoni raqa kem tuma kem wagqa tiqnmm maqm aragenna-namma ma wiye. tna tuma tim mikaiye. miritana tuni anaa warina-waigoma wen naamm mraiq um wniyo? 21 nibo kqomma mra iyp-annabike-nako tumma tim mikaiye: ummaatarna-nako, kem kanaarq aw urananaketibom punaq m-uqtamakatuwerabiyo? mir titana 22 tuma tim mikaiye:ibqyuwaao. yem puk-kayukama yenamrqmatq-matuq ummi-auwaraiqtabapukiya-kayukama mam arq-yuma kanaarq uqtamyikanoe. em pa ketinaa yawaraao. tna tiriye.

tuma ann-uwaagoqtaba titana rw uriye.23mikk tuma np-krb tata wen iyp-annama anaa wake. 24 anmma

nnym mi-nkypmm kmetena nnygm np-krm yawq inenauriye. mirimanibo tuma pa wagurna mqe-uraiye. 25 nibo yem tumma koawtureta tire: uytrai-nako, em keqt twqnaa uwo. ketm yubkonataakune. tta tewana 26 tuma tim ymikaiye: nraq itarq ikatqa koo? kerwqtitq-itaiq um yabi--ytq pqyamiye. timtuwena tuma it-urena uwgokaraqnokkrq yiwgraiye. nibo uwgoma m-rw itana nokm karaq manoniyam metariye. 27 minnyabi iyp-annama netuq-yynmm kiteta tire:maaminnma nikaa-nare tnaq mitanawaq uwgogaraq nokgrq wenamakwaraayo? tta tire.

kaayaq-nkbk tuma t-aama matukiye.28 tuma yet nokaaykmm meranbpq Ktarini-wayukati marabq atam

uriye. nibo kaayaq-nkm t-aagoma yenkb mi-nakorata tumma ya anaraaye.yenkm puka-kayukati mararaapq mtq-matipaq mqeta irye. yenkmanmma abq amguraayataboata waaykama min-kq ma urire ure. 29 nibomin-nkrtm ankaq yama wqa kyeta tirye: nqtuni aniko, emkekrtm nraq umtikaneq kono? kanaam ma pq-uraitaa keqtm tqa -ytq m-timinetaa kono? tta tirye. 30 mrama p-annama nkaq metaam nare. 31 nibo t-aagoma tukaq inaa tta tire: kanaarq em keqtmtkamma warma em kanaarq timtknataa ketm mera-p-nnt yirunbtkobrano. tta tire. 32 nibo wem mi-t-gmm tim ymikaiye: kerwqkoro. tna tuma titata yem mi-kyq-nkm iyuwta p-annati yirunbquybkaae. mi-p-nnm mqtepaq pqmareta mrama tabaq metam kuke.nibo yem nokaaypt metarta nomm nawketa mqtepaq puke.

33nibo p-kawaa-wayukama pqmareta kuraae. yem an-marupaq koyarta yemmqtemma min-mm tbakaq-wayukama tim ymikaae. miritata kaayaq-nkbmt-aagoma pq i ktama tirye. 34 nibo min-n-mrpk-kykm netuqirta tuqtaba ya ab-uraae. yem tumma ya anatuweta weqtb mi-mrbkmmyuwna kqo-marabaq kikaae tta inaa tire.

9mrama a-ayaamma tq umgi-naqa tuma mam rkraiye.

1 tuma np-krb yet nokaaykmm meran-bpq yauwqma urta tunimrpaq koyare. 2 mibq yamma-wayukama mra-kari-naqa tunopaqa awqmetairamami-kr-nkn aytkomapukuritana kkutaaraqwaguritata yaagum ire.nibo tuma mi-kykm yimnaimma wekq itq-itaiq kowanaboana tuma mi-kr-nkmm tim mikaiye: iypgo, enyakoma kaayon no. en kmiq-yataaqakem pabaq kmatuwaune. tna tuma titata 3 yamma man-aimma yirti-wayukama yeqt yynnbq maan-nkm nqtumma aam kwaagiye. ttatire. 4 miritana mi-kykt yynnbq tuma yimnatuwena wem tiriye:

