پدافند غيرعامل ، امنيت ملي و شهر

مرضيه موغلي افشين متقي

حسن حسيني اميني

  پدافند غيرعامل 2

1343 موغلي، مرضيه، :سرشناسه پدافند غيرعامل، امنيت ملـي و شـهر :آورندهعنوان و نام پديد /

، انتخـاب نـشر : تهـران : مشخـصات نـشر مؤلفين مرضيه موغلي، افشين متقي، حسن حسيني اميني 1394. بخشي رنگي( مصور .ص184: مشخصات ظاهري( شـابك :ISBN: 978-600-7326-

71-8 فيپا : نويسي فهرست وضعيت دفاع غيرنظامي :موضوع ايـران –امنيت ملي : موضوع ايران --دفاع غيرنظامي : موضوع تـاريخ -- ايران --دفاع غيرنظامي : موضوع شناسـه افـزوده :

UA: بنـدي كنگـره رده -1358حسيني امينـي، حـسن، : شناسه افزوده 1362، افشينمتقي دستنايي، 4009585 :شماره كتابشناسي ملي 363/35:بندي ديويي رده4 1394 پ 85م/926

  

نشر انتخاب ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــناشر دانشگاهي و عمومي ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پدافند غيرعامل، امنيت ملي و شهر مرضيه موغلي ، افشين متقي و حسن حسيني اميني

| انه چاپ ايرانخچاپ و صحافي |نوژن گرافيك حروفچيني |

| جلد 1000 شمارگان | 1394 چاپ اول |

| 978-600-7326-71-8 شابك |

حق چاپ محفوظ است

، طبقه چهارم126 فروردين، خيابان شهداي ژاندارمري، شماره 12خيابان nashreentekhab.com 

nashreentekhab@gmail.com

  پدافند غيرعامل

 

3

فهرست مطالب

5.....................................................................................................پيشگفتار

فصل اول؛

7..........................................................................ي تاريخي پدافند غيرعاملبنيادها و فلسفه

دوم؛فصل

95..................................................................................................پدافند غيرعامل در جهان

فصل سوم؛

125..........................................................ريزي شهري، امنيت و پدافند عيرعاملاصول برنامه

فصل چهارم؛

153............................................................................تهديدشناسي شهري و پدافند غيرعامل

فصل پنج؛

171.............................گيري؛ راهبردهاي امنيتي پدافند غيرعامل در شهرهابندي و نتيجهجمع

  پدافند غيرعامل 4

  پدافند غيرعامل

 

5

پيشگفتار

فرد ژئوپليتيك، منحصر به دليل قرارگيري در غرب آسيا و موقعيت ايران اسالمي به-قدرت سازي و بازتوليد تمدن، ژئواستراتژيك، ژئواكونوميك، ژئوكالچر، ژئومديا، تمدن

-اي، الهامگفتمان انقالب، پتانسيل ابر قدرتي و قدرت منطقه سازي و بازتوليد قدرت،

هاي امپرياليست، تغيير نظام تك قطبي ي، ضد هژموني، ضد سياستبخشي و الهام آفرين- اسالمي، تاثير در نظام بين-جهاني، پيش قراولي تمدني دنيا در گذشته، مكتب ايراني

الملل، خواست برقراري عدالت جهاني، اجرا و جانبداري از حقوق بشر به معناي واقعي م نوين بين الملل، مورد طمع، ترس و كلمه، برچيدن نظام استعماري نوين، بازبيني نظ

. نهايتا تهديد از سوي استكبار جهاني استازجمله راههاي دفاع در برابر جنگ، دفاع عامل . باشديكي از راههاي تهديد، جنگ مي

و ) سلحهادفاع بدون (و دفاع غيرعامل ....) توپ،تفنگ و:بكارگيري تسليحات نظامي (استتار، اختفاء، پوشش، فريب، : سازي آنها شاملدهسلسله تمهيداتي است كه با پياسازي، تمركززدايي، استفاده از عمق سازي، پراكندهكوچك سازي، اعالن خبر، محكم

اي و شهرها، مصون از خطر اي، ناحيهكشور در مقياسهاي مختلف ملي، منطقه....زمين وت، شهر قدرت، شهر رود و در نهايشده و قدرت بازدارندگي آنها به مراتب باال مي

-بازدارنده، شهر دفاع، شهر مصون، شهرسازي دفاعي، پدافند غير عامل شهري و برنامه

چنين . اي با رويكرد پدافند غير عامل شكل خواهد گرفتريزي شهري و منطقههاي كارامد از سوي مديران و برنامه ريزان كشور در امر ريزيدستاوردي در نتيجه برنامه

گيرانه با نگاه پيش. ميسر خواهد شد...ابعاد مختلف ملي و شهري و حفظ امنيت در

  پدافند غيرعامل 6

در مقابل  اي نمود تا كشوركارآمد، بايد پيوسته به امر پدافند غير عامل توجه ويژهبا . خطرات مختلف در عين ضربه زدن به دشمن بتواند كمترين خسارت يا ضربه را ببيند

ر امنيت شهري و ثبات ملي، نوشتار حاضر توجه به اهميت فزاينده پدافند غيرعامل دكوشيده است تا ابعاد پدافند غيرعامل را با توجه به امنيت ملي، ژئوپليتيك و شهر

.بررسي كند 

  پدافند غيرعامل

 

7

فصل اول

ي تاريخي پدافند غيرعاملبنيادها و فلسفه

تعاريف پدافند غيرعاملي از راهبردهاي سرزميني در مديريت كشور، اهميت به عنوان يك1پدافند غيرعامل

نام دارد، در Passive Defenceمعادل انگليسي اين اصطالح كه . اي داردفزاينده نشان Passiveي قرارگيري واژه. گيرد قرار ميActive Defenceمقابل اصطالح

,Hausen( دهد كه هدف از چنين دفاعي، استفاده از امكانات غيرنظامي استمي

و ” پد“از دو جزء “ پدافند “ از نظر واژه شناسي، واژه زبان فارسي نيز در). 6 :2013پيشوندي است كه به ” پاد“يا ” پد“در فرهنگ و ادب فارسي . تشكيل شده است” آفند“

بوده و هر گاه قبل از واژه اي قرار گيرد معناي آن را ” ضد، متضاد، پي و دنبال“معاني است ” جنگ، جدال، پيكار و دشمني“واژه آفند نيز به مفهوم . معكوس مي نمايد

به .عامل انسان دانست بايد را غيرعامل و عامل پدافند تمايز وجه). 13: 1380زياري، (

و انسان كاربردي و مستقيم مديريت به نيازمند است ابزاري عامل پدافند كه معني اين شرايط در كه مديريت نيروهاست و زشآمو سازماندهي، جنگي، آالت و ابزار بر مشتمل

حالي در. )13: 1390عرب، (است اعتبار فاقد خود خودي به ابزار آن انسان، حضور عدم

كه ايگونه به باشد مي جنگ مهندسي زمينه در معماري غيرعامل امكانات پدافند كه

:Jiere, et al, 2014( دهد را افزايش دفاعي و رزمي نيروي توانمندي، و ابزار بدون

536( .

                                                            1 - Passive Defense

  پدافند غيرعامل 8

.ميباشد غيرعامل و دفاع عامل دفاع دو بخش شامل كه است يكپارچه مفهوم يك دفاع كارگيري به مستلزم كه است دفاعي اقدامات و هاريزي تمامي طرح شامل عامل، دفاع

نيروهاي ذاتي وظيفه اين اقدام، قانون، براساس .باشد مي جنگي و تجهيزات سالح

و اقداماتي ها ريزي طرح تمامي شامل غيرعامل، دفاع .)13 :1390عرب، (است مسلح

- دستگاه فعاليت تداوم ملي، پايداري افزايش ها، پذيري آسيب موجب كاهش كه است

دفاع(نيست سالح كارگيري به و مستلزم گرديده خارجي تهديدات در مقابل نظم هاي

نيازهاي تامين بنايي،زير هايفعاليت استمرار غيرعامل، دفاع از هدف). غيرمسلحانه

و بحران، تهديد شرايط در كشور تسهيل اداره و عمومي رساني خدمت تداوم حياتي،

از طريق دشمن و مخرب خصمانه حمالت رغم علي دفاعي بنيه حفظ و خارجي تجاوز

حياتي تجهيزات و مستحدثات پذيري آسيب و كاستن غيرعامل پدافند هايطرح اجراي

را از نظر ” پدافند“واژه از اين روي، .)Dighe, 2009: 33( است كشوريك و حساسكارهايي كه براي پيشگيري از حمله دشمن يا “و مشتمل بر ” دفاع“لغوي همتراز با واژه

” دفاع“معاني زير را براي واژه . استشدهبيان ” پيروزي او در حمله انجام مي گيرد ؛)Bier and Abhichandani, 2012: 13( اندبرشمرده

ايستادگي در برابر حمله يا پيشگيري از پيامدهاي آن .

هر عملي براي پيشگيري از پيروزي دشمن يا حريف .

افراد ، نيروها يا وسايلي كه اين كار بر عهده آنهاست مثل دفاع ضد هوايي.

درگير و سالح از استفاده بدون تهاجم، برابر در دفاع كلي مفهوم با عامل غير پدافند

شكل .دارد انسان خلقت قدمت به بشري تاريخ در بس طوالني اي سابقه يم،مستق شدن

از ها انسان .است بوده جنگ همراه وقوع با همواره جهان در اوليه هاي تمدن گيري

و محكم قالع و بارو و برج ايجاد و سپر و جوشن ساخت و غارها در گرفتن پناه طريق از پيگيري هدف با گروهي نيتام تأمين و جان حفظ جهت خندق حفر و مرتفع

).Nagaraj, 2015: 319( نموده اند اقدام دشمن غافلگيرانه حمالت خداوند و نبود انسان عقل زائيده تنها آن منافع از گيري بهره و غيرعامل پدافند موضوع

و«: فرمايد مي انبياء مباركه سوره از 80 آيه در اوست علوم نزد تمام مخزن كه بزرگ

  پدافند غيرعامل

 

9

لَمناهع هنعسٍ صلَبو لَكُم نكُمتُحصنْ لأسكُم ملْ برونَ اَنتُم فَهحضرت( او به ما و» شاك

بدارد، امان در جنگ آسيب از را شما تا نموديم تعليم را زره ساخت )السالم عليه داود

متعال خداوند نيز اسالم الشان عظيم پيامبر هجرت جريان در شكرگزارانيد؟ آيا از پس

از مانع است، غيرعامل اصول پدافند از كه فريب و اختفاء شگردهاي از فادهاست با

طبيعي عوارض از استفاده .)13: 1390عرب، (گرديد ايشان به قريش كفار دسترسي

مورد همواره ،است غيرعامل پدافند اصول از يكي نيز دشمن دسترسي از جلوگيري براي كه آنگاه«: فرمايند مي البالغه نهج 12 نامه در )ع( علي اميرالمومنين وحضرت بوده نظر

و ها كوه دامنه در شما قرارگاه بايد مي گرفتيد قرار دشمن مقابل در جنگ ميدان در نگهباني دشمن از را شما و گردد شما حفاظ و پوشش تا باشد كنار رودها در يا و ها تپه

بر اتكا با احد غزوه ل،اصو اين بر تكيه با نيز اسالم صدر در .)16: 1390عرب، (»كند

مدينه پيرامون گودال كندن خندق با غزوه و نفوذ نقاط در نگهبانان گماشتن و ارتفاعات

هر نوع اقدامي كه جامعه انساني، محيط طبيعي و مصنوع آن در واقع، .شد ريزي طرحمل پدافند غير عا، چنانچه رويكرد، حفاظت محور و اقدام، غير نظامي باشد ورا بيمه كند

پدافند غير عامل بيش از آن كه از قاعده استحكام سازه ها تبعيت .محسوب مي شود ).109: 1390كامران و همكاران، ( بايد از قاعده پيشگيري پيروي نمايد،كند غير پدافند توسعه چهارم برنامه قانون 121 تبصره 11 بند اجرايي نامه آيين تعريف در

كاهش موجب كه ايمسلحانه غير اقدامات جموعهم: است تعريف شده چنين اين عامل

در كشور هايشريان و تجهيزات و تأسيسات ها،ساختمان انساني، نيروي پذيري آسيب

غيرطبيعي سوانح از ناشي مخاطرات كاهش يا و دشمن مخرب و خصمانه عمليات مقابل معمج همچنين. )17: 1390عرب، (شودمي ناميده عامل غير پدافند گردد، مي

كشور، عامل غير پدافند كلي هايسياست تدوين راستاي در نظام مصلحت تشخيص

كه ايمسلحانه غير هاياقدام مجموعه: كند مي تعريف گونه اين را غير عامل پدافند

ارتقاء ضروري، هايفعاليت پذيري، تداوم كاهش آسيب بازدارندگي، افزايش موجب

-مي دشمن نظامي اقدامات و تهديدها مقابل در بحران مديريت تسهيل و ملي پايداري

). 14: 1386نظام، مصلحت تشخيص مجمع( شود

  پدافند غيرعامل 10

آسيب كاهش موجب كه ايمسلحانه غير اقدام هر به عامل غير پدافند تعريف، در

در كشور هايشريان و اسناد تجهيزات، تاسيسات، ها،ساختمان انساني، نيروي پذيري

بيان به. شود مي خوانده پدافند غيرعامل گردد، دشمن مخرب و خصمانه عمليات مقابل

بروز صورت در تا شود مي انجام كه است اقداماتي مجموعه غيرعامل، پدافند ترساده

.)Hirshleifer, 2014: 33( برسد خود ميزان حداقل به خسارات احتمالي جنگ، و نيانسا نيروي پذيري آسيب از كاستن غيرعامل پدافند حهاي طر اجراي از هدف

مخرب و خصمانه حمالت عليرغم كشور مهم و و حساس حياتي تجهيزات و مستحدثات

اداره تداوم و حياتي تامين نيازهاي و زيربنايي خدمات و هافعاليت استمرار و دشمن

ضد هاي سيستم مثل عامل پدافند در .است جنگ از ناشي بحراني شرايط در كشور

كه در حالي در .دارند مسئوليت مسلح وهاينير فقط رهگير، هواپيماهاي و هوايي

توانندمي عادي مردم حتي و صنايع ها،سازمان نيروها، نهادها، تمام غيرعامل پدافند

.)Levitin, 2009: 149( گيرند عهده بر مؤثري نقش به: كند مي تعريف گونه اين را عامل غير پدافند )1386 (نيا موحديدر تعاريف ديگر،

نبوده تسليحات و افزار جنگ به كارگيري مستلزم كه گردد مي اطالق تياقداما مجموعه

تأسيسات حياتي، و تجهيزات به مالي خسارات شدن وارد از توان مي آن اجراي با و

خسارات ميزان يا و نموده جلوگيري انساني تلفات و غيرنظامي و نظامي مهم و حساس

ممكن حداقل به را دشمن وشكيم هوايي هاي بمباران و حمالت از ناشي تلفات و

.)1386نيا، موحدي(داد كاهش پدافند او نظر به .نمايد مي معرفي غيرعامل و عامل نوع دو به را پدافند )1378 (زياري

است دشمن پيشروي از ممانعت هدف با تهاجمي آفندي و اقدامات كارگيري به عامل

زيانهايي از آثار كه است هايي روش كاربردن از به عبارت عامل غير پدافند حاليكه در

). 16: 1378زياري، ( برساند حداقل به را آن يا بكاهد دشمن اقدامات از ناشي

به داند مي انسان را عامل عامل غير و عامل پدافند بين تمايز وجه )1383 (اصغريان

كاربري و مستقيم مديريت به نياز كه داند مي ابزاري را عامل پدافند كه معنا اين

نيروهاست مديريت و سازماندهي، آموزش جنگي، آالت و ابزار بر مشتمل و دارد انساني

  پدافند غيرعامل

 

11

حاليكه در .است اعتبار فاقد خود خودي به ابزار آن انسان حضور عدم شرايط در كه

كه اي گونه به داند مي جنگ مهندسي زمينه در معماري امكان را عامل غير پدافند

درون گرفتن پناه مانند .دهد افزايش را دفاعي و زمير توانمندي، نيروي و ابزار بدون

انسان حضور به نيازي غير عامل پدافند وي نظر به .مرتفع نقاط در استقرار يا سنگر

( يافت خواهد جنگ در بيشتري دفاعي راندمان شود متصرف را آنجا كسي هر و نداشته ). 15: 1383اصغريان،

پدافند توان گفت كه پدافند غيرعامل، ميبا توجه به مجموع تعاريف ياد شده از گردد كه مستلزم به كارگيري جنگ افزار نبوده اقداماتي اطالق مي غيرعامل به مجموعه

توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و مي و با اجراي آن خسارات و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين حساس نظامي و

نظر از منشا تهديد متوجه حفاظت در واقع صرف. ممكن كاهش داد تلفات را به حداقلمي باشد، در كنار پدافند عامل، نوع ديگري از دفاع وجود از اشيا و پديدهاي موجود

گويند، تعريف اين نوع پدافند در تمام دنيا يكسان پدافند غير عامل مي دارد كه به آن شود كه متكي به تجهيزات و تسليحات نظامي نيست گفته مي است و به دفاعي

)Michaud and Apostolakis, 2006: 233( . ،پدافند غير عامل از اين رويها و اقدامات است كه باعث كاهش آسيب پذيري در ها، طراحي ريزي از برنامه اي مجموعه

شود گي نيز ياد ميشود، از اين مفهوم تحت عنوان بازدارند تهديدات دشمن مي مقابل)Patterson, 2014: 123( .اصلي پدافند غير عامل مبتني بر بقا و حفظ سياستهاي

ايمن سازي و كاهش آسيب پذيري زيرساخت امنيت بوده و هدف كلي پدافند غيرعامل،بنابراين، . براي امنيت ايجاد نمايد هاي مورد نياز مردم است، تا بتدريج شرايطي را

باعث كاهش هزينه ها،جلوگيري از ل مربوط به دوران صلح است كه خودپدافند غير عام شامل پدافند غيرعامل. تاس اتالف وقت، انرژي و باال بردن ضريب امنيت در جامعه

؛)23: 1390عرب، (باشد موارد زير مي اقدامات پيشگيرانه و كاهش دهنده-1 اماده سازي و امداد -2

  پدافند غيرعامل 12

هشدار و اخطار -3 سازي مجدد باز -4

هاييسالح ساختن و افزار جنگ ساخت در آن از استفاده توسعه و باروت اختراع از پس

تغيير خود، اصول به اتكا ضمن تدريج به نيز غيرعامل موضوع پدافند منحني، پرتاب با

تهاجمات با مقابله جهت در امروزي هاي جنگ در عامل غير دفاع اقدامات انجام. يافت

موضوع مهاجم، دريايي و هوايي زميني، از حمالت ناشي ساراتخ تقليل و دشمن

حياتي، كليدي، مراكز هاي ساخت زير تمامي آن گستره و وسعت كه است بنيادي

- فروردگاه بنادر، ها، نيروگاه ها، پااليشگاه :نظير كشور نظامي غير و نظامي مهم و حساس و هدايت و نظامي فرماندهي دهعم مراكز و ها قرارگاه صنعتي، هاي بزرگ مجتمع ها،

صنايع استراتژيك، هايپل ارتباطي، مخابراتي و اصلي مراكز سياسي، هاي گيري تصميم

و راديويي هايايستگاه و مراكز موشكي، هايسايت هوايي، هايه پايگا نظامي، ي،تاكتيك هايقرارگاه و جمعيتي مراكز دارويي، و غذايي مواد عمده انبارهاي تلويزيوني،

غيرعامل، پدافند سازمان( .گيرد مي بر در را ...و و پشتيباني آمادي عمده مقرهاي1385 :3 .(

فناوري و نرم جنگ راهبردهاي از دشمن واستفاده هاجنگ پيشرفت سير به توجه با

رسد مي نظر به ها، زيرساخت قرارگرفتن هدف همچنين مورد و هوشمند و نوين هاي

كشور در زمان هاي آسيب پذيري كاهش در تواند مي غيرعامل ندپداف اقدامات توسعه كه

هاي سالح ظهور امروزه. )6: 1385غيرعامل، پدافند سازمان(باشد موثر بسيار جنگ

و گرديده سرزمين عمق به مرزها حاشيه از نبردها دامنه گسترش سبب دوربرد آتشين همان به وضعيتي چنين در .است برده بين از را جبهه پشت و جبهه بين سنتي مرز

شهروندان هستند، دشمن آسيب و خطر معرض نبرد در صحنه در سربازان كه ميزان

حمله اوليه ساعات از نخستين لذا و نمايند تحمل را مشابهي خطر بايد نيز جبهه پشت

:Skaperdas, 2015( شد خواهند مواجه عظيمي بحران با شهرها دشمن، نظامي

289.( روزه 43 جنگ مقدس، دفاع سال هشت خصوص به گذشته هاينگج از حاصله تجارب

  پدافند غيرعامل

 

13

سال ايهفته 11 ، جنگ)فارس خليج اول جنگ( عليه عراق متحدين 1991 سال

33 جنگ و عراق عليه و انگليس آمريكا 2003 سال جنگ يوگسالوي، عليه ناتو 1999

در سرتاسر هاجنگ ديگر و عراق در آمريكا جنگ تا صهيونيستي رژيم 2006 سال روزه

توان و ملت اراده شكستن در هم جهت مهاجم كشور كه است نظر اين مويد جهان

توجه ثقل مركز انهدام استراتژي اتخاذ با تهاجم مورد نظامي كشور و اقتصادي سياسي،

نيا، موحدي(نمايند مي مهم و حساس حياتي، مراكز انهدام و بمباران صرف را خود

1386 :13.(

حفظ جهت اندچشيده را جنگ از ناشي خسارات و خرابي طعم كه ييكشورها امروزه

و نموده عامل غير دفاع به ايويژه و خاص توجه خود منابع حياتي و ملي هايسرمايه تمهيدات به توجه رو اين از .شده اند قايل آن براي وااليي جايگاه خود دفاعي راهبرد در

حائز اهميت گذشته از بيش حاضر عصر در نظاميان غير از محافظت تأمين به مربوط

هاي يك كشورريزيبطن برنامه در عامل غير دفاع مالحظات رعايت راستا اين در .است

خسارات كاهش ضمن تواند مي و داشته كشور آسيب پذيري كاهش در سزايي به تاثير

و متهاج بحراني و شرايط حاد در شهروندان مقاومت آستانه افزايش به جاني، و مالي غير پدافند عبارت دقيق معادل التين منابع در. بيانجامد بحران مديريت در تسهيل

شده بيان مختلفي هاي شكل به عامل غير عبارت پدافند ولي شود مي برده كار به عامل

وجه )Tullock, 2015: 96 (»نظاميان غير از محافظت«نكته در عمدتاً كه است

.ارندد اشتراك

2آفند غير عامل

رخنه در اتحاد مردم و حاكميت، يك آفند غير عامل است كه عموما دشمن به كار ايجادايجاد بحران كاذب اقتصادي، انتشار شايعه مثل گسترش بيماري سارس در . مي برد

رسانه هاي آمريكا كه اقتصاد كشورهاي آسياي شرقي را در عرض آسياي شرقي توسطق اعالم مقامات مالزيايي آمار كشته شدگان حالي كه طب در( چند هفته به زمين زد،

                                                            2- Passive Attack

  پدافند غيرعامل 14

و همين امر )مرگ و مير ناشي از سارس بوده است تصادفات جاده اي مالزي ده برابرناشي از اين بيماري، مشكالت فراواني براي اين باعث شد كه عوارض اقتصادي و شايعات

مي توان را ايجنگ رسانه .)Zhuang and Bier, 2014: 106( بوجود آورد كشورهازيرا ؛يك آفند غيرعامل دانست، مقابله و آمادگي با آفند غيرعامل بسيار سخت است

مجموعه فعاليتهايي بنابراين، پدافند غيرنظامي، .نيازمند مهارت هاي بسيار بااليي استتوان از بروز و استمرار سوانحي مانند سيل و زلزله آتشفشان، كه با انجام آنها مي

كه جان و مال مردم را تهديد مي كنند، جلو گيري ....آتش سوزي و طوفان وبمباران و .)Carter, 2008: 28(نمود و يا در صورت بروز آثار ناشي از آن را كاهش داد

غيرنظاميپدافند

Civil برابر با عبارت» شهري دفاع«يا » دفاع غيرنظامي« در منابع التين عبارت

Defense بوده و »شرايط جنگي حفاظت از غير نظاميان در«ظامي غيرنپدافند. استبه منظور كسب از اين رو مشتمل بر بخشي از دفاع ملي است كه در پي تمهيدات الزم

ايجاد آمادگي كافي در برابر هرگونه حمله احتمالي يا باج خواهي از يك كشور. )Conférence Européenne des Ministres des, 2013: 31(» گردد مي

ادامه حيات ايمني جمعيت غيرنظامي كشور و«طبق اين تعريف، دفاع غير نظامي بايد از اين رو دفاع غيرنظامي به صورت. »را تضمين نمايد) در زمان جنگ(آنان

؛)Xavier, 2013: 8( نمايد سيستماتيك اهداف زير را دنبال مي غيرنظاميبراي افراد و تاسيسات مجموعه تمهيدات دفاع عامل و غيرعامل -1

بروز و استمرار سوانحي كه مردم را توان با انجام آن از هاي كه مي مجموعه فعاليت -2 را كاهش داد صورت بروز، آثار ناشي از آن جلوگيري نمود و يا در،كند تهديد مي

وارده بر غيرنظاميان در اثر حوادث طبيعي يا كاهش خسارات مالي و صدمات جاني -3 حوادث غيرطبيعي

آثار حاصل از حمالت نظامي بر جمعيت غيرنظامي قل رسانيدنبه حدا -4

حاصل از حمالت نظامي بر جمعيت غيرنظامي مقابله فوري با شرايط اضطراري -5

  پدافند غيرعامل

 

15

آسيب ديدگان در نتيجه حمالت نظامي بر بازيابي و برقراري تسهيالت و خدمات به -6 جمعيت غيرنظامي

اهميت پدافند غير عاملموجوديت ملي ي نيروي انساني با ارزشترين سرمايه وموجب زنده ماندن وحفظ بقا -1

.گرددمي كشورجويي كالن اقتصادي و ارزي در حفظ تجهيزات و تسليحات بسيار موجب صرفه -2

 .مي گردد...گرانقيمت نظامي و هوا پيماي شكاري و ترابري و رادارهاو... علمي ومراكز حساس حياتي و اقتصادي سياسي ارتباطي و مراكز عمده فرهنگي و -3

در برابر بمباران هاي هوايي دشمن حفظ و ادامه فعاليت در شرايط بحران و جنگ ممكن  .ميشود

 .مو جب تحميل هزينه قابل توجه به دشمن مي شود -4باعث حفظ نيروها براي ضربه زدن در زمان و مكان مناسب و گرفتن آزادي و -5

 .ابتكارعمل از دشمن مي گرددصر تهاجم و پدافند عامل پدافند غيرعامل مخارج و هزيه در مقام مقايسه با سه عن -6

 .و از نظر بشر دوستي و سياسي صلح دوستانه تر است.هاي كمتري داردموشك . آسيب پذبر بودن سيستمهاي پدافند هوايي در برابر هواپيماهاي تهاجمي -7

 .كروز و بالستيكعامل و بكار گيري آن به دليل اجتناب نا پذير بودن جنگهاي آينده پدافند غير -8

.مهم و ضروري است

اهداف پدافند غير عامل سلب آزادي و ابتكار حفظ تماميت ارضي امنيت ملي و استقالل كشور 

صرفه جويي منطقي در هزينه هاي تسليحاتي و نيروي انساني 

حفظ روحيه و سرمايه هاي ملي كشور 

  پدافند غيرعامل 16

فريب دشمن و تقويت نيروي باز دارندگي 

ابليت سامانه هاي شناسايي هدف يابي و دقت در تسليحات افنديافزايش ق 

افزايش قابليت بقا و استمرار عمليات و فعاليتهاي حـياتي و شـرياني نظامي و غير نظامي كشور در شرايط بحران و جنگ

تقليل آسيب پذيري و كاهش خسارات و صدمات تاسيسات و تجهيزات ونيروي .....ي و غير نظامي در برابر تهديد هاوانساني و مراكز حياتي نظام

 

اصول پدافند غير عامل همرنگ و هم شكل كردن تاسيسات و تجهيزات و نيروها با محيط اطراف : استتار-1 حفاظت دربرابر ديد دشمن كه امكان كشف يا شناسايي نيروها وتجهيزات و :اختفا -2

 .را تقليل ميدهد....فعاليتها حفاظت تاسيسات تجهيزات تسليحات و نيروي انساني در پنهان سازي : پوشش -3

برابر ديد و تير دشمن تمامي اقدامات حيله گرانه است كه موجب گمراهي دشمن در نيل به : فريب -4

 اطالعات و محاسبه و بر اورد صحيح در تشخيص هدف گيري

ها به منظور تقليل گسترش باز و پخش نمودن و تمركززدايي نيرو: پراكندگي -5 آسيب پذيري آنها

ايجاد هر گونه حفاظي كه در مقابل تير مسنقيم بمب راكت موشك : استحكامات -6 خمپاره

آگاهي و هشدار به نيروهاي خودي مبني بر اينكه عمليات تعرضي دشمن : اعالم خبر -7 قريب الوقوع

يك كشور، استقامت و تحمل توانايي نيروهاي مسلح و جوامع غير نظامي: قابليت بقا -8 . در برابر حمالت به نحو موثر به وظايف خود عمل كنند

اين موضع براي فريب . موضعي كه به يك موضع واقعي شباهت دارد: موضع فريبنده -9 .و گمراه كردن دشمن نسبت به محل موضع حقيقي ايجاد مي گردد

  پدافند غيرعامل

 

17

باشد وسيستماتيك صورت به نظامي غير دفاع كند كهاصول پدافند غيرعامل ايجاب مي

:نمايد دنبال را زير اهداف

.غيرنظامي جمعيت بر نظامي حمالت از حاصل آثار رسانيدن حداقل به-1

.اي حمله چنين از حاصل اضطراري شرايط با فوري مقابله -2

.اي حمله چنين نتيجه در ديده آسيب خدمات و تسهيالت برقراري و بازيابي -3

از ناشي آثار با مقابله و مواجهه نحوه تعاريف، از گروه اين در گردد، مي حظهمال چنانكه

مفهومي نظر از نظامي غير عبارت دفاع رو اين از و دارد قرار تأكيد نظامي مورد حمالت

بر نظامي غير دفاع دوم، گروه در .گردد مي عامل محسوب غير عبارت پدافند با معادل اهداف، طيف بنابراين، و نمايد مي باليا تأكيد رآثا بربرا شهروندان در از محافظت

يك تعريف را نظامي غير دفاع توان مي .يابد مي گسترش مقابله، هايروش و اقدامات

: 1390عرب، (گرددمي محسوب آن از بخشي عامل غير پدافند كه نمود محسوب عام13(.

تهديدات برابر در هنگيفر هاي پذيري آسيب كاهش به فرهنگ حوزه در غيرعامل دفاع

ملي تحمل آستانه ارتقاي ملي، فرهنگي هايسيستم دشمن، پايدارسازي رواني عمليات

در ملي سازي فرهنگ و رواني و عمليات فرهنگي دفاعي بحران مديريت فرهنگي، بعد از

هاي فعاليت استمرار غيرعامل، دفاع از هدف. كندمي غيرعامل كمك پدافند مورد

در كشور تسهيل اداره و عمومي رساني خدمات تداوم حياتي، نيازهاي امينت زيربنايي،

و خصمانه حمالت رغم به دفاعي بنيه حفظ و خارجي تجاوز بحران و تهديد شرايط پذيري آسيب از كاستن و غيرعامل پدافند هاي طرح اجراي از طريق دشمن مخرب

غيرعامل، پدافند ايه قابليت .كشور است حساس و حياتي تجهيزات و مستحدثات

زدايي، تنش هاي سياست با راستا هم كشور، پايدار توسعه مناسب بستر ايجاد ملي، مقاومت آستانه افزايش راهكار ترين مناسب دفاع، روش ترين ارزان و پايدارترين

شيوه ترين مناسب و بهترين بازدارندگي، ابزارهاي از مهمترين يكي ملي، اقتدار پشتوانه

عنصر ترينفطري و دفاع آميزترين روش صلح پذيري، آسيب كاهش و راتمخاط كاهش

.)Baude, 2012: 133( است حوادث همه برابر در بشر دفاعي

  پدافند غيرعامل 18

عنوان به را غيرعامل پدافند توسعه كه كشورهايي كه است ضروري نكته اين به توجه

اتهام ضمعر در هيچگاه دهند، مي قرار خود كار مستمر در دستور دفاعي سياست يك

به را غيرعامل پدافند كشورهايي كه لذا، .گيرند نمي قرار ديگر كشورهاي عليه تهديد

مي دست آسيب پذيري كاهش نظر از شرايطي به گزينند برمي اصلي راهكار يك عنوان

امروز جهان در .يابد مي كاهش آنها عليه تهديدكننده كشورهاي مطامع يابند كه

سريع، ضربات با تواندمي دشمن و است آنها فراوان ريپذي آسيب نقاط كه كشورهايي

مي ايجاد خود در درون را بيرون از تهديد عوامل كند، منهدم را آنان منابع ترين حياتي

هاي تالش اولويت در تواند مي لذا است، متحرك و پويا عنصري غيرعامل پدافند. كنند

داده آموزش فني، و هندسيم مديريتي، سطوح در همه و گيرد قرار پژوهشي و علمي

در اختالل غيرعامل، ايجاد پدافند هايه شيو اساس، اين بر .يابد توسعه و شود

پوشش، استتار، اختفاء، طريق از دشمن گيري هدف دقت و اطالعات كسب شناسايي،

. مي گيرد صورت گيري هدف در اختالل ههاي سامان از استفاده فريب، جابجايي، از ديگر يكي عنوان به دشمن سالح تاثير و هدف نقاط ذيريپ آسيب همچنين كاهش

استحكامات، و موانع ايجاد صحيح، مكانيابي از طريق غيرعامل پدافند هاي شيوه

زمين، طبيعي سطح عوارض از استفاده تاسيسات، و ها ساختمان كردن مستحكم

و الكترونيكي افظمح هاياليه ايجاد سايبري، دفاع تدابير اعمال زمين، عمق از استفاده .)Warusfel, 2015: 13( گيرد مي صورت ايمني ضوابط و رعايت الكترومغناطيسي

صاحب نظران سياسي و نظامي آمريكا ، پس از تحمل شكست تـاريخي خـود در جنـگ ، مطالعات و تحقيقات قابل توجه و مستمري را درجهت بررسي ) 1964-1973( ويتنام

دستيابي با استراتژي و شيوه هاي موثر تر جنگ هـاي شكست خود در جنگ ياد شده و سرهنگ هوايي جان واردن كتابي با عنوان نبرد هوايي را 1988در سال . هوايي نمودند

با سمت مشاور نظامي امنيت ملي آمريكا ، 1991تهيه و تدوين نمود و در دهم آگوست د با پنتاگون و فرماندهان مشهور مي باش3»تئوري پنج حلقه واردن«نظريه خود را كه به

وقت نظامي ، ژنرال نورمن شوار تسكف و ژنرال كولين پاول ارائه نمـود كـه مـورد قبـول                                                             

3- Warden Five Circles Theory

  پدافند غيرعامل

 

19

.واقع گرديد مهمترين وظيفه در طرح ريزي يـك جنـگ ، "تئوري ياد شده بر اين مبنا مي باشد كه

زم شناسـياي شناسايي مراكز ثقل كشور مورد تهاجم بوده و چنانچه اين مراكز با دقت ال و مورد هدف قرار گيرند ، كشور مورد تهـاجم در اولـين روزهـاي جنـگ طعـم شكـست

تـن در ) آمريكا ( نظامي را چشيده و در كوتاهترين مدت به خواسته هاي كشور مهاجم ."داده و تسليم خواهد شد

ورد در تئوري واردن كه به تئوري پنج حلقه استراتژيك واردن مشهور گرديده ودقيقـاً مـ جنـگ اول ( 1991 روزه 43استفاده فرماندهان عمليـاتي آمريكـا و متحـدين در جنـگ

و ) ناتو عليه يوگسالوي 1999 هفته اي سال 11جنگ ( ، مناقشه كوزوو ) خليج فارس مراكز ثقل هر كشور . قرار گرفته است ) 2003( جنگ اخير آمريكا و انگليس عليه عراق

مركزي مي باشد كه مجموعاً ساختارهاي اصلي قدرت هر شامل پنج حلقه دواير متحد ال . كشور را تشكيل مي دهند

در تئوري مذكور ، مراكز تقل يك كشور ، به صورت سيستمي همانند يك بـدن قلمـداد گرديده و در صورت انهدام هر يك از مراكز تقل ، سيستم پيكـره و كالبـد كـشور مـورد

.اليت و حيات نخواهد بود تهاجم فلج گرديده و قادر به ادامه فعدر اين استراتژي هدف نهايي دشمن بر اين است كه كشور مورد تهاجم ، در سطوح سياسي ، اقتصادي ، توليدي ونظامي امكان انجام دادن هرگونه اقدامي به منظور جبران خسارات ، تغيير طرح ها وفراهم آوردن ضد حمله ويا مانند اينها را از دست بدهد ودر

ار چوب زماني فشرده ، حوادث مختلف ناگوار وپيچيده اي را براي او ايجاد نمايد و يك چ .اورا با اضافه بار ومعماهاي عديده اي مواجه كند

:حلقه هاي استراتژيك )National leadership(حلقه اول رهبري ملي -1 )Key roduction( حلقه دوم ، محصوالت كليدي -2 )In Frastructures(حمل ونقل حلقه سوم،زير ساخت هاي -3 ) Population & People will( حلقه چهارم ، جمعيت مردمي واداره ملي -4

  پدافند غيرعامل 20

)Field Forces(حلقه پنجم ، نيروهاي عملياتي -5در ادامه، تئوري واردن با دو رويكرد استراتژيك و پدافندي در جدوال توضيح داده شده

.استپدافند غير عامل دانشگاه علوم پزشكي و خدمات كميته (هاي استراتژيك حلقه) جدول

)1393بهداشتي درماني سبزوار، عناوين حلقه حلقه

هاي استراتژيك

مقايسه مالحظات اهداف مورد حلقهتطبيقي با اندام بدن

حلقه اول

رهبري سياسي ، رهبري مليمراكز اصلي تصميم

گيريهاي كالن سياسي و نظامي

قرارگاه –وزارتخانه ( عمده فرماندهي هاي

، مخابرات راه دور ، مراكز وقرار گاه هاي

، )عمده پليس سازمان مركزي صدا

وسيما

با انهدام اهداف ياد شده سيستم عصبي تصميم گيري كشور

مورد تهاجم ، توانايي هدايت ، اداره ، كنترل وفرماندهي زير مجموعه هاي

مربوط را از دست مي دهد

مغز و سيستم عصبي

حلقه دوم

محصوالت كليدي

نيروگاههاي برق ، پااليشگاهها ، مراكز

وصنايع سنگين توليد مواد خام ،پااليشگاه ها ومخازن سوخت ،

صنايع توليدي

با انهدام وتخريب اين اهداف ساير

ارگان ها وسازمان ها فلج گرديده وزير

ساخت هاي اقتصادي وعملياتي

سيستم هاضمه و گردش خون

  پدافند غيرعامل

 

21

تجهيزات نظامي صنايع دفاع ، (

دپوهاي مهمات ،نيروگاههاي هسته )

اي ومراكز تحقيقات ذيربط، انبار هاي

عمده مواد غذايي ، داروئي و شبكه

ي ، بانك ها آبرسان ومراكز عمده مالي

وپشتيباني متوقف .مي گردند

حلقه سوم

فرودگاهها ، راه آهن ، زير ساختهابنادر ، جاده ها ، پلها

عمده ، ، اتوبانهاي شبكه هاي مخابراتي منطقه اي و محلي

با انهدام اين مراكز ، خطوط موصالتي كشور مورد تهاجم ، قطع گرديده وامكان حمل ونقل ، كمك رساني وپشتيباني

.سلب مي شود

اندامهاي حركتي

دست ، ( پا

واستخوان )عضالت

حلقه چهارم

جمعيت مردمي و اراده

ملي

دادن عمليات انجامبر ) Psyop(رواني

عليه مردم ونيروهاي در يان حلقه ( مسلح

به علت مخالفت افكار بين اللملي ، بايد از

در اين حلقه موارد رد توجه ذيل مو

:استتبــديل خواســته *

آمريكا بـه خواسـت بين المللي وجهاني

روح و روان و اراده

  پدافند غيرعامل 22

بمباران مستيقم مردم غير نظامي

احتراز نمود وبه جاي با انجام عمليات

رواني از طريق پخش اعالميه هاي مخرب رواني ، ايجاد شايعه ، راه اندازي رسانه هاي

ايستگاه "هي گروهاي راديويي

وتلويزيوني ، جرايد و ماهواره هاي طرفدار

"كشور مهاجم روحيه مردم را

تخريب نموده وضمن انهدام ايستگاه هاي راديويي وتلويزيوني كشور مورد هجوم ، ارتباط نظام سياسي را با محيط اجتماعي

جنگ (( قطع نمود ))رسانه اي

تخريـــب روحيـــه *ــداكاري ، ــس ف وحــاداري مقاومــت ووفــاهش ــردم وكــ مــآستانه مقاومت ملي كشور ونااميد كردن مــردم بــه هئيــت

حاكمــكاف * ــاد شـ ايجـ

وفاصــله بــين نظــام سياسي وگرايش ها ــاي وارزش هـــــــ

اجتماعي جامعهــي * ــد وبـ ناكارآمـ

يت نشان دادن خاص نظام حكومتي

ــر باورهــاي * تغييوارزش ها وبهم زدن

وحدت ملي

  پدافند غيرعامل

 

23

حلقه پنجم

نيروهاي عملياتي

سيستم هاي اعالم خبر راداري،

مواضع و سايتهاي توپخانه اي و

موشكي پدافند هوايي ، پايگاه

هوايي ، پايگاههاي موشكي زمين به زمين ، پايگاههاي

شناورها ، دريايي ومراكز تعميراتي و انبارهاي قطعات يدكي ، يگانهاي

عملياتي مستقر در خطوط مقدم ، مقرهاي عمده نيروهاي بسيج

مردمي ، قرارگاههاي

...تاكتيكي و

با انهدام اهداف ياد شده وكسب برتري هوايي ،

هواپيماها و هليكوپترها

تهاجمي با آزادي وابتكار عمل الزم

يي ، عمليات هوارا انجام مي دهند وشرايط را براي

انجام دادن عمليات زميني واشغال كشور

مورد تهاجم مهيا .مي كنند

سلولهاي دفاعي بدن

  پدافند غيرعامل 24

كميته پدافند غير عامل دانشگاه علوم پزشكي و ( حلقه واردن بر اساس پدافند 5تئوري )1393خدمات بهداشتي درماني سبزوار،

د هدفتجهيزات مور عناوين هاحلقهــري حلقه اول –رهبــــــ

ــدهي فرمانــــــــرل وكنتــــــــ

)ارتباطات/

مراكز تلفن –تجهيزات راديو وتلويزيون دولتي سيستم هاي ارتباطات ماهواره اي ومايكرويو – سيستم هاي كنترل وفرماندهي كليدي ومهم – تجهيزات مخابراتي وقرار گاه ها –

ــصوالت حلقه دوم محـــــ كليدي

كامپيوترهـاي -تجهيزات كنترلي ماشـين هـا تچهيـزات –كنترل پردازش وتوليد محصوالت

مراكـز كنتـرل –بانك هاي اطالعـاتي ومـالي پااليـشگاه – صنايع سنگين -نيروگاه هاي برق

صنايع توليد وتجهيزات نظامي–ها شــــبكه هــــاي حلقه سوم

موصالتي ، حمل ونقل وارتباطات

تجهيزات هدايت ناوبري دريايي وبنادر ، مراكـز متـرو ، فرودگـاه هـا –م وكنترل راه آهن عالئ

مراكـز كنتـرل -وهواپيماهاي مستقر در آن ها رايانه اي ، سيستم هاي حمل ونقل جاده اي

ــه حلقـــ چهارم

–اراده ملــــــي جمعيت مردمي

كامپيوترهـاي –گيرنده هاي راديـو تلويزيـون تلفن هاي همراه–خانگي

ــه حلقـــ پنجم

نيروهاي نظامي وانتظامي

الكترونيكي ، ارتباطي ورايانـه اي در تجهيزات –مراكز كنترل وفرمانـدهي منـاطق عمليـاتي

تجهيزات وسيستم ها وهواپيماهاي مـستقر در تجهيزات رادارها، موشك –پايگاه هاي شكاري

ها ومراكز پست فرماندهي در سيستم پدافنـد هوايي كشور

  پدافند غيرعامل

 

25

غيرعامل پدافند شيوه از ديگر يكي هدف نقاط حساسيت و اهميت كاهشبنابراين،

كوچك و موازي و جايگزين امكانات بيني پراكندگي، تجزيه، پيش طريق از كه است

طريق كه از است غيرعامل پدافند شيوه ديگر نيز خسارت كنترل. گيردمي صورت سازي

وظايف تعيين نجات، و امداد ساماندهي امكانات هشدار دهنده، هايسامان از استفاده

دار است و وظايف زير را عهدهمي گيرد تمرين صورت و آموزش و راداف و هابخش)Warusfel, 2015: 14-15(؛

حساس؛ و حياتي هايطرح در مقاوم و عالي مصالح از استفاده

عملكردها؛ استقرار يابي مكان

امن؛ پهنه و نظامي جغرافيايي نظر از امن عرصه انتخاب

ها؛ طرح اولويت و اهميت تعيين

طرح؛ هر براي نظر مورد ايمني يزانم تعيين

عملكردها؛ استقرار در غيرعامل پدافند استانداردهاي و ها شاخص تعيين

استقرار؛ در سيستم هر عملكردي هاي شاخص تعيين

استقرار؛ براي استانداردها و ضوابط مجموعه تعيين

نظر؛ مورد جغرافياي امن پهنه در امن نقاط بررسي

عملكردها؛ استقرار براي امن هاي گزينه انتخاب

؛ غيرعامل پدافند گزيني مكان مناسب هاي شاخص تعيين

وزن؛ و اهميت اساس بر ها شاخص به دهي وزن و دهي امتياز

ها طرح استقرار براي مناسب گزيني مكان در طرح بهينه آلترناتيو انتخاب.

پدافند غير عامل با توجه به وظايفي كه در فوق به آن اشاره شده عمده ترين اهدافي كه : بدنبال آنهاست عبارتند از

تسليحات گيري هدف دقت و يابي هدف شناسايي، هاي سامانه و توانايي قابليت كاهش

دشمن؛ آفندي

مراكز رساني خدمات و حياتي هاي فعاليت و عمليات استمرار بقا، قابليت بردن باال

وجنگ؛ بحران تهديد، وقوع در شرايط و غير نظامي كشور نظامي مهم و حساس حياتي،

  پدافند غيرعامل 26

انساني و نيروي تجهيزات تاسيسات، صدمات و خسارت كاهش و پذيري آسيب تقليل

عمليات و تهديدات در برابر كشور و غيرنظامي نظامي مهم و حساس حياتي، مراكز

دشمن؛

دشمن؛ از عمل و ابتكار آزادي سلب

انساني؛ نيروي و تسليحاتي هاي هزينه در جويي صرفه

بازدارندگي؛ تقويت و دشمن به بيشتر هزينه تحميل و فريب

دشمن؛ تهاجمات برابر در خودي نيروهاي و مردم مقاومت آستانه افزايش

كشور؛ ملي هاي سرمايه حفظ و ملي و وحدت روحيه، انسجام حفظ

9: 1385 غيرعامل، پدافند سازمان(كشور استقالل و ملي امنيت ارضي، تماميت حفظ.(

ژئوپليتيك

ي جستجوي انسان براي قلمرو، امنيت و نيز قدمت ژئوپليتيك، مطمئناً به اندازهاسكندركبير و همچنين ناپلئون . قدمت ديپلماسي، استراتژي، حسادت و ترس بوده است

هاي ژئوپليتيك ريزيو بسياري ديگر از فرماندهان، امپراطوران و فاتحان مطمئناً به طرحبه عنوان پدر ژئوپليتيك 4ما از نظر علمي، دريادار آلفردتاير ماهانا. اندبسياري پرداخته

و 1890شناخته شده است و بدين ترتيب ظهور اين سنت، بايستي در بوستون، به سالرخ » 1660 -1782: تاثير نيروي دريايي بر تاريخ«با انتشار اين تحقيق دريادار با عنوان

تمامي مفاهيم داراي تاريخند و جغرافيا ائي كه اما از آنج). 366: 1379موير،(داده باشد 1899واژه ژئوپليتيك ابتدا در سال . باشدو اصطالح ژئوپليتيك نيز يك استثناء نمي

اين واژه از تاريخ طوالني و . به كارگرفته شد 5لنبوسيله دانشمند سوئدي رودلف كيپس از معني اصلي آن و نشيبي در قرن بيستم برخوردار بوده است، و متنوع و پر فراز

الن، وجود دارد بخوبي توانسته است در رساندن معني ارتباط كلي كه در كارهاي كيمعني كردن ژئوپليتيك با يك معني ويژه . مؤثر باشد) پليتيك-ژئو( جغرافيا و سياست

                                                            4 Alferd Thayer Mahan 5 Rudolph kjellen

  پدافند غيرعامل

 

27

كاري بس مشكل است، زيرا مفاهيمي نظير ژئوپليتيك تمايل به تغيير و تحول دارند اخباري و (يابند هاي تاريخي و ساختارهاي نظم جهاني تحول مي در دورههمانطوري كه

).21: 1390همكاران، هايي نظريه. هاي متعددي توسعه يافت ژئوپليتيك در نيمه اول قرن بيستم با نظريه

. پرداختندهاي جهاني ميكه عمدتاً به نقش فضاي جغرافيايي در قدرت و استراتژي، قدرت دريايي آلفرد تاير ماهان، نظريه ريملند 6الفورد مكيندرنظريه قلب زمين ه

هر يك به نحوي 8 و نظريه قدرت هوايي الكساندر د سورسكي7نيكوالس جان اسپايكمنالگوهاي فضايي خاصي را ارايه داده و بر تفسير و برداشت از قدرت و كنترل جهاني تاثير

ت ژئوپليتيك در گذشته نشان از اين دارد بررسي ادبيا). 24: 1390نيا،حافظ(گذاشتند كه تاريخ پر فراز و نشيب ژئوپلييتك در طول قرن بيستم و فقدان مبناي فلسفي شفاف

گيري و رشد كه تبيين كننده ماهيت، موضوع و روش شناسي آن باشد، مانع از شكله ي علمي سيستماتيك شده است همين امر سبب شده كژئوپليتيك به عنوان يك سازه

ادبيات و معلومات توليد شده تحت عنوان دانش ژئوپليتيك فاقد انسجام و نظم علمي ي جان اگنيو نويسنده). 84: همان(پيرامون موضوع خاص و محوري باشد

مطالعه تاثير «: ژئوپليتيك عبارت است از: تعريف زير را ارايه مي دهد» ژئوپليتيك«كتابدر اين . »هاي جهانيهدايت و رهبري سياستجغرافيايي الگوهاي توزيع و تقسيم بر

ها و الگوي توزيع منابع طبيعي و انساني بر ها، اقيانوستعريف بر تاثير آرايش فضايي قارهنيا تعريف علمي از ديد حافظ). 35: 1390نيا،حافظ(گردد ها تاكيد ميرروابط ميان دولت

ه در آن سه عنصر اصلي ژئوپليتيك در قالب يك مفهوم تركيبي قابل تبيين است كتركيب سه عنصر . يعني جغرافيا، قدرت و سياست داراي خصلتي ذاتي مي باشند

هاي متشكل انساني را نسبت به يكديگر جغرافيا، قدرت و سياست الگوهاي رفتاري گروهيكي از موضوعات مهم و برجسته در ژئوپليتيك، ).37: 1390نيا،حافظ(تعيين مي كند .زميني آن، يعني امنيت ملي است كه در ادامه بدان خواهيم پرداختامنيت و بعد سر

                                                            6 Halford Mackinder 7 Nicholas John Spykman 8 Alexander De Seversky

  پدافند غيرعامل 28

امنيت بكار رفته است، 10 و الكرتيوس9توسط سيسرو، نخستين بار واژه امنيت در تفكر سياسى

ذهنى يا احساس درونى آزاد شدن از حزن و يك حالت روان شناختى و فلسفىكه به متقي، (پيدا كرد سياسى يروم مفهوم بعدها در تاريخو است؛شدهاطالق مي اندوه تبديل يك مفهوم هنجارىبه مفهوم امنيت ميالدي نيز18 و 17ن و قردر. )13: 1393

به رغم اين . بودهم معنا و خير همگانى رفاه اجتماعى، رفاه عمومىة كه با توسعشد از حداكثر به آغاز جنگ سرد بامنيتنظري و واكاوي ابعاد مختلف كاوش، كهنقدمت

» بدون ترس«به معني » sine cura«از نظر لغوي، واژه امنيت از ريشه . گردد ميواژه اي منعطف كه مي تواند شامل ترس از تهديدهاي بزرگ عليه بشريت و يا . است

امنيت در سياست داخلي، منطقه اي و جهاني بيشترين ارتباط . مسائل كوچك باشديزي نيست جز تهديد عليه زندگي بشري كه او معنايي را با مفهوم ترس دارد و آن هم چ

). Hawg, 2004: 191(را آزار داده و يا در معرض نابودي قرار مي دهدمفهوم عام امنيت تمام ابعاد زندگي را در بر مي گيرد و به بقاي موجوديت انسان پيوند

بوده و لذا مهمترين آرمان انسان . مي يابد، يعني امنيت تضمين كننده حيات و بقا استحفظ . بسته به عوامل مؤثر بر بقا، حفظ حيات و سالمت انسان داراي ابعاد مختلفي است

حيات انسان منوط به تأمين نيازهاي مادي و معنوي است كه در صورت عدم تأمين يا نقص در تأمين آن، وجود انسان با تهديد روبرو مي شود، بنابراين نياز به امنيت در

حافظ نيا، (ه با تنگنا روبرو شده در ذهن انسان شكل مي گيردارتباط با نيازهايي ك1390 :325.(

امنيت احساس برخاسته از ساختارها و فرآيندهايي است كه فرد، خود را در برابر هر بر اين اساس متناسب با مرجع امنيت، تركيب . گزند عيني يا ذهني، ماندگار تلقي كند

كدام متناسب با پارادايم حاكم، تعريف خاصي هاي مختلفي بر آن بار مي شود كه هر همچنين امنيت مفهومي است چند اليه، يعني گاهي به معني مصونيت از . طلبدمي

                                                            9- Marcus Tullius Cicero 10- Titus Lucretius

  پدافند غيرعامل

 

29

. تعرض و تصرف اجباري است و گاهي، اطمينان نسبت به سالمت جان و مال و ناموس. تپس امري استنباطي است كه واقعيت يافتن آن در محيط، مستلزم اقداماتي ويژه اس

اين حكم در مورد كشورها نيز جاري است، امنيت يك كشور يعني داشتن يا بدست اعتبار و «، نسبت به »مايملك«و » موجوديت«آوردن اطمينان نسبت به سالمت

: 1381مجتهدزاده، (قرار مي گيرد» منافع«و نسبت به همة آنچه زير چتر » موقعيتش هاي نادر انسان يا جوامع از مخاطرات بطور كلي امنيت، به معناي مصونيت ارز). 124

امنيت فارغ از عيني يا ذهني بودن آن زير بناي تمام پيشرفت ها . طبيعي و انساني استبنابراين جستجوي امنيت مهمترين انگيزة انسان است كه با جوهر هستي . بوده است

).130 -129: 1389قادري حاجت و ديگران، (انسان پيوند نا گسستني دارد وح امنيتسط

نظامي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي، و : امنيت بشر، به پنج مقوله هم تقسيم مي شودبه طور كلي، امنيت نظامي به اثرات متقابل توانايي هاي تهاجمي و . زيست محيطي

امنيت . دفاعي مسلحانه دولت ها و نيز برداشت آنها از مقاصد يكديگر مربوط مي شودسازماني دولت ها، سيستم هاي حكومتي و ايدئولوژي هايي است سياسي ناظر بر ثبات

امنيت اقتصادي، يعني دسترسي به منابع و بازارهاي . كه به آنها مشروعيت مي بخشدامنيت اجتماعي به قابليت . الزم براي حفظ سطوح قابل قبولي از رفاه و قدرت دولت

ي، با شرايط قابل قبولي حفظ الگوهاي سنتي، زبان، فرهنگ، مذهب و هويت و عرف ملامنيت زيست محيطي بر حفظ محيط محلي و جهاني به . از تحول مربوط مي شود

در .عنوان سيستم پشتيباني ضروري ناظر است كه تمام حيات بشري بدان متكي است .واقع اين پنج بخش جدا از يكديگر هم عمل نمي كنند

امنيت سياسيهاي مشروعيت هاي حكومتي و ايدئولوژينظامها، اين مولفه بر ثبات سازماني دولت

تفكيك امنيت سياسي از ساير وجوه امنيت، ). 3: 1393موسوي، (بخش تمركز دارددر ) به معناي خاص امنيت(زيرا تفكيك امنيت سياسي با امنيت. امري پيچيده است

ام از اين رو گستره امنيت سياسي، از امنيت يك نظ. عمل با مشكل روبه رو خواهد شد

  پدافند غيرعامل 30

.سياسي، حاكميت، دولت تا وجوهي از مسايل سياسي در يك جامعه گسترده خواهد بودتهديد سياسي عموما به عنوان زمينه ساز ساير تهديدها و يا مكمل آنها نيز عمل مي

به اعتباري مي توان چنين تلقي كرد كه اساسا تهديد سياسي متوجه تمامي . كنديد ممكن است از فشار بر حكومت در مورد هدف از تهد. سازمان هاي دولتي است

سياست خاصي گرفته تا واژگوني حكومت، جدايي طلبي و برهم زدن بافت سياسي از آنجا كه دولت اصوال . دولت براي تضعيف آن پيش از تهاجم نظامي، متفاوت باشد

موجوديتي سياسي است، تهديد سياسي امكان دارد به همان اندازه تهديد نظامي، هراس البته . اين امر به خصوص در مواردي كه دولت ضعيف است،صدق مي كند. نگيز باشدا

حتي در مواردي كه دولت قوي و قدرتمند است هم تهديدات سياسي مي تواند منبع .نگراني باشد

بنابراين، در بعد سياسي امنيت ملي، مي توان به ابعاد فرعي مانند ساختار، ضعف و وعيت، امنيت دولت، احزاب، مواردي كه به مشروعيت نظام قدرت، كارآمدي، ميزان مشر

هاي سياسي برمي گردد، مسئله قوميت ها و اقليت ها در جوامع، ميزان نهادمندي )137: 1383ربيعي،(جامعه مدني در كشورها و شيوه مشاركت سياسي اشاره كرد

امنيت اقتصاديل قبولي از رفاه و قدرت دولت دسترسي به منابع، پول و بازار براي رسيدن به سطوح قاب

امنيت ). 3، 1393موسوي، (كه در اين مولفه مورد بررسي قرار مي گيرداست موضوعاتي اقتصادي عبارت است از دسترسي به منابع عاليه و بازارهاي الزم براي حفظ سطح قابل

).273: 1386سعيدي و اسماعيل زاده، ( قبولي از رفاهميزان حفظ و ارتقاي شيوه زندگي مردم يك جامعه : رت ازماندل امنيت اقتصادي را عبا

از طريق تامين كاالها و خدمات، هم از مجراي عملكرد داخلي و هم حضور در بازارهاي مفهوم امنيت اقتصادي در خالل جنگ سرد، در كشاكش باال بردن . داندبين المللي مي

ان هاي نظامي، بلوك هاي در كنار پيم. موازنه قدرت، ابتدا در بلوك شرق مطرح شد. اقتصادي نيز در سطح بلوك و در مناطق تحت تسلط در سطح منطقه اي شكل گرفت

اما شكل گيري نظريه هايي با مفهوم امنيت اقتصادي به طور مشخص پس از جنگ سرد

  پدافند غيرعامل

 

31

به طوري كه امنيت اقتصادي به عنوان يكي از ابعاد مهم امنيت ملي مطرح . آغاز شد .گرديد

نزاع ها، . لي، اهميت بعد اقتصادي امنيت ملي، روز به روز افزون تر مي شودبه طور ك . كشمكش ها و حتي جنگ هاي كوچك و بزرگ با اهداف اقتصادي، آغاز مي شوند

در پس نيات طرف هاي درگير، كسب منافع اقتصادي عنصر اصلي و هدف استراتژيك امروز از اقتصاد، نه تنها به عالوه بر اين. در شكل گيري سياست هاي آنان مي باشد

عنوان مكمل عمليات نظامي، بلكه به عنوان جايگزين در مواردي همچون تمرين ها، مي توان گفت اين ارتباط عالوه بر سطح ملي، در سطح بين المللي . استفاده مي شود

آن را درك و مورد تاييد قرار 1986نيز صادق است، چنان كه ريچارد رزكرانس در سال . كشورها، اقتصادي است-د و مدعي شد كه جوهره ارتباط بين دولتدا

همين مسئله بعدها از سوي جان مولير و كارل كايزن مورد توجه قرار گرفت و ايشان با عنايت به تغييرات حاصله در ابزارهاي اقتصادي از اشكال تازه ي ارتباط سرمايه با امنيت

ر گرفتن ابزارهاي نظامي در راه توسعه اقتصادي، به نظر ايشان بكا. سخن به ميان آوردنداگرچه انتقاداتي را به دنبال داشته است، اما در مجموع داللت بر اين دارد كه دولت

به عبارت ديگر . هاي مدرن نيز همچنان دلمشغول ابعاد امنيت اقتصادي مي باشندنه كردن و سرمايه اهميت امنيت اقتصادي تا آنجاست كه كليه دولتمردان، حاضر به هزي

درنتيجه، قدرت اقتصادي يكي از ). 138: 1383ربيعي، ( گذاري در اين زمينه هستندپايه هاي امنيت است و از آن به مثابه موضوعي امنيتي ياد مي شود، كه عدم توجه به

به عبارت ديگر فقر و محروميت اقتصادي بر . آن، براي دولت ها مشكل ايجاد مي نمايدسعيدي، اسماعيل ( خلي تاثير گذاشته و بنيان امنيت را متزلزل مي كندروي ثبات دا

)273، 1386زاده، امنيت نظامي

امنيت نظامي نيز به عنوان . بدون ترديد قدرت ملي، روح كالبد مفهوم امنيت ملي استاين مولفه به تاثيرات متقابل بين .اصلي ترين عنصر قدرت ملي محسوب مي شود

عي و تهاجمي نظامي دولت ها و تصورات هريك از مقاصد يكديگر مي توانمندي هاي دفا

  پدافند غيرعامل 32

بوزان ترجيح مي دهد كه امنيت نظامي به عنوان زيرمجموعه مطالعات امنيتي . پردازددر واقع، عنصر نظامي گري، معيار نهايي است ). 3، 1393موسوي، (در نظر گرفته شود

ن امنيت ملي، سنجيده شده و مورد كه به وسيله آن، ميزان كلي پتانسيل اقتدار و توا . قضاوت قرار مي گيرد

امنيت اجتماعيو ارزيابي الگوهاي سنتي زباني، فرهنگي و مذهبي، و هويت اين مولفه بر دوام پذيري

تهديد بوزان اصطالح باري). 3، 1393موسوي، (ملي و عادت هاي اجتماعي تمركز دارد ،»و هراس مردم، دولتهـا «كتاب در و 1983 سال در اولين بار را )اجتماعي(جامعه اي

امنيت پنجگانه ابعاد از يكي صرفاً را جامعه اي امنيت كتاب، در آن بوزان. برد كار به چهارگانه ابعاد كنار در) هويت محوريت با(جامعـه اي امنيـت يعني مي داند، ملي

، 1390نصري، (دميگرد ملي لحاظ امنيت) زيست محيطي و اقتصادي سياسي، نظامي،(107.(

مفهوم يك بود، آن كليدي اعضاي از بوزان كه كپنهاگ، مكتب در جامعه اي امنيترويه و باور احسـاس كند گروهـي گـاه هر .هويت از است عبارت آن و مركـزي دارد

نـاامني مي احسـاس شود،مي دستكاري يا مهار انكار، اجتماعي اش ـ فرهنگي هاي منطقه از انبوه ماننـد مهاجرت باشـد، واقعـي نـاامني، احسـاس ـناي اسـت ممكن. كند است خيالي باشد، ممكن. ب منطقه ساكنان تمركز و تعداد تقليل و ب منطقه به الف

غيرواقعي حدس و كند نـاامني احساس ب گروه الف، گروه عادي تحركات پي در يعني از نظريه پردازان پـوزن بـاري را همعادلـ ايـن. شـود منتهـي واقعـي نـاامنيهـاي بـه

آن، طبـق كـه مـي نامـد جامعه اي امنيت معماي داخلي، جنگ حوزه در سرشناس در واكنش موجب خويش، جامعه اي امنيت تقويت براي تالش در جامعه اقدامات- مي تضعيف اول جامعه جامعه اي امنيت نتيجه، در و دوم مي شود جامعـه

).109همان،(شود و بـوزان ويـژه امتيـاز بين الملـل، نظام در آن جايگاه و جامعه اي امنيت بحثم طرح

ملي، بسـان تهديدات معتقدنـد ويلـد و ويـور همكارانش و بوزان. همكـاران اوست

  پدافند غيرعامل

 

33

نابساماني حل براي لزوماً ملي تدابير و دارند را خود مكانيسم هم جامعه اي تهديدات خويش، هويتي رفتار به بسته جامعه اي، هر آنها، ديد از. نيستند كارگر اجتماعي، هاي

).110همان، (دارد را خود ويژه خارجي تهديدات و داخلي آسيب پـذيري هايبرخي امنيت اجتماعي را يكي . بر سر مفهوم امنيت اجتماعي، اختالفاتي وجود دارد

اقتصادي قلمداد از ابعاد امنيت ملي دانسته و در كنار ابعادي مانند زيست محيطي وويور از ديگر . برخي ديگر امنيت اجتماعي را همسنگ امنيت ملي دانسته اند. نموده اند

پايه گذاران مكتب كپنهاگ، معتقد است كه رهيافت بوزان براي پردازش مفهوم امنيت به عقيده وي بوزان با تحويل معناي امنيت اجتماعي و ادغام آن بر . اجتماعي، قاصر است

او پيشنهاد مي كند كه امنيت اجتماعي هم . ملي مفهوم هويت را ناديده مي گيردامنيت تراز با امنيت زيست محيطي، امنيت سياسي و امنيت اقتصادي نيست، بلكه اين مفهوم

امنيت اجتماعي، امري مهم و تعيين كننده است، چراكه . همسنگ امنيت ملي است به هر تهديدي پاسخ مي دهند كه اين جوامع يك واقعيت هستند و با هويتي مستقل،

معناي سياسي دارد و قرار دادن آن در شمار مفاهيمي چون امنيت زيست محيطي، اين درحالي است كه تهديد يك دولت . )Powers, 2014: 13(چندان صحيح نيست

امنيت اجتماعي ناظر بر . متوجه امنيت آن است و تهديد يك جامعه متوجه هويت آن . چهارچوب شرايط قابل قبول براي تحول و تكامل آنهاستپايداري، در

امنيت زيست محيطيبه حفظ و حمايت از محيط محلي و زيستي كره زمين به عنـوان امنيت زيست محيطي

پردازد، كه تمـامي فعاليـت هـاي مهـم بـشري بـه آن وابـسته نظام حمايتي اساسي مي ).3، 1393موسوي، (است

ه كمتر از ساير جنبه هاي اين مفهوم مورد توجه بوده جديدترين جنبه امنيت ملي كاخيرا مالحظات مربوط به رشد سريع و . است، امنيت منابع و زيست محيطي مي باشد

بي رويه جمعيت، كاهش منابع طبيعي و گسترش غير قابل كنترل آلودگي هاي صنعتي وده هاي مردم و معدني وارد صحنه اصلي تفكر روابط بين المللي، پژوهشگران وحتي ت

.، محيط زيست به عنوان يك موضوع امنيتي تبديل شد1980در پايان دهه . شده است

  پدافند غيرعامل 34

او نظر خود را بيشتر در . ، وستينگ با شعار ايجاد صلح، وارد مباحث شد1986در سال مورد جلوگيري از ريشه هاي ايجاد كننده جنگ ها و استفاده از مقياس هاي زيست

وستينگ از اولين پيشگامان . ت بين المللي متمركز كردمحيطي براي تقويت امنيمشاركت دادن موضوعات زيست محيطي در امنيت عمومي و در ميان كشورهاي جهان

از نظر وستينگ، توسعه و پيشرفت بايد همراه با خوش خيمي و بي . به شمار مي آيد .خطري براي محيط زيست باشد

امنيت فرهنگي در "امنيت ساز"ب، در سال هاي دور به عنوان يك عامل فرهنگ و به طور اخص، مذه

در مناقشات ميان دولت ها مطرح بوده " امنيت سوز"دولت هاي ملي و يك عامل پس از جنگ سرد نيز شاهد نوعي از اين منازعات بوده ايم كه نمونه بارز آن در . است

ادي سرسام آور ژاپن در چند سال اخير به دنبال رشد اقتص. منطقه بالكان رخ داده است، بار ديگر 2001 سپتامبر 11و نيز پيدايش اقتصاد جديد چين، و به خصوص پس از

.امنيت ملي و امنيت جهاني ارتباط عميق تري با مقوالت فرهنگي يافت مفهوم امنيت و به تبع آن توسعه فرهنگي، هنوز از يك تعريف جامع و مقبول

يف نسبتا قابل قبول را در اختصاص مظاهر معنوي شايد يك تعر. برخوردار نشده استاگر فرهنگ را مجموعه اي از . يك تمدن و اطالق فرهنگ بر آن بتوان جستجو كرد

سنت ها، آداب و عادات و مجموعه اي از ارزش ها تلقي كنيم كه ساخت هاي اقتصادي، ، فرهنگ ها را اجتماعي و سياسي و بر اساس آن استوار شده اند، مي توانيم با اين نگاه

.به عنوان شاخص هاي متمايز كننده جوامع و كشورها قلمداد كنيمدر . تالش هاي زيادي براي تعريف فرهنگ در سال هاي اخير صورت پذيرفته است

دسترسي "نوزدهمين اجالس كنفرانس عمومي يونسكو، توصيه نامه اي تحت عنوان :ن گونه تعريف شده است تصويب شد كه در آن فرهنگ به اي"عموم به فرهنگ

مفهوم فرهنگ همه شكل هاي خالقيت و بيان فردي و گروهي را چه در فعاليت هاي " ".هنري و چه در فعاليت هاي علمي دربرمي گيرد

در واقع فرهنگ نظامي براي تبيين ادراكات دروني در قالب اشكال نمادين است كه به

  پدافند غيرعامل

 

35

ه زندگي، به وسيله انسان ها بكار گرفته عنوان ابزاري براي تداوم و گسترش دانش دربار ).151: 1383ربيعي، ( مي شود

امنيت مليامنيت ملي مفهومي پيچيده و . امنيت ملي مفهومي بعد از جنگ جهاني دوم مطرح شد

اي از آن وجود ندارد و نسبتاً مبهم است و اجماع نسبي بر سر تعريف پذيرفته شدهرابرت ماندل علت . دانند ز آن را نادرست ميصاحبنظران بدست دادن تعريف مشخصي ا

ها نسبت به امنيت دارند و داند كه ملت هاي بسيار متفاوتي مي اين امر را در ديدگاهشان در دستور كار سياسي، ها موضوعات را فقط به خاطر افزايش اهميت معتقد است آن

دايره ابهام مربوط با وجود اين، وي جهت كاهش . آورند جزء مسايل امنيتي به حساب ميگذاران و مردم و ارايه بحث معناداري در اين خصوص به امنيت ملي در افكار سياست

كند و آن را اصوالً جزء امنيت ملي را به صورت تعقيب رواني و مادي ايمني تعريف ميشان، نظام داند تا از تهديدهاي خارجي نسبت به بقاي رژيم ها مي مسئوليت حكومت

.يوة زندگي شهروندان ممانعت به عمل آورندشهروندي و شهايي نيز هاي زيادي از امنيت ملي ارايه شده است كه همپوشاني بر اين اساس تعريف

براي مثال ولفرز امنيت ملي را به طور عيني به معناي فقدان . ها وجود دارد بين آناز حمله به هاي مكتسبه و به طور ذهني به مفهوم فقدان ترس تهديد نسبت به ارزش

.داند ها مي اين گونه ارزشهاي داخلي پذيري در تلقي مدرن امنيت ملي بجاي توجه به تهديدات خارجي، آسيب

همچنين بجاي . باشد تر مورد توجه است و تهديد خارجي داراي اعتبار نازلي مي بيشكه شود در حالي مسايل نظامي و مقدمات آن به شرايط و عوامل اقتصادي پرداخته مي

صبغه نظامي آن غالب در نگرش و گفتمان سنتي تهديد اوال منشاء خارجي دارد و ثانياًدر پرتو تحوالت نوپيدا، ديگر منشاء عمده تهديد نه خارجي كه داخلي است و . باشد مي

هايي از قبيل نرخ بيكاري، تورم، ماهيت تهديد نيز نه نظامي بلكه اقتصادي است و مولفه سرانه، ذخيره ارزي و ميزان جمعيت فعال جايگزين تهديد نظامي ، درآمدGDPميزان

  پدافند غيرعامل 36

اين عوامل در كنار مواردي چون توانايي دولت در عرضة سطح معقولي از رفاه . اند شده . دهند اجتماعي و امنيت غذايي مقبوليت و مشروعيت دولت را تحت تاثير قرار مي

و حتي 1970ر اوايل دهه به بحران اقتصاد در جهان دمليسرچشمه فكري امنيت بانك جهاني . گردد برمي1948پيش از آن به اعالميه حقوق بشر سازمان ملل متحد در

را به مفهوم دسترسي همه مردم به اقتصادي كافي در هر زماني ملي امنيت 1986در يك مليبراساس اين تعريف امنيت .براي ارايه يك زندگي سالم و پويا تعريف كرد

اي از عوامل بيولوژيكي، اقتصادي، ده است كه به وسيله تعامل دامنهمفهوم گسترشود، و بنابراين همچون مفاهيم بهداشت يا اجتماعي، كشاورزي و فيزيكي تعيين مي

اقتصادي منابعموجودي . رفاه اجتماعي معيار واحدي براي ارزيابي آن وجود ندارد طور مداوم براي همه افراد ساكن مستلزم اين است كه مقادير كافي مواد اقتصادي به

هاي تواند از طريق توليد داخلي، واردات، كمك يك قلمرو سرزميني موجود باشد، كه ميدسترسي به اقتصاد مستلزم اين است كه كليه خانوارها و . اقتصادي و غيره بدست آيد

. اعضاي آن منابع كافي و مناسب براي بدست آوردن يك خوراك مغذي داشته باشنداين دسترسي به درآمد خانوارها، توزيع درآمد در ميان اعضاي خانوار، قيمت مواد اقتصادي و موارد ديگري از اين دست بستگي دارد اين دسترسي بايستي از دو بعد

دسترسي فيزيكي به مواد اقتصادي ارتباط نسبي . فيزيكي و اقتصادي آن تأمين شوداي دهد و به وسيله حوادث غيرمترقبه ان ميمصرف كننده را با شبكه توزيع اقتصاد نش

گيرد دستيابي هاي كااليي تحت تاثير قرار مي ها يا تحريم چون جنگ، محدوديتگيرد يعني اقتصادي نيز به وسيله عواملي چون فقر و قدرت خريد تحت تأثير قرار مي

.ست اها دسترسي اقتصادي تابعي از درآمد، اشتغال و قيمت. وم امنيت ملي به معناي مصطلح آن محصول انقالب صنعتي اروپاستمفهاز سوي ديگر،

اما عوامل زيادي همچون شرايط محيط داخلي، محيط بين الملل، منافع، ارزش ها، تهديدات بر منافع، بر تعريف امنيت تاثير دارند و اين عوامل نيز در زمان ها و مكان هاي

داشت كه تعاريف متعددي از امنيت مختلف متفاوت از يكديگر است؛ مي توان انتظاربا اين وجود ارزش هاي حياتي، منافع، اهداف ملي و تهديدات از . ملي وجود داشته باشد

  پدافند غيرعامل

 

37

.جمله عوامل ثابتي هستند كه در تعاريف آن مورد استفاده قرار مي گيرند. امنيت ملي به اعتبار مفهوم به زماني برمي گردد كه واحدهاي ملي متصور باشند

، كه پايان 1648راين اساس، آغاز پيدايش چنين مفهومي، به معاهده وستفاليا در سال بيعني با تاسيس دولت ملي . بخش جنگ هاي سي ساله ي مذهبي بود، برمي گردد

عالقه به نظم و امنيت داخلي براي اين واحدها به منظور حفظ بقاي ملي اهميت درجه )280، 1386حافظ نيا و ديگران، (اول پيدا كرد

بنابراين امنيت ملي، اساسا تعبيري مدرن است كه با تكوين دولت هاي ملي معنا و . مطالعات امنيت ملي نيز بحثي جديدتر و مربوط به قرن بيستم است. مفهوم يافته است

درحاليكه امنيت مقوله اي كهن و ديرينه است كه با جوهر هستي انسان پيوندي ه بر هيبت و هويت اجتماعي درنيامده بود، نيز به امنيت ناگسستني دارد و آدمي آنگاه ك

.به چشم آشناي هميشه همراه مي نگريستبه طور كلي امنيت ملي، عبارت است از حفظ قدرت نظامي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي و در نتيجه حكومت و اعمال حاكميت در امور داخلي و خارجي عليه نفوذ

عمليات غيرقانوني كه منظور از آن، تضعيف و يا انهدام بيگانگان و جلوگيري از هرگونه كه شامل اقداماتي "امينت داخلي"اين موضوع همواره دركنار . حكومت و ملت باشد

است كه به منظور جلوگيري از عمليات دشمن عليه منابع، صنايع و تاسيسات خودي به )248: 1386فخري و اميني، (عمل آيد، مورد بررسي قرار مي گيرد

اما در تعريف و مفهوم امنيت ملي، بين نظريه پردازان روابط بين الملل اختالف نظر از يك سو، برخي از انديشمندان امنيت ملي را به معناي حفظ كشور خود . وجود دارد

تعريف كرده اند، كه اين امر عامل حفظ جان و مال مردم، حفظ تماميت ارضي، سيستم امنيت به معناي حفظ خود، هدف اوليه و . ر مي شودسياسي، اقتصادي و حاكميت كشو

از سوي ديگر، آرنولد ولفرز، امنيت ملي . انگيزه اصلي همه كشورها در صحنه جهان استرا يك نمادي ابهام انگيز مي داند كه دربرگيرنده طيف وسيعي از اهداف و سياست ها و

.هاي گوناگون و متفاوت استخط مشي :اي گوناگون هم به اين گونه تعريف شده استامنيت ملي در ديدگاه ه

  پدافند غيرعامل 38

در اين برداشت، جامعه بين الملل به صورت صحنه اي از رقابت و نزاع : ديدگاه رئاليستيبا چنين ديدگاهي . ترسيم شده است كه بازيگران اصلي آن دولت هاي مستقل ملي اند

به ميان مي آيد نسبت به صحنه بين الملل و روابط ميان دولت ها وقتي از امنيت سخنبالفاصله رابطه ميان قدرت ملي در ذهن ظهور مي كند و امنيت همزاد قدرت تلقي مي

.گردد؛ لذا وجود امنيت ملي مترادف با قدرت ملي قرار مي گيرددر مقابل برداشت هاي رئاليستي از امنيت ملي، برداشت هاي : ديدگاه ايدئاليستي

را نه توانايي يك ملت بلكه نبود تهديد و وجود ايدئاليستي قرار دارد كه امنيت ملي با اين برداشت، امنيت حالتي است كه ملتي فارغ از تهديد از . تامين تعبير مي كند

.دست دادن تمام يا بخشي از جمعيت، دارايي و خاك خود به سر مي برد امكان اين گروه، دسترسي به امنيت را تنها با وجود همكاري: ديدگاه انترناسيوناليستي

پذير مي دانند؛ در واقع امنيت را همزاد همكاري تلقي مي كنند و معتقدند در صورت اين برداشت كه به عنوان نهادگرايي . نبود همكاري، امنيت نيز از جامعه رخت برمي بندد

حافظ نيا و ديگران، (بين المللي نيز شناخته مي شود، حد واسط دو برداشت قبلي است1386 ،281.( ه طور كلي، امروزه ديگر همچون قرون گذشته امنيت ملي صرفا به معناي داشتن اما ب

به اين ترتيب با تحولي كه در مفهوم قدرت و . آمادگي و استراتژي هاي جنگ نيستمنافع ملي پديد آمد، امروزه ديگر قدرت دولت صرفا شامل قدرت نظامي نيست و بي

ايماني (تاثير شگرفي داشته استترديد، اين تحوالت بر مفهوم امنيت ملي هم ).38، 1386حسنلويي،

سه مكتب عمده تحليلي هم پيرامون امنيت ملي كه در چند دهه گذشته اغلـب نظريـه پردازان و تئوري سازان امنيت ملي، پيرامون آن گرد آمده اند بيـشتر بـه ارائـه دكتـرين

ربيعـي، ( پرداختـه انـد هاي امنيت ملي و تبيين شرايط بين المللي از منظر امنيت ملي 1383 :63.( 

مكتب اول، بيشتر به وسيله جامعه شناسـان و دانـشمندان علـوم سياسـي آمريكـايي در پاسخ به نيازمندي هاي آمريكا پس از پايان اسـتراتژي انزواگرايانـه در آن كـشور شـكل

  پدافند غيرعامل

 

39

نظريه پردازان آمريكايي، مدل هاي امنيت ملـي را در جهـت منـافع جهـان . گرفته است غرب و بيشتر، آمريكا پي گرفته و عمده استراتژي هاي ناتو در مقابل بلوك شرق در اين

 .مكتب تدوين شده استمكتب دوم كه با عنوان مكتب انگليسي شناخته شده و بنـا بـر سـنت جامعـه شناسـان انگليسي بيشتر بر ابعاد تاريخي امنيت توجه كرده، اقدام به تبيين نظريات امنيـت ملـي

 .ستنموده امكتب سوم به دنبال قواعد و قوانين بين المللـي اسـت و بـه عنـوان سـنت تحليلـي در

ايـن . توسعه روابط بين المللي در ابعاد قاره اي اروپاي غربي تقريبا قدرتمند بـوده اسـت مكتب كه به واسطه مكان بنيان گذاران آن به مكتب كپنهاگ شـهرت يافـت، بيـشتر از

ستگي متقابـل تهديـدات امنيـت را در سـه سـطح جهـاني، منظر حقوق بين الملل و واب منطقه اي و داخلي مورد بررسي قرار مي دهد و ماهيتي تركيبـي بـراي تهديـدات قائـل

با پيوستن افرادي چون باري بوزان، اولـي ويـور و ديوايلـد از پيوسـتگي بيـشتري . است ).همان( برخوردار شده است

دانست كه مباحث مطرح در آن ماهيتا امنيتي مكتب كپنهاك را بايد تنها مكتب موجود بوده و صاحب نظران پيرو اين مكتب تالش داشته اند كه با تغييـرات حـادث در عرصـه نظام بين الملل، تحوالت تكنولوژيك و انقالب ارتباطات، و تحول قدرت از قدرت نظـامي

ت آنهـم در به اقتصادي و سپس فرهنگي، اقداماتي در جهت تئوريك كردن موضوع امني ــه انجــام ــين المللــي ب ــي، يعنــي امنيــت منطقــه اي و ب عرصــه خــارج از مرزهــاي مل

).4، 1393موسوي، (برسانند و جديد چشم انداز و در اين زمينه برداشته مهمي گـامهـاي در واقع مكتب كپنهاگ،

نمـوده است ترسـيم سرد از جنگ پس جهان در امنيتي مطالعات حوزه در متفـاوتي رامضـيق تعريـف مقابـل در (امنيت مفهوم بعـدي از چند موسع و تعريف ارائه با و

جنـگ دوران اسـتراتژيك مطالعات امنيتي از مطالعات تفكيك ،)سنتي رويكردهاي بازانديشي در توجهي نقـش شايان منطقـهاي، تحليـل سطح به توجه و نيز سـرد

اين تكامل روند در. داشـته است اخير دهه دو طي در امنيتي نظري مطالعات و مفهومي

  پدافند غيرعامل 40

بـه ويلد نقش ويور و دو بوزان، اول بري مانند افرادي نقطـه نظرات و آثار مكتب،دادانديش و (است نموده ايفا مكتب اين فرا نظري و مبـاني نظري پويـايي در سـزايي

).75: 1389گركالچي، كوزه از بعد سرزمينيامنيت ملي

رضايتباشد كه كم و كيف آن مقدار امنيت ملي مي يك سياستسرزمينيامنيت عرضه يك سطح بهينه امنيت ملي مستلزم . كند عمومي را در هر كشور تعيين مي

دهد كه تاريخ روابط بين كشورها نشان مي. باشد تدارك سطح بهينه امنيت اقتصادي مي سياسي عليه اي تر موارد از مواد اقتصادي به عنوان حربه كشورهاي قدرتمند در بيش

تر توسعه يافته حاكي از اين تجربه كشورهاي كم. اند كشورهاي جهان سوم بهره گرفتهتر باعث ها به واردات مواد اقتصادي از كشورهاي توسعه يافته آن است كه وابستگي

شان همواره از اين محل در معرض تهديد شان شده و امنيت ملي پذيري سياسي ضربه .بوده استتصادي سنگ بناي يك جامعه توسعه يافته و عنصر اصلي سالمت فكري، رواني امنيت اق

اي چون اين مهم به ويژه براي كشورهاي در حال توسعه. و جسمي اعضاي آن استماند كه بروندادهاي منفي ناامني اقتصادي به مثابه يك بد عموميمي. ايران مضاعف است