Mtiyu 9:5 28 Mtiyu 9:17kerwq nraq itarq kerwqt tynnbq tama tq koo? 5 nin-aikowaq ketnpaamma yirtiniyo? nibo kem tqa en kmiq-yataaqa mam pabaq yuwanemir tnawaq ma oyaaq ki aq nibo em it-uma urire uwo tnna-waigomaminn ma oyaaq na ummaa kyaiye. 6 Waaykagoni raqa npaamma maa-mrbmm kanaarq kmiq-yataaqa mam pabaq yuwnqtaba yirtenune. tnatiriye. miritana tuma aytmma puki-nkmm tim mikaiye: em it-ure enkkutaama mam en naapaq kaao. tna tiriye. 7 miritana mi-kr-nkm it-uma wen naapaq kuraiye. 8 nibo aarawaam mirimma anta ikatq riq ure.yerwq anaraae. nqtumamirn-kqnm mikaiqtababoana yem nqtun-awiqa mte yataae.

tuma Mtiyumma yaraiye.9 tuma mibk kwena anaimma mra-naqa tkiti-moneqa maya-npq mqe-

uraimma min-nkn wqa Mtiyuma mi-ktm agati-nare. nibo tumaMtiyumma tim mikaiye: em ketinaa yawaraao. titanawem it-uma tun anaawakiye.

10 anaakaqa tuma naapaq mena awaqa knaitata netuqyaa-kykm tkiti-moneqa mya-kayukagaraq kqomma karere-kykgrq patataare tim yka-kayukagaraq tunopaq ire. yem tugaraq wen iyp-annagaraq um metaawaqa nare. 11 yem Prati-wayukama miromma anawaaeta yem tuni iyp-annama maar tta tama anaraae: nraq itanawq kerwqt yirti-nakomakmiq-wayukagaraq tkiti-moneqa mya-kayukatema awaqa knaiyo? tta tamaanaraae. 12 tuma min-mm ttuwena wem maar tna apq-mm tiriye:waaykama karm mo mya-kayukama ttaa-wayukayopaq ma koe. miye. pakar-wykm ttaa-wayukayopaqa koe. 13 kerwq urraq nqtuni watamaagamat-knnbkn-mm ko taro. na-wmm ikma kekq timyb kemktikaibo kaayon-ytqtb kemm ktikaiye. tna agamat-knngm ktiye.tna tu timtuwena tiriye: arup-wykmne tya-kayukama yyanaaq kukaune.miye. kem pa kmiq-wayukayaba yyanaa kukune. tna tuma tiriye.

awaqa aweti-aaimma14mi-knrq Yanema nomm pera-nkn iyp-annama tunopaq irta tire:

nraq itataawq ketgrq Prati-wayukagaraqa nunamumm tntaama awaqaawet kunatataa en iyp-annama nunamumm t-knrq awaqa ma awetkoo? 15 tta mir tewana tuma tim ymikaiye: mra-nakoma aaram maynkenama omkq pa wen aanb-wykt menama kanaarq yakoma tq ny?ma aokarq kiye. anaakaqa mi aaram mayn i-nq pabaq matuwayanama min-nkm karaq wen aanb-wyktma ma mniye. miruma aaram maynna i-nkr um mi-knm naqa kem knatama yakoma tq nipoata yem awaqaawet-inoe.

16 taro. mra-nakoma wen naay-kbr-nmm yakkitanama age-tabaraaberake maqm artaimma ma aokarq kiye. mirinanama mi-tbrbgmkeqnmm naay-kbr-nmm yakqma an-kariq umginiye. 17 keqnmmtaro. mra-nakoma naay-mmgn awarati-unapima wni-nomma agemama tewae kiye. miritata yem age-kaaeni-nomma naay-mm-wrtbqtowanama ma aokarq kiye. miritana mme awaratigoma yarknana wni-nommamarab aqtma kugbaginiye. mirimanibo taraa-kayukama age-memegoniawaratibi wni-nomma aqtmaraawana mkama rqniq um pa kwaiye. tnatuma tiriye. age-qtataakoma waqma naayn-mm auraniye.

mra-inikoma tuni wqtraq yqtokaiye.

Mtiyu 9:18 29 Mtiyu 9:3718 tna tumamaamin-mm ktima-yimikaqmrama an-kawaa-naqa tun-amakaq

irna araayutamm ayna tim mikaiye: ketiymmma pa bq pukuriye. niboem kanaarq ir aymma aneq m mrnana atbama yauwqma pa mano.tna an-kawaa-nako tiriye. 19 nibo tuma it-uma mi-kw-nkn anaa waqmkwitata wen iyp-annama mraiq um wake.

20urire kowanamra-inimmamikqmqe-uraimmamqte-tupaama inaautmmakitana inaaupaq tiyka um kaayaq-krtmtmmqe-uraiye. min-nkm tunianaapaq amakaq irna tuni wqtgoni aqtrq aymma yama yqtokaiye. 21 min-nkm wenamrq wen aynnbq maar-tiraiye: tuni wqtraq tiymonkuyonanama tnobaq kanaarq umtikaniye. tna nkukaiye. 22 tuma waqmawemm anatuwena tiriye: ketiymuko, enyakoma kaayon no. en itq-itaiqum yabi--ytkm emm miruma mam rkraiye. mi toqa min-nkn karmnataguraiye.

23 tuma mi-kw-nkn naapaq irna waaykama ibiq-m kteta aam ann-aimma ktewana yimnaraiye. 24 nibo tuma tiriye: kerwq ma abtkaro.pqyan-inaaruma ma pukiye. wem pa am waguriye. tna tuma mir-tiraimma raimma pukuritataboata mi-kykma wra umkaraae. 25 nibo yemaarawaam waqm pabaq ywawana tuma mi-npq utna pukin-inaarugoniaykaq yqtorena aytritana it-uraiye. 26 mi ktagoma min-kpq mqte-marabaq wyw uriye.

tuma kaayaq ygaroq-nakaraq aam ti-nakaraq mam atbamayikaraiye.27 tuma mi-mrq yuwna kuraiye. nibo kaayaq yramma karopari-nakorata

tun anaa waqm kweta ankaq yama tirye: e, naaybq ket knimaTbitin-annabike-nako, em kekrt arumm umtikaao. 28 tyana tuma naa-paq uybritata yrammo karopgi-nakama wenpaq utye. tuma min-nkmtim ymikaiye: kenkm itq-itaiq koyaqtaba kem kenkm kanaarq mamatbatikanuno? tna titata yenkm tumma yauwqma tim mikaaye: ow.uytrana-nako. tta tirye. 29nibo tumamin-nkt yrapi aymma knekuyenatiriye: kenkm itq-itaiq ya-qtataaqtaba kem kanaarqmirona-yataakomapqno. tna tuma tim ymikaiye. 30 nibo yenkt yrakoma tgaraiye. tuma akoqn-aimma tim-yimena min-nkyb tiriye: atrakao. mra-nakomamaaminyabamaitanabotekao. tna tiriye. 31 qibo min-nkm mpaq yabareta mqtemma min-kpq-mrbq tuni watama timeta urire urye.

32 yenkm kiye keta yamma-wayukama mra-naqa t-aagoma wep mi-napoana aam titata wemm yem awqmeta yewana tunopaq iriye. 33 nibo tumat-aagomma matwitana min-nkm aam aimma tma tiriye. minnyabaaarawaam iynaq urta netuq-yynmm kiteta tire: naaybq maakqtraeobaqa maamir-qttq ma pq urine. tta tire. 34mirimanibo yammaPrati-wayukama maar-tiraae: wem t-aagoni kaw-nkm wemm akoqnmamikaitana wem t-aagomma kanaarq kmatuwaiye. tta tire.

aarawaayb tuma arumm kumayikaiye.35 tuma an-marupakaraq pqya-marupakaraq urire kena wemmonoq-npq

kyiraatena nqtuma yabki-qtataaqtaba t-wataama ktima-yimena mqte-karimo mya-kayukama mam atbamayikaraiye. 36 wem anaimma netuqyaammaarawaam yimnatuwena arumm umykaraiye. miruma tabaq-yuyanamma ittanawaq twqnaa ny? nakaraq nnataabiyo? tta miruma tipi-tpigoma yeqtkaw-nq ma mitata onk ure. 37 miritana tuma wen iyp-annama apq-mm tim ymikaiye: netuqyaamm awaqa ypmm wimanibo mam kuyaba