هاي يك و نه تنها توانمندي و قابليتدهد، آن كليت جامعه را در عدم مزيت قرار ميبه لحاظ (هاي كارايشان برد بلكه منابع كمياب آن را نيز از استفاده ملت را تحليل مي

ناامني . انجامد دور خواهد كرد، و در نهايت به فقيرتر شدن يك ملت مي) اجتماعي تخريب و اقتصادي عزت نفس يك ملت، به عنوان ستون اصلي توسعه و استقالل ملي، را

هاي جمعي را بسيار با ايجاد اختالل در انباشت و انعقاد يافتگي سرمايه اجتماعي كنشناامني . دهد كند و در نتيجه امكان وفاق و وحدت ملي را كاهش مي پرهزينه مي

اقتصادي با تحليل كيفيت سرمايه انساني و نارسايي در فرايند انباشت آن، ظرفيت . لي توليد بالقوه ملي را كاهش خواهد داداقتصاد و در نتيجه حجم ك

در قانون برنامه دوم، سوم و خصوصاً برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي به مباحث امنيت ملي و 1404انداز ملي با افق سال جمهوري اسالمي ايران و سند چشم

  پدافند غيرعامل

 

41

.صورت ويژه توجه شده است امنيت اقتصاديي بهرشد «: دوم توسعه كشور درخصوص امنيت اقتصاديي آمده است كه ساله در برنامه پنج

باشد و دولت تأمين امنيت و توسعه پايدار اقتصادي با محوريت بخش كشاورزي ميهاي بخش گذاري اقتصادي ـ اجتماعي و قضايي توليدكنندگان و تضمين سرمايه

كيفي برنامه دوم واقع هدف» خصوصي در امر كشاورزي را مورد تأكيد قرار خواهد داد :توسعه كشور در راستاي بخش كشاورزي جهت رسيدن به امنيت اقتصاديي

برداري متعادل تأمين رشد و توسعه پايدار كشاورزي با تأكيد بر حفظ، احياء و بهره - )آب و خاك، پوشش گياهي، محيط زيست و هوا(از منابع پايه

اقتصاديي جامعه، مواد خام منظور تأمين نيازهاي افزايش توليدات كشاورزي به - .موردنياز صنايع، توسعه صادرات و كاهش واردات محصوالت كشاورزي است

امنيت اقتصاديي از تعامل آنچه كه در برنامه دوم توسعه كشور مطرح گرديده، -مترادف با خودكفايي در تأمين محصوالت كشاورزي و اقتصاديي بعنوان شاخصي مهم در

در برنامه پنجساله . باشد اقتصادي جمهوري اسالمي ايران ميراستاي استقالل سياسي ودوم توسعه كشور يكي از ابعاد مهم امنيت ملي كه به آن توجه شده، امنيت اقتصادي

باشد و به صراحت يكي از راههاي رسيدن به توسعه بخش كشاورزي و تحقق امنيت مي .»استتوسعه امنيت قضايي و تعميم امنيت اقتصادي «: اقتصادئي

امنيت ملي امنيت اقتصاديي و در سند برنامه سوم توسعه كشور مباحث مربوط به/ فرهنگي، منابع/ توان در چهار بعد اقتصادي، سياسي جمهوري اسالمي ايران را مي :محيطي و نظامي مطرح نمود

افزايش كمي و كيفي محصوالت كشاورزي و آبزيان با «: در بعد اقتصادي توجه ويژه به هاي روغني و دف تأمين امنيت اقتصاديي و توسعه صادرات و با اولويت دانهه

فقدان استراتژي و «: در مباحث مربوط به نقاط ضعف و تهديدها. شده است»زيتونسياستهاي مصوب بلندمدت و منسجم در بخش كشاورزي، تهديد كمي و كيفي منابع

نابع، عدم توجه كافي به مالحظات رويه از اين م برداري بي آب زيرزميني به لحاظ بهرهبرداري از منابع طبيعي در محيطي در اجراي طرحهاي اقتصادي و زيربنايي و بهره زيست

  پدافند غيرعامل 42

راستاي توسعه پايدار، نامناسب بودن منابع مصرف انرژي روستائيان و عشاير، عدم ت تناسب الگوي مصرف و الگوي توليد با منابع موجود كشور، نارسايي در تأمين امني

گذاري، فقدان سياستهاي مناسب بازرگاني داخلي و خارجي و عدم سرمايه و سرمايهثبات در سياستهاي موجود، ضعف هماهنگي نظام تحقيق با آموزش و ترويج و كمبود

اي، پائين بودن كيفيت نگهداري، حمل و نقل و تحقيقات بنيادي، كاربردي و توسعهبعنوان . »قدان برنامه جامع توسعه روستاييباالبودن ضايعات محصوالت كشاورزي و ف

.اند مهمترين عوامل تهديدزا معرفي شدهفرهنگي توجه ويژه به استقالل سياسي و ثبات در امنيت اقتصاديي / در بعد سياسي

همچنين حفظ ذخاير استراتژيك بويژه . بعنوان يكي از وظايف مهم حكومت شده استجويي در منابع ارزي ر كاالهاي اساسي و صرفه منابع اقتصاديي و بخصوص خودكفايي د

وجود «. از زاويه اين بعد از امنيت ملي جمهوري اسالمي ايران داراي اهميت بااليي استموانع حقوقي و فرهنگي در تبديل مالكيت اراضي از شخصيتهاي حقيقي به حقوقي،

گاههاي عدم تناسب ساختار اداري بخش كشاورزي با وظايف حاكميتي، تعدد دستبرداران در گيري، فقدان مشاركت مؤثر بهره نگري در نظام تصميم نظارتي، عدم جامع

ريزي و مديريت بويژه در تعريف نيازها، تعيين اولويتها و مشاركت در اجراي نظام برنامهها، ضعف هماهنگي نظام تحقيق با آموزش و ترويج و كمبود تحقيقات بنيادي، برنامه

برداران در استفاده از دستاوردهاي تحقيقات اي، كمبود آگاهيهاي بهره كاربردي و توسعهو عدم انسجام بخش خصوصي براي اجرايي كردن تحقيقات كاربردي و كمبود

از مهمترين چالشهاي اين بعد از امنيت » استانداردهاي شغلي آموزشي در مشاغل بخش .باشد ملي جمهوري اسالمي ايران مي

در سند برنامه سوم توسعه كشور اين بعد از امنيت ملي جمهوري :طييمح/ بعد منابعماندل در سند برنامه سوم توسعه شكور به دو اسالمي ايران را با الهام از ديدگاه رابرت

:بخش امنيت منابع و امنيت محيط تقسيم نمودي ها امنيت منابع، هم شامل دسترسي به منابع غيرقابل تجديد كه براي ساختن نظام«

باشد و مي) مانند مواد معدني استراتژيك و سوختهاي فسيلي(تسليحاتي ضروري است

  پدافند غيرعامل

 

43

، را دربر )موردنياز براي زندگي مثل اقتصاد و آب(هم دسترسي به منابع قابل تجديد از طرف ديگر امنيت محيطي شامل آلودگيهاي تهديدكننده حيات و تغييرات . گيرد مي

شود كه مهمترين نمودهاي آن، گرم شدن سان ميتهديدكننده محل زندگي طبيعي انزدايي جهاني و ضايعات سمي كره زمين، نازك شدن اليه اوزن، بارانهاي اسيدي، جنگل

شرايط «انداز برنامه سوم توسعه كشور توجه ويژه به در اين راستا در سند چشم. »استيط زيست در برداري مطلوب و حفاظت از منابع آب، خاك و پوشش گياهي و مح بهره

. هاي آبخيز شده است راستاي توسعه پايدار با استفاده از مديريت يكپارچه حوزههاي مديريت تقاضا و حفاظت كمي و كيفي از بيني شده با تقويت زمينه همچنين پيش

آمدهاي منفي ناشي از تخريب منابع آب و نيز استفاده مجدد از آبهاي مصرف شده، پي آب قابل تجديد در آينده تخفيف يا كم و به تأمين بخشي محيط زيست و كاهش سرانه

اي كه در پيش با اين توضيح چالشهاي آينده. »از نيازهاي آبي كشور كمك خواهد شدتوان به آن اشاره نمود عبارتند روي اين بعد از امنيت ملي در سند برنامه سوم توسعه مي

يش شديد منابع خاك كشور، تخريب كيفيت منابع آب، پوشش گياهي و فرسا «:  ازكاربري غير اصولي اراضي كشاورزي و منابع طبيع، مديريت تقاضا و تخصيص منابع آب

ها و به بخشهاي مختلف مصرف و بحران كمبود آب، آلودگي آبهاي داخلي و درياچههاي آبي موجب تنزل كيفيت منابع آب از نظر مصرف و تخريب تاالبها و ساير پيكره

كشها گردد، استفاده بيش از حد از سموم و آفت كاهش ذخاير آبزيان ميمحيط زيست و .» ها در مزارع، باغات و گلخانه

صورت غيرمستقيم با در سند برنامه سوم توسعه كشور امنيت اقتصاديي به: بعد نظاميهماهنگ كردن سياستهاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي با «. بعد نظامي در ارتباط است

ترين سطح اجرايي كشور و هماهنگي بين دستگاههاي اجرايي در يتي در عاليمسائل امنهمچنين با تصويب شوراي . بيني شده است پيش» رويه  منظور ايجاد وحدت مرز به

هاي امنيت ملي تشكيل يگانهاي حفاظتي براي نهادها و سازمانهاي و وزارتخانهاستا سازمان شيالت ايران جهت در اين ر. بيني شده است غيرامنيتي و اطالعاتي پيش

حفاظت از منابع آبزيان دريايي ازجمله حفاظت از منابع خاويار كشور نسبت به تشكيل

  پدافند غيرعامل 44

.يگانهاي حفاظتي اقدام نموده است هجري شمسي1404انداز ملي با افق سال امنيت ملي در سند چشم

ول اقتصادي، علمي ايران كشوري است توسعه يافته با جايگاه ا: انداز ملي در سند چشمو فناوري در سطح منطقه، با هويت اسالمي و انقالبي، الهام بخش در جهان اسالم و با

.الملل تعامل سازنده و مؤثر در روابط بين :انداز چنين ويژگيهايي خواهد داشت جامعه ايراني در افق چشم

متكي بر توسعه يافته، متناسب با مقتضيات فرهنگي، جغرافيايي و تاريخي خود و -ساالري ديني، عدالت مردم: اصول اخالقي و ارزشهاي اسالمي، ملي و انقالبي، با تأكيد بر

مند از امنيت اجتماعي اجتماعي، آزاديهاي مشروع، حفظ كرامت و حقوق انسانها، و بهره .و قضايي

برخوردار از سالمت، رفاه، امنيت اقتصاديي، تأمين اجتماعي، فرصتهاي برابر، توزيع -مند از محيط ناسب درآمد، نهاد مستحكم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعيض و بهرهم

.زيست مطلوبتوان گفت كه امنيت ملي انداز ملي مي قانون اساسي و سند چشم176باتوجه به اصل

اين دو بعد كامالً با يكديگر . در سطح كالن داراي دو بعد داخلي و خارجي استبعد داخلي امنيت ملي داراي ابعاد اقتصادي، . پذيرد كديگر تأثير و تأثر مياند و از ي مرتبطامنيت . باشد محيطي و نظامي مي/ علمي و فناوري، منابع/ اجتماعي، فرهنگي/ سياسي

محيطي ارتباط مستقيم دارد / اقتصاديي در سند چشم انداز ملي با ابعاد اقتصادي، منابعباشد كه در بررسي شاخصهاي ابعاد م در ارتباط ميو با ساير ابعاد بصورت غير مستقي

مذكور در سند و قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري .اسالمي ايران اين ارتباط تعيين خواهد شد

هاي كلي و قانون برنامه چهارم توسه اقتصادي، امنيت ملي در سياست اجتماعي و فرهنگي

ارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايران كه در قانون برنامه چه انداز ملي و سياستهاي كلي برنامه چهارم توسعه كشور تهيه و به به استناد سند چشم

  پدافند غيرعامل

 

45

تصويب مجلس شوراي اسالمي رسيده است مباحث مربوط به امنيت ملي و امنيت منيت انساني و عدالت توسعه سالمت، ا «: اقتصاديي كشور در دو بخش تحت عنوان

مورد بررسي قرار گرفته است كه بيان مواد » تأمين مطمئن امنيت ملي «و » اجتماعيهاي امنيت ملي و نشان دادن جايگاه امنيت اقتصاديي در قانوني آن در توضيح شاخص

.هاي مذكور مؤثر خواهد بود ميان شاخص .توسعه سالمت، امنيت انساني و عدالت اجتماعي: الف

تقاء سالمت و بهبود كيفيت زندگيار -1 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري 84ـ به استناد ماده

:اسالمي ايرانمنظور نهادينه كردن مديريت، سياستگذاري ، ارزشيابي و دولت موظف است به

د مطلوب امنيت اقتصاد و تغذيه در كشور، تأمين سب: هماهنگي اين قلمرو ازجمله اقتصادي و كاهش بيماريهاي ناشي از سوء تغذيه و گسترش سالمت همگاني در كشور،

:هاي ذيل را به عمل آورد اقدام» شوراي اقتصاد و تغذيه«با ادغام » شوراي عالي سالمت و امنيت اقتصاديي«تشكيل : الف .پس از طي مراحل قانوني» شوراي عالي سالمت«و

.اي جامعه منظور ارتقاء فرهنگ و سواد تغذيه هاي آموزشي الزم به امهتهيه و اجراي برن «: ب سازمان صدا و سيماي جمهوري اسالمي ايران و دستگاههاي اجرائي مكلفند در تدوين و اجراي برنامه جامع يادشده با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي همكاري و از

.دتبليغ كاالهاي مضر به سالمتي خودداري نمايناي الزم براي تلويد، تأمين، توزيع و تخصيص منابع اعتباري، تسهيالت بانكي و يارانه: ج

مصرف مواد اقتصادئي، درجهت دستيابي به سبد مطلوب اقتصاديي و اختصاص منابع الزم براي شروع و تدارك براي ترويج اقتصادي سالم درقالب ميان وعدة اقتصاديي

.قتصاديي براي اقشار نيازمندآموزان و همچنين كمك ا دانش هاي تهيه و اجراي برنامه: د

ايمني اقتصاد -1

  پدافند غيرعامل 46

كاهش ضايعات مواد اقتصاديي از توليد به مصرف -2 : قانون برنامه چهارم توسعه كشور85ـ به استناد ماده

هاي هوا، آب و خاك، كاهش مخاطرات تهيه كننده سالمتي در محيط كار، آالينده و تعريف مصاديق، ميزان و نحوة تعيين و وصول عوارض و محصوالت كشاورزي و دامي

.جرائم جبراني و چگونگي مصرف منابع حاصله ارتقاء امنيت انساني و عدالت اجتماعي-2

: قانون برنامه چهارم توسعه كشور95ـ به استناد ماده عي منظور استقرار عدالت و ثبات اجتماعي، كاهش نابرابريهاي اجتما دولت مكلف است به

و اقتصادي، كاهش فاصله دهكهاي درآمدي و توزيع عادالنه درآمد در كشور و نيز كاهش فقر و محروميت و توانمندسازي فقرا، ازطريق تخصيص كرآمد و هدفمند منابع

هاي جامع فقرزدايي و عدالت اجتماعي را با اي پرداختي، برنامه تأمين اجتماعي و يارانه بگذارد و ظرف مدت شش ماه پس از تصويب اين قانون، محورهاي ذيل تهيه و به اجرا

نسبت به بازنگري مقررات و همچنين تهيه لوايح براي تحقق سياستهاي ذيل اقدام :نمايدگسترش و تعميق نظام جامع تأمين اجتماعي، در ابعاد جامعيت، فراگيري و : الف

.اثربخشي .نه درآمدهااعمال سياستهاي مالياتي، با هدف باز توزيع عادال: ب هاي توانمندسازي متناسب و ساماندهي نظام خدمات تعيين خط فقر و تبيين برنامه: ج

حمايتهاي اجتماعي، براي پوشش كامل جمعيت زير خط فقر مطلق و نظام تأمين اجتماعي، براي پوشش جمعيت بين خط فقر مطلق و خط فقر نسبي و پيگيري و ثبت

ي و اجتماعي بر وضعيت خط فقر، جمعيت زير خط فقر، هاي اقتصاد مستمر آثار برنامههاي همچنين ميزان درآمد سه دهك پائين درآمدي و شكاف فقر و جبران آثار برنامه

.اقتصادي، اجتماعي به سه دهك پائين درآمدي ازطريق افزايش قدرت خريد آنانال دوم دولت موظف است كليه خانوارهاي زير خط فقر مطلق را حداكثر تا پايان س

متولي نظام تأمين اجتماعي شناسائي كامل توسط دستگاهها و نهادهاي صورت برنامه به

  پدافند غيرعامل

 

47

.قراردهد وتحت پوششهاي ويژه اشتغال، توانمندسازي جلب مشاركتهاي اجتماعي آموزش طراحي برنامه: د

مهارتهاي شغلي و مهارتهاي زندگي، به ويژه براي جمعيتهاي سه دهك پائين درآمدي وردر كش

هاي فقرزدايي و ارتقاء مشاركت نهادهاي غيردولتي و مؤسسات خيريه، در برنامه : ههاي زير خط فقر، در كليه مناطق كشور توسط شناسايي كودكان يتيم و خانواده

اي و اعمال حمايتهاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي براي افراد هاي منطقه مديريت .ادهاي مسؤول در نظام تأمين اجتماعييادشده توسط آنان و دستگاهها و نه

امكان تأمين اقتصادي سالم و كافي در راستاي سبد مطلوب اقتصاديي و تضمين : و خدمات بهداشتي، درماني و توانبخشي رايگان و تأمين مسكن ارزان قيمت، همچنين حصول اطمينان از قرار گرفتن جمعيت كمتر از هجده سال تحت پوشش آموزش

ن براي خانوارهاي واقع در سه دهك پائين درآمدي، از طريق جابجايي و عمومي رايگا .ها تخصيص كارآمد منابع يارانه

هاي اجتماعي و مددكاري، براي دفاع از فراهم كردن حمايتهاي حقوقي، مشاوره: ز .حقوق فردي، خانوادگي و اجتماعي فقرا

لگوي نيازهاي اساسي توسعه اتخاذ رويكرد توانمندسازي و مشاركت محلي، براساس ا: ح و تشخيص نياز توسط جوامع محلي براي ارائه خدمات اجتماعي، ازطريق نظام انگيزشي

هاي عمراني كوچك، متناسب با ظرفيتهاي محلي ـ ازطريق اعمال موارد فوق براي پروژه .در سطوح محلي و با جلب مشاركتهاي عمومي

ري و درآمد روستائيان و عشاير ايجاد و طراحي روشهاي الزم براي افزايش بهره: ط هاي زماني خارج از فصول كاشت و برداشت با رويكرد ويژه در دوره فرصتهاي اشتغال به

الحسنه توسعه اشتغال روستائي مشاركت روستائيان و عشاير، با حمايت از صندوق قرض .و صندوق اشتغال نيازمندان

تأمين مطمئن امنيت ملي : ب ـ امنيت ملي

  پدافند غيرعامل 48

: قانون برنامه چهارم توسعه كشور119 استناد ماده بهمنظور ارتقاء امنيت عمومي و انضباط اجتماعي، اقدامهاي الزم را دولت موظف است به

:براي تحقق موارد ذيل به عمل آورد . سالم آموزش عمومي و ترويج فرهنگ قانونمداري، نظم، مدارا و زيست: الفاي مرزي و ارتقاء مراودات و تبادل اطالعات با توسعه خطوط مواصالتي، راهه :ب

منظور مهار جرائم، قاچاق كاال و مواد مخدر، تردد كشورهاي منطقه و همسايگان بههاي دوجانبه و چندجانبه و ترتيبات امنيت غيرمجاز و خرابكاري، درقالب توافقنامه

.جمعي شهروندي، در نظام توسعه مشاركت همه جانبه همه ايرانيان براساس حق برابر: ج

.گيري و مديريت اجرائي كشور سازي، تصميم تصميمهاي قدرت ملي و ترويج روحيه دفاع از منافع ملي و مخالفت با تعميق شناخت مؤلفه: د

.گري ظلم و سلطهها ، در پرتو مؤلفه)به ويژه در مرزهاي كشور(سازي ساختار و پراكندگي جمعيت ايمن : ه

.منظور پرهيز از عدم تعادل جمعيت بهو مالحظات امنيتيتهيه طرح راهبردي توسعه نظم و امنيت كشور با رويكرد جامعه محوري، مشاركت : و

هماهنگي و جايگزيني ارزشها و كنترلهاي دروني به جاي رويكرد امنيتي و ارتقاء .احساس امنيت در جامعه

جتماعي، خشونت سياسي و هنجاري، ناسازگاري ا هاي بروز بي مبارزه با زمينه: ز .خشونت شهري

حفظ و ارتقاء منزلت اجتماعي گروههاي مختلف مردم و پيشگيري از بحرانهاي : ح .منزلتي

تهيه ساز و كارهاي الزم جهت توسعه مشاركت مردمي، براي تأمين نظم و امنيت : ط .عمومي

.كشورتهيه ساز و كارهاي الزم جهت تقويت نهادهاي مدني و احزاب در : ي : قانون برنامه چهارم توسعه كشور121ـ به استناد ماده

  پدافند غيرعامل

 

49

منظور تقويت بنيه دفاعي كشور و ارتقاء توان بازدارندگي نيروهاي دولت موظف است بهمسلح و حفاظت از تماميت ارضي و امنيت كشور و آمادگي در برابر تهديدات و حفاظت

تي كشور و هوشمندسازي سيستمهاي از منابع ملي، انقالب اسالمي ايران و منابع حيا :دفاعي، اقدامهاي ذيل را درصورت تصويب فرماندهي كل نيروهاي مسلح به عمل آورد

سازي و هوشمندسازي تجهيزات، هاي بنيه دفاعي با تأكيد بر مدرن تقويت مؤلفه -1 .(C4I)ارتقاء منابع انساني و سيستمهاي فرماندهي

يستمهاي اطالعاتي در به كارگيري ارتقاء فناوريهاي نوين و هوشمند و س -2 .هاي الكترونيكي، هوافضا، دريايي و پدافند هوايي هاي دفاعي به ويژه سامانه سامانه

.بهينه سازي و بهبود ساختارهاي چابك و پاسخگو در دفاع ملي -3ارتقاء حضور و سهم نيروهاي مردمي در استقرار امنيت و دفاع از كشور و -4 .ه از امكانات و توان منابع انسانيكارگيري متقابل و بهين بهنوسازي و بازسازي و بهبود صنايع دفاعي با نگرش به سامانه و فرآيندهاي صنعتي -5

.نوينارتقاء ابتكار عمل و توان مقابله مؤثر در برابر تهديدها و حفاظت از منافع ملي، منابع -6

.حياتي و انقالب اسالمي ايران .صورت كمي و كيفي نيروهاي مسلح، بهارتقاء و افزايش سطح دانش و مهارت -7ارتقاء سطح آموزش، تحقيقات، فناوري در بخش دفاع و گسترش همكاريها با مراكز -8

.علمي دانشگاهي داخلي و خارجيخليج فارس، درياي (هاي آبي كشور حضور و استقرار متناسب با تهديدها در حوزه -9

)عمان و درياي خزر .اركنان نيروهاي مسلحارتقاء منزلت اجتماعي و معيشت ك -10رعايت اصول پدافند غيرعامل در طراحي و اجراي طرحهاي حساس و مهم و يا -11

دردست مطالعه و نيز تأسيسات زيربنائي و ساختمانهاي حساس و شريانهاي اصلي و اين ) 160(حياتي كشور و آموزش عمومي مردم توسط دستگاههاي اجرائي موضوع ماده

.و كاهش مخاطرات ناشي از سوانح غيرطبيعيمنظور پيشگيري قانون، به

  پدافند غيرعامل 50

: قانون برنامه چهارم توسعه كشور125ـ به استناد ماده منظور تدوين جانبه كشور و به نظر به اهميت جايگاه امنيت ملي در رشد و توسعه همه

گيري كارآمد از مطالعات و تحقيقات مربوط به آن، طرح جامع در اين خصوص با بهره با استفاده از ظرفيتهاي دستگاه مربوطه نسبت به تهيه طرح جامع دولت موظف است

هاي دفاع و پشتيباني امنيت ملي با مسؤوليت وزارت اطالعات و با همكاري وزارتخانهريزي كشور نيروهاي مسلح، كشور، امور خارجه، دادگستري و سازمان مديريت و برنامه

.ه هيأت وزيران ارائه نمايداقدام و نتيجه آن را جهت طي تشريفات قانوني ب : قانون برنامه چهارم توسعه كشور126ـ به استناد ماده

منظور به كارگيري جوانان در سازندگي و فعاليتهاي اجتماعي، وزارت جهادكشاورزي، بهوزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، شهرداريها، دهياريها، جمعيت هالل احمر و

اي و هاي سرمايه ند در اجراي طرحهاي تملك دارائيساير دستگاههاي ذيربط مجازخدمات اجتماعي خود از ظرفيت جوانان كشور اعم از تشكلهاي غيردولتي جوانان و

نامه اجرائي اين بند به پيشنهاد مشترك آئين. نيروي مقاومت بسيج استفاده نماينديزي كشور و سازمان ر وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح و سازمان مديريت و برنامه

.تصويب هيأت وزيران خواهد رسيد ملي جوانان بهتواند ازطريق تهديدهاي آشكار و امنيت ملي جمهوري اسالمي ايران در بعد داخلي مي

اجتماعي / آورد از قبيل تهديدات سياسي پنهاني كه در درون مرز ناامني به بار ميز و خرابكاري، ناهنجاري و ناسازگاري قاچاق كاال و مواد مخدر، تردد غيرمجا: شامل(

هاي آموزش، سالمت، اجتماعي، خشونت سياسي و خشونت شهري و عدم بهبود شاخص، تهديدات )عدالتي و غيره تأمين اقتصاد، افزايش درآمد سرانه و مبارزه با فساد و بي

اي، ناامني نابساماني و بحرانهاي اقتصادي، شغلي، فني، حرفه: شامل(اقتصادي قتصاديي، عدم توجه به ارزش اقتصادي، امنيتي، سياسي و زيست محيطي آب در ا

محيطي و آمايش / ، تهديدات منابع)استحصال، عرضه و نگهداري و مصرف آب و غيرهرويه مصرف سموم دفع آفات تخريب منابع طبيعي و محيط زيست، افزايش بي(سرزمين

/ ، فرهنگي)وستاها از سكنه و غيرهنباتي و كودهاي شيميايي، خشكسالي، خالي شدن ر

  پدافند غيرعامل

 

51

تهاجم فرهنگي، كم رنگ شدن باورها و اعتقادات ديني و : شامل(علمي و فناوري ريزي، فقدان فرهنگ سياسي بعنوان يك معيار اساسي در تمام سياستگذاريها و برنامه

استفاده از توليدات داخلي، افزايش توليد و صادرات كاال و خدمات، بحران هويت ملي / ، دفاعي)بر اسالم و انقالب اسالمي، كاربردي نبودن نظام آموزشي كشور و غيره مبتني

عدم ارتقاء توان دفاعي نيروهاي مسلح براي بازدارندگي، ابتكار عملي و : شامل(نظامي مقابله مؤثر در برابر تهديدات و حظافت از منابع ملي و انقالب اسالمي و منابع حياتي

يروهاي مردمي در استقرار امنيت و دفاع از كشور، عدم توجه به كشور، عدم مشاركت ندر بعد خارجي نيز ). ارتقاء منزلت اجتماعي و معيشت كاركنان نيروهاي مسلح و غيره

انزوا، اعمال (تواند از ناحيه مسائل سياسي امنيت ملي جمهوري اسالمي ايران مي، )ي، تعرفه، ليست سياه و غيرهتحريمهاي اقتصاد(، اقتصادي )فشارهاي سياسي و غيره

مسائل مربوط به درياي خزر با همسايگان آن، گرم شدن كره زمين، (محيطي / منابعتهاجم فرهنگي، تحريم ايران (علمي و فناوري / ، فرهنگي)نازك شدن اليه اوزون و غيرهيد تهد) حمله، تعرض نظامي و غيره(، نظامي )اي و غيره در استفاده از فناوريهاي هسته

.شود در پدافند غيرعاملامنيت اقتصادي و تعامل آن با امنيت ملي همبستگي

هاي مختلف عرضه، توزيع مناسب و تغذيه و اگرچه امنيت اقتصادي از زير سيستمبهداشت برخوردار است، اما متغيرهاي كالن اقتصادي مانند تورم، نرخ اشتغال، درجه

عه، شاخصهاي توسعه روستايي و سطح درآمد فقر، چگونگي توزيع درآمد بين اقشار جامبا توجه به . جامعه و اتكاي عرضه به منابع داخلي هر كشور يا واردات بر آن اثر دارد

176تبين مفاهيم، ابعاد و شاخصهاي امنيت ملي جمهوري اسالمي ايران براساس اصول ي دوم، سوم و ، سوم و چهل و سوم قانون اساسي، اسناد، سياستها و قوانين برنامه ها

چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسالمي ايران و سند چشم اندازي /و ابعاد اقتصادي، فرهنگي، اجتماعيجمهوري اسالمي ايران بين امنيت ملي ملي

. آن رابطه مستقيمي وجود داردمحيطي / منابع نظامي و /سياسي، دفاعي

  پدافند غيرعامل 52

).1383تريف و ديگران، : منبع (ثر بر امنيت مليهاي مؤ مولفه): 1(نمودار شماره

طبيعي / و منابعدهد كه امنيت اقتصاديي با ابعاد اقتصادي ، نشان مي)1(نمودار شماره / فرهنگي نظامي و / ، دفاعياجتماعي / امنيت ملي رابطه مستقيم و با ابعاد سياسي

باثبات مواد اقتصاديي نقش اساسي عرضه . آن رابطه غيرمستقيمي داردعلمي و فناوريدر امنيت اقتصاديي جامعه دارد و نهايتاً ميتواند پايداري و استمرار امنيت اقتصاديي را

. تضمين نمايدگرا و جامع از وضعيت امنيت اقتصاديي در كشور مستلزم بدون ترديد، ارايه تصويري واقعاست، اما در اين جا جهت ) 1(هاي معرفي شده در جدول بررسي سبد كاملي از شاخص

احتراز از گستردگي كار سعي خواهد شد تا با بررسي چند شاخص كلي تصوير نسبتاً . به دست آيد از بعد پدافند غيرعاملمعقولي از كم و كيف امنيت اقتصادي

  پدافند غيرعامل

 

53

در پدافند غيرعامل گر امنيت اقتصادي هاي تبيين برخي از شاخص): 1(جدول )1379قاسمي، : منبع(

پدافند غير عامل در تاريخ

در جهان باستان به منظور دفع تهاجم و كاهش خسارت هايي كه به جان و مال مردم شده است كه همه اين اقدامات بر وارد مي شده است، يك سري اقدامات انجام مي

: 1390عرب، (اند، بوده استآوردهاساس تجربه هايي كه از گذشته هايشان به دست ميحث پدافند غير عامل به خصوص بكارگيري مالحظات پدافند غير عامل در ب .)33

. ساخت فضاهاي شهري و همچنين ساختمان هاي عمومي تاريخچه اي طوالني داردصحت اين ادعا را مي توان در جنگ هاي صدر اسالم و تدابير دفاعي همچون حفر

).163: 1391اميني، كامران و حسيني (جستجو نمود... خندق، ساخت برج و بارو و ها كه در شهرهاي امروز مي بينيم، به شكل ابتدايي و اوليه خود، در بسياري از ساختمان

اگر . روستاي كشاورزي وجود داشته است كه مبناي حفاظت و دفاع آن چشمگير استبتوان مشاهده قرايني كه بعدها به دست آمده است قضاوت كرد، حتي شايد ديوار به

ريز، براي حفاظت در برابر حمله يا دله دزدي حيوانات در دهكده و خاكشكل پرچين

  پدافند غيرعامل 54

بنابراين، وجود همين ترتيبات ايمني، خود دليل بروز خطر و فشار . به كار مي رفته استبدين ترتيب كه ديوارهاي گرداگرد و پايدار آنها، به عنوان . در دوره هاي بعد بوده است

مهاجمان را سرجاي خود ،ه جاي نگهبان مسلحب) پدآفند غيرعامل(وسائل دفاعي . )Azaiez, 2007: 801( نشانده است مي

بعدها، زندگي جديدتر شهرنشيني محصول تمركز جمعيتي كه دور هم جمع شده اند تا در مقابل مخاطرات طبيعي و تهاجم دشمناني كه متعلق به جوامع ديگر و خدايگان

شده با ديوار، در حالي كه مبين نگراني و تجاوز شهر محصور . ديگر بودند، مقاومت كننداما شهر تقريباً از . بسيار بود، جانشين ذهنيت قديم تر آرامش و صفاي روستايي گرديد

همان آغاز پيدايش خود، علي رغم ظاهر حفاظتي و ايمني آن، نه تنها انتظار حمله و هزاران مبارز . ه همراه آوردتهاجم از خارج را داشت بلكه مبارزه شديد دروني را با خود ب

كوچك در بازار، در دادگاه ها، در توپ بازي و يا در صحنه مسابقات صورت گرفت ).33: 1381مامفورد، (

هاي زيادي از استحكامات دفاعي آثار باقي مانده از تمدن هاي ايران قبل از اسالم نشانهنگر تفكر و انديشه هاي و تدابير حفاظتي را در معرض ديد ما قرار داده است كه نشا

. دفاعي با تكيه بر اصولي است كه امروزه ما آن ها را تدبير پدآفند غيرعامل مي شناسيمها به كار گرفته تر است، تدابيري كه براي حفاظت آن تر و حياتي هرچه مراكز حساس

حفاظت از مراكز. تر و اقدامات انجام شده پيشرفته تر بوده است مي شده است، پيچيدههاي دولتي و مذهبي در رأس اقداماتي است كه در اين رابطه حاكميتي و ساختمان

ها غالباً درون خود قلعه. اند ها اصوالً محل حاكم نشين بوده قلعه. شده است انجام مي است كه استحكامات بيشتري داشته و تدابير شده هاي حاكم نشين ساخته مي ساختمان Duncanson and (شده است ها به كار گرفته مي آنتري براي تأمين امنيت پيچيده

Eschle, 2014: 560(.هاي حضور معابد نيز و به ويژه محل زندگي و كالً محلمراكز . شده است كاهنان و مقامات مذهبي، با تدابير امنيتي و حفاظتي زيادي ساخته مي

سطح محلي، و جمعيتي نيز به منظور حفاظت از جان مردم، چه توسط خود مردم و در چه توسط دولت و به منظور حفاظت از جان اتباع قلمرو حاكميت خود، با تدابير

  پدافند غيرعامل

 

55

,Green( حفاظتي و امنيتي صورت مي گرفته است تا قوت و شوكت دولت حفظ شود

2010: 166(. هايي كه براي احداث مراكز حساس و حياتي مانند مراكز جمعيتي، مراكز انتخاب مكان

نيروهاي نظامي و معابد نيز فرآيندي است كه با انديشه و حكومتي، محل تجمعقلعه ها هميشه در مكان هاي مرتفع كه تسلط . گرفته است پيچيدگي خاصي صورت مي

همچنين، محل احداث قلعه ها، . ديد كافي بر منطقه داشته باشند، انتخاب مي شده اندته است تا از اين راه هاي غالباً بر سر راه هاي ارتباطي حساس و حياتي صورت مي گرف

محل معابد در زمين هاي مرتفع، به منظور حفاظت از كاهنان و . ارتباطي حفاظت كنندمحل احداث مراكز جمعيتي نيز بر اساس . ديگر متصديان آن ها انتخاب مي شده است

تر گرفته است، در محل هاي امن هاي پيشين و دانشي كه در اين رابطه شكل مي تجربهمعابد در زمين هاي مرتفع و . )196: 1390كامران و همكاران، (شده است ميانتخاب

مراكز حكومتي و . شده است دور از دسترس مهاجمين احتمالي يا سارقين ساخته مي. شده است ها مكان يابي مي ترين مكان درون قلعه نظامي، مانند حاكم نشين ها در امن

د در دوران ايران باستان، تدابيري كه در نوع ده اطالعاتي كه در دسترس داريم نشان ميپدآفند غير عامل، هر چند نه بنابراين، . شده است خود پيشرفته است، به كار گرفته مي

در هر منطقه، هر ملتي و جامعه . با اين عنوان ، تاريخچه اي به قدمت تاريخ بشر داردده است، تدابير و اقداماتي اي در هر زمان ، بسته به نوع تهديداتي كه متوجه آنان مي ش

.)Braswell and Kushner, 2012: 533( از نوع پدآفند غير عامل تجربه كرده است پدافند غير عامل در تاريخ ايران

انسان به طور غريزي همواره در انديشه محافظت از خود، خانواده و وطن خويش بوده ني با استفاده از پتانسيل است و اين موجب تدابير و به كار گيري شيوه هاي گوناگو

انسان نخستين، با پناه گرفتن در غارها خود را در . محيط مصنوع و طبيعي شده است يك حريم قابل دفاع محصور كرده بود، در واقع از سرپناه هاي طبيعي استفاده مي كرد

اين سرپناه ها ضمن داشتن امنيتي نسبي در برابر دشمنان يكي از . )34: 1390عرب، (اما نياز به مواد غذايي و . را تداعي مي نمايد” استتار”ترين مولفه هاي دفاع يعنيمهم

  پدافند غيرعامل 56

با گذشت زمان شروع به ساختن . كشاورزي انسان غارنشين را به دشت ها مي كشانددر مرحله بعدي در اطراف خانه اش ديوار . خانه هاي ساده با مصالح طبيعي و خام نمود

ير فعال را با استفاده از جغرافياي زمين و تدابيري كشيد و سعي نمود رويكرد دفاع غدر مرحله بعدي كه تشكيل قبيله و اجتماع هاي كوچك را براي . معمارانه عملي نمايد

بقاء كارآ و مناسب ديد، سكني گزيني جمعي در نقطه اي متمركز طرح استحكامات و يار قديمي سسابقه باي چنين روندي دار. در بين بارو و ديوار دفاعي محصور تدبير نمود

در برلين است كه ) عصر حجر(است، نمونه هاي مشهوري از مربوط به دوران نئوليتيك .(BritCastles, 2009: 6)شامل بناي مستحكم و خاكريز بسيار بزرگ است

بناهاي مستحكم بر روي تپه و بلندي شبيه آن نيز توسط جنگجويان اقوام سيلت كه در به شيوه اي بسيار استادانه با نقشه پيچيده اي از ،دگي مي كردندعصر آهن در برلين زن

در اين مرحله طراحي به . (Enloe, 2010: 96)روهايي ساخته شده است سكوها و آبشكل گرفت و اين ) پدافند غير عامل(شيوه كالسيك خود با رويكرد دفاع غير فعال

به . دي سكني گزيني در آمدموضوع در طراحي به صورت يك الزام در مراحل زماني بععنوان نمونه اي ايراني مي توان به حصار سيلك كاشان كه يكي از محل هاي استقرار

نمونه ديگري در شهر قديمي چغازنبيل است كه توسط . اوليه است، اشاره نمود متر و 1200يكي حصار خارجي به طول . پادشاهان ايالم با دو حصار ساخته شده بود

متر كه زيگورات 200 متر و عرض 400 ديگري حصار داخلي به طول متر و800عرض ).Cohn, 2011: 73( ناميده مي شود

در واقع مي توان گفت سابقه كاركرد دفاعي شهر با وجود عناصري دفاعي در شهر از بدو شكل گيري سكونتگاه هاي گروهي آغاز گرديد كه اين پيشينه در ايران به حداقل سه

سرزمين گسترده ايران باستان، كه ايران كنوني بخشي از . از مي گرددهزار سال قبل بآن است، به علت وضع جغرافيايي كه ميان دو جلگه آباد بين النهرين و پنجاب سند قرار گرفته، همچون پلي بوده كه طوايف مهاجم به طرف شرق يا غرب، مجبور بودند از آن

ورد حمله اقوام بيابانگرد و ايالت مختلف به طوري كه در ادوار گوناگون م. عبور كنندتوراني، هپتالي، اورال و آلتايي از طرف شرق و شمال شرق، و حمالت آشور و تهديد

  پدافند غيرعامل

 

57

حكومت هاي يونان و رم به ويژه اسكندر و تجاوزات پي در پي عثماني ها از طرف غرب ت فراروي يت ژئوپلتيكي ايران باستان و تهديداعوض. )André, 2009: 53( قرار داشت

آن موجب شد تا تدابير، ابداعات و طرح هاي ويژه ايي در مقياس شهري و سرزميني به همين دليل مجبور بوده اند بر ساخت المان ها و بناهاي . ايران در نظر گرفته شود

مستحكم مانند قلعه و دژ، رباط، حصار، برج و بارو، ارگ، كهندژ، خندق، پل تا شوي دژ اقدام نمايند كه نمونه اين بناها در ايران با طرح ها و نقشه -ورودي و دروازه، خانه

.)Huyse, 2008: 74( هاي گوناگون شناخته شده استكاوش هاي انجام شده، ساخت بناهاي گروهي حصاردار در ايران با طرح ها و نقشه هاي

باد و يا نمونه اين قلعه ها در بلوارآ. گوناگون، از سه هزار سال پيش شناخته شده استقلعه ها و حصارهاي متعلق به دوران پيش از تاريخ و آغاز تاريخ از جمله حصار سيلك در كاشان، قلعه حسنلو در شهرستان اروميه، قلعه اورادتويي بسطام، تورنگ تپه در

. گرگان، تپه حصار در دامغان و نوشيجان تپه بين همدان و مالير مي باشندمورد توجه در معماري و شهرسازي، توجه به دفاع و جنبه بنابراين از مهمترين عوامل

. هاي غير فعال آن بوده است كه امروزه در كشور به پدافند غير عامل شهرت يافته استاهميت پدافند غير عامل در طراحي شهري ايراني به اندازه اي بوده است كه شهرهاي

بنا شده اند و در ) و هگمتانهمانند حسنلو (” دژ-شهر“يا ” قلعه شهر“بسياري به صورت قدرت بدل شدند و - دفاع كه هدفي دفاعي را در خود دارد به شهر-گذار از مفهوم شهر

,Rawlinson( مركز فرمانروايي منطقه اي و حكومت هاي قاهر فرا منطقه اي شدند

اين نوع شهرها در واقع چون يك مجموعه دفاعي طراحي شده اند و .)29 :2015عناصر ) 1(شكل . يا حصارهاي محكم تو در تو و برج هاي سترگ هستندشامل حصار

. پدافند غيرعامل را در شهر دوره پارتي نشان مي دهد

  پدافند غيرعامل 58

)43: 1390عرب، (عناصر پدافندغيرعامل شهر دوره پارتي) 1شكل شماره

 

يكي از رويكردهاي طراحي مفهومي معماري و شهري در ايران قديم پدافند غيرعامل اين رويكرد عالوه بر طراحي و ساخت المان هايي در مقياس خرد در برنامه . استبوده