Mtiyu 9:38 30 Mtiyu 10:17ma netuqyaamm maya-wykm me. 38 mirinaq kerwq nqtukaq nuna-mumm ktiyana wem ykn abom yamma maya-wykma timyikainata wenwaaykama ko mam kuyoro. tna tuma tim ymikaiye.

10tiyka um ttaupake kaayaq iyp-annati ywqa

1 tuma tiyka um kaayaq-yp-nn-wykm yyamaena irna yemm ako-qnma yimna t-aagoma kmatuwetamqte-karimamampa keta ygoni ummaa-ytq mam pa gae tna ymikaiye. 2 tiyka um kaayaq-yp-nnt ywqamaar-uraiye. qnabaq-nakoni wqa Tmonie kqon-awiqa Ptaae. nibo bkomanarue. nibo Ymitima Yberimma anikoboana bkoma Yane. 3 nibo PripimaPaatromiyue. nibo Tmtie. Mtiyuma mi-ktm agati-nare. wem tkiti-moneqa maya-nr. nibo Ymitima piatimma anikoe. nibo Tqtiatie. 4 nibomra-Taaimonima tpniti (indipendens) karuwaaq-nr. nibo Yqtaati Itikriotie.wem tumma awqma namuro-wykt iypi maki-nare.

tuma tiyka um kaayaq-wykm awaamq umyikena yiwkai-kayukama mayamymikaiye.

5 tuma tiyka um kaayaq-wykm timykitata kwana ymamma yimnamaar-tiraiye. kerwq Yqtaaeo-apaq kqon-anna-wayukabaqa oro. Tmria-marupaqa karaq ma uyberanomanibo 6 kerwq traeo-tipi-tipi-annama mpaqoro. yem nqtuqtaba yerwqt aamm yuke. 7 kerwq urraq aam maartraq m tero: nqtuma yabki-kanaama waaqkq kiye. 8mirinaraq kerwqkar-wykm mam ktobamayikera pukiya-kayukama mam itmayikera kr-wayukama mam ktobamayikera t-aagomma mam pabaq kyuwera oro. kerwqmra-yataaqa ketpake mayayama minn kerwq pa ymero. mirinaraq kerwqmaami-qttq yemm yimraq kerwq ma meymm myaro. 9 kerwqtunpmm mneqa ma tumaera urire oro. 10mnekaraq an-moneq-awiqa yya-qtataakaraq ariroq-np ti-unamma ma mam urire ra kaayaq-tytm makberera ttauq-anaamma ma kberera yumma am urire -ytm ma matraro.miye. mayam mayana-nakomma kanaarq wen awaqa mro.

11 mra an-maruparabi pqya-marupaq uybereqa kanaarq kerwq anaiyanami-mrkkmm mra-nakoma arup na wen naapaqa mqeraq mi-mrq yuwkine keqa ayuw yero. 12 nibo kerwq mra-naupaqa uybereqa mi-npq-wykm miro-maarao-aimma traq kaayon-ytq kerwqtpaq wano timykaro. 13nibomi-npq-wykm kerwqtb yetmigaae tta tyaqa kerwqtkaayon-ytkm yeqtpaq wnmanibo yem kerwqtb migaae tta ma tyaqakerwqt kaayon-ytkm yuwqma kerwqtpaq no. 14mra-nakoma kerwqatiwqmena mo wna kerwqt tama ma itanaqa nibo kerwq mi-mrrbimin-nmm ibqyuwera kerwqt tibkk ktma popoq umtuwe koro. 15 kemkerwq raimma ktima-timune. aarawaam tama nqtuni yaina-knrqKomraa-marukake t-wayukagaraq Ttma-marukake t-wayukati annnma t-meyamma wipoata mirumaraa mi-mrkq-wykm yeqt t-meyamma pqniye.

kon-okomma ummaa-ytq pq niye.16 taro. kem kerwq miruma tipi-tpi rakaa um taqa wi-kama wbiq-

iyakaa-kayukati akapi timtikaunaq koe. mirinaraq kerwq miruma iraak-abayaakr um yakarera atqma wiqm kweraq mra-yataariq nqa tynmmtama arttuwero. mimr toqa kerwq mra-numama magoraa um kaayonum mero. 17 kerwq waaykayabama atqma artaro. yem yeqt kntre-wayukaraq aam tama yainta nnma timta kerwq yeqt monoq-npq tebqa

Mtiyu 10:18 31 Mtiyu 10:35timta ne. 18ketwqa mrte yuwnra kowaa tta kerwq tiwqmeta knima an-kamaani-wayukati yrakaq wne. mirinaq kerwq aam ktima-yimeqa Yqtaaeo-wayukagaraq traeo-annabike-kayukagaraq nqtuni t-wataama tim-yiminoe.19 yem kerwq tiwqma aam tama yainayaqa kerwq ikatq raq ketmnine tnn? ketm nin-ainaq yauwqma tim-yimenunataabiyo tero. kq-taoqaaam tnn-aimma timnmma 20 kenama kerwq aam tinoe. miye. keqtibomnqtuni Agoma kerwqt tyaukaq aam tniye.

21 mi-knrq mra-nakoma bkomma awqmena yamma-wayukati iypi m-marainata ikmma pune. nibo abom anikomma mraiq um waaykati iypim-marainata ikmma pune. nibo iypma yinboyuma komarumm yataboatanamuro-wykm ykamma pune. 22 keqtbbata yamma-wayukama kerwqtama tq umtikanoe. minn mra-nakoma akoqn um mqena aqt-knrqwnama min-nkmm nqtuma yauwqma awiranana wem nqtuna mniye.23 nibo yem kerwq mra-marukaq t-aaimma tarq umtikaiyaqa kanaarqmikkm pqmarera kqo-marukaq oro. kem raimma ktima-timune. kerwqmqtemma traeo-marupaqa ma mayam mam nataraiyaqtaba Waaykagoniraqa kem kumnne.

24 tugaru-ypgm wen arti-naqa ma kuyataitana pa-mayaima mya-kayukama yeqt kaw-wykm ma kuyataae. 25 mrama tugaru-ypgm wenarti-naqa manama minn kanaa niye. nibo pa-mayai-nakoma wen kaw-nquyt-maqma anmma manama minngaraqa kanaa niye. kem kerwqt kaw-nq kemm tq kumatikaapoata kerwq anmma tq umtikanoe. ketwqaPtebue tta twqa yaramanibo kemm t-tiwiqa kyetama kerwq nayuwabi ketiyp-annati twqa uyt-maqma anmma t-tiwiqa ynoe.

waaykama nqtuqtaba ikatqa oro.26 mirinaq waaykayaba kerwq ma ikatqa oro. mqte-qtataaqa apq wi-

qtataakoma anaakaqa abarokq niye. mqte-qtataaqa nkuma wina-yataaqaniboanaakaqa waaykama anainoe. 27 kem tuma aam kumayuqnbq tim-timunamaminn wgma tim ymro. nibo aam yakareq tpikemo tama minnkerwq netuqyaa-kykt yrakaq it-urera aam tim ymro. 28 waaykamakerwqt tma tkamma uqtn-kayukayaba ma ikatqa oro. kerwqt tirun-ypmma tkamma uqtne. miye. nqtuqtaba iktro. kerwqt tgaraq tirun-ypgrq mkama kanaarq Tqtaani mrqa atanobaq nqtu kanaarq tkamaayotuwaniqtaba nqtuqtaba iktro. 29kerwq kaayaq-nmm tarukqamneqakmora-toeyaarake kanaarq meynq noe. nibo keqtibom nqtuma akainanamakanaarq mra miruma pqya-numama marabmm kuminiye. 30 nibo kerwrkerwqt tiqntuma mqtepaq nqtuma yortukaiye. 31mirinaq kerwq maikatq oro. netuq pqya-numagoni meymm uytraapoana kerwq nqtumayabqtkraiye.