. ريزي منطقه و در مقياس مكاني بزرگ نيز تاثير داشته استبررسي و تحليل آنها در حوزه معماري نياز به يك تقسيم بندي زماني دارد تا در ادوار

در زير . ي و تحليل قرار گيردمختلف از حيث فرم، مفهوم و سير تطور مورد گونه شناس .تقسيم بندي زماني كلي براي بررسي مذكور ارائه مي شود

)م تا قرن هفتم قبل از ميالد. از قرن نهم ق(دوره مادها، اوج بكارگيري پدافند غير عامل در شهرهاي اوليه ايراني، در دوره پادشاهي ماد صورت

پراطوري بزرگ ماد در ايران، تحوالت با ورود آريايي ها به ايران و تشكيل ام. گرفتنوشته هاي آشوري نشان مي دهد كه در خاك ماد دو . وسيعي در ايران به وجود آمد

نوع نقاط مسكوني وجود داشته است؛ نوع اول مستحكم و دژگونه و نوع دوم كوچكتر و بناي عادي داشته است كه ساكنين آن به هنگام ضرورت به دورن حصار دژ پناه مي

. )33: 1390عرب، (دند كه اين ها نقطه مسكوني دائمي يا پناهگاه موقتي بوده اندبر

  پدافند غيرعامل

 

59

. يعني حصاري پيرامون فضايي خالي، كه انسان ها يا دام ها درون آن وجود داشته باشندبنا مي شدند كه ) ارتفاعات، خاكريزها يا تپه هاي مصنوعي(اين دژها معموالً در بلنديها

دژ مادي خارخار داراي يك ديوار و برخي ديگر مانند كيشه سو با برخي از آن ها مانند عناصر پدافند غيرعامل را در شهر ) 2(شكل . چندين حصار متحدالمركز ساخته مي شد

. دوره مادها نشان مي دهد

عناصر پدافندغيرعامل شهر دوره مادها) 2شكل شماره

مي بايست بقا و دوام خود را به لحاظ شرايط اجتماعي حاكم در آن زمان دولت ماد

دشمنان آن بويژه دولت . به عنوان اولين دولت تاريخي ايران غربي و مركزي حفظ نمايدآشور با تهاجم و حمله به اين قوم موجب مي شدند كه آنان مراكز استقراري خود را

ي به مستحكم تر بنا نمايند و براي ايجاد دژها و شهرها مكان هايي را برگزينند كه متكموضع جغرافيايي امن باشد تا ضمن مقابله با دشمن و حفظ امنيت داخلي قادر به

) 9: 1382رفيعي سرشكي ، (شكست آنان نيز باشند بعالوه در طول حصارها برج هايي با فاصله هاي معين وجود داشت كه سر برج ها و

  پدافند غيرعامل 60

موالً حصارهاي مع. حصار براي تيراندازي با كمان به صورت كنگره دار ساخته مي شداصلي و كنگره ها از جنس سنگ و به گونه اي ساخته مي شدند كه خندق يا مسير

نحوه ي استقرار انساني و سازمان . طبيعي رودخانه موجب افزايش ارزش دفاعي آن شود) شار: به عبارت درست تر( كالبدي به شيوهاي پارسي از ساختن اولين شهر-فضايي

شروع ميشود و با ) زيگورات(هاي بين النهرين ” تپه-شهر“از دوره ماد الهام ميگيرد و تا . به اوج خود ميرسد... هاي پارسي در شوش، استخر، پاسارگاد و ) شار(شكوفايي شهر

م هنوز ارتش ماد از مردم جدا نشده بود و ظاهر سپاهيان را . پايان قرن ششم قانايي حمل سالح داشت، سپاهي داوطلبان قبايل تشكيل ميدادند و هر فرد آزادي كه تو

و اين موضوع نمايانگر اهميت دفاع در اين دوره بوده است كه عامل . محسوب ميشدبه عنوان مهمترين عامل اقتصادي در شكل گيري شهر نقش دارد ” دفاع–غارت “ ). 80: 1386حبيبي، (

خود در واقع در اثر همين عوامل بود كه مادها مجبور شدند پيرامون دهكده هايشهرها نيز در . حصاري كشيده و اطراف آن را خندق بكنند ودرون آن برج و بارو بسازند

اين دوره هر كدام نهادي از قدرت اند و مهمترين عامل در شكل گيري شهر، شهر در اين دوران كه بيش از هر چيز تبلور قدرت قاهر متمركز . پدافندغيرعامل ميباشد

قلعه هاي محكم و قوي برفراز تپه يا نقطه استراتژيك مبتني بر پدافندغيرعامل است،. خاص است كه در دامنه و در پس ديوارهايش نقاط زيستي كوچك و بزرگ پراكنده اند

توجه به عامل . اهالي به هنگام بروز خطر به درون آن حصارها و دژها پناه مي برندي دوره ماد بخوبي شهرها-مكانيابي شهرها با توجه به عوامل نظامي دفاعي در دژ

اين دژها ساختمان هاي استواري بودند كه بر ارتفاعات و صخره هاي . مشهود استعموماً دژها را آن . طبيعي و به ندرت برخاكريزها و تپه هاي مصنوعي ساخته مي شد

حبيبي، (چنان مي ساختند كه مسير رودخانه اي خندقي طبيعي براي دفاع دژ باشد 1386 :31.(

  پدافند غيرعامل

 

61

)13: 1390عرب، (موقعيت دفاعي و استراتژيكي دژ در ماننا ) 3اره شكل شم

بر روي ) كيلومتري جنوب شرقي شهرستان سقز45واقع در (براي مثال قلعه زيويه

متر 500 متر طول و 80تپه اي طبيعي كه قسمتي از رأس آن سنگي است بنا شده كه رأس تپه در جبهه . رتفاع دارد متر از زمين هاي مجاور خود ا1400 الي 1100عرض و

متري صخره اي بود و بصورت ديواره اي نسبتاً 500مشرق بر ضلع جنوبي تا ارتفاع جبهه شمال زيويه . صاف دسترسي به قله تپه را مشكل و يا غير ممكن ساخته است

داراي شيبي بسيار تند بوده و باز هم به شكلي كامالً طبيعي چهره اي نفوذناپذير به آن تنها در جبهه هاي شرقي و غربي تپه است كه داراي شيبي ماليم بوده و . شيده استبخ

موقعيت شهر هگمتانه هم حاكي از مقري است كه . دسترسي به قله را ممكن مي سازدچراكه از سمت غرب دره ها . از گذرگاه بيگانگان دور و از تعرض آنان مصون بوده است

لجيشي پر اهميت محسوب مي شد، محفوظ بود وكوه هاي الوند كه از نقاط سوق ااين شهر باستاني بر روي كوه صخره اي احداث شده و ). 9: 1382رفيعي سرشكي ، (

رودخانه اي نيز در مجاورت آن جريان دارد و دو عامل مهم آب و صخره در امر احداث ).21: 1380حبيبي، (شهر نيز مدخليت داشته است

حداقل يك حصار و نيز گاهي چندين ديوار تو در تو و از دوره ماد گرداگرد هر شهر در طول ديوارها به فواصل معين برج هايي تعبيه شده . متحد المركز كشيده شده بود

بود و در باالي هر برج و ديوارها كنگره و تيركش هايي براي كمانداران ساخته شده

  پدافند غيرعامل 62

رايج بود با سنگ الشه حصار اصلي شهر و شايد كنگره ها همانند آنچه در اوراتور. استمهم ). 31: 1386حبيبي، (ساخته مي شده و بدنه حصار با خشت خام ساخته مي شد

ترين مشخصه حصارهاي شهرهاي مادي چند اليه بودن آن ها بود كه معموالً هر چه به چنانچه شهر حرحار . سمت محل حاكم نزديك مي شد حصارها مستحكم تر مي شدند

. كنار رودي واقع بود و حصاري در سه رديف آن را مي پوشانيددر ] از شهرهاي مادي[شهر ديگر كيش سيم بود اين شهر بسيار وسعت داشته و حصاري مرتفع در چهار رديف

اما شهري كه به خاطر ديوارهاي چندگانه اش زبانزد . يا بيشتر آن را در بر گرفته بودمل هفت ديوار دايره اي شكل به روايت هرودوت اين شهر شا. بود شهر هگمتانه بود

ن +هر ديوار داخلي بلندتر از ديوار خارجي بود و كاخ در ميان بلندتري. متحدالمركز بودجان پناه هاي ديوارها، به رنگ هاي گوناگون رنگ آميزي شده . ديوار خارجي قرار داشت

اريان و در درون حصار مركزي پادشاه و خانواده اش و در درون حصارهاي ديگر درب.. بودقسمت هاي مختلف اداري، لشكري، كشوري قرار داشتند و عامه مردم در بزرگترين حصار كه حصار هفتم بود يا در بيرون حصارها مثل هميشه در خانه هاي گلي اسكان

. يافتند طرح كاخ چنان است كه هر يك از آن باروها تنها به اندازه كنگره هايش از ديگري

مين كه تپه مناسبي است اين ترتيب را تا حدي مساعدت كرده طبيعت ز. بلندتر استمتر بوده است كه بنابرگفته هرودت 4000محيط بزرگترين دژ شهر در حدود. است

تقريبا به اندازه حصارآتن است و شعاع دايره اي كه حصار خارجي بر روي آن ساخته ي بصورت متر مي رسيده و ساير ديوارها به فواصل معين600شده حداكثر به

متر 1300متحدالمركز به ترتيب درداخل آن قرار داشته و محيط دژ داخلي يا مركزي ازادامه فاصله هر ديوار از ديگري بدون احتساب قطر ديوارها در . تجاوز نمي كرده است

در فعاليت هاي باستان شناسي كه بعد از انقالب انجام . متر بدست مي آيد65حدود براساس اين كشفيات شهر داراي حصاري . ن شهر كشف شدشد قسمتي از حصار اي

حصار در ). 1380، حبيبي، 21(خشتي به عرض نه متر و عرض تقريبي ده متر مي باشد در ايران از حدود ). 21: 1380حبيبي، (نقاط مختلف داراي برج هاي دفاعي مي باشد

  پدافند غيرعامل

 

63

ه گرد و دايره وار شهرهاي ايراني با طرح و نقش- قرن هشتم پيش از ميالد دژها و دژبا توجه به شرايط بحراني اين سال ها كه مصادف با شكل گيري حكومت . ساخته شد

ماد در ايران بود استفاده از اشكال دايره وار در دژ شهرهاي مادي براي مقابله با حمالت اكثر شهرهاي مادي با حصارهاي چندگانه و به شكل . بيگانگان مورد توجه قرار مي گيرد

ساخته مي شدند كه ما نمونه آن را در شهري چون هگمتانه مالحظه مي كنيم كه دايره . شهري بود با حصارهاي هفت گانه دايره شكل

توجه به اين نكته نيز قابل تأمل خواهد بود كه شرايط خاص سياسي منطقه غرب ت ايران در دوران مادها، به علت نزديكي آن به قدرت هاي ميان رودان، به ويژه دول

متجاوز آشور، چنان بوده كه به اعتباري امكان ايجاد شهرهاي وسيع را مشكل ساخته است، درواقع امكان احداث و توسعه بدون جنبه هاي پدافندغيرعامل وجود نداشته

قلعه، مركز . قلعه ايجاد شدند- به همين علت، بيشتر شهرها به صورت شهر . استبنابراين، اساس اين گونه . فوذ خود استمديريت و سازماندهي منطقه وسيع تحت ن

در . شهرها را، حصار يا حصارهاي محكم تودرتو و برج هاي سترگ تشكيل مي داده استحجاري هاي شهر دورشاوكين آشور طرح هاي مختلفي از اين گونه شهرهاي مادي ديده

. دژ ها پرداخته مي شود-در اينجا به بررسي نمونه موردي از اين شهر. مي شود

قلعه حسنلوقلعه حسنلو از شهرهاي اوايل هزاره اول در غرب ايران است كه در كنار آبادي حسنلو

كيلومتري جنوب اروميه، كنار راهي كه به نقده مي رود واقع شده است و آن را 85در نمونه اي از طراحي شهري با 3شكل شماره . از جمله شهرهاي مانايي ها دانسته اند

. فند غيرعامل را در شهر مانايي نشان مي دهدرويكرد غالب پدا

  پدافند غيرعامل 64

طراحي شهري با رويكرد غالب پدافند غيرعامل شهر مانايي) 3شكل شماره

اين شهر دژ در قرن نهم . متر است20 متر و بلندي آن از سطح زمين 270قطر تپه

متر ارتفاع داشته و برج هاي10پيش از ميالد به وسيله حصار مستحكمي كه حدود ورودي اصلي در ميان دو برج . عظيمي در طول آن بنا شده بود، حفاظت مي شده است

قرار داشت كه با يك خيابان سنگ فرش به ارگ، شامل تاالر ستون دار و تاالرهاي . مستطيل شكل پيرامون آن ارتباط مي يافت

با . ست شهرهاي مادي با يك حصار برج دار برپا بوده ا-حسنلو به اعتباري يكي از دژ شهرهاي مادي با حصار چندگانه در دست است، احتمال -توجه به تصويرهايي كه از دژ

شهرهاي يك حصاري به شمار آورده شود، مي توان -مي رود اگر حسنلو از جمله دژ - شهرهايي مانند خارخار، كيشسيم و كيشه سو را با سه تا چهار حصار تودرتو، دژ-دژ

، طراحي شهري با 5 و 4شكل . ر حسنلو به شمار آوردشهرهايي با مساحت چند براب . رويكرد غالب پدافندغيرعامل را در شهر دوره شاركين نشان مي دهد

  پدافند غيرعامل

 

65

طراحي شهري با رويكرد غالب پدافندغيرعامل شهر دوره شاركين) 4شكل شماره

اين دژ شهرها به صورت يك زنجيره دفاعي ايجاد شده بودند تا امكان ايجاد شهرهاي

شهر هگمتانه به گفته . بزرگتري چون هگمتانه را در پشت سر خود فراهم سازندهرودوت، هفت حصار داشته كه هر يك از ديگري به اندازه ارتفاع كنگره خود بلندتر بوده و كنگره ها به ترتيب سفيد، سياه، ارغواني، آبي، نارنجي، سيگمون و زرين نگار بوده

. اند

  پدافند غيرعامل 66

شهري با رويكرد غالب پدافندغيرعامل شهر دوره شاركينطراحي ) 5شكل شماره

)1390عرب، (ديوارهاي اين دوره از ايران داراي ويژگي هاي خاص خود بوده و سهم مهمي از پتانسيل

اجراي دقيق و روش ساخت آن را از ديگر ديوارهاي . دفاعي را به خود اختصاص داده بودر است كه ديوار هاي دفاعي به طور كلي يك الزم به ذك. دوران بعدي متمايز مي نمود

عنصر استحكاماتي مهم محسوب مي شوند و داراي سير تكويني از دوران باستان تادوره شود عبارتند از از مهم ترين ديوارهايي كه در متون علمي نام برده مي. مدرن مي باشند

وسيعي را با مرز ديوار بزرگ چين، ديوار هادريان و ديوار آتالنتيك كه محدوده هاي . بندي پوشش مي داد و مقياسي منطقه اي داشت

ديوارهاي دفاعي با اجزاي مختلف اش از جمله كنگره و پشت بندي و عناصر ديگري چون دروازه ها و برج هاي متصل به آن بناهاي متنوع و مستحكمي را تشكيل مي

عناصر ناحيه اي مانند اين ديوارها بر اساس توپوگرافي ناحيه شكل مي گيرند و. دهندديوارهاي مدرن عالوه بر كاركرد . در شكل و طول آن موثرند... رودخانه، كناره ساحلي و

ديوارهايي كه براي اهداف پدافند غير عامل ساخته مي . دفاعي داراي كاركرد سياسي اند

  پدافند غيرعامل

 

67

وارهاي نمونه كنگره دي) 6(شكل . شوند داراي پايه هاي ساختماني و بدنه الكترونيكي اند . قرون وسطايي را نشان مي دهد

نمونه كنگره ديوارهاي قرون وسطايي، بر اساس ترسيم هوگ) 6شكل شماره

م.م تا چهارم ق.هخامنشيان، از قرن هفتم ق

. وسعت بسيار سرزمين هاي تابعه دولت هخامنشيان در طي قرن هاي هفتم تا چهارم ق د كه از اولين اقداماتش ايجاد جاده هاي م موجب تشكيل امپراطوري بزرگ شرق گردي

كيلومتر از شوش به افسوس 2400ايجاد جاده اي به طول . سوق الجيشي بود-نظاميدر كنار مديترانه از مسير دجله و فرات جهت ارتباط سريع شهرها با شهر مركزي از

ده ها اين دولت محافظت و مراقبت از جا. نشانه هاي قدرتمند شدن دولت هخامنشي بودرا هدف اصلي خود قرار داده و در هر بيست كيلومتر يك چاپارخانه و كاروان سرا ايجاد

در هركدام از اين نقاط گروه هاي نظامي مستقر بودند تا از . )66: 1390عرب، (مي كندعالوه بر اين در قلعه هاي . دامنه هاي صعب العبور و سلسله كوه ها محافظت كنند

.ر پادگان هاي نظامي استقرار يافته بودمستحكم جاده ي مزبوالبته با توجه به آنكه در دوره هخامنشي امپراتوري مركزي داراي قدرت عظيمي بود به صورت كلي توجه به برقراري نظم و امنيت ،در شهرها نسبت به دوره ماد كمتر به

  پدافند غيرعامل 68

شناسانه نظامي وابسته بوده است، و عمده توجهات به سوي مسائل زيبا - مسائل دفاعيكه ما نمونه آن را در شهرهاي پاسارگاد، شوش هخامنشي و تخت جمشيد . ميل دارد

با وجود اين باز هم در شهرهاي جديدي كه هخامنشيان ايجادكردند . مشاهده مي كنيم . پدافند غير عامل مورد توجه قرار گرفته است

در دوره هخامنشي هم توجه به مكان استقرار شهر با توجه به پدافند غير عامل شهري به گونه اي كه در شهر شوش كه در زمان هخامنشيان بازسازي شد . رعايت شده است

عالوه بر اين كه شهر بر روي تپه اي بزرگ كه مرتفع ترين نقطه آن منطقه است ساخته .شده است از يك جهت نيز به رودخانه اي بزرگ براي دفاع تكيه دارد

نقشه توپوگرافي شهر شوش)7شكل شماره

] تخت جمشيد[در تخت جمشيد نيز جلگه دشت فروردين جايي كه شهر باستاني پارسه درآن واقع است از شرق با درياچه تاشك، از شمال با كوهستان هاي نسبتاً مرتفع، از

اين . زرقان و از سمت باختر با حسين كوه، محصور گشته استجنوب با ارتفاعات كوهستان ها با بلنداي متوسط، ساختاري همانند طبقات آهكي چين خورده و صخره

  پدافند غيرعامل

 

69

).40: 1369هوف، (ساز دارند كه فرم ديوارهاي طبيعي را به خود گرفته اند حكومتي، شار چهره كالبدي و ساخت فضايي شهر پارسي از ديدگاه ريخت شناسي از دژ

دژ حكومتي مجموعه اي از شهر است كه در آن . مياني و شار بيروني تركيب مي شودسيسات نظامي و اداري، ذخاير و انبارهاي آذوقه اي جاي تأكاخ ها، معابد، ديوان ها،

با اهميت ترين نقطه سوق الجيشي شهر، عمدتا بر فراز صخره هاي طبيعي يا تپه . دارندمي شده اند و ديوار يا حصارهاي متحد المركز در گرداگردشان كشيده هاي مصنوعي بنا

مي شد و سربرج ها داراي كنگره هايي بود كه از آن ها براي تير اندازي استفاده مي . عناصر پدافندغيرعامل شهر هخامنشي را نشان مي دهد8شكل . كردند

غيرعامل شهر هخامنشيعناصر پدافند) 1شكل شماره

در دوره هخامنشي با وجود قدرت نظامي بسيار، باز هم به ايجاد حصار در اطراف شهرها توجه مي شود به گونه اي كه حتي تخت جمشيد واقع در قلب امپراتوي هم داراي

ديوارهاي دفاعي تخت جمشيد در قسمتي كه كوه رحمت واقع است با . حصار استابعاد بزرگ روي سنگ هاي صخره اي با متابعت از وضع كوه و خاك رس و آجرهايي به

). 8: 1378آرام، (در بعضي قسمت ها جلوتر و در بعضي نقاط عقب تر شناخته شده اند

  پدافند غيرعامل 70

در اين قسمت بدليل تكيه داشتن به كوه رحمت عالوه بر اين كه حصار ضعيف تر از ت ديگر عالوه بر اينكه اما در جها. ديگر نقاط است برج هاي دفاعي نيز وجود ندارد

.حصار مستحكم تر است برج هاي دفاعي متعدد و بزرگي نيز وجود داردحصار اول، حصار دوم كه شبيه حصار . تخت جمشيد از نظر حصار داراي سه حصار بود

اول بود با ارتفاعي دو برابر آن و حصار سوم كه مستطيل شكل بود و از سنگ هاي در هر طرف . ل ساخته شده بود كه تا ابد باقي بماندمحكم و سخت چنان خوب و كام

دروازه اي برنجين براي حفاظت و امنيت و در كنار آن ها گاردهايي به بلندي بيست .ذراع براي ايجاد ترس و احترام در بيننده قرار داشت

رج وباروي تخت جمشيد مدل سه بعدي از مكان قرار گيري ب) 2شكل شماره

  پدافند غيرعامل

 

71

)1390عرب، ( تصوير هوايي مكان قرارگيري برج و باروي تخت جمشيد)3شكل شماره

. به صورت كلي دژ، مظهر دولت پارسي، مظهر قدرت و مظهر وحدت و يگانگي استكه مجموعه اي از محالت ( مياني ديوارهاي سنگين با دروازه هاي ورودي و خروجي شار

را محصور مينمايد و موانع طبيعي، كوه، ) خاص براي استقرار طبقات ممتاز و بازار استكه (تپه، رودخانه، جنگل و ديگر عوارض به عنوان عناصر دفاع غير عامل شار بيروني

. ي نمايندرا حفظ م) مركب از محالت و خانه ها و بازارهاي و باغات و مزارع پراكنده اندبه عنوان نمونه مي توان از حصار و برج هاي نگهباني فراز كوه رحمت تخت جمشيد نام

ضمناً بسياري از شهرهاي هخامنشي، همان شهرهاي دوره هاي گذشته، به ويژه . بردشهرهاي دوران مادها مي باشند كه برخي از آن ها به تدريج گسترش بيشتري مي يافته

به . ه بعد پدافندها و نظامي اين شهرها، توجه ويژه اي داشتندو چنان كه اشاره شد بلحاظ ريخت شناسي شهري نيز، در اين دوران مجموعه اي مركب از كاخ ها، معابد، ديوان ها، تاسيسات نظامي اداري، ذخاير و انبارهاي آذوقه در با اهميت ترين نقطه سوق

اين مجموعه . محافظت مي شده اندالجيشي شهر قرار گرفته اند و با ديوارهاي سنگين كه دژ ناميده مي شود در ارتفاعات طبيعي يا تپه اي مصنوعي بنا مي گردد و نمادي از قدرت، وحدت و يگانگي است و همان طور كه در نقشه پيدا است هر كدام از عناصر دژ

  پدافند غيرعامل 72

با ) محالت شهر و بازار(و فضاهاي شهري اعم از مجموعه حكومتي، نظامي و شار مياني . ديواري محصور مي شده است

شيوه و سنت طرح افكني شهرها در ايران به شكل گرد و دايره وار به گمان پاره اي از پژوهشگران عالوه بر اقتباس از خيمه گاه ها و چادرها ناشي از احساس ناامني و بيم از

سلم در به هر حال قدر م. خطر يورش ها و تهاجمات غافلگيرانه صحرا گردان بوده استبنابراين شهرهاي . ايران از آغاز ورود آرياييان نقشه و طرح گرد، مورد توجه قرار گرفت

دايره وار هم در شرق و غرب ايران در احداث و ساخت آبادي ها و قالع به اجرا درآمده و بدين ترتيب سنت و شيوه متفاوتي در شهرسازي برخالف يونان و روم در غرب تداوم

چنين طرحي را مي توان در بين النهرين در زمان آشوريان و ). 41: 1386حبيبي، (يافتبه همين نحو شهر همدان در . عهد اشكاني يافت] هتره[بازتاب آن را در شهر الحضر

عهد هخامنشي با ديوارهاي هفت اليه خود و شهرهاي شيز، دارابگرد و فيروزآباد در .دايران وجود اين سبك را در ايران تأييد مي كنن

در دوره هخامنشي با توجه به امنيت چشمگير امپراتوري استفاده از اشكال دايره اي بنابراين در اين دوره به دليل امنيت بي سابقه ضرورتي وجود ندارد كه . منسوخ مي شود

به گونه اي كه سه شهر پاسارگاد، تخت جشميد و . شهرها به شكل دايره ساخته شوند .ضلعي ساخته شدندشوش هخامنشي به شكل چهار

خندق ها براي اين ساخته مي شدند . عنصر ديگر در پدافند غيرعامل شهري خندق بودعموماً دژها را آن . تا از نزديك شدن مهاجمان به حصار محافظ شهر جلوگيري كنند

چنان مي ساختند كه مسير رودخانه اي طبيعي براي دفاع دژ باشد در شهر هخامنشي تر داريوش دستور داد، خندقي عريض حفر كنند و اين خندق شوش براي حفاظت بيش

شهر را محاصره مي كرد و آن را به صورت جزيره اي غير قابل دسترس به تسخير درآورده بود و فقط از يك نقطه بوسيله پل متحركي كه به يكي از دروازه هاي شهر

).43: 1387حسني، (منتهي مي شده است دسترسي به شهر امكان پذير بود در . در بعضي موارد از دره هاي طبيعي اطراف شهر بعنوان خندق استفاده مي شد

مواردي خندقي مصنوعي در پشت حصار شهر ايجاد مي شد، هر چه اين خندق عريض

  پدافند غيرعامل

 

73

در بعضي موارد با هدايت آب به درون . تر و عميق تر بود امنيت شهر بيشتر مي شد . دخندق درجه امنيتي شهر را افزايش مي دادن

از روي خندق براي عبور به قلعه و ارگ، پل هاي متحرك و سبكي از تخته مي ساختند در برخي از قلعه هاي مجهز و مهم از درهاي متحرك . گفتند مي"تخت پل"كه به آن

بدين صورت كه لت بزرگ و يك تكه . دروازه هاي قلعه به جاي پل استفاده مي شدايي كه از باال و دو طرف دروازه بود پايين مي آمد و به دروازه با دو زنجير كه از سوراخ ه

صورت پل بر روي خندق مي خوابيد و شب ها يا به هنگام خطر زنجيرها را باال مي .كشيدند و پل برچيده مي شد و دروازه مسدود مي گرديد

م تا قرن سوم ميالدي. سلوكيان و اشكانيان، از قرن سوم قسقوط شهرهاي پارسي و تاراج آن ها نگرش هاي يوناني با فروپاشي دولت هخامنشي و

نشأت گرفته از جامعه اشرافي بردهدار متكي بر تقسيم كار اجتماعي سبب دگرگوني هايي در سازماندهي فضايي ايران گرديد و براي نخستين بار در تاريخ جهاني دو فلسفه

ازند كه از جمله آن شرقي و غربي در تقابل با يكديگر به خلق مفاهيم جديدي مي پرد مفاهيمي نو در خلق شهرهاي نظامي است كه توسعه » هلني- پارسي «ها با طرحي

:آن موجب ظهور شهرهاي پدافندغيرعاملي در مكاني واجد شرايط زير ميگردد در مجاورت با راههاي ارتباطي و جاده هاي اصلي باشد .

مملو از روستاهاي در كنار قلعه نظامي يا شهر قديمي مستقر در منطقهاي . پيراموني باشد

مكاني با اهميت سوق الجيشي باشد .

صد « شهر جديد در كنار قالع نظامي كه مشهورترين آن ها شهر400در اين دوره است احداث ميگردد و سازماندهي شبكه شهري در ) حدود دامغان امروزي (»دروازه

، نوسازي و ايجاد شبكه سرزمين هاي مفتوحه دولت سلوكي را مجبور به بازسازي . راههاي سرزميني ميكند

فرهنگي يوناني، باعث -پس از فروپاشي دولت هخامنشي و ورود روابط اجتماعي دولت سلوكي در اين . تغييراتي در شكل شهري قديم و ايجاد شهرهاي جديد مي گردد

  پدافند غيرعامل 74

هرها دوران براي تحكيم موجوديت خود در سرزمين هاي مفتوحه، شبكه وسيعي از نوش شهر جديد در كنار قالع نظامي آغاز مي نمايد، ضمن اينكه 400را با ساختن بيش از

شبكه راههايي كه در دوران . شبكه راه هاي زميني را بازسازي و نوسازي مي نمايندبه ” هلني-شهرهاي پارسي“. به خود گرفتند” راه ادويه“و ” راه ابريشم“صفويه، نام

شهر “شكل گيري مفهوم دوگانه از . ود، شهرهايي نظامي اندوجود آمده در بدو تولد خهلني، باعث ايجاد تركيبي فضايي از شهر طراحي شده ” شهر دولت“پارسي و ” قدرت

اوليه و شهر اندامواره ثانوي را به وجود مي آورد و به تدريج تعداد زيادي از شهرهاي ن رشد مي نمايند و به هم هلني و قلعه هاي نظامي و روستاهاي تحت نفوذ شا-پارسي

. مي پيوندنددر . هاي به هم پيوسته مي گردد” شهر- قلعه“شهر تركيبي از روستاهاي پيراموني و

جريان حمله اسكندر به ايران، سپاهيان مقدوني، اقدام به ايجاد محل هاي استقراري در ه در مسيرهاي داخل ايران مي نمايند كه اغلب آن ها را پادگانها و كلني هاي نظامي كالبته با توجه . راههاي عمده و مناطق سوق الجيشي ايجاد شده بودند، تشكيل مي دادند

به كاوشهاي ميداني و متون تاريخي، بسياري از اين محل ها و شهرها مانند بلخ، مرو، بيت سلوخ يا كركوب و سلوكيه كه بناي آن ها را به اين دوران نسبت داده اند، از

پا بوده و سلوكيان فقط تغييرات مورد نياز را در آن ها به وجود آورده و گذشته دور برمثالً بناهايي را براي سكونت فرماندهي نظامي يا نيايشگاه . آن ها را گسترش داده اند

. اقليت مقدوني ايجاد كرده اندبل باالخره مقاومت ها و برخوردهاي ايرانيان با سلطه گران مقدوني، در نيمه قرن سوم ق

رهبري . كه از قوم پارت بودند شد»هيروكانيا«از ميالد، منجر به خيزش مردم منطقهآن ها پس از نخستين پيروزي ها . بود” اشك”و” تيرداد“جنبش بر عهده دو برادر به نام

به نشانه استقالل طلبي و نفي سلطه سلوكيان دست به ايجاد نخستين شهرهاي اشكاني هاي به عمل آمده در منطقه هيروكانيا يا گرگان امروزي بنا زدند كه به اعتبار بررسي

نام داشت دارا كه محل آن را در منطقه ” آساك“شهري را كه اشك بنا نهاد، . شده بودمعروف گرديد، كه ”دارا”رود اترك ذكر كرده اند و شهري كه تيرداد بنيان گذارد، به نام

  پدافند غيرعامل

 

75

ستحكام بنا از اعتبار بااليي برخوردار از نظر موقعيت طبيعي و حاصل خيزي پيرامون و استيز هاي بسيار چه بر سر دستيابي به قدرت در دولت اشكاني و چه در مقابله و . بود

تهاجم، غارت و دفاع با ديگر سرزمينها و به خصوص دولت رم مبناي شكل گيري طبقه . نظاميان است كه به صورت هميشه آماده باش هستند

ره، مانند شهرهاي پارسي مي باشد، مهمترين نشانه شهر پارتي، شكل شهر نيز در اين دودژ حكومتي است كه در آن كاخها، معابد، ديوانها، تاسيسات نظامي، اداري و خزائن، انبارهاي آذوقه و اسلحه قرار دارد كه در نقطه اي سوق الجيشي واقع است و مظهري از

. ايلي، روستايي و شهري مي باشدوحدت و يگانگي و تقاهم اجتماعي دودماني و جوامعدر اين دوران شهر با محيط اطرافش، نظم اندامواره و خود انگيخته محيطي را بر نظم منطقي و برنامه هاي آن تحميل مي نمايد و شهر قديمي را در سازمان جديد مستصيل

. مي نمايد برخي عالوه بر .در اين دوران برج و باروي دايره اي شكل به دور شهر كشيده شده است

اقتباس از خيمه گاهها و چادرها ناشي از احساس ناامني و بيم از خطر يورشها و تهاجمات غافلگيرانه صحراگردان، تمركز طلبي و استبداد بي حد و حصر حكومت ها را در طرح هاي دايره وار بي تاثير نداسته اند، در حاليكه در نقشه هاي شهر مرو و بلخ در

. افغانستان شكل دايره وار و گرد وجود داشتتركمنستان و در اين دوران نيز شهر نساء در ماورالنهر و فيروزآباد فارس، نمونه اي بارز از شهرهاي

اين طرح، در آغاز دوران اسالمي در طراحي شيراز و بغداد . دايره وار اين دوران است .توسط مهندسان ايراني به عنوان طرح مطلوب شناخته مي گرديد

در ناحيه خراسان بزرگ، چند قلعه و شهر دوران اشكاني كه عمده ترين آن ها عبارت ديوارهاي . بوده اند از جانباز قلعه و كوي كرليگان قلعه در خوارزم، شناخته شده است

كوي كرليگان قلعه از جمله محلهايي است كه به طور . دفاعي جانباز قلعه هنوز برپاستان شناسي قرار گرفته و طرح دايره شكل آن با بناي مدور دو كامل مورد كاوشهاي باست

. طبقه مياني اش، توجه زيادي را متوجه خود كرده استجايگاه باستاني كيقباد شاه در پانزده كيلومتري قباديان، با حصار دفاعي آجري و برج

  پدافند غيرعامل 76

هاي چهارگوش و چهار دروازه در چهار جهت و شبكه بندي دو خيابان عمود بر هم و هكتار، از 350شهر نو واقع در نزديكي شهر دوشنبه، پايتخت تاجيكستان به مساحت

توپراك قلعه در خوارزم نيز با . جمله شهرهاي متعلق به اين دوران به شمار مي روندطرح متسطيل شكل و حصار و برج هايش و قصر بزرگ كلمران آن، از جمله محل هاي

كيلومتري عشق آباد 12ه از شهر نسا واقع در باستاني دوران اشكاني است و باالخربوده ) ساخته مهرداد(” مهرداد كرت“مي توان ياد كرد، كه نام اصلي اش ) اشك آباد(

) چينه(” پخشا“اين شهر مهم و مشهور اشكاني، طرح پنج ضلعي دارد و رويش با . است قرار شهر داراي سه بخش بوده كه بخش نخست در نقطه مرتفعي. ساخته شده است

. داشته و با هيجده هكتار مساحت، كهن ترين قسمت شهر و قلعه آن محسوب مي شود مذهبي و كاخ - نظامي-اين بخش با يك دروازه با خارج مرتبط بوده و محلهاي اداري

در پيرامون آن محلهاي مسكوني مربوط به مردم از . كلمران در آن قرار داشته استاين بخش نيز با حصاري . پيشهوران واقع بوده استگروههاي مختلف و از جمله، محله

در خارج آن، حومه شهر و مزرعه ها واقع بوده كه با حصار كم . حفاظت مي شده استنگاهي به اين مكانها و جايگاههاي شناخته شده در . اهميت چينه اي محصور بوده است

هكتار و 36 و 25منطقه سلطان علي و قلعه كافر كه در آن ها با مساحتهاي چشم گير كيلومتري جنوب شرق گنبد قابوس 15 هكتار مربوط به دشت قلعه در 338حتي

برخورد مي كنيم، همه بيانگر آن است كه در عهد اشكانيان در جانب شرق كشور، ها و شهرهاي گسترده جريان داشته ” شهر–قلعه “فعاليت گسترده اي در زمينه ايجاد

. استاين جايگاه ها ، نقشه، حصارها و برج هاي مستحكم عمده آن ها، توجه به موقعيت بناي

نمايانگر آن است كه ساكنان منطقه با توجه به شرايط مناسب فعاليت هاي كشاورزي، مساعد بودن شرايط براي دامپروري و رشد فعاليت هاي توليدي صنعتي، از ثروت و

آن ها در برابر تهاجم اقوام امكانات وسيعي برخوردار بوده اند كه براي پاسداري از چادرنشين سرزمين هاي شرقي، وجود شهرها و جايگاه هاي استقرار مجهز به امكانات

نگراني در مورد تجاوز اقوام زرد . دفاعي براي آن ها يك ضرورت به شمار مي رفته است

  پدافند غيرعامل

 

77

به گونه اي بود كه سرانجام در دوران توانمندي اشكانيان، دولت به اعتباري دست به انوشيروان را از ساحل ” سد–ديوار “ايجاد دومين ديوار دفاعي دنياي شرق مي زند و

ها و ” قلعه-شهر“شكل . درياي خزر تا كوه هاي پيشكمر و بعد از آن بنا مي نهدشهرهاي بزرگ استحكاماتي بخش شرقي پارت از تنوعي خاص برخوردار است و بر

ه مبناي طرح عمومي شهرهاي اشكاني ك” گيرشمن“خالف اظهارات پژوهشگراني چون را دايره شكل مي دانست، ما شاهد شهرهايي با طرح هاي مختلفي چون دايره، مربع،

جايگاه مورد 23چنانكه از مجموع . مستطيل، بيضي و چند ضلعي هاي نامنظم هستيم، ده مورد داراي نقشه چند ضلعي هاي نامنظم، شش )گرگان(برسي در ناحيه هيروكانيا

عمده اين شهرهاي . ورد با نقشه مربع، چهار شهر دايره و سه مورد بيضي بوده اند م. داراي دو حصار داخلي و خارجي هستند كه در فاصله دو حصار خندق قرار گرفته است

اين شهرها به طور عمده داراي يك دروازه ورودي و دژ يا كهن دژي هستند كه با توجه . اه در ميان قرار گرفته استبه نقشه بنا بيشتر در گوشه و گ

:به طور كلي شهر را مي توان به سه بخش به شرح زير تقسيم كرد ؛ )مركز اداري، حكومتي، نظامي، نيايشگاه(كهن دژ در باالترين ارتفاع .1 منطقه مسكوني، شامل خانه ها، محل داد و ستد و راسته هاي پيشه وران؛ .2 . كشاورزان را شامل مي شده استناحيه حومه كه مزارع و بخشي از خانه هاي .3

نكته جالب توجه آن كه به نظر اكثر باستان شناسان، استفاده از طرح دايره شكل در . برخي از شهرهاي پارتي به دليل جنبه هاي پدافندي آن بوده است

در شهرهاي غربي اشكانيان مانند آشورا و پوس، هترا، دورا و تيسفون به جنبه هاي . توجه ويژه شده استدفاعي و نظامي

هتراشهر هترا كه در فاصله چهل مايلي رودخانه دجله و در جنوب غربي موصل واقع شده بود، از جمله شهرهايي است كه در مرز بين شاهنشاهي ايران و امپراطوري رم بنا شده و

117بناي اين شهر در سال . نقش دفاع از تجاوزگران رمي را بر عهده داشته است ميالدي توسط تراژان 116، همزمان با دوباره سازي شهر آشور كه در سال ميالدي

  پدافند غيرعامل 78

. امپراطور رم ويران شده بود آغاز مي شودحصار شهر هترا به شكل چند ضلعي نزديك به دايره از سنگ آهكي تيره رنگ بنا مي

پشت حصار خندقي . شود و در فاصله هر صدوهفتاد ذرع، برجي در حصار بنا مي كنندشهر داراي چهار دروازه در چهار . داشت و پشت آن خاكريز بلندي ايجاد شده بودقرار

نهرآبي در شهر جاري بود . جهت بود كه مهمترين آن ها دروازه شرقي به شمار مي رفتدر اين شهر آثار معماري جالبي برپا بود كه . كه آن را به دو قسمت تقسيم مي كرد

از . م داشت و گنجينه بسيار زيادي در آن نهفته بودمعروفترين آن، نيايشگاه خورشيد نا، هر دو براي دسترسي بر آن به محاصره شهر ”سوروس”و” تراژان“اين رو، دو قيصر رمي

پرداختند ولي به سبب پايداري شجاعانه مردم و استحكام برج و باروي شهر توفيقي به .گشودن آن نيافتند

)ياز قرن سوم تا هفتم ميالد(ساسانيان

از نظر مسائل خارجي ساسانيان بدون احساس خستگي و با موفقيت متناوب در سه با روميان در مغرب با كوشانيان و هياطله در مشرق و . جبهه محاربات را ادامه مي دادند

بنابراين ساختن شهرهاي جديد و قالع مستحكم در جوار آنها از . با بدويان در شمالاز [انتخاب حمل و موقعيت بيشاپور . ن به حساب مي آمدجمله اقدامات اوليه ساسانيا

هم از لحاظ راهبرد نظامي هم از لحاظ بهره گيري از عوارض ] شهرهاي دوره ساسانيطبيعي و جغرافيايي براي برقراري امنيت شهر و تمتع آن از زيبايي هاي طبيعي،

رت چهار ضلعي طرح كلي بيشاپور بصو. انتخابي هدفمندانه و كامالً حساب شده بوداست كه از سويي به كوه تكيه دارد و از سويي ديگر به رودخانه و شبكه اي از ديوارها و

استقرار بيشاپور بر دهانه تنگ بيشاپور و . دژهاي كوچك كاخ مركزي را حفاظت مي كنددر دامنه ارتفاعات معروف به كوهمره، به گونه اي صورت گرفته است كه در دو جهت

نه حصار و مانع طبيعي در برابر حمله به شهر ايجاد مي نمايد اين شهر كوه و رودخابرعكس اردشير خوره يك شهر مستطيل شكل است و به داليل توپوگرافي فقط دو طرف آن به وسيله حصاري مستقيم و خندقي در كنار آن محصور شده در حالي كه

  پدافند غيرعامل

 

79

اطراف دشت محصور گرديده منطقه باقيمانده به وسيله مسير رودخانه شاپور و كوه هاي ).46: 1375بحريني، (است

استقرار بيشاپور در دهانه تنگ چوگان و دامنه كوه شاپور) 4شكل شماره

تخت سليمان داراي بارويي به . در شهرهاي ساساني حصارهاي مستحكمي ايجاد مي شد

عدد مي 38 هاي دروازه هاي آن به برج است كه با احتساب برج33مترو 1120طولمتر 380رسد، شكل حصار آن به صورت بيضي است كه قطرهاي آن، اندازه هاي

متر مي 4 متر و ضخامت آن در حدود 8 تا 6ارتفاع متوسط آن بين . متر دارند300وشهر بيشاپور از شهرهاي ساساني داراي يك ديوار دفاعي بسيار قوي و كارآمد بوده . باشدآثار و بقاياي اين ديوار حفاظتي تمامي پيرامون شهر را محصور مي نموده اين . است

متر ضخامت دارد نه تنها در ايجاد امنيت شهري 9ديوار قطور حفاظتي كه بيش از . نقش اساسي داشته است بلكه بصورت سنگري مطمئن مورد استفاده قرار مي گرفت

قطر هر يك از برج ها . تحكم شده بوداين ديوار بوسيله برج هاي متعددي تقويت و مس سانتيمتر است و فاصله بين دو 730كه بصورت شبه ستون سراسر ديوار را تزئين نموده

  پدافند غيرعامل 80

سانتيمتر است كه بصورت مقطع بر روي آنها شكاف هاي 40برج از يكديگر فقط تيراندازي بصورت مزغل جاسازي شده و شهر زيباي بيشاپور را از نظر حفاظتي بصورت

.ك دژ نظامي و تدافعي جلوگيري نمودي

قسمتي از برج و باروي بيشاپور ) 12شكل شماره

حصار شهرها به وسيله دروازه اي بزرگ و قطور محافظت مي شد و رفت و آمد به شهر از اين طريق صورت مي گرفت در صورت ضعيف بودن آن، دروازه تبديل به پاشنه آشيل

و قطر و جنس دروازه، تعداد دروازه نيز مهم بود معموال عالوه بر اندازه . شهر مي شدبراي دفاع بهتر، شهرها يك دروازه داشتند به گونه اي كه شهرهاي مادي اغلب يك

.دروازه داشتند شهر تخت جمشيد هم يك دروازه داشتشهرهاي دوره ساساني برخالف شهرهاي اشكاني داراي چهار دروازه بودند اين مسئله مي

كه در دوره اشكاني (اهدي بر خارج شدن شهرهاي ساساني از الك دفاعي تواند ش .و گرفتن حالت تهاجمي نسبت به دشمنان باشد) حكمفرما بود

اما به علت . در دوره ساساني طرح هاي دايره اي همچنان مورد استفاده قرار مي گيرند به شكل چهار امنيت بسيار بيشتركشور نسبت به دوره اشكاني دوباره شهرهاي زيادي

  پدافند غيرعامل

 

81

سالم ترين ابنيه شهري از اين نوع نقشه مدرن و ظريف بيشابور .ضلعي ساخته مي شود در مجموع پادشاهان ساساني . در فارس جندي شاپور و ايوان كرخه در خوزستان هستند

از جمله بهرام پنجم، پيروز و انوشيروان در دفاع از ساحل جنوبي درياي خزر شهرهاي آنها سدها و ديده بان هايي برپا ساختند تا مانع پيشروي ترك ها مرزي احداث و در

). 47: 1384قرباني، (شوند ، ]هاتره[در غرب و در مرز ايران با روم هم شهرهاي نظامي و دفاعي فراواني چون الحضر

به اين ترتيب در سازمان فضايي جديد دفاع از كشور به شهرهاي . نصيبين وجود داشتشهرهاي . شهرهايي كه كامالً از ديدگاه نظامي تجهيز يافته اند. ي شودسرحدي واگذار م

سرزمين هاي مياني نقش حفاظت و حراست از شبكه آمد و شد جاده اي را برعهده مي : 1386حبيبي، (گيرند و شهرهاي سرزمين هاي دروني عمالً به كار توليد مي پردازند

47.( ). 13شكل شماره (نسوب به اين دوره استديوار دفاعي گرگان از جمله استحكامات مزمان بنياد ” سيستم دفاعي عهد ساسانيان“ريچارد فراي در مقاله جالبي تحت عنوان

اين ديوار به نامهاي سد اسكندر، سد . ديوار دفاعي را به خسرو انوشيروان نسبت مي دهدت يافته در طي دوره هاي مختلف شهر) مار سرخ(انوشيروان، سد فيروز و قزل آالن

. است

  پدافند غيرعامل 82

قلعه خرابه، ديوار گرگان) 13شكل شماره

 

ديوار . ديوار دفاعي سد اسكندر، بزرگترين ديوار دفاعي جهان پس از ديوار چين استدفاعي گرگان از شرق درياي خزر در ناحيه گميشان شروع و پس از گذر از شمال آق

شرق ادامه داشته در كوه قال و شمال شهر جرجان قديم يا گنبد كاووس كنوني به طرفمحو مي شود و از سوي ديگر پس از عبور از نقاط ) شمال شهر كالله(هاي پيش كمر

قلعه قزاقلي، قلعه كوك، ياس تپه و خرابي هاي بي , باستاني مهمي چون قلعه سلطانعليقلعه . كيلومتر است155طول ديوار حدود . بي شيروان به طرف غرب ادامه پيدا مي كند

اين ديوار، مربع يا مستطيل شكل هستند و اندازه آن ها متفاوت است، اندازه هاي متر مربع 280 در 200 متر مربع و بزرگترين آن ها 120 در 120كوچكترين آن ها

  پدافند غيرعامل

 

83

قلعه در اين منطقه خبر مي دهند ولي 30بررسي هييت هاي باستاني از شناسايي . است وجود داشته است و در قسمت شمالي قلعه در آن40به نظر مي رسد كه در مجموع

.ديوار، خندقي قرار گرفته كه بيشتر در قسمت مياني ديوار مشهود است دوران اسالمي

ميالدي ايران توسط مسلمانان فتح گرديد در نحوه سازماندهي 7بعد از اينكه در قرن غربي، فضا و استقرار انساني تغييراتي ايجاد كردند و اين زماني است كه در اروپاي

داليسم شكل گرفته و شهرهاي قرون وسطايي يكي پس از ديگري در حال شكلگيري فئو نمونه اي از يك شهر با المان هاي پدافند غيرعامل را در دوره 34شكل . مي باشد

. اسالمي نشان مي دهد

نمونه شهر با اصول پدافند غيرعامل در دوره اسالمي) 14شكل شماره

ود سپاهيان به ايران و فتح شهرهاي مختلف براي ارتباط سپاهيان با در اين دوره با ور

اً نظامي بودند، ايجاد نمودند و برخي از تمبدا حركت خود، شهرهاي نو بنيادي كه عمد). 1380م، . حبيبي(شهرها با هدف از رونق انداختن شهرهاي قديمي ساخته مي شد

  پدافند غيرعامل 84

. سلطه اعراب بر ايران نشان مي دهد عناصر پدافند غيرعامل را در اوايل دوران35شكل

عناصر پدافند غيرعامل اوايل سلطه اعراب بر ايران) 15شكل شماره

در اين دوران شايد بتوان به گونه اي شهرهاي جديد را طراحي شده ناميد؛ بغداد، كوفه،

خوردار اگر بغداد كامالً از طراحي بر. نيشابور، اصفهان و ري نمونه هايي از آن ها هستنداست و از داشتن نقشه و طرح مشخص براي آن سخن مي رود، كوفه، نيشابور، اصفهان،

). 1380م، . حبيبي( شهرهايي هستند كه بر روالي شهودي پي افكنده شده اند …ري و . نمونه شهر با المان هاي پدافند غيرعامل را در دوره اسالمي نشان مي دهد36شكل

هر با اصول پدافند غيرعامل در دوره اسالمينمونه ش) 16شكل شماره

  پدافند غيرعامل

 

85

براي مثال نيشابور و در مورد چگونگي ساخته شدن شهر جديد در مقابل شهر قديم شهري است در نيشابور “: نكاتي فراوان در بر دارد كه ابن واضح يعقوبي چنين ميگويد

د در شهر كه در قديم بستان عبدالهبن طاهر بوده است و عبداله چون به نيشابور آممنزل گزيد و سپاهيان در منازل شهر فرود آمدند و چون از تعدي سپاهيان خود به

بنا نهاد و در ميان سپاهيان خود ندا داد هر كس كه › شادياخ‹ مردم خبر يافت قصري دردر نيشابور بخوابد مال و خونش حالل است و سپاهيان را فرمود تا در پيرامون قصرش

مور گشت، به شهر متصل شد و محله هايي بزرگ از شهر به ساختمان كنند، پس مع” بعدها بقيه شهر ويران گشت و اكنون نيشابور همان است كه مانده. حساب آمد

). 13: 1380حبيبي،(در دولت ساماني، شهر مانند الگوي كهن خويش به ديوارهايش محدود نمي شود بلكه

ر اصلي را در بر ميگيرد و هم در كالمي ديگر هم شه. مقياس منطقه اي مي يابد روز است و 12 فرسنگ است و 12روستاي نزديك آن را، در پيرامون باروي سمرقند

دروازه است، باروي شهر، روستاها و باغها و بوستان هاي سمرقند را در خود گرفته 12است، اين توصيف از شهر در دولت ساماني در دوران اوليه اسالمي، نشان از پيوند

شهر و دهات دارد و از آنجا سهيم ) 1380م، . حبيبي(› قه اي و نظامي همسطحمنط‹شدن جامعه ايلي در سازمان نظامي، انتظامي و به تعبيري مشخص تر در دولت ساماني

س هرم قدرت ايل به خان نظامي تبديل گردد و در أسبب مي گردد تا خان مستقر در رسي محدوده تحت سلطه خويش نقش سيا- اجتماعي و فرهنگي-كليه امور اقتصاديخان نظامي با استقرار در شهر، نماد اصلي پيوند سه جامعه مي . عمده اي بازي كند

چه -در اين دوران شهر ميبايستي به ذخيره آب بپردازد). 65: 1380حبيبي، (گردد اغلب - بنابراين نظام آبرساني-بدليل خشكي سرزمين و چه بدليل مقاصد دفاعي

نظم خود را بر شكل گيري شهر تحميل مي كند و مكانيابي آب انبارهاي -زيرزمينيفضايي آن، نظم منطقي مي -بزرگ در مقياس شهر و علي رغم اندامي بودن كالبدي

. بخشددر روزگار سلجوقي، كل مجموعه شهري در درون ديوارهاي سنگين جسم قرار مي

  پدافند غيرعامل 86

دهنده اولين دولت ملي ايران دولت صفوي تشكيل. گيرد، گاه با خندق و گاه بدون آنزماني پا به عرصه وجود مي گذارد كه اروپا در حال خروج از دوران خاموشي قرون

در اين دوران سياست ارضي دولت صفوي طلب مي كند كه نيروي . وسطايي استنظامي هميشه موجود فراهم آيد و بر خالف دولت سلجوقي كه نيروي نظامي خويش را

و اقطاع فراهم مي آورد، دولت صفوي از همان بدو تشكيل خود به از طريق واگذاري امري كه هم . ايجاد نيروي نظامي مستقل و تحت نظر دولت و شخص سلطان مي پردازد

سياست ارضي جديد را تضمين مي كند و هم براي دفاع از سر حدات كشور در مقابل ل از ايالت و ععشيرها و ايجاد نيروي نظامي مستق. دولت عثماني بدان نياز مي باشد

مسلح شدن اين نيرو به سالح گرم و تعليم و تمرين نظامي، ضربه قطعي را بر پيكر نظامي ايلي وارد مي كند و براي نخستين بار در تاريخ ايران بعد از اسالم، قالع اهميت و

ي ارزش نظامي خود را به عنوان پايگاهي در مقابل و ستيز با دولت مركزي را از دست مدر اين دوره برج و باروي شهر نه به عنوان يك عنصر متمايز ). 1380م، . حبيبي(دهند

كننده شهر از روستا بلكه به عنوان حصاري براي تعريف محدوده كالبدي شهر به كار م، . حبيبي(در بسياري از موارد روستاها چنين حصاري را دارا هستند. گرفته مي شود

. دغيرعامل را در شهر دوره صفويه نشان مي دهد عناصر پدافن35شكل ). 1380

كاهش ارزش عناصر پدافندغيرعامل در شهر دوره صفويه) 17شكل شماره

  پدافند غيرعامل

 

87

) ربض(در واقع، پس از فتح ايران توسط مسلمانان، جهان بيني جديد با قيام شار بيروني اين دوران شهر در. همراه مي گردد) كهن دژ(و دژ حكومتي ) شارستان(عليه شار مياني

به جاي . اسالمي است› اقتدار- شهر‹در حال گذار از شهر قدرت پارسي و پارتي به سوي اقتصادي - دژي حكومتي، قلعه ايمان است و از اين رو بيش از آن كه شهر، نظامي

. در عين حال جهاد و دفاع نيز از اهميت بسيار برخوردارند. باشد، مذهبي است راهبرد شهرسازي خاصي وجود داشت كه به شرح ذيل به آن در دوران متقدم اسالمي،

:اشاره مي گرددبازسازي شهرهاي قديمي فتح شده بدون دگرگوني هاي عمده كالبدي و فضاي .1 . آنها

ايجاد شهرهاي نوبنياد؛ با هدف پايگاه هاي نظامي يا براي از رونق افتادن .2 . دشهرهاي قديمي كه در نزديكي شهر جديد واقع گرديده ان

قدرت هاي غاصب؛ مانند كربال، نجف، -تقويت شهرهايي جهت تقابل با شهر .3مشهد و قم كه عمدتا پايگاه هاي مذهبي بودند و بر پايه مفاهيمي چون شهادت و

چراكه روش هاي جنگي اعراب جاهلي از ساير اقوام متمايز . صالبت ساماندهي شده انددفاع “ متكي بودند و هدف و انگيزه آنان به آن ها در نبردهاي خود بر جنگ و گريز. بود

بزرگ كردن هيبت و ابهت قبيله “و ” غارت و تصرف چارپايان“، ”خون خواهي“، ”از بتهاوجود . خالصه مي شد و به فنون و تاكتيك ها و روشهاي كارآمد آشنا نبودند” خود

اع روشها و به مديريت نظامي مفهوم واقعي بخشيد و از انو) ص(مبارك پيامبر اسالم تاكتيكهاي جنگي، بهره گيري موثر از زمان و مكان و موقعيت مناسب در غزوات در

گرچه ). 16: 1383موحدي نيا، (جهت رويارويي با دشمن و شكست آن استفاده ميكرده قرآن كريم در آيات متعدد مسلمانان را به سازگاري و دوري از ستيزه جويي دعوت مي

طرهاي شيطاني بر حذر ميدارد، به همين دليل وارد شدن در كند و انسان ها را از خجنگ را تنها براي كساني مجاز دانسته است كه مورد ظلم و حمله قرار گرفته يا از قوم

). سوره هاي انفال، توبه، حج و بقره(و خانواده خود رانده شده اند

ثر به ميزان اسالم براي شروع، گستردگي، مدت و نهايت جنگ نيز حد و مرزي حداك

  پدافند غيرعامل 88

مقابله به مثل، اجازه داده و تجاوز از آن را تعدي، فتنه انگيزي و خالف تقوي شناخته است و پيش از آنكه جنگ را تشويق كند، ادامه آن و تالفي تجاوز و تعدي و انتقام را

در اسالم جنگي مشروعيت دارد كه منطبق با مفهوم ). 190سوره بقره آيه(منع ميكند جهاد بر دو نوع است، جهاد اكبر يعني جهاد . يعني جهاد في سبيل اهللاجهاد باشد،

. است” امت واحده“باطني و جهاد اصغر يعني مبارزه با كافران براي دستيابي به امر جهاد اصغر را برخي به دو نوع يعني جهاد مسلمانان با غير مسلمانان و جنگ مسلمانان

). 76: 1384عباسپور، (با مسلمانان تقسيم كرده اندگيري از جمله روش هاي مورد استفاده در جنگهاي تهاجمي و تدافعي صدر اسالم، بهره

از شيوه هاي دفاع غير عامل است كه به شكل هاي مختلف در غزوات و سرايا مورد . موحدي نيا(توجه قرار گرفت و پيروزي عمده اي را نصيب لشكر و سپاه اسالم نمود

قدم اسالمي برخي شهرها نشان دهنده اقتدار اسالمي هستند و در دوران مت). 65: 1383در عين حال مفاهيم دفاعي، اقتصادي و آرماني را با خود حمل مي نمايند كه نمونه

) مركز خالفت روحاني و سياسي عباسيان در قرن دوم هجري(خارجي اين شهرها بغداد مركز خالفت (ش و ساوه در مراك) مركز خالفت ادريسي ها در قرن سوم هجري(و فاس

كل . از اين گونه شهرها هستند) عباسيان در قرن سوم هجري به مدت پنجاه سالمجموعه شهري در اين دوران درون ديوارهاي سنگين و حجيم قرار مي گيرند كه گاهي

. با خندق همراه است

امات رباط هاي اوليه استحك. است” رباط“از ديگر عناصر دفاعي دوران متقدم اسالمي ساده اي بودند كه در نقاط مرزي كار حفاظت را انجام مي دادند و ساختمان رباط در ساده ترين شكل شامل اتاق زندگي، انبار مهمات، انبارهايي براي تداركات و يك برج

تعداد رباط ها بر اساس موقعيت . ديده باني كه پيرامون آن ديواري مستحكم بنا مي شدكه بيش از ) در نزديكي بخارا( مشخص مي شد؛ مانند بيكند مرزها و ميزان تهديدات

هجري در آن بنا شده بود و در زمان تهديدها هر قومي به رباط 240هزار رباط تا سال بيكند “: به نقل از نرشخي در تاريخ بخارا آمده است. خود آمده و به دفاع مي پرداختند

بخارا و سبب آن بوده است كه اين را زيادت از هزار رباط بوده است؛ به عدد ديهاي

  پدافند غيرعامل

 

89

اهل هر دهي آنجا را رباطي بنا كرده اند و جماعتي را . بيكند جاي معظم نيك استنشانده و نفقه ايشان را از ديه مي فرستاده اند و زمستان كه وقت غلبه كافران مي شد،

ود از هر دهي مردم بسيار جمع آمده و غزوه مي كردند و هر قومي در رباط خويش فراين قرارگاه هاي نظامي كه نام رباط را به خود گرفته بودند، در دوره . ”مي آمده است

عهد هخامنشيان و (به سبك كاروانسراهاي ايراني) هارون الرشيد(خلفاي عباسي ساخته مي شد و هدف آن برقراري نظم و امنيت در سرزمين هاي فتح شده و ) ساماني

در دوره سلجوقيان كه نفوذ خلفا در ايران از ميان . بوددر برخي از موارد دفاع از مرزها . مي رود ، اين اماكن هم به نام كاروانسرا معروف مي شود

در دوره ساساني، احداث بسياري از شهرهاي نخستين به هنگام پيش از اسالم وجنگهاي پيروزمندانه ايران عليه روم و تركستان مربوط مي شود كه براساس اخبار و

ت، بعضي از آن ها شامل اردوگاهها و قلعه هايي بودند كه بيش از همه براي اسكان روايااسراي جنگي يا گروههاي مردم از سرزمين هاي اشغالي در نظر گرفته مي

طرح دايره شكل، برخي از شهرهاي اشكاني، در دوره ساساني ). 1365ديتريش، (شدند سترگ و برجهاي پي در پي و خندقي طرح مستطيل نيز مجهز به حصار. نيز ادامه يافت

كاوش شهر بيشاپور به . در پشت، مانند بيشاپور و ايوان كرخه، مورد توجه قرار گرفتروشني تغييرات حصار و برجهاي پيرامون شهر را در ارتباط با كم و بيش شدن احتمال

ي به طور كلي شهرهاي ساساني كه با طرح و نقشه قبل. خطر براي شهر نشان مي دهدشناخته شده اند، بنا به داليل عملي هميشه يك نقشه منظم دارند و آنها اكثراً به شكل مستطيل شبكه بندي شده اند، مگر پالن هاي دور متحدالمركز كه از اين الگو مستثني

طرحهاي مستطيل شكل شبكه بندي شده و سيستم دواير متحدالمركز، با . هستنددر سازمان فضايي . عده منظمي صورت پذيرفته استتقسيم محورهاي آن با ظرافت و قا

شهرهايي كه كامالً از . جديد كشور، دفاع از كشور به شهرهاي سرحدي واگذار ميشوندديدگاه نظامي تجهيز يافته اند، شهرهاي سرزمين مياني، نقش حفاظت و حراست از

دروني عمالً شبكه هاي آمد و شد جاده اي را بر عهده ميگيرند و شهرهاي سرزمينهاي ). 1380حبيبي، (به كار توليد مي پردازند

  پدافند غيرعامل 90

شهر در اين دوره معموالً به حصاري ختم مي گردد كه چهار دروازه به چهار سوي عالم در اين شهرها كهن دژي با باروهاي كنگره دار، بخش نظامي شهر را . داشته باشد

كهن دژ، بازارها در بر گرداگرد . قسمت اساسي شهر در شارستان بود. تشكيل ميداددرون ديوارهاي شهرستان و گاهي در بيرون آن بودند كه در دوره اسالمي، ربض خوانده

). 64: 1380حبيبي،(مي شد و گاه ديواري در گرداگرد آن مي كشيدند در اين دوره دژ حكومتي مجموعه اي است مركب از كاخ ها، آتشگاه اصلي، ديوان ها،

اين دژ در باالترين نقطه شهر و مهمترين . و انبارهاي آذوقهئن زاسرباز خانه ها، ذخاير، خنقطه سوق الجيشي ساخته شده و با ديوارهاي سنگين با چهار دروازه به چهار سوي عالم محصور شده است و شار بيروني در محل استقرار كليه مردماني كه در چهار طبقه

. ي ندارند، در اين قسمت قرار دارندممتاز اجتماعي قرار نگرفته و در دولت ساساني نقش

ايران مدرن ميالدي زماني آغاز مي گردد كه در اروپا الگوهاي 1786تشكيل دولت قاجار در سال

شروع دوره اوج . كهن به كناري نهاده شده و شيوه هاي جديد به كار گرفته مي شوند انرژي؛ و از كشورهاي اروپايي و كشف نفت يعني آغاز غارت كشورهاي داراي منابع

ايران از اين پس حلقه با اهميت و تعيين . آنجاست كه توجه آنان به ايران جلب مي شودكننده اي در مبارزه بين قدرت هاي حاكم قرن نوزدهم، براي رسيدن به هند، چين و

و بعد از آن دستيابي به منابع نفتي و آبي خاورميانه و بازار …آب هاي خليج فارس و اما از سوي ديگر توجه به مقوله دفاع، توسعه كيفي و كمي و حتي . دمصرف مي گرد

دگرگوني در عناصر دفاعي در كالبد شهري و فضاي سرزميني در ايران مورد غفلت واقع مي گردد و موجب تضعيف بيش از پيش كشور به لحاظ واقعي و رواني مي گردد كه

عناصر پدافند غيرعامل شهر 38 شكل شماره. خسارت جبران ناپذيري را به بار مي آورد . نشان مي دهد1311تهران را تا سال

  پدافند غيرعامل

 

91

1311عناصر پدافند غيرعامل؛ دروازه و ديوار تهران تا سال ) 18شكل شماره

و ديگري مربوط ) ميالدي1855( هجري شمسي1233دو نقشه كه يكي مربوط به سال

سناد تصويري آن زمان و است، از مهم ترين ا) ميالدي1878( هجري شمسي 1256به . گوياي وضعيت كالبدي پايتخت و سازمان فضايي آن هستند

  پدافند غيرعامل 92

1233منطقه بندي شهر تهران تا سال ) 19شكل شماره

 

نقشه اول به نام نقشه دارالخالفه تهران است و به لحاظ ساختاري، الگويي از شهر دولت اراي حصاري استكه در دوران در اين دوره شهر د. است) قبل از ايلغارهاي افغان(صفوي نقشه بعدي به نام دارالخالفه ناصري شهر تهران . احداث شده بود) قبل از قاجار(صفويه

كه براي اولين بار به روش اروپايي از سوي دولت و توسط مدرسه دارالفنون انجام گرفته گرفته هزار نفر در درون ديوارهاي شهر جا 130در اين دوران جمعيتي بالغ بر . بود

ديوارهاي كهن و تنها ) ميالدي1891( هجري شمسي1270بودند كه سرانجام در سال عناصر دفاعي ظاهري شهر كه امنيت در برابر تهديدهاي دروني و بيروني را به صورت ظاهري و رواني مي خواسته تامين نمايد، فرو مي ريزد تا مساحت شهر چند برابر شود و

زهاي شهري گشوده شود كه تاختن در اين گسترده گسترده جديدي بر ساخت و سادروازه دروازه باروي شهر در نقشه دارالخالفه ناصري . پهناور تاكنون ادامه داشته است

شمايي از ديوارهاي دفاعي و دروازه 41 و تصوير 40تصوير . شهر تهران مشهود است . هاي شهر تهران را نشان مي دهد

  پدافند غيرعامل

 

93

.ش. ه1323ديوارهاي دفاعي و دروازها تهران ) 5شكل شماره

هاي تهرانديوارهاي دفاعي و دروازه) 6شكل شماره

فرآيند تكويني ساختار پدافندغيرعامل شهرهاي ايراني از اوج تا حضيض و سهم كالبد

استبداد و مدنيت مي باشد با تاثير شهرها در اين شهرها كه جلوه اقتدار، يگانگي،

  پدافند غيرعامل 94

نظامي شهرهاي ايران قابل توجه است و با توجه به منابع -استحكامات و عناصر دفاعي بندي هاي باال، در و مدارك موجود و تحليلي ريخت شناسانه مي توان بر اساس تقسيم

:سه دوره كلي به شرح زير مورد بررسي قرار دادم، منطبق بر . هرها قبل از اسالم حدود قرن نهم قسير تكويني ساختار دفاعي ش -1

شروع تمدن شهري ايراني تا قرن هفتم ميالدي، منطبق بر شروع تمدن شهري ايراني . پذيردكه با حمله مسلمانان به ايران و فتح آن پايان مي

دگرگوني در ساختار دفاعي بعد از اسالم كه با استقرار اولين حكومت هاي مستقل -2، عصر صنعت و شروع ) ميالدي1876( شمسي 1165ايران شروع و تا سال داخلي در

. يابدسلسله قاجار ادامه مي

تغييرات و انهدام عناصر دفاعي در دوران معاصر كه اين دوره با استقرار قاجار در -3 . يابدادامه مي) ميالدي1979(شمسي 1357ايران شروع و تا سال

  پدافند غيرعامل

 

95

فصل دوم؛

پدافند غيرعامل در جهان

طبق آمارهاي سازمان ملل متحد در ابتداي قرن بيستم نسبت تلفات غيرنظاميان به كل در حالي كه اين نسبت در طول جنگ جهاني اول به . بوده است%5تلفات جنگي، تنها

. رسيده است %90 ميالدي به بيش از 1990و در دهه %65، جنگ جهاني دوم به 15%

عالوه بر تلفات مستقيم جنگ، تلفات بيشماري بر اثر عواقب غيرمستقيم جنگ از قبيل فقدان يا كمبود مواد غذايي و خدمات دارويي و درماني و نيز منابع آب آشاميدني سالم بروز مي نمايد كه در اين ميان افراد آسيب پذير نظير كودكان و سالمندان و زنان و

. لطمه مي بينندبيماران بيش از ديگران

تامين امنيت شهروندان را اصلي ترين ” De Cive“اولين بار توماس هابز در كتاب قانون و مهم ترين وظيفه حاكمان در برابر مردم معرفي نموده و نپرداختن به آن را اقدام

اكنون نيز پدافند غيرعامل هم به صورت يك . عليه صلح و قوانين طبيعت ذكر مي نمايد و هم به عنوان مسئوليت هر دولتي شناخته مي شود، به طوري كه بسياري از هدف كلي

. دولتها مسئوليتهاي گسترده اي در باب پدافند غيرعامل بر عهده دارند

ميالدي تمهيدات قانوني بين المللي در قالب پروتكل ژنو چارچوب 1977در سال ن جنگ و نيز وظايف دول جهان حقوقي الزم به منظور نحوه رفتار با غيرنظاميان در زما

اين پروتكل . در زمينه ارائه و اجراي طرح ها و برنامه هاي دفاع غيرنظامي را فراهم نمودداللت بر لزوم انجام اقدامات معيني به منظور دفاع از غيرنظاميان و تضمين محافظت از

كشورهاي مختلف جهان به منظور تامين محافظت از . آنان در زمان جنگ استشهروندان خود در برابر انواع بالياي طبيعي و انسان ساز، روشهاي مختلفي را به تناسب ديدگاه غالب در زمينه مقابله غيرعامل با بحران، نوع بحران و امكانات در دسترس بكار

  پدافند غيرعامل 96

:اهم اين روش ها عبارتند از. مي گيرند

اپيشگيري و هشدار مشتمل بر هشدار و اعالم خطر، ايجاد پناهگاه ه

مواجهه مشتمل بر تخليه يا استقرار در پناهگاهها

امداد و نجات

بازتواني

بررسي ديدگاههاي فكري تعدادي از كشورهاي پيشرفته در امر محافظت از غيرنظامي ان در برابر تهاجم هاي نظامي گوياي آن است كه از ديدگاه پدافند غيرعامل، يك طرح

قل ممكن كاهش دهد، خسارات زيربنايي را به كارامد مي بايست تلفات جاني را به حدا . حداقل برساند و ابعاد و دامنه آسيب ها را هر چه بيشتر محدود نگاه دارد

ي جهاني پدافند غيرعامل و امنيت شهريتجربه

چين-1شود در كشور بزرگي مانند چين كه به عنوان يك قدرت نظامي در جهان محسوب مي

بيان عملكرد كشور . گيرد يرعامل به نحو احسن صورت مياقدامات مربوط به پدافند غهاي چين در مورد دفاع غيرعامل از اين جهت مهم است كه بدانيم كشوري با توانمندي

.نياز باشد داند كه از تمهيدات دفاع غيرعامل بي چين نيز به آن اندازه خود را مصون نمي

ا و قلمروهاي دريايي آن كشور و استراتژي عمدة دفاعي كشور چين، دفاع از خاك، هواين كشور پيش از جنگ جهاني دوم . حفظ وحدت ملي و امنيت عمومي اين كشور است

توسط ارتش ژاپن اشغال شد و بخش هايي از آن در جنگ جهاني دوم جدا شده است از اين رو و در رابطه با استراتژي هاي حفظ . كه تعدادي جزيره را تشكيل مي دهد

وشش اصلي حاكمان و مردم چين در بازگرداندن اين بخش ها به وحدت ملي، كاما اين سياست با مقاومت آن اجزاء از يك سو و حمايت نظامي . سرزمين مادر است

بر اين اساس پدآفند عامل و غيرعامل . آمريكا از آن ها از سوي ديگر مواجه شده است : كشور چين بر سه محور اساسي استوار است

  پدافند غيرعامل

 

97

ي و توانمند ساختن تك تك مردم و نيز دولت در برابر تهاجم هاي توسعه اقتصاد -1 احتمالي آمريكا است؛

اي به عنوان اقدامات پيشگيرانه وقوع حفظ قدرت نظامي و داشتن سالح هسته -2 اي؛ هاي غير هسته اي و يا تعرض جنگ هسته

ين اين كار با تكيه بر حمايت از قوان: كوشش در جهت برقراري صلح پايدار جهاني -3دادن اطمينان بر . مؤسسه هاي بين المللي و نيز برنامه هاي صلح جهاني استوار است

آغاز نكردن جنگ هسته اي، كوشش در راه استقرار امنيت و كاهش تشنج منطقه اي و ايجاد اعتماد الزم در ميان همسايگان و تقويت پدآفند در مناطق مرزي و امضاي

ادعاهاي . ين سياست كشور چين در اين رابطه استتوافقنامه هاي صلح آميز، عمده ترساختن . ارضي نسبت به تايوان نيز سعي شده است ازطريق مسالمت آميز دنبال شود

ديوار چين كه يكي از بزرگترين ساخته هاي دست بشر در جهت جلوگيري از حمله . هاي مهاجمان همسايه بوده است، نماد بزرگ پدآفند غير عامل در آن كشور است

در مناطق . گردد در كشور چين اصول و مباني دفاع غيرعامل به خوبي رعايت مي. شود هاي مسكوني بزرگ پناهگاه ساخته مي شهري چين به ويژه پكن در مجتمع

شوند يك سري هاي ساخته شده در پكن و شانگهاي به دو قسمت تقسيم مي پناهگاهيجاد گرديده و بخش ديگر به صورت ها ا هاي مسكوني بزرگ و سفارتخانه داخل مجتمع

. عمومي ساخته شده است

هاي عمومي در حال حاضر جهت مصارف و كاربردهاي ديگري نيز مورد استفاده پناهگاههاي بزرگ استفاده ها به عنوان فروشگاه بعنوان مثال از اين پناهگاه. گيرند قرار مي

هاي بلند پايين ساختمانهاي زيرزميني، طبقات بخش ديگري از پناهگاه. گردد ميهاي هاي مسكوني يا تجاري ساخته شده در سال در شهر پكن بيشتر مجتمع. باشند مي

باشند كه در حال حاضر كاربري آنها تر از همكف نيز مي اخير داراي چندين طبقه پايين . بيشتر به عنوان پاركينگ است

اخته شده است كه ابعادش در ميدان مركزي شهر شانگهاي يك پناهگاه بسيار بزرگ ساين پناهگاه در چند طبقه و در زير ميدان . باشد متر مي500 متر در 500بيش از

  پدافند غيرعامل 98

مركزي شهر شانگهاي ساخته شد و كاربري آن در حال حاضر به صورت يك فروشگاه طبقه . اين پناهگاه از پايين به مراكز مديريت شهر شانگهاي راه دارد. بسيار بزرگ است

اين . ين، يك مجمتع بسيار بزرگ تجاري و طبقه دوم زيرزمين، پاركينگ استاول زيرزممجتمع از پايين به شبكه مترو متصل مي شود و درهاي خروجي اين مجتمع از جنس

. باشد متر مي سانتي10فوالد با قطر حدود الزم به ذكر است كه شهر شانگهاي يك شهر بندري بوده و در صورت حفر زمين، به

هاي عمراني در آن در آن آب جمع مي شود و هزينه انجام اين گونه فعاليتسرعت . باشد بسيار باال مي

در شهرهاي بزرگ چين هر دو نوع منابع خطر داخلي و خارجي در نظر گرفته شده ريزي اي برنامه هاي پكن و ساير شهرهاي بزرگ چين به گونه در طراحي خيابان. است

. هاي كوچكتري تبديل شده است اي به قسمت هشده كه شهر از لحاظ منطقمن، اين مناطق به ان هاي داخلي نظير بحران دانشجويان در ميدان تيان هنگام بحران

شود و يا مناطق سرعت محاصره شده و از گسترش تشنج به ساير مناطق جلوگيري مي . درگير بحران به سرعت كنترل خواهد شد

گردد ره سوخت به ويژه بنزين به نوعي انتخاب ميهنگام ساخت پااليشگاه، محل ذخيكه در صورت اصابت يك موشك يا بمب به آن و تخريب مخزن، پااليشگاه به آتش كشيده نشود، يا هنگام طراحي و ساخت جاده براي نقاط كليدي در قسمت هاي مثل

اي نههاي دفاعي به گو مجتمع. شودهاي بزرگ، مسيرهاي جايگزين تعيين مي تونل و پلگردند كه در صورت اصابت موشك و بمب به آنها آلودگي ناشي از آنها يابي مي مكان

. محيط زيست و مناطق اطراف را آلوده ننمايدهاي سياسي هاي مربوط به دفاع غيرعامل در چين استفاده از روش نمونه ديگر از فعاليت

وع تنش در روابط چين و ساير توسط دولت اين كشور براي جلوگيري از ايجاد هر نتوان به سقوط هواپيماي جاسوسي در اين زمينه مي. باشد كشورها به ويژه امريكا مي

آمريكا در چين و يا كشف وسايل استراق سمع در هواپيماي جاسوسي آمريكا در چين و .يا كشف وسايل استراق سمع در هواپيماي بوئينگ مخصوص رهبر چين اشاره كرد

  پدافند غيرعامل

 

99

هاي خارجي به منظور ايجاد پدافند در سطح شهرهاي چين، جذب سرمايهنوع ديگر هاي خارجي در آن چين از جمله كشورهايي است كه جذب سرمايه. باشد امنيت مي

بسيار باال است و لذا در صورت وجود تهديدات خارجي كشورهاي داراي سرمايه با منابع در شهر پكن يك . گردد تر ميخطر مقابله خواهند نمود و اين امر باعث ثبات بيش

گذاري دو مجتمع بزرگ مسكوني، بيمارستاني و تجاري مشاهده مي شود كه با سرمايه . ميليارد دالري يك شخص خارجي احداث گرديده است

ژاپن-2اي كه اين كشور نيز به دليل موقعيت جغرافيايي و ژئوپليتيكي خود و نيز تاريخ ويژه

اما در بيشتر اين . در نيمه اول قرن بيستم تجربه كرده استهاي خونيني را دارد، جنگتنها در اواخر جنگ جهاني . كننده داشته است تا دفاع كننده وقايع، ژاپن نقش حمله

دوم با ريختن دو بمب اتمي بر شهرهاي هيروشيما و ناكازاكي توسط هواپيماهاي اقداماتي درچارچوب موضوع و از اين روي ژاپن نيز به . آمريكايي، فاجعه بشري پديد آمد

.برنامه هاي پدآفند غير عامل دست زده استرويكرد دفاعي داشتن به جاي رويكرد : اين سياست دو مؤلفه اصلي دارد كه نخست

در مؤلفه نخست تأمين . پرهيز از تبديل شدن به قدرت نظامي است: تهاجمي، و دوم .ي مطرح استامنيت و دفاع مردم غير نظامي به عنوان سياست اصل

در همين رابطه، كشور ژاپن يك سيستم دفاع موشكي بالستيكي به كار انداخته است تا هدف اين سيستم دفاعي عمدتاً . امنيت مردم را در برابر حمالت موشكي تأمين كند . مقابله با تهديدات موشك هاي اتمي كره شمالي است

كره جنوبيخطر : نخست . ي كره شمالي مواجه استكره جنوبي با دو خطر تهديد مداوم از سو

حمله اتمي و ديگري شكستن سد و غرق كردن پايتخت و چند شهر ديگر كره جنوبي .توسط كره شمالي است

سيماي . برنامه پدآفند ملي كره بر دوركن پدآفند عامل و پدآفند غيرعامل متكي است و همزيستي صلح آميز كلي دفاع ملي كره جنوبي سعي در برقراري روابط مسالمت آميز

  پدافند غيرعامل 100

براي اين منظور كره جنوبي سعي در تقويت اقتصاد كشور و استفاده . با كره شمالي استهمزمان براي پدآفند غيرعامل . از رفاه و توسعه اقتصاد ملي براي مقابله با تهديدات دارد

ا نيز اقدام به راه اندازي يك سيستم دفاع هوايي و پدآفند ضد موشك هاي بالستيكي بهمچنين هم پيماني نظامي با آمريكا به عنوان حافظ . كمك و حمايت آمريكا كرده است

. امنيت و جلوگيري كننده از حمله احتمالي كره شمالي عمل مي كندفشارهايي كه توسط آمريكا بر كره شمالي به منظور كنترل فعاليت هاي هسته اي آن

ن مطرح مي كند، به عنوان نوعي كشور و نيز فشارهايي كه كره جنوبي در سطح جها . پدآفند غيرعامل به حساب مي آيد

تايوان -3جزيره تايوان نيز كه هنوز چين آن را جزيي از كشور بزرگ خود مي دانند و دولت چين با اصرار خواهان بازگشت آن به سرزمين مادر است، نقطه بحراني در منطقه ايجاد مي

ه تايوان و ايستادگي هميشگي آمريكا در مقابل تهديد مداوم چين به حمله ب. كند .تهديدات چين، عامل تهديد مداومي را ايجاد كرده است

در گزارش پژوهشي كه توسط يك استاد دانشگاه نوشته شده است آمده است كه فضاي : امنيت تايوان از سه عامل زير تأثير پذير است

شرق آسيا؛موقعيت استراتژيك سياسي، اقتصادي و نظامي منطقه -1 سياست ها و حمايت هاي نظامي خارجيان از تايوان؛ -2 تهديدات نظامي و سياسي داخلي؛ -3

در مقابله با تهديدات هميشگي چين، تايوان ناچار به اتكاء بر حمايت هاي سياسي و در سيستم دفاعي تايوان اتكاء بر قدرت و توان اقتصادي محور اصلي . نظامي آمريكا است

سيستم هاي ضدموشكي و ضدهوايي و (ن، دفاع به صورت عامل مثل افزون بر اي. استآسيب . و سيستم هاي پيشرفته الكترونيكي هشدار حمالت احتمالي است) دريايي

: پذيري هاي تايوان در برابر حمالت خارجي عبارتند از

آسيب پذيري فيزيكي؛ -1 ؛آسيب پذيري رواني به دليل كوچك بودن تايوان در برابر دشمن بزرگ -2

  پدافند غيرعامل

 

101

تهديدات نظامي و سياسي داخلي؛ -3

بنابراين، اين كشور نياز به دفاع عامل و پدآفند غيرعامل به صورت همزمان با هم را . احساس نموده و اقدام هايي در اين رابطه انجام داده است

اسرائيل-4 عالوه بر كشورهاي اياالت متحده آمريكا، اتحاد شوروي سابق ، انگلستان و سوئيس،

هاي فكري رژيم صهيونيستي به عنوان كشوري كه از بدو تاسيس تاكنون تن ديدگاهدانسترين به درجات مختلف درگير جنگ و تهديدات نظامي بوده و نيز دارنده يكي از جامع

. رسيد شده است، الزم به نظر مي قوانين دفاع غيرعامل در جهان شناخته

ميالدي در ميان همسايگان 1948 دولت رژيم صهيونيستي از هنگام تشكيل در سالعرب مسلمان همواره با مسايل ناامني به ويژه در نواحي مرزي مواجه بوده است از اين

. رو پدافند غيرعامل بخش مهمي از حفاظت اين كشور بوده است

يك سيستم . ترين قوانين دنيا است قانون دفاع غيرعامل رژيم صهيونيستي يكي از جامعدر آنجا وجود دارد كه نمايانگر اهميت زياد هشدار و اعالم خطر در اعالم خطر حمله

همچنين احداث پناهگاه با هدف مقابله با خطر در رژيم . نظام پدافندي اين كشور استتوانند در برابر آثار حمله درصد مردم را مي80صهيونيستي اجباري است، به طوري كه

ريزي نظام پدافندي رژيم صهيونيستي برنامهدر. هاي متعارف در خود پناه دهند با سالحهاي مردم خراب شده باشد تخليه صورت و فقط زماني كه خانه. براي تخليه وجود ندارد

در مباني . است"آمادگي هميشگي براي جنگ"گيرد، اين امر حاكي از تاكيد بر اصل مياهميت قرار فكري رژيم صهيونيستي، حفاظت پناهگاهي و بازدارندگي در درجه اول

هاي ضد حمالت شيميايي ميان دولت نتانياهو مبني بر توزيع لباس سياست: دارندغيرنظاميان در دوراني كه احتمال حمله وجود داشته است، مديريت بحران نيز در

. دستور كار پدافند غير عامل اين كشور وجود داردباشد كه در محاصره رژيم صهيونيستي همواره كشور كوچك و بدون عمق سرزمين مي

. كشورهاي معارض عربي و مسلمان قرار گرفته كه دايماً در پي انهدام كامل آن هستند : هاي زير مي باشد نگرش تمهيدات پدافندي آن به صورت