tuni wqa ya-mm32 mra-nakoma nawabi abarokq tim tgena wem kenna tna mqte-kayukati

yrakaq tnna-nakomma ketgaraq ketibom nqtun arakaq wen mrpaq wemmmraiq umkanune. 33 nibo mra-nakoma kemmmqte-kayukati yrakaq anaammaumtikai-naqa kegrqwemm ketibon arakaqwenmrpaq tinaamma umkanune.

tuma mam yaina-tkr-ykrq kukiye.34maa-mrb kaayon-ytq mam maa-mrb-kykyb ma mam kukune.

mir tynmm ma taro. kem pa waaykama yaina-tkr-ymm ketamawra-kayukagaraq ketama wra-kayukagaraq akapike mam yainanq mamkukune. 35 iqa anikokaraq yeqtibogrq yata nibo aymukokaraq yinakaraq

Mtiyu 10:36 32 Mtiyu 11:9yata nibo anbukokaraq ataakogaraq -mm taraune. 36waagn we-nnbbanmma uyt-maqma namurom aqma mnoe.

37 nibo mra-nakoma anayaa aboyb arumm uyt-maqma yimnama wemkennmauryb maumaatariye. mraiq ummra-nakomaanikoyaa aymukoy-aba arumm uyt-maqma yimnama wem kennm auryb ma umaatariye.38 nibo mra-nakoma wen kaapaq-ym ma mamna ketinaa ma warna punnayokaa enama wemm kennm auryb ma umaatariye. 39mra-nakoma maamin-wrmm yqtoqma akoqn nama wen matq-matuq um mi-auwaraimmaayorainimanibo mra-nakoma keqtb puynama wem matq-matuq um mi-auwaraimma mayniye.

mra-nakoma rq-meyamma kmayaiye.40 mra-nakoma nawabi kerwq mam rqniq umtikenama wem kekrq

mam rqniq kumatikaiye. nibo mra-nakoma nawabi kekrq mam rqniqumtki-nakoma wemm nqtuma timtkarai-naqa mam rqniq kumakaiye.41mqtemma nayuwabi nqtuma timykarai-kayukama mam rqniq kumake-tama nqtuma timkaraiqtaba mir kumakaapoata yem timkarai-nakoni rq-meyamma ykaaq um mayne. nibo nayuwabi anyamma mrama arup-naqa nata yeqt yynnbq tta arup-naqa wqnaa ntae tta min-nqawqmeta yeqt naa wtama yem miruma arup-nakoni rq-meyamma ykaaqum mayne. 42 takaq mraro. mra-nakoma nawabi pa-nakomma ketinaawra-kayukabike wqnaa nae tna pa yaugiq-nmm aqtma wemm amnamakem raimma kerwq ktima-timune. anaakaqa min-nkn rq-meyammaraimma mayniye. tna tuma wen iyp-annamma timykaraiye.

11Yanema yamma iyp-annama tunopaq timykaraiye.

1 tuma wen tiyka um kaayaq-yp-nnmmayam maynn-aimmamirumatim ymikaiye. aam tim natatuwaitata yem mi-mrq yuwta min-kpq-mrpq urta tuma aarawaam kyiraatena aam tim ymikaiye.

2 Yanema nomm pera-nkm nn-naupaq mena yauwqma yiwira-nknmayayb taraiye. miritana Yanema yamma wen iyp-annabike timykitatatunopaq ure. 3nibo yem tunopaq urta tama anaraae: emmaamin-ntbwqYanema anaakaq mra-naqa yniye tirinaraq ma kqo-natabataaq aw n-nataabiyo? tewana 4 tuma yauwqma tiriye: kerwq urraq Yanemmamqten-aimma itq mqte-qtataaqa anaamma m-timamero. 5 minn yramma koropari-kayukama yramma konaawata ytauqa tq uri-kayukama ytauq-uramma yamurire koe. nibo kryammayki-kayukamaktobaawata yaqa atragurai-kayukamaaam kitaae. nibo puka-kayukama kitowata