  پدافند غيرعامل 102

ملت مسلح -الف

دفاع استراتژيك، تهاجم عملياتي و استراتژي زمين در برابر صلح -ب

سياست آمادگي هميشگي براي جنگ -ج

هاي يهودي نشين به عنوان سپر امنيتي و پدافندي ويژه مناطق مرزي ايجاد شهرك-د

كره شمالي- 5 كره را پشت سر گذاشته است، از آن 1953اما كره شمالي نيز كه تجربه جنگ سال

زمان تاكنون هميشه با آمريكا، كره جنوبي و ژاپن درگيري هايي از نوع جنگ سرد ه شمالي، آن كشور را عمدتاً بر استراتژي تهديدات پيشگيرانه تجربه هاي كر. داشته است

دسترسي كره شمالي به سالح هاي هسته اي و بهبود . و بازدارنده متكي ساخته است . برد موشك هاي اسكاد به عنوان تهديدي براي كره جنوبي و ژاپن به حساب مي آيد

هديد به بازكردن آب سدي در روش هاي بازدارنده، داشتن سالح هاي هسته اي و نيز تدر . كه در كره شمالي احداث شده است، اين كشور را در نگراني دائمي قرار داده است

صورت احتمال جنگ و در شرايطي كه آب اين سد باز شود شهر سئول و چند شهر ديگر كره جنوبي را زير آب برده و غرق خواهد نمود، اين برنامه نيز به عنوان سياست

در خود اين . در برابر حمله آمريكا به كار گرفته و مورد استفاده واقع شده استبازدارنده كشور نيز پدآفند غيرعامل متكي بر احداث تأسيسات حياتي زيرزمين و حتي قطارهاي زير زميني براي استفاده در مواقع حمالت متعارف و هسته اي و نيز ايجاد پناهگاه هاي

ابي مراكز حساس و حياتي بر اساس اصول پدآفند مكان ي. اجتماعي زير زميني استمكان يابي سازه هاي مدفون با مطالعه شرايط و مشخصات . غيرعامل صورت مي گيرد

برخي از ايستگاه هاي قطارهاي زيرزميني . زمين شناسي و توپوگرافي صورت مي گيردز بعضي ا. متر در زير ارتفاعات آذرين و آتشفشاني ساخته شده است100در عمق تا

كه در مدت كوتاهي جهت كند به طوري ها به عنوان آشيانه هواپيما استفاده مي تونلهاي ضد انفجار براي جلوگيري از طراحي و ساخت درب. اجراي عمليات، آماده هستند

.ها و مواد شيميايي از جنس كامپوزيت از ديگر اقدامات كره شمالي است نفوذ سالح

  پدافند غيرعامل

 

103

ويتنام -6غالگران فرانسوي و سپس آمريكايي در نيمه قرن بيستم جنگيد و بر هر دو ويتنام با اش

تهديداتي كه ويتنام را در جنگ با فرانسوي ها تهديد ميكرد، . اين ابرقدرت ها پيروز شدهاي پدآفند غيرعامل اشغال نظامي و روش مقابله با آن جنگ پارتيزاني به همراه تكنيك

ق رها كردن زنبورهاي عصباني به سمت آنان، استفاده حمله به سربازان فرانسوي از طري . از باتالق ها و فريب و كمين از ابتكاران پدآفند غيرعامل در مقابل فرانسويان بوده است

در مقابله با آمريكايي ها جنگ پارتيزاني در جنوب با استفاده از عناصر باتالق ها، فريب، اما . بتكارات جنگجويان ويت كونگ بوده استاستتار، اختفا و حفر تونل هاي طوالني از ا

اين . شمال ويتنام توسط هواپيماهاي آمريكايي به طور روزانه بمباران مي شده استاز اين روي، روش هاي پدآفند . بمباران ها تلفات غيرنظامي زيادي در برداشته است

هاي امن انفرادي غيرعامل در برابر بمباران هواپيماهاي آمريكايي از طريق ايجاد پناهگاههمچنين استفاده از سيستم هاي پدآفند . و اجتماعي در ويتنام شمالي دنبال شده است

غيرعامل و سيستم هاي هشدار و آموزش مردم به استفاده از پناهگاه ها در هنگام وقوع . حمله هاي هوايي از اين تدابير بوده است

هند و پاكستان-7نون با كشور پاكستان كه تا آن زمان جزئي از آن بوده كشور هند از زمان استقالل تاك

كانون بحران هند و . است، درگيري و تنش، گاهي نظامي و غالباً سياسي داشته استاين . پاكستان روي منطقه جامو و كشمير است كه مورد ادعاي هر دو كشور مي باشد

كستان واگذار شود منطقه مسلمان نشين بنا به قطعنامه سازمان ملل متحد بايد به پا .ولي تاكنون دراشغال هنداست

در حال حاضر خطوط تماس ميان نيروهاي هندي و پاكستاني در اين منطقه محل تنش از سويي جنگجويان مسلمان جامو و كشمير از پاكستان به . و درگيري هاي مداوم است

ند، از سوي هند عبور مي كنند و عمليات نظامي عليه نيروهاي هندي انجام مي دهسوي ديگر، نيروهاي هندي با نيروهاي مرزي پاكستان هميشه درگيري هاي كوچكي

بنابراين، در اين منطقه، اقدامات پدآفند غيرعامل كه جزء عمليات . ايجاد مي كنند

  پدافند غيرعامل 104

پارتيزاني و يا مقابله با آن از سوي دو طرف و نيز مردم ساكن در منطقه صورت مي تغيير مداوم مكان حضور افراد، از عمده ترين روش هاي استتار، اختفا، فريب و . گيرد

پدآفند غيرعامل است كه مردم غيرنظامي نيز براي حفاظت خويش از نيروهاي مهاجم .به كار مي گيرند

يكي ديگر از مشكالت موجود در ميان كشورهاي هند و پاكستان مسابقه تسليحاتي با فاصله اندكي پس از . شده استاست كه در چند سال اخير به تسليحات اتمي كشيده

اين مسابقه . آزمايش بمب اتمي هند، پاكستان نيز اولين بمب اتمي خود را آزمايش كردهر . تسليحاتي به موشك هاي دوربرد و حامل كالهك هاي اتمي نيز كشيده شده است

د يك از اين دو كشور سعي دارند از رقيب خود در اين رابطه عقب نمانند تا پيشرفت خوهر دو اين كشور نيز . را در اين مسابقه به عنوان اقدام بازدارنده پدآفندي به كار گيرند

ادعا دارند كه برنامه هاي تسليحات هسته اي خود را تنها به منظور پدآفند و بازدارندگي . از وقوع جنگ هسته اي، ادامه مي دهند

ال حاضر بهبود بخشيدن عمده ترين مؤلفه هاي سيستم هاي دفاعي اين دو كشور در ح. به موشك هاي دوربرد و تقويت سيستم هاي دفاعي ضد هوايي و ضد موشكي است

تقويت سيستم هاي هشدار در برابر حمالت هسته اي و نيز ايجاد سيستم هاي پناهگاه هاي انفرادي و اجتماعي ضد انفجارهاي هسته اي نيز جزء سيستم هاي پدآفند غير

.عامل اين دو كشور است عراق-8

در . از ابتداي قرن بيستم تاكنون، كشور عراق هميشه شاهد جنگ و ستيز بوده استابتداي قرن بيستم به دليل زير سلطه دولت عثماني بودن، كشور عراق توسط ارتش

مقاومت مردم و به ويژه عشاير و روحانيت شيعه در برابر ارتش . انگلستان اشغال شدمقاومت مردم . و خروج ارتش انگليس گرديد1920ال انگلستان منجر به انقالب س

عشاير با روش هاي جنگ پارتيزاني ابتدايي با استفاده از جنگ افزارهاي ابتدايي صورت . گرفته بود

جنگ خونين در شمال عراق ميان قوم كرد و دولت مركزي در 1991 تا 1958در سال

  پدافند غيرعامل

 

105

ل توسط جنگجويان كرد و مردم بي جريان بود كه انـواع روش هـاي پـدآفند غيـرعـامـ. دفاع روستاها و شهرهاي كردنشين در برابر حمالت ارتش عراق صورت مي گرفت

پدآفند غيرعامل . اختفـاء، استتـار و فريب از تاكتيك هاي اين نوع جنگ بوده استتوسط نيروهاي ارتش عراق در مناطق كرد نشين نيز به صورت سنگر بندي و ايجادموانع

. خادار در نزديكي جاده ها و پاسگاه ها نيز صورت مي گرفته استو سيم در طول جنگ هشت ساله ميان ارتش عراق و ايران، انواع روش هاي آفندي و دفاع . عامل و پدآفند غيرعامل توسط ارتش و غيرنظاميان عراق به كار گرفته شده است

و تله هاي انفجاري و يا استفاده گسترده ارتش عراق از موانع آبي، ميدان هاي مين . تركيبي از آن ها به منظور حفاظت از نيروي خود صورت مي گرفته است

در نيمه دوم جنگ هشت ساله هنگامي كه جنگ شهرها اوج گرفت و پس از مدتي كه ايران به شهرهاي عراق حمله نكرده بود و مجبور شدن ايران به حمله به شهرهاي عراق

ند توپخانه، هواپيما و موشك هاي زمين به زمين، عراقي ها از با جنگ افزار سنگين مانپدآفند غيرعامل براي نظاميان و غير . پناهگاه ها به صورت گسترده اي استفاده كرده اند

. نظاميان استفاده از پناه گاه و سيستم هاي هشدار بوده استز عراقي ها به ني1991در زمان حمالت هوايي آمريكايي ها به شهرهاي عراق در سال

فريب و اختفا براي . صورت گسترده از پناهگاه هاي انفرادي و اجتماعي استفاده كرده اندها و متحدين به عراق در زمان حمله آمريكايي. هاي عراقي نيز تجربه شده است دولتي

ايجاد موانع . نيز از همان روش هاي پناهگاه سازي استفاده شده است2003در سال ها توسط ارتش عراق به خوبي استفاده شده و ها و هم ايراني برابر آمريكاييآبي هم در

. شده است هاي زيادي در اين رابطه كسب تجربه ، لبنان سوريه-9

سوريه و لبنان كه مشتركات تاريخي و جغرافيايي بسياري دارند، نبرد مشتركي با رژيم اين دو كشور تاكنون . ده اندصهيونيستي اسراييل نيز در شصت سال گذشته تجربه كر

در . چندين بار وارد نبرد سنگين و يا درگيري هاي روزمره با ارتش اسراييل شده اند اسراييل بخش هايي از سوريه را اشغال كرد و هنوز 1967جنگ شش روزه سال

  پدافند غيرعامل 106

جنوب لبنان نيز مدت زيـادي تحـت اشغال نيروهاي . بلنديهاي جوالن را در اشغال داردل و طرفداران خود بوده وگاهي ارتش رژيم صهيونيستي اسراييل اقدام به اشغال اسرايي

. بيروت نيز كرده استهاي پدآفند در اين دو كشور بنا به موقعيت شان و تهديدهايي كه اسراييل نسبت روش

در دفاع عامل گروه هاي . به آنها مي كند، تركيبي از دفاع عامل و پدآفند غيرعامل استي لبناني به منظور مقابله با تهديدات اسراييل، تهديدات متقابلي به نيروهاي شبه نظام

ضمن اينكه استراتژي اساسي دفاعي آنان تغيير . نظامي وشهرك نشينان آن ها مي كنندسريع و مرتب مواضع و تغيير هميشگي اهداف حمالت تا توان حمالت ارتش اسراييل و

سوريه نيز با . ا كاهش دهد و آنان را تضعيف نمايديا توان پشتيباني يهوديان مرزنشين رحمايت از گروه هاي لبناني و فلسطيني پيكارجو قصد تضعيف اسراييل و كاهش قدرت

عدم توازن نيروهاي نظامي حزب اهللا لبنان با اسرائيل باعث شده . تهاجمي آن را داردات بي نظيري به ، حزب اهللا توانست اقدام1385 روزه تابستان سال 33است در جنگ

حفر تونل هاي زياد توسط حزب اهللا در . صورت پدآفند غيرعامل به نمايش گذاشتمناطق كوهستاني جنوب لبنان باعث شده است تا نيروهاي جنگندة حزب اهللا بتوانند ضمن اينكه ميزان آسيب هاي خود را كاهش دهند، از هر نقطه و از پشت سر به

، 1385 روزه سال 33دو سال پس از پايان جنگ . كنندنيروهاي مهاجم اسرائيلي حملهاين . تعدادي از اين تونل هاي مقاومت توسط تلويزيون الجزيره به نمايش گذاشته شد

تونل ها مجهز به سيستم هاي آب، برق و سوخت است كه ساكنين اين تونل ها را ه هاي بسيار شبك. توانمند مي سازد براي مدت هاي طوالني در زيرزمين زندگي كنند

گسترده اي از اين تونل ها در مناطق كوهستاني جنوب لبنان به گونه اي مكان يابي شده اند كه استفاده از عوارض طبيعي زمين مانند تپه هاي پوشيده از پوشش گياهي انبوه و جنگل هاي بلند مانع استفاده ارتش اسرائيل از تانك هاي بسيار پيشرفتة

اطالعات معتبر نشان داده است پس از . ا در منطقه مي شده استاسرائيلي به نام مركابيك درگيري ميان جنگجويان حزب اهللا با تانك هاي مركابا، منطقه را به قتلگاه اين نوع

گفته مي شود اين درگيري عامل اساسي شكست اسرائيل در . تانك مبدل شده است

  پدافند غيرعامل

 

107

ا كه با استتار شديد ميان همچنين مكان يابي دقيق تونل ه. روزه بوده است33جنگ درختان انبوه و پس از طي مسيرهايي كه تنها از طريق پياده روي دسترسي به آن ها ممكن است، نشانگر مطالعات دقيق جغرافيايي و به كارگيري دانش علمي و فني . پيشرفته است كه توانسته است ارتش بسيار مسلح و پيشرفته اسرائيل را به زانو درآورد

بي دقيق تونل ها و تجهيز آن ها كه دشمن به آن ها نام شهرهاي زيرزمين گفته مكان يا روز ادامه دهد كه سربازان اسرائيلي آن را درة 33است، توانسته است جنگ را به مدت

مكان يابي محل احداث تونل ها زير تپه هاي پوشيده از درختان . مرگ نام نهاده استميزان خسارت هاي بمباران . يل را بي اثر كرده استانبوه، بمباران هوايي شديد اسرائ

ساعته كه به مدت يك هفته به صورت مداوم ادامه داشته است، براي حزب اهللا 24هاي دليل آن استفاده صحيح از تونل هاي زيرزميني و رعايت اصول . بسيار ناچيز بوده است

.پدآفند غيرعامل بوده است اردن-10

از همين رو، در شصت . سطين تاريخ و جغرافياي مشتركي داردكشور اردن با سرزمين فلسال گذشته كه فلسطين در اشغال صهيونيست ها قرار داشته است، سرنوشت اردن به

در ابتداي سال هاي اشغال فلسطين، كرانه باختري رود اردن . فلسطين گره خورده استداري و سياسي اردن قرار كه از آن سرزمين در اختيار اعراب باقي ماند، تحت كنترل ا

. از اين رو فلسطيني هاي مبارز از آن سرزمين به سوي اشغالگران حمله ميكردند. گرفتدر مقابل ، حمالت شديد اسراييل به اردن و از جمله به پايتخت امان، استفاده از

. هاي ضد بمب و هواپيما را گسترش داده است پناهگاهاشغال صهيونيست ها درآمد و باز هم مرز اردن به در جنگ شش روزه كرانه باختري به

محل درگيري تبديل شد كه مردم مرز نشين ناچار به استفاده از پناه گاه جهت كاهش .تلفت حمالت هوايي اسراييل شدند

اياالت متحده امريكا-11هاي گرچه كشور آمريكا از دو جنگ جهاني به دور بوده است، اما پس از آن درگير جنگ

به دليل اينكه استراتژي دفاعي آمريكا . ويتنام، بالكان، افغانستان و عراق شده استكره،

  پدافند غيرعامل 108

حمله است، تجربه هاي آمريكا در دفاع غيرعامل عمدتاً در رابطه با حمايت از نيروهاي وضعيت پدآفند . تهاجمي خود در كشورهايي كه درآن ها درگيري بوده است، مي باشد

2001 سپتامبر سال 11 غير نظاميان آمريكا تا حمله غيرعامل به منظور حمايت از .جدي گرفته نشده بود

همچنين يكي ديگر از تجربه هاي آمريكا مربوط به تهديدات موشك هاي كوبا است كه 1950اين تهديدات در اواخر دهه . توسط شوروي سابق در زمين كوبا نصب شده بودند

واكنش آمريكا به اين . اد كرده است بحران شديدي ايج1960ميالدي و اوايل دهه تهديد بسيار شديد بوده، به طوريكه پس از آن استراتژي دفاعي اين كشور در مقابل اين

بنابراين، سيستم پدآفند غيرعامل آمريكا مبتني . تهديدات و نظير آن را شكل داده است اقتدار نظامي بر ايجاد تهديد متقابل و پيشگيري از حمله دشمن و به سخن كوتاه ايجاد

اين . و مشت آهنين براي ترساندن مهاجمان و جلوگيري از حمله آنان شكل گرفته است به چالش كشيده شد، باز هم تحول پيدا كرده است 2001 سپتامبر 11استراتژي كه در

تا بر اساس حمله به كليه مناطقي در جهان كه خطر حمله به آمريكا يا منافع آن در آن حمله و اشغال كشورهاي افعانستان و عراق و . ود، گسترش يافته استمناطق احساس ش

.تغيير رژيم هاي حاكم بر آن ها در همين رابطه طراحي و به مورد اجرا گذاشته شددفع خطر از طريق : نخست. بنابراين، استراتژي دفاعي آمريكا حول دو محور دور مي زند

: يير نظام هاي حاكم بر آن ها؛ و دومحمله هاي پيشگيرانه و حتي اشغال كشورها و تغجلوگيري از گسترش تهديدهاي هسته اي از طريق كنترل توليد سالح هاي اتمي و

.سالح هاي كشتار جمعي : بر اين اساس سياست دفاعي آمريكا اجزاء زير را داراست

جلوگيري از وقوع جنگ هسته اي، .1 حفاظت از غيرنظاميان در برابر جنگ هسته اي، .2 .ظت از اقتصاد كشور و نيروهاي سياسي در برابر آثار سالح هاي هسته ايحفا .3

در برنامه هاي دفاعي آمريكا اقدامات آمايشي، مكان يابي مراكز حساس و حياتي با مالحظات پدآفند غيرعامل، استحكام بخشي به ساختمان ها، استحكام كالبدي، طراحي

  پدافند غيرعامل

 

109

در برنامه دراز مدت . يز ديده مي شودفضايي و استحكام تأسيسات شهري و منطقه اي ندفاعي كشور آمريكا تعداد زيادي مؤسسه هاي تحقيقاتي اعم از لشكري و كشوري،

اين امر به گونه اي است كه بيشترين . كارهاي تحقيقاتي گسترده اي انجام مي دهندتحقيقات مربوط به پدآفند غيرعامل در سطح جهان، نتايج پژوهشي است كه در آمريكا

بر اساس چنين پژوهش هايي است كه دستورالعمل هاي . توليد و منتشر شده استبرخي از اين دستورالعمل ها . پدآفند غيرعامل آن كشور تدوين و به هنگام مي شود

اين . مربوط به عمليات غير جنگي است كه توسط ارگان هاي گوناگون صورت مي گيرد : عمليات شامل

كمك به آوارگان ، برنامه توزيع : هنگام وقوع فاجعه شامل دوستانه در هاي انسان كمك .1مواد غذايي، معالجه و مراقبت پزشكي، برقراري نظم و قانون، برآورد تخريب و توانمندي

؛... و ) مانند اطفاي حريق(هاي برجاي مانده، كنترل تخريب كمك به عمليات مبارزه با مواد مخدر؛ .2 يپلماتيك؛شامل عمليات د: عمليات حفظ صلح .3

مبارزه با تروريسم؛ .4

نمايش قدرت؛ .5

حمالت براي ايجاد شرايط صلح و گفتگو؛ .6

عمليات تخليه غير نظاميان از مناطق پرمخاطره؛ .7

برقراري قهرآميز صلح؛ .8

حمايت از عمليات غير نظامي توسط نيروهاي نظامي؛ .9

...حمايت از مسوولين غير نظامي محلي؛ و .10

.ر اساس اصول پدآفند غيرعاملمكانيابي مراكز حساس و حياتي ب .11 م و 1960 م و اوايل دهه 1950پدافند غيرعامل در اياالت متحده آمريكا در اواخر دهه

پس از بروز بحران بزرگ در روابط دو ابرقدرت شرق و غرب به عنوان يك موضوع مهم . مورد توجه قرار گرفت

گانه ل با تاكيد بر داليل سههاي رياست جمهوري كارتر و ريگان پدافند غيرعام در سال

  پدافند غيرعامل 110

. زير مجددا در كانون توجه دولتمردان اياالت متحده قرار گرفت

. پدافند غيرعامل جزء مهمي از راهبرد بازدارندگي است-الف . پدافند غيرعامل ابزار مفيدي براي مديريت بحران است-ب

. پدافند غيرعامل نقطه كانوني بقاي كشور محسوب مي شود-ج 11 به اصل استتارتوجه

تصاوير زير نشان مي دهد كه چگونه يكي از كارخانجات مهم هواپيماسازي در امريكا در جريان جنگ جهاني دوم براي در امان ماندن از تيررس ) متعلق به شركت الكهيد(

هواپيماهاي ژاپني مورد اختفا قرار گرفته به طوري كه از باال شبيه يك دهكده متروك . دبه نظر مي رس

كارخانه هواپيماسازي پيش از استتار)22 شكل شماره

                                                            11- Camouflage Discipline

  پدافند غيرعامل

 

111

كارخانه هواپيما سازي پس از استتار)7شكل شماره

كشورهاي آمريكاي التين-12كشورهاي آمريكاي التين درتاريخ معاصرخود با دو پديده سياسي، نظامي و اجتماعي

ت سلطه آميز آمريكا در امور آن كشورها، و دوم داشتن دخال:مواجه بوده اند؛ نخست بنابراين نهضت هاي مردمي كشورهاي آمريكاي التين . دولت هاي وابسته و سركوبگر

بر رودرويي با دخالت آمريكا و با هدف تغيير رژيم هاي ديكتاتور و سركوبگر حاكم بر آن ه هاي چريكي و انجام روش عمده در اين نهضت ها، تشكيل گرو. كشورها بوده است

. عمليات پارتيزاني بوده استاين . درجنگ پارتيزاني چندعنصر به عنوان تاكتيك هاي اصلي بكار گرفته شده اند

اين تاكتيك ها در تدابيري كه به . اختفاء، استتار و جابه جايي دائم: عناصر عبارتند از در اين رابطه، . تفاده قرار مي گيردمنظور انجام پدآفند غيرعامل بكار ميرود ، نيز مورد اس

كشورهايي كه در آن ها جنبش هاي آزاديبخش راه افتاده است، عبارتند از كوبا و هر دو اين كشورها براي مدت . نيكاراگوئه كه به تغيير رژيم هاي وابسته منجر شده است

ري از براي جلوگي. هاي زيادي با تهديدات حمله هاي مستقيم آمريكا مواجه بوده انداشغال مجدد كشورشان و حفاظت از جمعيت بي دفاع از روش هاي اختفا و استتار

  پدافند غيرعامل 112

ساختن پناهگاه هاي انفرادي و اجتماعي در دستور كار مردم و دولت . استفاده كرده اندمكان يابي مراكز حساس و حياتي بر اساس اصول حفاظت و . در اين كشورها بوده است

ا، به منظور كاهش خسارات ناشي از بمباران هاي پدآفند غيرعامل در اين كشوره .احتمالي آمريكا، در دستور كار دولت ها است

بنابراين، گفته مي شود كه استراتژي دفاعي در كشورهاي آمريكاي التين راه تحول از اين . پدآفند غيرعامل به سوي مقاومت فعال و ايجاد خطر متقابل را طي كرده است

هنوز زير سلطه آمريكا هستند يا دولت هاي آن ها سرنگون سياست در كشورهايي كهنشده اند، مدتي مبتني بر جنگ چريكي بوده وليكن اخيراً از طريق انجام مذاكرات و

. كوشش در راه تحقق صلح و دموكراسي تغيير جهت داده است اروپاي غربي-12

در قرن بيستم دو اروپاي غربي در قرن نوزدهم درگير جنگ هاي متعدد داخلي بوده و همچنين در نيمه دوم قرن بيستم همواره درگير . جنگ جهاني را در كارنامه خود دارند

بنابراين، تجربه هاي . جنگ سرد بوده و تهديدات گوناگون در اين مدت شاهد بوده استارزشمندي در رابطه با پدآفند غيرعامل به همراه پدآفند عامل در سطوح لشكري و

درس هايي كه در ميادين نبرد در پدآفند غيرعامل توسط نظاميان . اندكشوري اندوختهاحداث . اندوخته مي شده است، در مناطق غير نظامي نيز به كار گرفته شده است

پناهگاه ها به منظور حفاظت از غير نظاميان در برابر حمله هاي هوايي دشمن كه در دو سترده شهري به عنوان پناهگاه ها جنگ جهاني رواج داشت و استفاده از تأسيسات گ

براي حفاظت از جمعيت غير نظامي مانند تونل هاي مترو و ايستگاه هاي زيرزميني آن در لندن، شبكه هاي گسترده فاضالب در شهرهاي آلمان، فرانسه، ايتاليا و اسپانيا از

و مكان يابي مراكز حساس. اقدامات پدآفند غيرعامل در اين كشورها محسوب مي شودحياتي بر اساس مالحظات پدآفند غيرعامل در اين كشورها نيز از سياست هاي اصلي به

.شمار مي رود انگلستان- 13

در كشور انگلستان در جريان جنگ جهاني دوم از مترو به عنوان پناهگاه در برابر

  پدافند غيرعامل

 

113

و در برابر حمله ها . هاي هوايي آلمان ها به صورت گسترده اي استفاده شده استحملهبمب گذاري هاي ارتش جمهوريخواه ايرلند در لندن و ديگر شهرهاي بزرگ نيز از سيستم هاي هشدار مانند دوربين هاي فيلمبرداري در سطح شهرها و سيستم هاي

.اخطار و هشدار زودرس استفاده شده است

توسعه پدافند غيرعامل در انگلستان مربوط به تجارب حاصل از دفاع غيرنظامي در در «شود كه در شرايط جنگي به عموم مردم گفته مي. ن جنگ جهاني دوم است دورا

و يك پناهگاه مناسب بسازند؛ نقش دولت، سازماندهي، اعالم خطر و » خانه بمانندهاي راهبردي به منظور تبيين لزوم پدافند استدالل. هدايت و بازيابي پس از حمله است

: تيب زير معرفي شده اندغيرعامل در انگلستان در دو اليه به تراي و عضويت در بازدارندگي از تهاجم به انگلستان از طريق اتكاء به قدرت هسته «-الف

). ناتو(پيمان اتالنتيك شمالي

. به منظور حفظ و بقاي كشور در زمان صلح» مديريت بحران «-ب

غير ميالدي جنبه2001 سپتامبر 11 تا پيش از حوادث 1970 از اوايل دهه هاي دفاعي انگلستان مورد توجه و تاكيد بيشتري قرار داشت اما با تهاجمي در برنامه

ميالدي 2001 سپتامبر 11توجه به تغيير سياست خارجي اين كشور و پس از حوادث اين نگرش به طور چشمگيري تغيير نمود و تمايالت تهاجمي زيادي منطبق بر سياست

همان نظريه معروف بهترين دفاع حمله است، پديدار شده حمالت پيشگيرانه كه در واقع . است

آلمان-14 در آلمان به ويژه در سال پاياني جنگ جهاني دوم از پناهگاه هاي شهر بسيار استفاده شده است كه مهندسي ساختن پناهگاه هاي مقاوم در برابر بمب هاي هواپيما بسيار

مقاوم سازي در برابر بمب هاي هواپيما مهندسي ساختمان نيز براي . رشد كرده استهمچنين ضرورت اختفا و استتار مراكز حساس و حياتي باعث . توسعه پيدا كرده است

شده است تا در مكان يابي اين مراكز از اصول پدآفند غيرعامل استفاده هاي گسترده اي .بشود

  پدافند غيرعامل 114

يسئسو-15شورهاي اروپايي قرار طرفي است كه مطمئنا در ميان آن دسته از ك سوئيس كشور بي

ترين دارد كه كمترين احتمال حمله به آن وجود دارد، ولي با اين وجود داراي كاملترين كشور به طوريكه در اين زمينه شاخص. سيستم پدافند غيرعامل در جهان است

اداره فدرال دفاع "در سوئيس پدافند غيرعامل تحت مديريت . جهان به شمار مي رودبوده و دامنه وسيعي از تهديدات نظامي مشتمل بر حمالت ) FODC ("غيرنظامي

. اي، تهاجم متعارف و بالياي طبيعي و تكنولوژيكي را مورد توجه قرار داده است هسته

هاي پدافند غيرعامل در سوئيس تامين فضاي پناهگاهي در برابر انفجار در هدف برنامه ميليون نفري كشور و با 5/6درون يا نزديكي سكونتگاه هر يك از افراد جمعيت

. مشاركت مالي مالكان و دولت به صورت برابر استدر سوئيس پدافند غيرعامل و خدمات اجباري مرتبط به آن از سه اصل كلي پيروي

: نمايد، كه به شرح زير عبارتند از مي . شدفرض از جنگ احتمالي آينده با پدافند غيرعامل بايد فارغ از هر گونه تصوير پيش-1

. بايست رعايت شود جنبه مقرون به صرف اقتصادي بودن آن مي-2

. به فاكتورهاي فيزيولوژيكي و روانشناختي انسان لزوما توجه شود-3

اصل فرعي ديگر مورد توجه قرار گيرد كه عبارتند 6به منظور دستيابي به اصل اول بايد : از

بيني بودن مكان يل غيرقابل پيشبه دل. يك پناهگاه براي هر شهروند سوئيسي-الف براي تك ها، پدافند غيرعامل بايد قادر به تامين پناهگاه وقوع حمله و نشر اثرات سالح

. تك شهروندان سوئيسي در هر لحظه باشد

با توجه به كوتاه شدن مدت بين زمان اعالم : ها تصرف متناوب احتياطي پناهگاه-بهاي سياسي و نظامي به مرحله حاد و كه تنشخطر تا زمان وقوع حمله، در مواقعي

. ها توسط شهروندان وجود داشته باشد رسد بايد امكان تصرف سريع پناهگاه بحران مي

با توجه به استمرار اثرات حاصل از : هاي خصوصي در هر پناهگاه تضمين وجود مكان-جها بايد داراي ويژگي اي تا مدت نامعلومي پس از انفجار، پناهگاه هاي هسته انهدام سالح

  پدافند غيرعامل

 

115

ها در آنجا جوياني باشند كه ممكن است روزها و هفته هاي خلوت براي پناه تامين مكان . اقامت نمايند

هاي مقاوم و درعين حال ساده به نحوي كه از همه جهت حفاظت شده پناهگاه-دها از چه جهتي وارد شوند، بلكه مهم آن است كه مهم نيست اثرات سالح: باشند

. ها ساده و در عين حال تا حد امكان آسيب پذيري كمي داشته باشند پناهگاهبه دليل قدرت تخريبي زياد و مدت : گونه تخليه جمعيت انجام نخواهد گرفت هيچ-ه

هاي كشتار جمعي هيچ جايي امن نخواهد بود، بنابراين نامعلوم استمرار آثار سالحار در درون پناهگاه و نه تخليه محل از جمعيت ماندن، استقر موثرترين ابزار براي زنده

. است

بكارگيري طيف متنوعي از اقدامات ساختماني و سازماني مانع از آن مي شود : تنوع- و كه مهاجمان بتوانند ضربات سختي بر كشور وارد نموده و اقدامات حفاظتي موجود را

. تماما از ميان ببرند

، طبق قانون فدرال در مورد دفاع % 50 هر كدام با مشاركت مالي برابر مردم و دولت، سوييس برنامه اجباري ساخت پناهگاه در مساكن جديد ) 1963مصوب (غيرنظامي

نفر جمعيت را آغاز كرده و تا اواسط 1000االحداث در مجتمع هاي مسكوني با بيش از ار تخت هز80افزون بر پناهگاه، . آن را تكميل كرده است% 85 بيش از 1980دهه

بيمارستاني زير زميني و تعداد بيشتري پناهگاه براي كاركنان صنايع كليدي كه در زمان .جنگ ادامه فعاليت آنان حياتي است را تأمين نموده است

اروپاي شرقي-16كشورهاي اروپاي شرقي هم تجربه هاي جنگ جهاني دوم و هم جنگ سرد را پشت سر

ا روش هاي پدآفند غيرعامل به همراه روش هاي در هر دو اين جنگ، ب. گذاشته اند. پدآفند عامل در اين كشورها آزمون شده و نتايج جالب توجهي از آن حاصل شده است. در جنگ جهاني دوم، كشورهاي اروپاي شرقي توسط ارتش آلمان نازي اشغال شدند

ند كه در مردم برخي از اين كشورها جنگ پارتيزاني براي آزادي كشورشان راه انداختاين جنگ ها از روش هاي پدآفند غيرعامل به ويژه فريب، استتار و اختفاء به خوبي

  پدافند غيرعامل 116

در جنگ هاي پارتيزاني ميان جنگجويان يوگسالو و ارتش آلمان . استفاده شده استنازي درس هاي ارزشمندي براي مردم منطقه و جهان در پدآفند غيرعامل باقي مانده

.است و بر اثر فروپاشي نظام كمونيستي و بلوك 1995ا پايان سال ت1990از ابتداي دهه

شرق، برخي از كشورهاي اروپاي شرقي دچار تجزيه شدند كه كشور چكوسلواكي بدون اما كشور يوگسالوي سابق شاهد جنگ . جنگ به دو كشور چك و اسلواكي تجزيه شد

به سه كشور عمده، با تجزيه اين كشور . هاي خونين و ارتكاب جنايت هاي جنگي گرديدصربستان و مونته نگرو، كرواسي و بوسني هرزه گوين، جنگ هاي خونين از سوي

اين جنگ در بوسني گريبانگير مردم بي . صربستان عليه كروواسي و بوسني آغاز گرديدهاي پدآفند شيوه. دفاع شد و همراه با جنايت هاي جنگي ضد افراد غير نظامي گرديد

با استفاده از روش ها و تجربه هاي جنگ پارتيزاني مانند اختفاء ، غير عامل بار ديگر بمباران هاي مداوم . استتار و فريب توسط مردم در معرض حمله به كار گرفته شد

صربستان و شليك خمپاره به مناطق پرجميعت بوسني، استفاده از پناهگاه را در بوسني به صربستان حمله كرد تا ارتش در سال پايان جنگ بالكان، آمريكا. باعث شده است

در بمباران هاي هوايي، تجربه هاي . صربستان خاك بوسني و هرزگوين را ترك كنديكي از اين تجربه ها . جديدي در جنگ الكترونيك توسط صرب ها به دست آمده است

. استفاده صرب ها از دستگاه هاي مايكروويو براي فريب هواپيماهاي آمريكايي استي حسگر الكترونيك هواپيماهاي آمريكايي اين مايكروويوها را به جاي تانك دستگاه ها

.به اشتباه بمب باران مي كردند روسيه -17

دليل آن درگيري هايي . روسيه داراي بزرگترين برنامه پدآفند غيرعامل در جهان استت وسع. بوده است كه آن كشور در قرن هاي نوزده و بيست با آن مواجه بوده است

سرزمين روسيه و طمع كشورهاي قدرتمند به تصاحب آن يا بخش هايي از آن، اين در نتيجه، دولت و مردم روسيه روش هاي . كشور را هميشه درگير جنگ كرده است

گوناگون پدآفند غيرعامل را طي سال هاي گذشته آزموده و درس هاي ارزشمندي از

  پدافند غيرعامل

 

117

به صورت برنامه دفاعي استراتژيك تدوين و از اين روي، اين درس ها را. آنها ياد گرفتند . اجراء كرده اند

. همچنين در دوره جنگ سرد، خطر حمالت هسته اي خطر عمده را تشكيل داده استاستراتژي پدآفندي دولت شوروي و بعد روسيه، مقابله با تهديدات تهاجم هاي هسته اي

تهديدات متقابل : نخستدر اين رابطه دو سياست عمده وجود داشته است،. بوده استدر جهت بازدارندگي از وقوع جنگ هسته اي، و دوم پدآفند غيرعامل در برابر حمالت

. احتمالي هسته اين اساسي كهاي پدآفند غيرعامل در روسيه بر دو محور اصلي و ر بنابراين تفكر برنامه

: استوار است از بين بردن كليه در برابر تهاجم زميني و اشغال سرزمين ،: سرزمين سوخته -1

در نتيجه اين برنامه و سياست، . امكانات سر راه دشمن تا نتواند از آن ها استفاده كندطبيعت سرد و سخت آن سرزمين پهناور و دشواري تداركات به دليل مسافت طوالني، نيروي مهاجم را تضعيف كرده و از پاي در مي آورد يا آنان را در مقابل پدآفند عامل و

. له هاي پياپي سربازان روسيه ناتوان مي گرداندضد حم، روش )دفاع عامل(كه از طريق تهديدات بازدارنده : پدآفند در برابر خطر هسته اي -2

. هاي ديپلماتيك و پدآفند غيرعامل صورت ميگيرد

اتحاد جماهير شوروي مؤثرترين روش پدآفند غيرعامل در برابر حمالت 1968در سال . ده سازي مناطق صنعتي و تخليه جمعيت شهرهاي بزرگ اعالم نمود هسته اي را پراكن

ايجاد شهرك هاي احتمالي و پراكنده سازي صنايع دو سياست اصلي اين استراتژي .است

برنامه پدافند غيرعامل شوروي سابق بزرگترين برنامه پدافند غيرعامل در جهان بوده سابق در دو مقياس مورد توجه قرار مي پدافند غيرعامل در اتحاد جماهير شوروي. است

. گرفته است هاي عمومي و جمعي تامين پناهگاه-1

تامين حفاظت فردي -2

  پدافند غيرعامل 118

هاي الزم براي مواقعي كه امكان تخليه جمعيت وجود بيني در هر دو روش فوق پيشالوقوع در نظر گرفته شده اي قريب نداشته باشد و نيز براي شرايط وقوع يك حمله هسته

هاي پدافند غيرعامل اين كشور آن است كه اولويت اول در نكته مهم در برنامه. است . كليه تمهيدات پدافندي به مراكز شهري و صنعتي داده شده است

هاي ميالدي و قبل از تجهيز اتحاد جماهير شوروي به سالح1960تا اواخر دهه اي، هاي هسته ازدارنده سالحاي به دليل ناتواني اين كشور در اتكا به نيروي ب هسته

پذيري محسوب پدافند غيرعامل بخشي از تالش اين كشور به منظور جبران آسيباي، تضمين امنيت شوروي مبتني بر تضمين انهدام با كسب توانايي هسته. گرديد مي

. كامل حريف، مبدل به راهبرد اصلي پدافند غيرعامل اين كشور گرديد

هاي پدافند اتحاد جماهير شوروي سابق در رابطه با برنامهترين استدالل اصليگران غربي ولي با اين وجود تحليل. بوده است"حفظ و بقاي كشور"غيرعامل هاي نيرومند در را نيز از ديگر استدالل"بازدارندگي و مديريت بحران "هاي استدالل

. اند اميز و تهديد كننده بوده قابتاند كه به نوبه خود ر ها دانسته رابطه با اين گونه برنامه كشورهاي اقيانوسيه-17

كشور استراليا با ديگر كشورها در مورد كاهش خطر گسترش سالح هاي كشتار جمعي اما خطر گسترش اين نوع سالح ها و استفاده از آن ها توسط گروه هاي . همكاري دارد

براين ناچار است نيروهاي بنا. تروريستي يا كشورهاي حامي آن ها هنوز پابرجا استنظامي و غير نظاميان كشور را در مقابل اين نوع سالح ها آموزش مقابله كردن داده شود

يكي از سياست هاي استراليا مخالفت . و تجهيزات الزم نيز در اختيار آنان گذاشته شودگسترش با توليد، تجارت و استفاده از سالح هاي شيميايي و ميكروبي و نيز جلوگيري از

.توليد آنها است تشكيل شده است كه برنامه SDAE در كشور استراليا معاونت پدآفند ضد انرژي اتمي

در اين برنامه، نيروهاي نظامي . يكپارچه دفاع بيولوژي شيميايي به اجرا گذاشته استنيز در ايجاد حمايت الزم در برابر سالح هاي اتمي، ميكروبي و شيميايي وارد عمل مي

در اين . از جمله اجزاي اين برنامه يكپارچه، مطالعات بهداشتي و درماني است. دشون

  پدافند غيرعامل

 

119

برنامه انواع اقدامات پيشگيرانه و درمان مصدومين سالحهاي شيميايي، بيولوژيك، اتمي، . پيش بيني شده است

جمهوري اسالمي ايران -18 هفتم قانون اساسي و چهل و يكصد اصل آموزشي، امدادي، كارهاي در ارتش فني تجهيزات و افراد از صلح زمان در بايد دولت

كه حدي در كند استفاده اسالمي عدل موازين كامل با رعايت سازندگي جهاد و توليدي

.نيايد وارد آسيبي ارتش رزمي آمادگي به يكم قانون اساسي و پنجاه و يكصد اصل

و عدوكم و اهللا عدو به ترهبون الخيل رباط من و قوه من استطعتم ما اعدوالهم و« است موظف كريمه دولت آيه حكم اين به» يعلمهم اهللا التعلمونهم من دونهم آخرين فراهم اسالمي موازين طبق بر را نظامي آموزش امكانات و برنامه كشور افراد همه براي

جمهوري نظام و كشور از مسلحانه دفاع توانائي همواره افراد همه بطوريكه .نمايد

.باشند داشته را يراناسالمي ا

دوم قانون اساسي و پنجاه و يكصد اصل سلطه و جوئي سلطه گونه هر نفي اساس بر ايران اسالمي جمهوري خارجي سياست

مسلمانان همه حقوق از دفاع ارضي كشور، تماميت و همه جانبه استقالل حفظ پذيري،

محارب غير دول با ابلمتق صلح آميز روابط و گر سلطه قدرتهاي برابر در تعهد عدم و

.است استوار

تشخيص مجمع مصوب( عامل غير پدافند خصوص در نظام كلي هايسياست

)نظام مصلحت موجب كه مسلحانه غير اقدامات مجموعه از است عبارت كه عامل غير پدافند بر تاكيد

پايداري ارتقاء ضروري، هاي فعاليت پذيري، تداوم آسيب بازدارندگي، كاهش افزايش

.گردد مي دشمن نظامي و اقدامات تهديدات مقابل در بحران مديريت تسهيل و ملي

  پدافند غيرعامل 120

سازي پراكنده ايمن، عرصه انتخاب قبيل از عامل غير پدافند ضوابط و اصول رعايت

به سازي ايمن و دشمن فريب استتار، زدايي، اختفاء، مورد، حساسيت حسب تجميع يا

توسعه هاي طرح و آمايش سرزميني طرح رد ويژه به اهميت حائز و جمعيتي مراكز

كشور؛ آينده

تجديد و مهم و حساس حياتي، به اهميت حائز تاسيسات و اماكن مراكز، بندي طبقه

لزوم؛ در صورت بندي طبقه اين در نظر

مراكز، مورد فايده در – هزينه اصل رعايت با عامل غير پدافند هاي طرح اجراي و تهيه

اساس بر اجراء دست در و موجود نظامي و غير نظامي اهميتحائز تاسيسات و اماكن

توسط نياز مورد اعتبار ششم تامين برنامه پايان تا حداكثر امكانات و بندي اولويت

دولت؛

اي، هسته نظير متعارف غير سالح هاي برابر در عامل غير پدافند جامع طراح تهيه

شيميائي؛ و ميكروبي

و ارتباطي هاي شبكه و تأسيسات مستحدثات، از برخي كردن منظوره چند يا دو ويژه به آنها از پدافندي گيري بهره جهت در 13 در بند مسئول نهاد نظر با مواصالتي

كشور؛ حساس و مرزي مناطق در

در عامل غير پدافند ضوابط و اصول بكارگيري زمينه در عمومي آموزش و سازي فرهنگ

توسعه و عالي و عمومي سطح در اسبمتن پيش بيني غيردولتي، و دولتي بخش

عامل؛ غير پدافند زمينه در تحقيقات

عامل؛ غير پدافند هايطرح اطالعات بندي طبقه رعايت از تأسيسات گونه اين خروج و جمعيتي مراكز در خطر پر تأسيسات ايجاد از ممانعت

الزامي اآنه وجود كه تأسيساتي از دسته آن براي ايمني بيني تمهيدات پيش و شهرها

آنها؛ حريم تعريف يا خطر پر كنار تأسيسات در جمعيتي مراكز ايجاد از ممانعت و است

و طراحي بر تاكيد با عامل غير پدافند با مرتبط صنايع و فناوري توسعه از الزم حمايت داخلي؛ توليد

  پدافند غيرعامل

 

121

جديد تهديدات ساير و الكترونيكي و افزاري نرم تهديدات با مقابله ضوابط و اصول

اي؛ رايانه و مخابراتي رساني، اطالع هايشبكه و صيانت حفظ منظور به شمند

ضوابط، تهيه و ريزي برنامه طراحي، تدوين، براي دولت در نهادي ايجاد يا تعيين

براي ذيصالح مراجع به پيشنهاد و عامل غير هاي پدافند نامه آئين و استانداردها

آنها؛ اعمال بر نظارت و تصويب

هماهنگي ايجاد و سازي ايمن مشترك هاي طرح تهيه براي الزم كار و ساز بيني پيش

و عامل غير پدافند حوزه دو در مسئول نهادهاي مديريت و هابرنامه و ها طرح ساير در .ها كاهش هزينه و افزايي هم جهت در مترقبه غير حوادث

كشور ساله 20 انداز چشم سند در عامل غير پدافند به و قوا كل معظم فرمانده تدابير و فرامين بر تكيه با كشور عامل رغي پدافند كميته

باور و ملي عزم پايه بر مقررات موضوعه و فرهنگي قوانين و ديني مراكز پشتوانه

رساني اطالع و تدابير فرهنگي اعمال بر را خويش مجدانه تالش مردم، آحاد و مسئولين

بعد در ساله بيست افق در كشور و هرساند ثمر به جامعه اساسي هايزير ساخت در

:خواهد بود زير هاي ويژگي واجد عامل غير فرهنگي پدافند

مختلف سطوح در(عملي و علمي ابعاد در عامل غير پدافند فرهنگ شدن نهادينه

؛)جامعه

دشمن؛ رواني عمليات تهديدات برابر در جامعه فرهنگي پذيري آسيب كاهش

اجتماعي؛ و فرهنگي ابعاد در يمل مقاومت آستانه سطح ارتقاء

جامعه؛ فرهنگي دفاع و دفاعي فرهنگ كنترل و مديريت ساختار تكميل و تقويت

نبايدهاي و بايدها اساس بر جامع هاي طرح تدوين و تهيه معيارهاي شدن استاندارد

شده؛ شناخته علمي

به يابيدست منظور به كشور فرهنگي و علمي مراكز در نياز مورد علمي چرخه تكميل

عامل؛ غير پدافند پيشرفته تجهيزات تامين و ساخت هدف نوين با هاي فناوري

در دفاعي اهداف راستاي در كشور پراكنده تبليغاتي - فرهنگي توانمندي ساماندهي

دشمن؛ و رواني فرهنگي عمليات برابر

  پدافند غيرعامل 122

عمومي و مسكوني هاي ساختمان در پناهگاه احداث و سازي ايمن مقررات

)1366 مرداد -ايران معماري و شهرسازي عالي به شورايمصو(شهري و مسكوني هايساختمان كليه از كنندگان استفاده و ساكنين جان حفاظت منظور به

توسط ضوابط اعالم تاريخ از معمولي انفجاري هايبمب اثرات در مقابل شهري عمومي

احداث يا و ساختمان سازي زير، ايمن كلي اصول طبق شهرسازي و مسكن وزارت

-و شهرداري بود خواهد الزامي شهري عمومي و مسكوني هايساختمان كليه در پناهگاه

فقط موظفند آن اجراي بر نظارت و ساختمان پروانه صدور مسئول مراجع ساير و ها

ها آن در پناهگاه احداثات يا و سازي ايمن ضوابط و اصول كه هاي ساختمانينقشه براي

.نمايند نظارت آن صحيح اجراي و در صادر ساختمان نهپروا باشد شده رعايت

تاسيسات رساني، هوا تاسيسات فني مشخصات و ابعاد موقعيت، به مربوط ضوابط

به مربوط تجهيزات و تدابير و همچنين فاضالب و تجهيزات آب و تاسيسات الكتريكي،

احداث يا و سازي نايم در زمينه الزم مقررات ساير و شيميايي هايبمب اثرات با مقابله

ماه 3 ظرف حداكثر ها ساختمان انواع از يك هر اهميت و وضع با پناهگاه متناسب .شد خواهد ابالغ و تهيه شهرسازي و مسكن وزارت توسط

بصورت ساختماني هاي روش و مصالح انواع از استفاده نحوه شهرسازي و مسكن وزارت

با متناسب را بنايي مصالح از تماماً او ي بنايي مصالح و تركيب بتن يا و بتني تمام

به نيل جهت تسهيالت ايجاد حداكثر منظور به فني مشخصات ساير و ابعاد ظرفيت،

.نمود خواهد تدوين و تنظيم مردم براي اين مصوبه اهداف

و مردم مقدورات و امكانات پيشرفت با متناسب تدريجاً شهرسازي و مسكن وزارت تكميل را پناهگاه احداث يا و ايمن سازي ضوابط ه ايمني،درج بردن باال براي دولت،

.نمود خواهد

و شده سازي ايمن كه ساختمان از معيني مقدار از استفاده مسكوني هاي ساختمان در هر به مصوبه اين ضوابط و صادره هاي و پروانه ساختماني نقشه هاي طبق كه پناهگاه يا

مسكوني واحد آن از كنندگان و استفاده ينساكن حق منحصراً دارد تعلق مسكوني واحد

.است

  پدافند غيرعامل

 

123

سازي ايمن در شيميايي هاي بمب اثرات با مقابله به مربوط تجهيزات بردن كار به

داراي مسكوني هاي ساختمان

اجراي از پس آن تامين كه چه آن مگر نيست الزامي تر كم و مسكوني واحد چهار

.نباشد مقدور ساختمان

و سازي ايمن تشويقي و حمايتي مقررات طرح است موظف شهرسازي و مسكن وزارت قانوني مراجع تصويب براي را بانكي تسهيالت جمله استفاده از پناهگاه احداث يا

.نمايد تهيه ماه سه مدت ظرف حداكثر

  پدافند غيرعامل 124

  پدافند غيرعامل

 

125

فصل سوم

ريزي شهري، امنيت و پدافند عيرعاملصول برنامه ا

امنيت و شهر بايد از بررسي چهار عامل آغـاز كـرد، براي تحليل اصول پدافند غيرعامل، :)73: 1390عرب، (كه عباتند از

دسترسي به فضاي باز -1

امكان بالقوه خود كفايي -2

ميزان انعطاف پذيري -3

امكان بالقوه استقالل محلي -4

در هر مدل اين چهار عامل بررسي شده و به عنوان نقطه مثبت يا منفي در نظـر گرفتـه : اين امر در جدول زير ارائه شده استشده است، نتيجه

گانه و تاثير آن در مدل هاي شهري4بررسي عوامل ) 1 شماره جدول

همانطور كه مشاهده مي شود، عوامل مثبت و منفي در هر مدل شهري متفاوت است، و اين مسئله يعني اتخاذ تصميم اقتضايي، به بيان ديگر براي تعيين مدل شهري مناسب

  پدافند غيرعامل 126

منطقه الزم است تا به عوامل بيروني متناسب با معيارهاي تعيين شده توجه براي يك شود، و پس از تعيين آن المان ها و ويژگي هاي فرهنگي منطقه مدل شهري بهينه

شود، به عنوان مثال اگر شهري در كنار مرز قرار گرفته باشد و اين منطقه نيز تعيين مي مركزي مناسب به نظر مي آيد در مقابل منطقه اي بياباني و مسطح باشد مدل شهر

همين شهر اگر در ميان جنگل قرار گرفته باشد، احتماالً مدل خطي كه قابليت استتار و البته الزم به ذكر است سطح پايين تر . پراكندگي را بيشتر دارد مناسب به نظر مي آيد

مسئله پدافند تحليل جدول فوق و فارغ از عوامل تاثير گذار محيطي و با تاكيد بر غيرعامل نيز قابل ارائه است كه در ادامه به آن پرداخته مي شود و در نهايت راهكارهاي كلي و عمومي ارائه مي شود؛ هرچند بايد توجه داشت كه اين اوامر بايد در شرايط واقعي

امروزه . قرار گرفته و عوامل محيطي نيز براي دستيابي به نتيجه واقعي مد نظر قرار گيردبا پيشرفت هاي صورت گرفته در فناوري تسليحات و تجهيزات نظامي، مناطق مسكوني

از مهم ترين عوامل افزايش . شهري بيشتر در معرض خطر تهاجم قرار گرفته استدهنده تلفات انساني در حمالت نظامي به مناطق شهري، معماري غيراستاندارد و

جانمايي بهينه ساختمان، پراكندگي غيرمنطبق مساكن با اصولي همچون مكان گزيني ومناسب بنا، رعايت اصول اختفاء، استتار و فريب، درجه مرمت پذيري باالي ساختمان و

: 1391كامران و همكاران، (معماري داخلي ساختمان در ارتباط با پدافند غيرعامل است75.(

امل در شهر مورد با توجه به تحليل باال مسائلي كه الزم است تا در بحث پدافند غير ع : توجه قرار گيرد به شرح زير است

بحث انعطاف پذير بودن شهر:

ها در سطح يك منطقه و يا شهر و در اين بخش مي توان به توان بالقوه استقالل محلانعطاف پذيري، شهرها را در تغييرات تاكتيكي . توان بالقوه خودكفايي آن اشاره كرد

كند و امكان عملياتي كردن اهداف غير پيش در هدف حفظ شهر كمك مي) موضعي(بيني شده را عملي تر مي كند زيرا با احتمال تغيير در برنامه هاي عمليلتي دشمن الزم است انعطاف پذيري برنامه هاي جابجايي جمعيتي و مكاني امكان پذير باشد و تغييرات

  پدافند غيرعامل

 

127

يستم دفاعي باشد شهر مي تواند داراي دو سآرايشي به راحتي صورت بگيرد و همچنين .يكي در عمق و ديگري درمرزها

در بحث سيستم دفاعي مي توان نگاهي به يك سيستم در عمق داشت به اينگونه كه -سيستم فاضالب مناسب و مترو ها و احداث تونل . شهرهاي زير زميني مطرح مي شوند

ل اشاره هاي زيرزميني با عمق بحراني زياد جهت تجمع هاي ضروري از ديگر نكات قاب .هستند

در بحث سيستم دفاعي در مرزها بايد به نكات زير توجه نمود كه با توسعه روز افزون -شهر و افزايش جمعيت امكان پوشش دادن تمام اطراف شهر به گونه اي كه در قديم به

تر عملياتيعنوان حصار مطرح بوده است امكان پذير نخواهد بود پس مي توان راه كاري در به عنوان مثال. حصاري نامرئي خواهد بود بهره جستن ازسئله يافت و آنبراي اين م :مي توان به موارد زير اشاره نموداين طرح

نوع پراكندگي و چيدمان ساختمانها در سطح شهر و نوع بافت شهر ) چيدمان توده و فضا(نوع خيابان كشي در شهر و بطور كلي شكل شهر

بز پراكندگي فضاهاي باز و س قرارگيري بيمارستان هاي فوق تخصصوصي در : بطور مثال(نوع پراكنش خدمات شهري

)سطح شهر منطقه اي استفاده از الياف پليمري در سازه هاي حساس و استراتژي شهري احداث ابنيه هاي فريب انده احداث سازه هاي اختفا و استحكامات در سطح شهر

مان هاي حساس و استفاده از اليـاف پليمـري در احداث ديوارهاي مقاوم در اطراف ساخت ساخت ديوارهاي اصلي به منظور مقاومت در برابر امواج

استفاده از نورها در جهت اهداف دفاعي

احداث تونل هاي زيرزميني مانند مترو با عمق بحراني زياد جهت تجمع هاي ضروري

  پدافند غيرعامل 128

سـانتيمتري 50 بـتن –قاوم در نظر گرفتن پاركينگ هاي چند طبقه زير زميني با دال م فلزي الياف با

هـاي سازه و ها ساختمان در ها پنجره قرارگيري نوع –در نظر گرفتن پنجره هاي خاص اهميت با

استفاده از مخابرات بيسيمي.

احداث پناهگاههاي كوچك در منازل مسكوني كه در زمان غيربحراني به عنوان پاركينگ .و يا انباري استفاده مي شود

مـساجد (حداث پناهگاههاي عمومي در برخي پـارك هـا و دانـشگاهها و مراكـز عمـومي ا ) ومدارس

استفاده از عوارض طبيعي سطح زمين و استفاده از عمق زمين سازي بومي – سازي مقاوم –كوچك سازي و پراكنده سازي توليد سازه هاي چند منظوره منطقه يا و شهر سطح در – ها عملكرد –مكان يابي صحيح استقرار كاربري ها و اجـراي سـازه ي خـاص (برنامه ريزي براي استفاده از پارك ها براي تجمع شـهروندان

)امن اجراي خيابان هايي با عرض زياد و پياده روهايي با عرض زياد اجراي فضاهاي سبز و باز پراكنده در سطح شهر و احداث درختان انبوه در اين مناطق

غير عاملبه عنوان يك پدافند

لذا در مجموع و با توجه به مطالب باال مي توان اصول پدافند غيرعامل شـهري را بـدين گونه بيان نمود؛

روشي براي حفظ توان خودي در ادامه زندگي و تـداوم عمليـات توليـد و خـدمات -1 انساني

.افزايش توان مقاومت مردمي و قواي خودي در برابر وضعيت بحراني -2 اعي كشور بوسيله عوامل غير نظاميباالبردن توان دف -3

  پدافند غيرعامل

 

129

ايجا د توان، استمرار فعاليت هاي زيربنايي ، تامين نيازهاي حياتي ، تداوم خـدمات -4 رساني عمومي

كاهش بحران و كاستن از آسيب پذيري تجهيزات حياتي و حساس كشور در مقابل -5 .اتفاق هاي غير طبيعي

. ايجاد شرايط مناسب براي توسعه پايدار كشور -6

فرم و بافت شهر و آسيب شناسي آن

بافت شهر عبارتست از نحوه قرارگيري يا تركيب عناصر ، فضاها و كاربري هاي مختلف شهري نسبت به هم ، بافت شهر در وضعيت مقاومتي شهر در برابر مخاطرات

مطالعه و ارتباط نوع بافت شهري و آسيب پذيري شهر در . طبيعي بسيار تأثيرگذار است .ر حوادث شهري خود مطالعه مستقلي را مي طلبد براب

اما در مجموع برنامه ريزان و طراحان شهري با اعتقاد به اينكه ارتباط عميقي بين فرم و بافت شهري و توسعه ناپايدار و ميزان آسيب رساني بالياي طبيعي وجود دارد

ايده فشردگي ، در جستجوي فرداي پايدار شهري مي باشند و بدين منظور از يك طرفشهري و متمركز توسعه و از طرف ديگر ايده عدم متمركز و پراكندگي شهري و يا

با توجه به خصوصيات مثبت و منفي كه در هر . تركيبي از اين دو را مطرح مي نمايد مورد . هنوز فرم شهري پايدار كه مورد توافق همگان باشد : يك از ايده ها وجود دارد

) 175 ، ص 1382ريني ، بح( بحث مي باشد با تمامي اين توصيفات و مشكالت جدول زير رابطه بين نوع بافت و درجه آسيب پذيري

: شهري را ارائه نموده است نوع بافت درجه آسيب پذيري

پيوسته و منظم كم ناپيوسته و منظم متوسط پيوسته و نامنظم زياد

بافت شهررابطه بين درجه آسيب پذيري و) 2 شماره جدول

  پدافند غيرعامل 130

بافت شهر خصوصا در شهرهاي بزرگ ممكن است كه طول زمان و مراحل رشد خود بافت شهر و الگوهاي آن نيز ، شامل شبكه راههاي « . الگوهاي مختلفي را بوجود آورد

فرعي و انتظام آن ، قطعه بندي، بهم پيوستگي يا گسستگي سطوح ساخت و ساز شده و . لي است ويژگي همواري فضاهاي پر و خا

مسئله ديگر كه در اينجا قابل بررسي است فرم شهري است؛ به بياني كلي فرم شهري زير مجموعه بافت شهري و در تقابل و تأثير و تأثر با آن است لذا الزم است در بررسي

. آسيب پذيري بافت شهري به اصول كلي فرم شهري نيز توجه گرددبدي و قابل رويت شهر شكل مي پذيرد و متشكل فرم شهري از كليه عناصر و اجزاي كال

. فرم شهر ماهيتي تركيبي و سه بعدي دارد . از عناصر طبيعي و مصنوع مي باشد كوچكترين اجزاء و عناصر مصنوع اين تركيب ، ساختمانها ، شبكه معابر ، فضاهاي باز و

ريهاي زمين، بعالوه عناصر عمده محيط طبيعي مانند ناهموا. تأسيسات شهري مي باشندجريانهاي آبي و پوشش گياهي ، در چگونگي و فرم تركيب عناصر كالبدي شهر دخالت

.دارند مفهوم سه بعدي بودن فرم نيز؛ بدين معناست كه فرم نه تنها در سطح ، بلكه در حجم

هر كدام از عناصر شهري كه به منزله يك سلول شهري مي باشند به . نيز متبلور است تركيب مجموعه اي از آنها نيز به پديد آمدن فرم . م ويژه خود را دارند تنهايي فر

) .1372، حميدي ، 55(شهري منجر مي شود

)ها بيان ضوابط كاربري(كاربري زمين شهري و آسيب پذيري آن معيارهاي مكاني كاربري زمين ، به طور كلي استانداري است كه با آن مكان بهينه يك

معيارهاي مكاني هر نوع استفاده از زمين ، . رد سنجش قرار مي گيرد كاربري در شهر موانعكاس وضعيت اجتماعي ، اقتصادي و كالبدي شهرها و همچنين مردمي است ، كه در

به عبارتي ديگر ، مشخصات محلي و احتياجات . آينده از آن بهره مند خواهند شد س تعيين معيارهاي مكاني ساكنان شهر و مؤسسات و نهادهاي مستقر در شهر، اسا

امروزه براي بهبود فضاها و ساختمانها و اماكن . كاربري زمين شهري به شمار مي رود

  پدافند غيرعامل

 

131

. صنعتي ، رعايت استانداردهاي اجرايي بهداشت و محيط زيست نقش مهمي دارد استاندارد هاي شهر سالم مقررات معروف به اثرات محيطي هرگونه فعاليت شهري را از

يط زيست ، حراست از آسايش اجتماعي و حفاظت از ميراث فرهنگي مورد نظر حفظ مح . ارزيابي قرار مي دهد

حفاظت و ايمني شهر در مقابل سوانح طبيعي مانند سيل ، طوفان ، زلزله نيز در بر اساس اين معيارها ، به . معيارهاي مكاني فعاليت ها و كاربريهاي متفاوت موثر است

، شهرها و رودخانه ها در سطح شهر با انجام تحقيقات طور كلي حريم مسيلهاهيدرولوزي مشخص مي شوند و از احداث هرگونه ساختمان در حريم آنها جلوگيري مي

. شود براي پيشگيري از ميزان تخريب و تلفات در شهرها ، هنگام وقوع سيل و زلزله افزون بر

ستانداردهاي پهنه بندي زلزله ضوابط خاص ايمني فني و مقررات ساختماني و رعايت اپيرامون گسل ها ، بايد ضوابط مكانيابي فعاليت ها و استقرار عملكردهاي شهري نيز رعايت شود و از قرارگيري كاربريهاي ناسازگار ، مزاحم و يا خطرناك در مجاور يكديگر

نامه كاربريهاي اراضي شهري و بر ). 27 : 1383سعيد نيا ، ( » جلوگيري به عمل آيد ريزي بهينه كاربري زمين هاي شهري نقش مهمي در كاهش آسيب پذيري شهر در

اگر كاربري ها در شهر به گونه اي توزيع شوند كه سبب عدم تمركز و . حوادث دارد تراكم گردند مي توان انتظار داشت كه آسيب پذيري شهر در برابر مخاطرات شهري تا

) . 56: 1376حمدي ، (حد زيادي كاهش يابد از طرفي برخي از كاربريهاي شهري نقش بسيار مهمي در آسيب پذيري شهر دارند و در

مي توانند بسيار تأثيرگذار ) حين و بعد از حادثه –قبل ( مراحل مختلف وقوع حادثه باشند اين كاربريها به كاربريهاي ويژه معروفند و شامل مدارس و دانشگاهها ،

ادرساني ، مراكز مديريت شهري از قبيل شهرداري و فرمانداري و بيمارستانها ، مراكز امدمي باشند، كاربريهاي ويژه نقش بسيار اساسي و مهم ... كارخانه ها ، مخازن سوخت و ...

.را در كاهش آسيب پذيري شهر مي توانند ايفا نمايند ، رفاه هدف اصلي از سلسله اقدامات برنامه ريزي كاربري اراضي شهري تأمين امنيت

  پدافند غيرعامل 132

معيارهايي كه براي مكان گزيني كاربريهاي . اجتماعي و اقتصادي شهروندان است شهري وجود دارد بايد در كليه عناصر شهري بطور كامل رعايت شده تا در شرايط

.بحراني و اضطراري حتي االمكان كارايي و عملكرد خود را با درصد بااليي حفظ نمايند ري هاي متناسب در كاربري ها عامل بسيار مهمي و رعايت اصل سازگاري و همجوا

( تعيين كننده اي است باري مثال در كاربري مسكوني ، سرويس دهنده بدون كالبد بهداشتي ، درماني ، ... ) . فضاي باز ، پارك ها ، محل هاي گذران اوقات فراغت و

لوبيت، سالمتي و آموزش و تجاري به ترتيب در اولويت قرار دارند آسايش، كارايي، مط .ها استرعايت استانداردهاي ايمني از ديگر اصول و معيارهاي مكاني كاربري

رعايت استانداردهاي ايمني ارتباط مستقيمي با افزايش مقاومت شهر در برابر حوادث هدف از اين كار به طور كلي حفاظت . شهري و نهايتا كاهش آسيب پذيري آن دارد

)47: 1382پورمحمدي ، . (تمالي مي باشدشهر در مقابل خطرهاي احدر رابطه با كاربري مسكوني كه معموال بيشترين تلفات و تخريب را در پي دارد و معابر شهري كه عامل بسيار مهم و تأثيرگذاري در اقدامات پس از حادثه مي با شد ؛ اين

ردهاي مربوطه و ضوابط ايمني و استاندا. معيارها بايد به مراتب بيشتر مورد توجه باشدهمجواري آنها را با ساير كاربريهاي مرتبط بصورت جدول گوياي هر يك از كاربريهاي

انتظامي ، فرهنگي – درماني ، اداري –مسكوني ، تجاري آموزشي ، مذهبي ، بهداشتي ورزشي ، كاربري تأسيسات حياتي ، كاربري سرويس دهنده بي كالبد و ضوابط مربوط –

ي وجود دارد كه در زير به برخي از آنها به صورت نمونه اشاره مي شود به كاربري صنعتالزم به ذكر است كه از اين ضوابط مي توان در نقاط شهري آسيب ديده و يا سالم مانده .

. استفاده كرد جدول زير ضوابط و استانداردهاي مربوط به كاربري مسكوني را نشان مي دهد كه با

. سيب پذيري اين كاربري به حداقل ممكن خود خواهد ر سيد بكار بستن آنها امكان آ .در كاربري مسكوني ، اولويت اول همجواري با كاربري سرويس دهنده بي كالبد است

  پدافند غيرعامل

 

133

ضوابط ايمني مربوط به كاربري مسكوني) 3 شماره جدول مسكوني عنوان

شمول كاربري

مسكوني با تراكم كم ، مسكوني با تراكم متوسط

همجواريبه ترتيب اولويت

گذراندن اوقات فراغت و –فضاي باز ( سرويس دهنده بي كالبد ... )كاربري تفري حي مثل پارك بهداشتي و درماني

آموزشي با توجه به مقياس مناسب تجاري

–نزديكي به جايگاههاي تأسيساتي از قبيل شير آتش نشاني . آب شير–پست برق

محفوظ ماندن از حريم دكلهاي برقدوري از كاربري صنعتي در مقياس صنايع سنگين و كارخانجات

.مواد شيميايي و راكتورهاي اتمي نزديكي بيشتر به كاربري بهداشتي و درماين در مقياس محله و

) .مانند واحد پزشكي مستقل و مركز بهداشت ( برزن ا و عدم اتصال ساختمانها به يكديگر در خالي ماندن پيرامون بن

صورت امكان )بريدگيهاي عميق ( دوري از لبه هاي طبيعي شهري

به كارگيري ترفندهاي مهندس يو مقررات سازه اي جهت مقاوم .سازي بنا

عدم استفاده از مصالح ناهموار و آسيب رسان .قرارگيري فضاي پله در مركز ثقل بنا

زلهط زل

رايل ش

عماه اط ب

ربوط م

ضواب

فضاي باز و محيط هاي سبزمجاورت با

  پدافند غيرعامل 134

گسلها . دوري از سايتهايي كه ساخت و ساز در آنها ممنوع است . خاك با رسوبات نرم آبرفتي و زمينهاي با آبهاي زيرزميني در سطح باال –

تخريب بخشهاي آسيب رسان و آسيب پذير بنا استفاده حداقل از فضاي واسط مانند راهروها

به جهت فرار از خطرابعاد مناسب حياط 1389ضيائيون، : ماخذ

اين كاربري . انتظامي را نشان مي دهد – شرايط مربوط به كاربري اداري 7جدول شماره از آن لحاظ بسيار اهميت دارد كه مي توان آنرا يكي از اركان اصلي مديريت عمليات

بخشهاي امدادي ضمانت عملكرد موفق ساير . امداد نجات در بحرانهاي طبيعي دانست . در اغلب موارد فعاليت و عملكرد و تداوم خدمات سياسي اين كاربري است

انتظامي–ضوابط ايمني مربوط به كاربري اداري ) 4 شماره جدول

انتظامي–اداري عنوانشمول كاربري

– اداري با مراجع غير مستقيم – مراكز انتظامي –شهرداري اداري با مراجع مستمر

واري همجبه ترتيب اولويت

مسكوني تجاري

بهداشتي و درماني

محفوظ ماندن از حريم دكلهاي برق

دوري از كاربري صنعتي در مقياس صنايع سنگين و كارخانجات مواد شيميايي و رآكتورهاي اتمي

وط مرب

ط ضواب

زلهط زل

رايل ش

عماه اب

.نزديكي بيشتر با كاربري مسكوني با توجه به مقياس آن

  پدافند غيرعامل

 

135

ارتباط با پياده روهاي وسيع و نسبتا عريض

)بريدگيهاي عميق ( دوري از لبه هاي طبيعي شهري

استفاده از اشكال ساده هندسي در طرح پالن جهت امكان فرار بروز حادثه و امكان امدادرساني به ديگران

قرارگيري فضاي پله در مركز ثقل بنا ه پلهمقاوم سازي ديواره جانبي فضاي را

.دوري از سايتهايي كه ساخت و ساز در آنها ممنوع است .استفاده حداقل از فضاهاي واسط مانند راهروها

نزديكي به پاركينگهاي جمعي و فضاهاي سبز و باز شهري به جهت فرار و پناهگيري و اسكان موقت هنگام بروز فاجعه

قبلي: ماخذرا ) شريانهاي حياتي ( يسات حياتي ، ضوابط مربوط به كاربري تأس5جدول فاضالب ، شبكه معابر –هاي آبرساني ، برق رساني ، گاز رساني سرويس. نشان مي دهد

ارائه . و مخابرات و ارتباطات تأثير بسيار مهمي در كاهش آسيب پذيري ها در شهر داردايفا كند و خدمات آنها مي تواند بسيار عملكرد موفقي براي ساير بخشهاي امداد رسان

عدم ارائه خدمات آن قسمت قابل مالحظه اي از عملكرد ساير كاربريها را نيز تحت به عبارتي مي توان گفت ، تداوم عملكرد و فعاليت هر گونه . الشعاع قرار خواهد داد

همچنين حوادث . كاربريها در گستره شهر به تداوم عملكرد اين كاربري بستگي دارد .يعي از اين تأسيسات نشأت مي گيرندثانوي در بالياي طب

  پدافند غيرعامل 136

ضوابط ايمني مربوط به كاربري تأسيسات حياتي) 5شماره جدول تأسيسات حياتي عنوان

شمول كاربري

مراكز ذخيره آب ، پمپ بنزين ، شير آتش نشاني ، باند فرودگاه ، ، سدهاي بزرگ ، خطوط انتقال نفت و گاز ) راه آهن ، اتوبوس ( ترمينالها

ه هاي به هم پيوسته برق، شبكهمجواري به ترتيب اولويت

تجاري با توجه به مقياس آن اداري ، انتظامي

سرويس دهنده بي كالبد

قرار گرفتن در مسير دسترسي سريع

محفوظ ماندن از حريم دكلهاي برق در مورد پمپ بنزين و اهش خطرات هنگام زلزلهخطوط انتقال نفت و گاز جهت ك

مانند ( دوري از كاربري مسكوني ، كاربري هيا ويژه شهري ... ) .آموزشي ، بهداشتي ، درماني و

ايجاد حريم كافي اطراف ( خالي ماندن پيرامون اين كاربري ها ) .كاربري

) .بريدگيهاي عميق ( دوري از لبه هاي طبيعي شهري

و محيطهاي سرسبزمجاورت با فضاهاي باززله

ط زلرايل ش

عماه اط ب

ربوط م

ضوابدوري از سايتهايي كه ساخت و ساز در آنها ممنوع است با توجه

به مقياس آن قبلي: ماخذ

شبكه ارتباطي و معابر شهري

معابر و شبكه ارتباطي خيابان هاي شهر از مهمترين و حياتي ترين عواملي

  پدافند غيرعامل

 

137

حوادث غير مترقبه هستند كه مي توانند در افزايش يا كاهش مقاومت شهر در برابر البته اين در صورتي است كه پس از وقوع حوادث شهري اين معابر . موثر واقع شوند

اگر چنين شود، به ميزان قابل مالحضه اي شاهد . كارايي خود را به خوبي حفظ نمايندهمچنين شبكه ارتباطي شهر مي تواند پس . كاهش تلفات و آسيب پذيري خواهيم بود

تا جايي كه مي . ر انجام عمليات امداد و نجات بسيار موثر واقع شوداز وقوع حادثه دتوان گفت موفقيت و عدم موفقيت آميز بودن عمليات امداد و نجات و مديريت بر بحران به ميزان كارايي اين شبكه بستگي دارد، زيرا در صورت مناسب بودن شريان هاي

رسي به مناطق امن فراهم خواهد ارتباطي امكان گريز از موقعيت هاي خطرناك و دستشد و تخليه مجروحان و كشته شدگان به سرعت قابل انجام خواهد بود و عبور و مرور وسايل نقليه امدادي و آمبوالنس ها به راحتي صورت خواهد گرفت و به عكس در صورت ناكار آمدي شبكه ارتباطي شهر و مسدود شدن آن پس از حادثه ، تلفات و

) 1376، احمدي ، 58. (شدت خواهد يافت خسارات حمله بنابراين با طراحي شبكه ارتباطي كار آمد شهري مي توان صدمات حمالت

شبكه ارتباطي كار آمد شهري . ناگهاني دشمن را در شهر تا حد زيادي كاهش داد شبكه اي است كه دراي امينت بااليي باشد، داراي عرض بيشتري باشد ، سطح آن

ساخته شده شهري بيشتر باشد ، داراي پل هاي كمتري بوده و با نسبت به سطوح شبكه هاي خارج شهري ارتباط خوبي داشته باشد، معابر در آن مستقيم بوده و كمتر

ارتباط بين كاربري هاي حساس را به طور مستقيم برقرار . پيچ و خم داشته باشند ) 1376، احمدي ، 58( باشد نمايد و امكان دسترسي سواره به آن هر چه بيشتر فراهم

لذا براي بهينه سازي شبكه ارتباطي شهركي از فعاليت هاي ضروري تجزيه و تحليل وضع موجود شبكه ارتباطي است ، كه شناسايي آسيب پذيري شبكه از اهم اقدامات آن

: عوامل زير مي تواند به ايم مهم كمك كرده و باعث كاهش آسيب پذيري شود. است . شده در شهر بين كاربريهاي مختلف كوتاه باشد مسافت طي )1ارتباط بين كاربريهاي عمومي از طريق شبكه متناسب با نوع فعاليت در كاربري برقرار )2

 . شود

  پدافند غيرعامل 138

 . شبكه واجد سلسله مراتب باشد )3

شبكه قابليت كنترل بيشتري داشته باشد و در هر لحظه خصوصاً در شرايط اضطراري و )4 . مختلف و ترافيكي را در آن كنترل كرد بحراني بتوان قسمت هاي

 . درصد گره هاي ترافيكي در شبكه كمتر باشد )5

 . تعداد بن بست ها در شبكه كمتر باشد )6

 .شبكه واجد طول كمتر ، سرعت كافي و ايمني بيشتري باشد )7 . شبكه امكان گريز و تخليه را فراهم آورد )8

رتبط شوند يا داراي مسيرهاي كاربريهاي مهم از طريق دسترسي سريع به يكديگر م )9 )1383عبدالهي ، ( جايگزين باشند ريزي شهري نظام برنامه

صدمات و خسارات كاهش در آن اثرات و پدافند غيرعامل هاي مؤلفه اهميت توجه به باو لزوم تداوم فعاليت فضاها و مجاري انطباق يافته انساني، نيروي و تجهيزات تأسيسات،

توان ارتباط هر يك از مراحل نظام برنامه ريزي با پدافند ات، ميشهري در برابر تهديدغيرعامل را مورد سنجش و بررسي قرار داد و به ارائه پيشنهادات و راهكارهايي در اين

همچنين از آنجاييكه در شرح خدمات طرح هاي . )83: 1390عرب، (زمينه پرداخت وده است، كليه مطالعات انجام شهري به مطالعات پدافندغيرعامل توجه كافي نشده ب

پذيرفته بدون درنظر گرفتن مالحظات پدافند غيرعامل و مالحظات آن صورت گرفته، هاي شهري و افزودن بدين لحاظ تهيه شرح خدمات مطالعات پدافند غيرعامل در برنامه

آن بعنوان بخشي از محورهاي مطالعاتي تهيه كليه طرح هاي آمايش سرزمين، كالبدي و منطقه اي، طرح شهرستان، طرح مجموعه شهري، طرح جامع شهري، طرح ملي

تفصيلي و طرح هاي هادي شهري نقش قابل توجهي در كاهش آسيب پذيري شهرها در پي خواهد داشت و با توجه به نوپا بودن اين دانش در كشور، كمك زيادي به شركت

يت تهيه برنامه هاي هاي مهندسين مشاور شهرسازي و معماري كه در حقيقت مسئولريزي شهري از همچنين با توجه به اينكه در برنامه. شهري را بر عهده دارند مينمايد

مرحله موضوع شناسي، سياستگذاري، تصميم گيري و تهيه تا تصويب سازمان هاي

  پدافند غيرعامل

 

139

بايد اجرايي، وزارتخانه ها و نهادهاي متعددي دخالت دارند، سازمان پدافند غيرعامل ميريزي و اجرايي مالحظات پدافند ، برنامهگذارياي در مراحل سياست كنندهنقش تعيين

غيرعامل در فرايند تهيه برنامه هاي شهري در ارتباط با اين سازمان ها و وزارتخانه ها .ايفا نمايد

آمايش سرزمين

است، مطرح تهديدات برابر در شهرها از دفاع براي كه طرحي ترين كلي و ترين اساسي در دفاعي بحث ساماندهي به آمايشي رويكرد كلي، طور به .است سرزمين آمايش طرح يابد استقرار فضا در اي گونه به شهر كه شود مي و محلي موجب اي منطقه ملي، پهنهبا رويكرد واقع در. باشد در بر داشته را دفاعي قابليت و ايمني و امنيت حداكثر كه

فضاها و مجاري انطباق از دفاع اي، منطقه و ملي شهري، مقياس در پدافند غيرعاملگذرگاهها و معابر، (يافته شهري اعم از ساختار كالبدي و شريان هاي حياتي شهرها

و فعاليت هاي انساني منطبق بر آنها در معرض ) ، و غيره12خطوط آب، گاز، برق،ديتا طرح در او هاي فعاليت و انسان امنيت اگر. آسيب پذيري كمتري قرار خواهند گرفت

ثباتي بي و پايداري تنها نه نگيرد، قرار مدنظر سرزمين آمايش جمله از اي منطقه هاي عوامل رعايت عدم بلكه شود، مي فضا عملكردي و فيزيكي تهديد خطر ترين اصلي آسيب باعث جديد و يا توسعه هاي آتي، شهرهاي يابي درمكان ايمني و امنيتي و دفاعيمورد كليدي هاي زيرساخت و ها نيروگاه سدها، صنايع، شهرها، در توجهي قابل پذيري

بسياري عوامل اگرچه شهرها يابي مكان فرايند در رو اين از.شد نياز شهرها خواهد تأمين براي پدافند غيرعامل پارامترهاي رعايت با فضا در آن بهينه استقرار اما مؤثرند، به توجه با نمونه عنوان به. است يضرور پذيري آسيب حداقل و دفاع قابليت حداكثر تقسيم ژئواستراتژيك قلمرو سه به توان مي را آن جغرافيايي فضاي ايران كشور نقشه :كرد

.حاشيه قلمرو -1                                                            

12 Data

  پدافند غيرعامل 140

تطبيق ايران فالت پيراموني اسكلت بر يا مرتفع منطقه بر كه ميانه سرزمين قلمرو-2 .دارد

.مركزي سرزمين قلمرو -3 تحوالت و تهديدات دشمن، شناخت به توجه با سو يك از شده ياد بندي تقسيمو مالحظات پدافند غيرعامل به توجه با ديگر سويي از و منطقه راهبردي -سياسي

شناسي،زمين نظير فضا همچنين مالحظات اقتصادي و اجتماعي، جغرافيايي و محيطي اهداف، رزشا و اهميت سرزميني، عمق مرزي، مشخصات و مرز خاك، و آب توپوگرافي،

براي ايجاد بهينه گزيني مكان موجب تواند مي پارامترها جمعيت و اشتغال و ساير .شهرهاي جديد يا توسعه هاي آتي شهرها گردد

مكان يابي تاسيسات و توسعه شهري مكان هايي با انتخاب جهت در كه است يابي از ديدگاه پدافندغيرعامل اقداماتي مكان

مي انجام حساس يا مهم حياتي و تأسيسات سالمت و حفظ ورمنظ به باال امنيت ضريب حداقل به آن از پس تلفات و وقفه اختالل، نتيجه در و آسيب گونه هر ميزان گيرد تا

جديد شهرهاي يابي در مكان مالحظات پدافند غيرعامل رعايت عدم .يابد كاهش ممكنو تاسيسات شهرها، به توجهي قابل پذيري آسيب باعث و توسعه هاي آتي شهرها،

و ها نيروگاه سدها، تامين كننده منابع و انرژي الزم فعاليت هاي شهري از جمله صنايع، گونه هر بنابراين، ايجاد. شد شهرها خواهد كليدي هاي شريان هاي حياتي و زيرساخت

ميزان و نوع بررسي با و يا توسعه هاي آتي شهرها بايد جديد شهر و گاه سكونت مبتني بر مالحظات مكان يابي پدافندغيرعامل در سطوح مختلف ملي، و تهديدات

همچنين حداكثر.گيرد منطقه اي و محلي در طرح هاي آمايش سرزمين صورت .شود لحاظ ها بايد يابي مكان در محيطي طبيعي عوارض از استفاده

ين و تجهيزات شهري و همچن رعايت مالحظات پدافندغيرعامل در مكان يابي تأسيساتمخازن آب، تاسيسات گازرساني و غيره كه شريان هاي حياتي مانند سدها، ها، نيروگاه

كنند و آسيب رسيدن به آنها، عمده فعاليتهاي شهري را آب،برق و گاز شهر را تامين مي در كه مهم ديگري همچنين اصل. نمايند امري حياتي مي باشدمختل و حتي فلج مي

  پدافند غيرعامل

 

141

تعيين فاصله و جهت مناسب مراكز داشت توجه آن به يداين تاسيسات با يابي مكان عمليات يا و دشمن هوايي بمباران صورت است كه در شهري مناطق از حياتي و حساس

وارد مانع شهري، محدوده از خارج استقرار اين مراكز، در غيره و بمبگذاري خرابكارانهو انفجار يا سوزي آتشبود، بطوريكه خواهد شهر و ساكنين آن روي بر ها آسيب آمدن

آن استقرار و بوده بااليي برخوردار ويراني قدرت از مراكز، اين آسيب از يا تخريب ناشي لطمات غيرحساس شهري، و حساس تأسيسات ساير يا مسكوني هاي بافت كنار در

براي نمونه عبور مسيل رودخانه ها از درون شهرهايي .نمايندمي وارد شهرها بر جديالدست آنها سد ايجاد شده است، در صورت تخريب ناشي از بمباران و تخريب كه در با

توانند اثرات تخريبي جبران هاي عظيم ناشي از تخريب اين سدها ميسد و وقوع سيلناپذيري بر اينگونه شهرها وارد نمايند كه رعايت مالحظات پدافندغيرعامل در مكان يابي

براي ( چنين آسيب پذيري هايي جلوگيري نمايد تواند از وقوعاينگونه تاسسيسات ميمثال شهرها و شهرك هاي اقماري واقع در حوزه جنوبي رودخانه كرج، شهر ميناب و

).غيره و نظامي پشتيباني توليدي حساس تأسيسات و كارخانجات برخي حاضر حال در

يا حريم ودهمحد از خارج در ساخت زمان كه در ... و فرودگاهها ها، پادگان غيرنظامي،كار عدم و شهرها افقي توسعه با و هاي گذشتهدهه طي اند داشته قرار شهري

فقدان قوانين مناسب جهت بازدارندگي گسترش ساخت و سازها به سمت و كارشناسي خود بخودي امر اين كه اند شده واقع شهر محدوده يا حريم داخل در اين تاسيسات، انتقال ضرورت و شد خواهد محسوب محوله يتهايمأمور صحيح ايفاي در تهديدي جدي

خارج از شهر و مكان يابي صحيح بر اساس مالحظات مناطق به آنها تر سريع چه هر - و مسافت نظر از هم شهر، از فاصله رعايت همچنين. بايد فراهم شودمي پدافندغيرعامل

اطرافشهري محيط ديد خط بخصوص ها آيتم ساير نمودن لحاظ با هم و فيزيكي فاصله حدود رعايت عليرغم نظامي تأسيسات برخي حاضر حال در كه چرا. است الزامي

و بوده رصد قابل شهري نقاط برخي از كه دارند دامنه هايي قرار در متأسفانه شهرها، از .باشد داشته نظر تحت را آن تواند مي نقاط اين از دشمن

  پدافند غيرعامل 142

تأسيساتي كه الزم است درون شهرها و مراكز جانمايي، و مكانيابي بحث در همچنينسوخت و آب، ايستگاههاي تقليل فشار گاز، مخازن ها، خانه مانند تصفيه(واقع شوند

حجم كوچكترين در بايد را) مراكز مخابراتي، دكل هاي مخابراتي و تلويزيوني، و غيره به ره،غي و هوايي حمله گونه هر صورت در ويراني درصد احتمال تا نمود احداث ممكن تمركز و پراكندگي اينگونه عدم داشت نظر در بايد يابد البته كاهش ممكن حداقل

پراكندگي كه معني بدين شهري است؛ يابي مكان امر در مهم اصل يك تأسيسات،و فلج دشمن حمالت صورت در همزمان آنها ديدن آسيب عدم موجب مراكزي چنين

مأموريت با همنوع مراكز منطقي گيپراكند همچنين. بود شدن تمامي شهر خواهد وارد ديگر مركز آنها، از يك هر كاري روند در اختالل در صورت شد خواهد سبب يكسان را ديگر مركز مأموريت مسير در شده ايجاد خود توقف كارآيي افزايش با و شده عمل

.نمايند جبران در پذيري يبآس كاهش در مهمي نقش شهري هاي زمين كاربري بهينه ريزيبرنامه وجود و عدم ها همجواري رعايت. دارد نظامي تهديدات بويژه مختلف حوادث برابر

مذكور اثرات تهديدات كاهش موجب شهري مختلف مناطق در خطرساز هايكاربري شهرها، شدن صنعتي فرايند از بعد راهبردي تأسيسات يا صنعتي هاي كاربري. شودمي

كه است داده اختصاص خود به نا آگاهانه يا و آگاهانه را شهري كاربري از زيادي درصد مرتبط حوادث و سوزي آتش انفجار، مانند عواقبي سوانح، و حوادث وقوع صورت در

و شهري تخريب دامنه افزايش موجب و كرده ايجاد همجوار هاي كاربري با را ديگري ها، بيمارستان ادرساني،امد مراكز با هاكاربري اين كه اين بويژه شود؛ مي انساني تلفات

شهرها از بسياري در عمدتاً بنابراين. باشد داشته نيز همجواري... و ها دانشگاه مدارس، مي اعمال فراواني دقت ها كاربري اين يابي مكان در تهديدها كمترين از جلوگيري براييان هاي كاهش آثار ز براي غيرعامل پدافند در كه روشهايي باال موارد به توجه با.شود

 : از عبارتند رود مي كار به شهرها در ناشي از اقدامات دشمن ساختمانها؛ و تاسيسات پراكندگي -1  .پناهگاه ساختن شهري و و تجهيزات حياتي،حساس و مهم تاسيسات كردن استوار -2

  پدافند غيرعامل

 

143

با توجه به اينكه برنامه هاي شهري عمدتاً براي شهرهاي موجود كشور تهيه مي شوند د مي بايد در كليه برنامه هاي شهري براي شهرهاي موجود و همچنين ولي با اين وجو

نظر در زير موارد شهرهاي جديد مالحظات پدافند غيرعامل در برنامه ريزي شهري، : شود گرفته

جهت جغرافيايي طبيعي و ويژگيهاي محيطي و موقعيت عوامل اثر بررسي -1 غيرعامل؛ پدافند بكارگيري آنها در

شهري؛ توسعه هايطرح غيرعامل و پدافند تمالحظا هماهنگي -2 ناگوار؛ رويدادهاي بموقع رساني كمك -3

توجه به توسعه و آسان دسترسي مناسب به همراه تعيين حرايم و ايمني رعايت -4و تاسيسات يابي جايگاهمكان در هاي آتي شهر به همراه مالحظات پدافندغيرعامل

 .خدماتي شهري تجهيزات و كاربريهاي .حظات پدافندغيرعامل در برنامه ريزي كاربري زمينتدوين مال -5

توان به اجمال غيرعامل مي پدافند ديدگاه از كه كاربريهاي شهري و تاسيسات مهمترين ها پناهگاه-1 :از عبارتند نمود بررسي

بهداشتي و درماني هايكاربري -2 انتظامي و كاربريهاي نظامي و ها پادگان-3 شهري باز فضاهاي-4 شبكه شهر، اصلي مواصالتي و ارتباطي هاي شبكه شامل شهري يافته انطابق مجاري-5

فرودگاهها بنادر، آهن، راه مترو، مخابراتي، هاي كاربري هاي مسكوني-6 ساير و انبارها گندم، سيلوهاي پااليشگاهها، نيروگاهها، صنايع،-7 آتش ها، خانه تصفيه مانند (شهري زيربنايي هايشريان و تجهيزات و تاسيسات ساير-8

)غيره و برق، گاز، انتقال خطوط آب، مخازن سوخت، مخازن ها،نشاني .دولتي موسسات و ادارات -9

  پدافند غيرعامل 144

نظامي هايكاربري از جنگي تجهيزات و نظامي موثر نيروهاي تجمع دليل به نظامي ها و مناطقپادگان خصوصيات نظر از ها پادگان اين. هستند شهرها به حمله هاي هدف ترين اصلي

ماهواره تصاوير با هوايي هاي عكس روي بر راحتي به و دارند مشخص هندسه فيزيكي،شهري هاي محدوده در ها پاگان اين از بسياري گيري قرار. هستند شناسايي قابل اي

عمدتا توسعه هاي شهرها به سمت مناطق پيراموني سبب قرارگيري اين پادگان هاي ( در آنها را شهرها و ساكنين ها جنگ طي در ،) شهرها شده استنظامي در محدوده

ها و مناطق نظامي از بنابراين خروج پادگان.است داده قرار ها آسيب بيشترين معرض .درون شهرها عامل مهمي در كهش آسيب پذيري شهرها خواهند بود

انتظامي اكزمر از هريك به واگذاري فضاي شهر، توسعه طرح به نگرش با انتظامي نيروي مربوط ضمن رعايت مالحظات پدافند غيرعامل در مكانيابي دولت مصوب معيارهاي برابر سازمان پدافند غيرعامل شهري، در شهرهاي جديد و حتي شهرهاي .بود آنها خواهد به

موجود بايد كاربري تحت عنوان پدافند شهري طراحي و تعريف شود تا فضاي كافي .يسات و تجهيزات آن را فراهم نمايدمورد نياز سازمان و تاس

شهري باز فضاهاي كوچك، و متوسط و بزرگ جنگلي، پاركهاي پاركهاي شامل شهرها باز فضاهاي سطوح مي ... و ورزشي تاسيسات ساختمانها، باز محيط شهر، در موجود سبز فضاهاي ميادين، امكانات و منابع مركزت نظير اقتصادي كالن اقدامات و هاسياست تداوم برخي با. باشند

حساب ورود نيز و شهرهاي بزرگ جمعيت و به تبع آن افزايش )بويژه تهران(شهرها در و مسكوني هايساختمان توليد جهت در تقاضا ايجاد و شهرها سطح به خودرو ينشده

كاهش باعث شده ساخته فضاهاي توسعه و سازها و ساخت روند بيشتر، خدماتيكه مي توانند در زمان تهديدات عملكردهاي گوناگوني از شهري مفيد و باز فضاهاي

بعبارتي . گرددجمله تخليه يا اسكان جمعيت، فرود بالگرد و غيره داشته باشند مي دهه دو طي شهرها باز فضاي شديد كاهش منجر به شهرها كالبدي گسترش افزايش). 1386جمهوري، ستريا راهبردي نظارت و ريزي برنامه معاونت(است گرديده گذشته

  پدافند غيرعامل

 

145

:گرددمي پيشنهاد از ديدگاه پدافندغيرعامل اينرو از و پر فضاي بين تعادل ايجاد و سازها و ساخت افزايش كنترل جهت در مكانيزمي -1

 . گردد ايجاد شهر خالي از نتيجه در كه شودمي زياد تردد فضاي افزايش به نياز ها خودرو تعداد افزايش با-2

با شهر به خودرو ورود مقدار است الزم اينرو از. شودمي كاسته بالقوه باز فضاهاي ميزان تعريض خطي افزايش از تا شود منطبق آن باز فضاي مقدار و شهر جمعيت به توجه

بنابراين). 1386پاكزاد، (شود كاسته شهري باز فضاهاي شديد كاهش و ها خيابان به شهر جمعيت به توجه با شده ساخته فضاهاي افزايش مقدار تا شودمي پيشنهاد   .گردد اعمال كنترل قابل ميزان

فروش كه گرددمي آن جبران جهت تراكم فروش باعث شهرداري بودجه كاهش-3 مي ايجاد شهري باز سطوح كاهش جهت در را بعدي اي زنجيره هاي مكانيزم نيز تراكم يبودجه كسري جبران جهت تراكم فروش جايگزين هاي مكانيزم ايجاد اينرو از .كند

تاثير عوامل يچرخه از متغيير اين كردن ايجاد درآمدهاي پايدار و خارج و شهرداري شهرداري مثال عنوان به. گيرد قرار مدنظر تواند مي شهري باز فضاهاي كاهش در گذار دولتي هاي كمك يا و بازده زود هاي طرح در مشاركت طريق از را بودجه تواند مي

).1378زياري،(دكن جبرانتكميل طرح هاي آمايش سرزميني و اجرايي نمودن آنها در سياستگذاري ها و برنامه -3

ريزي اقتصادي و اجتماعي كشور مهمترين عامل در كنترل رشد جمعيت و گسترش .تواند باشدكالبدي شهرها و به تبع آن كاهش فضاي باز شهرها مي

هاي مسكوني كاربرينسبت جمعيت بر كل (جمعيت ساكن در واحد سطح يزانم به هر كه است بديهي

ايبالقوه يابد، بطور افزايش )مساحت منطقه، يا نسبت جمعيت بر مساحت مسكوني بنابراين از ديدگاه پدافند غيرعامل .يافت خواهد افزايش ساكنين نيز پذيري آسيب

بسيار كاهش تراكم جمعيتي و يا به عبارتي پراكنش جمعيت در واحد سطح اهميتمثال (دارد و با توجه به مغايرت اين مسئله با ديدگاه هاي برنامه ريزي شهري و اقتصادي

  پدافند غيرعامل 146

لزوما مي بايد به دنبال كاهش جمعيت ) افزايش هزينه تاسيسات و تجهيزات شهريشهرها بوده و جمعيت را بر اساس طرح آمايش سرزمين ملي و منطقه اي و در شهرهاي

همچنين همجواري كاربريهاي مسكوني با تاسيسات . يع نمودكوچك، مياني و بزرگ توز در دشمن توجه مورد كليدي هاي و تجهيزات و يا كاربريهاي خاصي كه جزء زيرساخت

دهند، گردند، آسيب پذيري آنها را افزايش مي مي محسوب جنگ و تهديد وقوع زمان بنابراين مي بايد از همجواري اين نوع

پدافند غيرعاملشهر و مالحظات ساختار ساختار دهنده تشكيل كه شهر اصلي عملكردهاي و عناصر تركيب عناصر، فضايي توزيع .دارند مختلف حوادث برابر در شهر پذيري آسيب ميزان در مهمي نقش هستند، شهر

چند يا مركزي تك منطقه، و برزن ناحيه، محله، كوي، مانند شهر، كالبدي تقسيمات به يك هر كه شوند مي محسوب شهر ساختار از ديگري جوهو نيز... و بودن مركزي تك شهر ساختار در. است خود خاص استعداد داراي حوادث برابر در مقابله لحاظ

به نسبت شهر از قسمت يك در انساني و اقتصادي، اداري امكانات وجود تمركز مركزين در شهرها رعايت بنابراي. دهدمي را افزايش پذيري آسيب امكان مركزي، چند شهرهاي

پراكندگي كاربريها و عناصر مختلف شهري و پرهيز از شهر تك مركزي در شهرهاي .بزرگ امري اجتناب ناپذير مي باشد

تحليل سازماندهي هاي فضايي شهري -1همانطور كه در تعاريف بيان شد، دفاع غير عامل پنج وظيفه اساسي زير را در برابر

:باشد تهديدات نظامي دارا مي كاهش آسيب پذيري-1 افزايش قدرت بازدارندگي-2 تسهيل مديريت بحران-3 تداوم فعاليت هاي ضروري-4 ]62[ ارتقاء پايداري ملي-5

، ارتباطي غير 5 و 2، ارتباط مستقيم و موارد 4 و 3 و 1از ميان موارد باال، موارد

  پدافند غيرعامل

 

147

ارتباط مستقيم با يكي از اصلي ترين موضوعات كه در . مستقيم با طراحي شهري دارندبه ديگر سخن، انتخاب سازماندهي فضايي . موارد فوق مي باشد، سازماندهي فضايي است

مناسب براي هر كاربري مي تواند بطور مستقيم موجب كاهش آسيب پذيري، تسهيل مديريت بحران و تداوم فعاليت هاي ضروري يك مجموعه در برابر تهديد مبناي آن

و بررسي مزايا و معايب هريك از سازماندهي ها در برابر تهديدات از اينرو، تحليل. گردد . كمك شاياني به طراح، جهت انتخاب نوع سازماندهي مي نمايد

تحليل سازماندهي خطياين سازماندهي به شدت در برابر بمباران هواپيما هاي بمب افكن آسيب پذير بوده و در

و باز كردن دريچه ي بمب ها، استعداد نتيجه ي يك بار پرواز مستقيم بر فراز آن  .تخريبي زيادي وجود دارد

.نسبت حجم تخريب شده ي مجموعه به كل حجم مجموعه= نسبت تخريب شكل باشد، در مقابل حمله بمب افكنها U شكل يا Lاگر سازماندهي خطي به صورت

ولويت دارد، اما در ساير انواع حمالت، سازماندهي ساده ا. آسيب پذيري كمتر مي باشد Lزيرا اوال به دليل نسبت طولي زياد و نبود محيط محصوركننده مانند سازماندهي هاي

شكل در مقابل اثرات موج انفجار عملكرد بهتري از خود نشان داده ونسبت تخريب Uو شكل، در Uضمن اينكه در سازماندهي . كمتري نسبت به دو سازماندهي ديگر دارد

داخل دهانه، پديده ي تشديد رخ داده و اثر انفجار چند برابر مي صورت رخداد انفجاري نكته ي بسيار مهم . در مقابل اثرات موشك، عملكرد هر دو تقريبا يكسان مي باشد. گردد

در كليه ي طرحهاي معماري، استفاده از درز انقطاع در بخش هاي مختلف به خصوص . به بخش ديكر منتقل نگرددباشد، تا اثرات تخريب احتمالي يك بخشها ميكنج

سازماندهي هاي اسپيرال و منحني، نيم هاللي و خطي نامنظم الگوهاي مناسب تري به عالوه . جهت حفاظت در برابر برخورد مستقيم بمب، اثر انفجار و موشك مي باشد

اين كه به تشديد خسارات . اين سازماندهي از نظر دفاعي داراي يك اشكال بزرگ است جاني كمك مي كند و سرايت آتش سوزي به سطوح پيراموني را تسهيل مي كالبدي و

).61: 1389حسيني، . (نمايد

  پدافند غيرعامل 148

تحليل سازماندهي مركزيسازماندهي مركزي توانايي ايجاد حداكثر امنيت را براي محوطه ي مركزي خود نسبت

مركز در اين شكل قلب بنا كه مهم ترين بخش آن مي باشد، در. به ساير شكل ها دارندنگهداري شده و ديوارها، فضاها و اتاقهاي پيراموني، نقش نوعي اليه ي محافظ را براي

.مركز ايفا كرده استدر مركزيت . در اكثر شهرهاي قديمي، اين سازماندهي مورد استفاده قرار مي گرفته است

ين شهر دژ حكومتي قرار داشته، اطراف آن منازل مردم و بازارچه ها و اطراف شهر زمدر اين . هاي كشاورزي، يا اينكه شهر با محوريت مسجد جامع بنا مي گرديده است

سازماندهي الگوي سه اليه ي دفاعي كامال رعايت مي گرديده است و چون جنگها زمين پايه بوده اند، دشمنان براي رسيدن به دژ حكومتي و تسخير آن مي بايست دو اليه ي

من از هر طرفي كه حمله مي كرد، بايد بيشترين همچنين دش. اول را فتح مي كردند . مسير را براي رسيدن به هدف كه در مركز سازماندهي قرار داشت طي مي كرد

هر چند حمالت جديد، بيشتر هواپايه و توسط هواپيما و موشك صورت مي پذيرد، اما جاي خود هنوز كاربري اين سازماندهي در برابر حمالت زميني، تروريستي و انفجاري به

اين سازماندهي در برابرحمالت هوايي سازماندهي بهينه اي نمي باشد، . باقي مانده استنكته ي مهم در اين باب . زيرا در اثر بمباران، تخريب مركز به راحتي امكان پذير است

از آنجا كه در بيشتر موارد، مركز ثقل بنا يا مهم ترين . مي باشدشاخص شدناصل ركز قرار مي گيرد، اين قسمت درست مانند خال سياه وسط سيبل بخش مجموعه در م

اين وضعيت . عمل كرده و به سالح هايي مانند موشك كروز چراغ سبز نشان مي دهد-در اين صورت اين نكته را مي. آيددر سازماندهي هاي خطي و شطرنجي پديد نمي

. زمين بنا گرددبايست مدنظر داشت كه مركز ثقل در كم ارتفاع ترين و حتي زير ي تسهيل مديريت بحران، بايد توجه داشت با وجود اينكه وضعيت مركزي،زمينه در

امكان دسترسي نيروهاي امدادي و اطفاء حريق را از تمامي جهات ميسر مي نمايد اما زمان دسترسي به مركز، به عنوان قلب بنا، كندتر از ساير بخش ها مي باشد و از آنجا كه

ه به عنوان يك هدف احتمالي در نظر گرفته مي شود، سرعت امدادرساني مركز مجموع

  پدافند غيرعامل

 

149

اين در حالي است كه سرعت امدادرساني به بخش هاي . به آن امري حياتي استدر . مختلف در سازماندهي خطي تقريبا يكسان است و بستگي به راههاي دسترسي دارد

دثه، موضوع تداوم فعاليت هر حال، بنا مي بايست به صورتي باشد كه پس از بروز حاهاي ضروري مدنظر قرار گيرد و تا جاي ممكن به فعاليت مجموعه ادامه داده شود و يا

به عنوان مثال در سازماندهي . اينكه سرعت ترميم و بازسازي حداكثر ميزان ممكن باشدمركزي، كه مركز تداعي كننده ي نقطه ي مهمي در سازه مي باشد، ميتوان با استفاده

ز نظريه ي فريب، بخش حياتي شهر را به بخش ديگري انتقال داد يا جايگزيني براي ا .بخش به وجود آورد

تحليل سازماندهي شعاعياين سازماندهي از آنجا كه تركيبي است از سازماندهي هاي خطي و مركزي، لذا بيشتر

عايب اين ويژگي ها و محاسن اين دو سازماندهي را جمع نموده و در عين حال برخي مدر سازماندهي خطي، يك آسيب پذيري اين بود كه در اثر . دو را نيز دارا مي باشد

بمباران توسط جنگنده ها، نسبت تخريب زياد بود، اما در اين سازماندهي ضمن اينكه همانطور كه . اين مشكل برطرف مي گردد، مسافت طولي كمتري نيز اشغال مي گردد

ص شدن وجود دارد، در اين سازماندهي نيز اين مطلب در سازماندهي مركزي اصل شاخصدق مي كند، اما مي توان با خالي گذاشتن محل تقاطع يال ها، اين مشكل را از بين

در صورتي كه از سازماندهي شعاعي نوع چرخ و فلكي استفاده گردد اين نكته را . برد تا در اثر بمباران خطي، بايد مدنظر داشت كه حتي المقدور دو يال در يك راستا نباشند،

در مورد امدادرساني مي توان گفت . دو يال تحت اثر برخورد مستقيم بمب قرار نگيرنداين سازماندهي، دسترسي مناسبي دارد و مشكل سازماندهي مركزي در دسترسي به

نكته قابل توجه در اين سازماندهي نيز اينست كه محل اتصال يال ها به . مركز را نداردمي بايست حتما توسط درز انقطاع جدا گردد تا تخريب يك يال به ساير مجموعه مركز

.آسيب نرساند )ايشبكه( تحليل سازماندهي شطرنجي

اين سازماندهي از آنجا كه گستردگي و پراكندگي بيشتري نسبت به سازماندهي هاي

  پدافند غيرعامل 150

در . شان دهدبيان شده دارد، عملكرد بهتري در مقابل حمالت هوايي مي تواند از خود نصورتي كه فواصل بين سلول ها به نحو مناسبي تامين گردد، هر بخش به صورت مجزا عمل نموده و در صورت يك حمله ي هوايي، اصل تداوم فعاليت هاي ضروري به خوبي

در اين سازماندهي، توده و فضا از انعطاف پذيري بااليي نسبت به . رعايت مي گردد . برخوردارند) توپوگرافي محليبه ويژه(شرايط مختلف سايت

پذير در نتيجه تخليه انرژي انفجاري از فضاي بين ساختمانها با سهولت بيشتري امكانبه دليل نحوه ي چينش خاص، اصل شاخص شدن در ). 66: 1389حسيني، (گردد مي

اين سازماندهي وجود ندارد و مركز ثقل مجموعه در هر كدام از سلول ها مي تواند قرار با سطح زير بناي برابر، اين سازماندهي از سازماندهي خطي آسيب پذيري كمتري . يردگ

دارد و در صورتي كه راههاي دسترسي به نحو مناسبي تامين گردند، امدادرساني و  . تسهيل مديريت بحران نيز به خوبي صورت مي پذيرد

تحليل سازماندهي طبيعي يا مجموعه اي اي، سازماندهي مناسبي از منظر دفاع غيرعامل محسوب سازماندهي طبيعي يا مجموعه

. زيرا با تقسيم نامنظم فضا، دشمن در هدف گيري دچار سردرگمي مي گردد. مي گردد . همچنين در اين سازماندهي گستردگي و پراكندگي به خوبي رعايت مي گرددبه خصوص در بمباران، اين سازماندهي، عملكرد بهتري نسبت به ساير سازماندهي ها

رعايت الگوي سه اليه ي دفاعي در اين سازماندهي مانند . خطي و شطرنجي داردبه .سازماندهي خطي بازدهي كمتري نسبت به سازماندهي هاي شعاعي و مركزي دارد

دليل گستردگي و پراكندگي، در صورت بروز حمله، نسبت تخريب با احتمال كمي به فعاليت هاي ضروري و تسهيل مديريت بحران درصد مي رسد؛ فلذا در بحث تداوم 100

نكته مهم در اين نوع از سازماندهي فضايي آن است كه شكل . عملكرد مناسبي دارداستقرار بلوكهاي ساختماني و نيز نحوه تركيب فضاهاي باز در درون بلوكهاي ساختماني

.مايدبايد به گونه اي طراحي شده باشد كه تخليه نيروهاي انفجاري را مسدود نن

  پدافند غيرعامل

 

151

تحليل سازماندهي تركيبي . اين روش سازماندهي، تركيبي از سازماندهي هاي موارد مذكور مي باشد

 مقايسه ي انواع سازماندهي فضا از منظر دفاع غير عامل) 6 شماره جدول

نوع  سازماندهي

معايب محاسن تعريف

آرايش خطي خطيفضاهاي تكرار

شونده، از اي فضا مجموعه

، هم تشكيل شدهجهت هستند و به حركت و تداوم داللت دارند

–قابليت توسعه انطباق بر توپوگرافي

وضوح و خوانايي – –در بهره برداري

–جهت يابي آسان بندي امكان تقسيم

–آسان بلوك سهولت اجرا

عدم وجود مركز تمركز در –مشخص

براي خيابان (محور اصلي – يكنواختي –) و بازار

جموعه دو بخش شدن م سهولت درشناسايي –

عدم –توسط سنجنده ها–وجود سلسله مراتب

اسيب به بخشي از مجموعه، سبب اختالل

.گردددر مجموعه مي

اي مجموعه )گروهي(

فضاهايي كه بعلت مجاورت يا دارا

بودن يك خصيصه مشترك بصري يا

داشتن ارتباط شوند بندي مي دسته

داراي نظم مشخص همجواري و –

كي نزدي –) پيوستگي بهم(

وجود ارتباط بين شباهت در –عناصر

انعطاف پذير –فرم و قابل توسعه عدم وجود مركز مشخص

پراكندگي در مركزيت مجموعه

يب به بخشي از مجموعه، سبب احتمال اختالل در

.مجموعه ميگردد

  پدافند غيرعامل 152

اي شبكه )شطرنجي(

فضاهايي كه در داخل يك

بندي سازه يا شبكههاي سه ساير شبكه

بعدي سازماندهي شوند مي

سادگي در طرح و هندسي –اجرا

بودن فضا و عدم وضوح و –پرت فضا يابي جهت-خوانايي قابليت –آسان - يكنواختي–توسعه

عدم وجود مركز مشخص

–نبودن سلسله مراتب عدم امنيت جهت تقاطع

عدم امكان انطباق –زياد –بر توپوگرافي زمين

مركزي يك فضاي شعاعيكه از آن سازماندهي خطي فضا به شكل

شعاعي منشعب شوند مي

دسترسي مستقيم تعادل –به مركز

–دسترسي نزديكترين فاصله به

امكان –بيرون تبلور فضايي مركز

انطباق نشانه و ( )گره

تمركز فعاليتها در مركز ) مقايس بزرگ(مجموعه

سلسله مراتب ضعيف – ايزوله – پرت فضا –

جهت –بلوكها شدن يابي مشكل نسبت به

اشكال در –جهات اصلي انطباق بر توپوگرافي

يك فضاي مركزي مركزيغالب كه تعدادي فضاي فرعي حول

اند آن گرد آمده

وجود مركز و قلب ––مجموعه

تركيبي متعادل معطوف به مركز

است

ها در تمركز فعاليت - ازدحام در مركز–مركز

-سهولت شناسايي مركزاختالل در مركز ،سبب آسيب كلي به مجموعه

شودمي

  پدافند غيرعامل

 

153

فصل چهارم؛

تهديدشناسي شهري و پدافند غيرعامل

در بحث تهديدشناسي براي رسيدن هدف مطلوب، اولين مطلبي كه داراي اهميتهاي حياتي عنوان ارزش تواند سه محور را به هر كشوري مي. تعريف تهديد استميباشد،

ها به مفهوم از بين رفتن پايه و اساس خود تعريف كند كه به مخاطره افتادن آن .)93: 1390عرب، ( (حاكميت آن كشور است

تماميت ارضي آن كشور. 1 ها و الگوهاي رفتاري جامعه ايده. 2 حاكميت مستقر در آن كشور. 3

ابعاد كلي تهديدات :ه است بعد به شرح زير در نظر گرفته شد5براي تهديد

 بعد سياسي .1

  اجتماعي –بعد فرهنگي .2

 بعد اقتصادي .3

 بعد فناوري اطالعات و ارتباطات .4

 بعد نظامي .5

  پدافند غيرعامل 154

ابعاد تهديد به همراه شاخص هاي اصلي آن) 7شماره جدول

از جدول فوق ، روشن مي گردد كه تهديدات فوق، در صورت وقـوع، امنيـت ملـي را بـا زنجيـره ي « شدت تأثير و نقـش در فعـال سـازي بحران و چالش مواجه مي سازد ، اما

يـا چنـد نـوع 2همچنين تركيـب وقـوع . با هم تفاوت دارد » ناتواني سازي استراتژيك تهديد با گستردگي هاي متفاوت و تالقي در زمان و دوره اي با هم ، بر پيچيدگي بحران

فه هاي تهديد را بـه ، الگوي مفهومي است كه مؤل 1نمودار شماره . ناشي از آن مي افزايد :طور خالصه را نشان مي دهد

  پدافند غيرعامل

 

155

الگوي مفهومي مؤلفه هاي تهديد) 1نمودار شماره

شهرها شناسي امنيتيتيپباشند، توجه و عنايت ضروري است تا به شهرها به دليل اينكه محل تجمع سرمايه مي

در يك دسته بندي . ورزيده شودخاص گردد و در حفاظت از آنها اهتمامي خاص :تهديدات متوجه شهرها عبارتند از

تهديدات هوايي و موشكي دشمن كه از فاصله دور توسط دشمن صورت ميگيرد و -لفا : شوداز سالحهاي زير استفاده مي

. سالحهاي تخريبي و انفجاري: سالحهاي متعارف . اي سالحهاي هسته-وبي سالحهاي ميكر- سالحهاي شيميايي : سالحهاي غيرمتعارف

. شود تهاجم زميني دشمن به شهر كه به منظور تصرف شهر به آن حمله زميني مي-باي و غيرنظامي به دنبال استحاله از درون جنگ نرم كه با استفاده از سالحهاي رسانه -ج

. آيند يك نظام برمي نيازهاي انساني و اساسي ترين نياز به امنيت شهرها در برابر تهديدات از جمله مهملذا

تجارب هشت سال دفاع مقدس و حمله رژيم بعثي عراق به شهرهاي وهر شهر است هاي عراق و افغانستان توسط ايران و حمالت رژيم صهيونيستي به لبنان و بمباران

آمريكا مصاديق بارزي است كه براي كاهش اثرات حمله دشمن و به منظور افزايش يكي از روش هاي . رهايمان در برابر تهديدات دشمن ايمن باشدمقاومت ملي بايد شه

مؤثر در برابر تهديدات كه در ارتباط با موضوع اين تحقيق نيز مي باشد، چگونگي

  پدافند غيرعامل 156

استفاده مؤثر از پدافندغير عامل در برابر تهديدات مختلف مي باشد، كه در ادامه و رساني آسيب وسايل و ها روش كه همانگونه. مختصراً به آنها پرداخته مي شود

طيف نيز غيرعامل پدافند فعاليتهاي هستند، گسترده و متنوع دشمن احتمالي حمالت

و اجرائي عمليات تا راهبردي سطوح از روشها اين. گردد مي شامل را روشها از وسيعي مي بر در را پدافندي كوچك تمهيدات تا اقتصادي فرهنگي، سياسي، راهكارهاي از

.گيرد

غيرعامل پدافند افزارينرم ايهروش انجام يا سازه ايجاد مستلزم كه يگردد م اتالق راهكارهايي به افزاري نرم روشهاي

دفاع حتي و ديگر روشهاي موفقيت در آنها اجراي ولي نبوده خاص فيزيكي فعاليت

و ميان ،كوتاه يهاي ريز برنامه به معطوف عمدتًا روشها اين .دارند بسزا تأثير مسلحانه حوزه در را كشوري و هاي منطق بخشي، ميان بخشي، هماهنگيهاي و بوده بلندمدت

:دهند مي قرار توجه مورد ذيل شرح به غيرعامل پدافند

.بحران در مديريت برنامه تمرين و توليد .1

.كاركنان و مديران آموزش .2

مراحل رد غيرعامل پدافند روشهاي و عناصر بكارگيري دستورالعملهاي و الزامات توليد .3

.هگذاري سرماي طرحهاي مطالعات مختلف

.بحران در عملكرد براي مردم به عمومي آموزشهاي ارائه .4

و حساس و حياتي ههاي سامان استقرار در دفاعي آمايش و سرزمين آمايش به توجه .5 .صنعت در مهم

ههاي رد باالترين از نقشها اجراي تكليف تعيين و بحران مديريت جامع برنامه تهيه .6

.تأسيسات محل در اجرائي كاركنان تا ستادي وزهح

.بحران حالت در آب مصرف بهينه هاي مدل تهيه .7

قانوني راهكارهاي اتخاذ و آب كمبود متفاوت شرايط در مصرف مختلف الگوهاي تهيه .8

آنها موفق اجراي براي

  پدافند غيرعامل

 

157

محل جابجايي( بحران شرايط در امكانات جايگزيني مانند عملياتي هايهمبرنا تهيه .9

چاههاي و مخازن از استفاده همجوار، ههاي شبك يا انتقال خطوط به اتصال آب، تأمين

)... و دولتي دستگاههاي

ساير امكانات تانكر، بزرگ، هاي بسته در آب بطري، آب زيرزميني، آب از استفاده .10

.دستگاهها

.نجات و امداد هاي برنامه تمرين و تهيه .11

.آب كيفيت اضطراري كنترل برنامه تهيه .12

.بحران هنگام در عمومي سالمت و بهداشت حفاظت، آموزشي هاي برنامه تهيه .13

.بحران هنگام در انتشار قابل هاي بيماري مورد در عمومي آموزش هاي برنامه تهيه .14

.بحران بروز بعدي روزهاي و اول روز براي نياز مورد آب حداقل تعيين و مطالعه .15

.تأسيسات استقرار محل مناسب يابي مكان .16

.تأسيسات گسازي بزر از ممانعت براي طراحي مرحله در تكنولوژي ييرتغ .17

.طراحي مباني در غيرعامل پدافند ههاي خواست و مفاهيم درج .18

مورد ملزومات و مصالح سازندگان و نكنندگان تأمي به دستورالعمل ارائه و هماهنگي .19

مرحله در لغيرعام پدافند ههاي خواست تأمين براي فاضالب و آب صنعت در استفاده

.توليد

بر نظارت و طرحها در پدافندي ههاي خواست درج براي مشاورين به دستورالعمل ارائه .20

.ساخت هنگام در آنها اعمال

غيرعامل پدافند افزاري سخت هايروش خاص فيزيكي كار انجام مستلزم كه شود يم اتالق فعاليتهائي به افزاري سخت روشهاي

:مانند ،باشند مي

تجهيزات و تأسيسات زيسا مستحكم .1

.كاركنان براي پناه جان و پناهگاه احداث .2

معماري، عناصر محيطي، همرنگي رنگ، استتار، تور مانند استتار روشهاي از استفاده .3

... و ها نقشه تلفيق

  پدافند غيرعامل 158

.تأسيسات ظاهري شكل تغيير .4

.سازي تيپ از پرهيز .5

.برق توزيع و انتقال ههاي شبك نمودن زميني .6

.انفجار از ناشي موج و تركش مقابل در حفاظتي سيستمهاي ايجاد .7

.محيط با متناسب مصالح توسط پمپاژ ايستگاههاي و مخازن پوشش .8

.موقت مولدهاي و متعدد مدارهاي مانند انرژي، تأمين منابع نمودن متعدد .9

.حريق اطفا و اعالم مناسب روشهاي از استفاده .10

.شيميايي ادمو سازي خنثي و شناسائي مناسب روشهاي از استفاده .11

،... و ُازن كُلر، ُ گاز سيستمهاي مانند )ثانويه آثار داراي( خطرزا تأسيسات جابجايي .12 نيروي به صدمه بروز موجب دشمن، حمالت اثر در آنها احتمالي انتشار كه بنحوي

.برساند حداقل به را آسيبها و نگشته تأسيسات اطراف محيط و انساني

.ملي پدافند با هماهنگي در دافندپ هشدار هاي سيستم از استفاده .13

.خطرات كاهش براي طبيعي ظرفيتهاي از حداكثر استفاده .14

.فاضالب و آب اضطراري ذخيره ظرفيتهاي ايجاد .15

(By-Pass) .فاضالب و آب پمپاژ ايستگاههاي و مخازن كنارگذر براي امكانات ايجاد .16

برق توليد بزرگ هايايستگاه در بحران موقعيت براي پمپاژ حداقلي ظرفيتهاي ايجاد .17

ممكن حداقلهاي بايد و نيست ممكن زياد مصرف با بزرگ ايستگاههاي در اضطراري

.باشد فراهم ... و متحرك سيستمهاي تغذيه براي پز و پخت و شرب مصارف براي

.مناسب حفاظتي ابزارهاي به كامپيوتري و برقي هاي سامانه تجهيز .18

.زماني مشخص مقاطع در عملياتي مانورهاي اجراي .19

هاي امنيتي شهر پناهگاه يكي از عناصري كه در مبحث پدافند غير عامل در شهر و شهرسازي مطرح است بحث پناه گاه ها در شهر است، پناهگاه يكي از المان هايي است كه در كاهش آسيب پذيري

ود، در مقابل حمالت بسيار مؤثر است، اما الزم است تا به چند معيار در اين باب توجه شها توسط مسئولين بعد اول بحث هزينه پناهگاه است، معموالً هزينه ساخت پناهگاه

  پدافند غيرعامل

 

159

شود، تر پذيرفته مي شود، اما آنچه كه معموالً باعث عدم اجرا و ساخت پناهگاه مي راحتهزينه هاي نگهداري آن است، لذا بهترين رويكرد چند منظوره كردن اين سازه است كه

شود، بعد دوم در اين مسئله بحث مكان مناسب داخته ميدر ادامه بحث به آن پر .پناهگاه است

درطول تاريخ، بشر همواره سعي داشته تا همزمان با رشد ابزار و تكنيك هاي بكار رفتـه متناسب با آنها را براي حفاظت خود بوجود آورد و بـا ايجـاد فاعيددر جنگها ، سيستم

ي بـا يهاي تهاجمي ، قدرت رويـارو تن سالح سپرهاي دفاعي محكم ، همگام با دست ياف در هرعصر و زماني پناهگاههـا، بهتـرين حفاظـت را در مقابـل . دشمنان خود را باال ببرد

اين حفاظت را ازطريق غارها ، نياكان ما . حمالت دشمن با هر كيفيتي بوجود آورده اند د كـشورهاي درحـال حاضـر نيـز عملكـر . فـراهم مـي نمودنـد ... قلعه هاي مستحكم و

قدرتمند نظامي و مهاجم درخصوص ساخت پناهگاه نشان مـي دهـد كـه ايـن حفاظـت العاده اي برخوردار بوده و عاملي در تـأمين ادامـه حيـات هنوز هم از درجه اهميت فوق .يك ملت محسوب مي گردد

در هر صورت مرتبط ساختن فعاليت هاي ساخت پناهگاه با احتمال وقوع جنگ در ح نبوده و تاريخ جنگ با تاريخ انسان همزماني داشته و خطر جنگ همواره آينده صحي

وجود خواهد داشت و داشتن پناهگاه شرط ضروري براي زندگي در دوران وجود سالح اين امر براي كشور ما كه داراي يك موقعيت به غايت . هاي مخرب و دور برد است

ي استعمارگر بويژه آمريكا و استراتژيك و حساس است و همواره مورد طمع قدرت هااسرائيل بوه بسيار جدي است، لذا لزوم انجام مطالعات، بررسي ها و احداث پناهگاهها

اي بود و بايد به عنوان يك بخش بسيار ضروري در سيستم داراي اهميت فوق العاده . دفاع غير عامل لحاظ شود

  پدافند غيرعامل 160

اي از يك پناهگاه زيرزميني نمونه) 24 شكل شماره

هاي شهريشناسي امنيتي پناهگاهپتي

درجـه مقاومـت، ( پناهگاهها از نقطه نظرهاي گوناگون قابل دسته بندي مي باشند موقعيت قرارگيري، تك عملكردي يا چندعملكردي، مدت زمان ساخت، تعبيـه يـا عـدم

:ها مي باشد كه سه دسته بندي زير از اهم اين دسته بندي....) تعبيه تهويه، ها از نظر درجه مقاومت بندي پناهگاهطبقه

اي هسته و ميكروبي شيميايي، مقاوم در برابر حمالت1درجه پناهگاههاي مقاومت داراي الزم و كافي اندازه به سالحها مختلف اثرات درمقابل پناهگاهها اين

قابلدرم .نمايند مي تحمل را متعارف سالحهاي تركش  و موج اصابت اثرات و باشند مي

انفجـار نقطـه فاصله و سالح قدرت به توجه با اتمي سالحهاي تشعشع و حرارت اثرات

نيـز شـيميايي سـمي گازهاي در برابر نفوذ است شده بندي هوا و داشته كافي مقاومت

بـه نيـاز فـضاهايي چنـين احداث. نمايند مي مقاومت نيز شيميايي سمي گازهاي نفوذ

موضـوع حساسيت توجه به با كه داشته زمين اعماق در مدفون و قوي بسيار هاي سازه

درمراكز پناهگاه اين كاربردهاي .باشد مي توجيه قابل آن، نظر مورد اهداف و عملكردي

  پدافند غيرعامل

 

161

. است اجرا قابل گيري تصميم و فرماندهي ثقل مراكز حياتي و عمومي يا پناهگاههاي2 درجه هايپناهگاه

اثـرات درمقابل ولي بوده مقاوم متعارف حهايسال مختلف اثرات درمقابل پناهگاهها اين

راه تـرين الوصـول سـهل و ارزانتـرين .باشـند نمـي شيميايي مقاوم و اتمي سالحهاي

هـاي جداره با و بلند زيرينساختمانهاي طبقات از استفاده فضاهايي، چنين به دستيابي

يي كـه فضاها ، تحميلي جنگ از آمده دست به تجربيات طبق . باشد مي شده حفاظت

هاي ساختمان زيرزمين( ، باشند )بلوك تيرچه يا بتني سقفهاي( افقي سپر چهار داراي

خواهنـد بدسـت را فـضاهايي چنين امن شرايط تمهيداتي، بااجراي ) باال به چهارطبقه

محاسبه قوي هاي سازه از بايد چنين شرايطي به دستيابي براي در غيراينصورت . آورد

. نمود استفاده آن روي بر اكخ كافي ضخامت با و شده موقت خانوادگي يا پناهگاههاي3 درجه هايپناهگاه

نـسبي مقاومـت قابليـت متعارف سالحهاي تركش و موج مقابل در فقط پناهگاهها اين

همكـف طبقـات فضاهاي از توان مي شرايطي به چنين دستيابي براي . داشت خواهند

گير موج ديوارهاي ها از جداره كردن مسلح يبرا الزم تمهيدات اعمال با و ها ساختمان

هاي امنيتي در ادامه به معرفي مهمترين پناهگاه. نمود استفاده تركش در مقابل مقاوم و .شهر از نظر پدافند غيرعامل خواهيم پرداخت

)مترو( قطارهاي شهري هايسامانه و اشيا قيمتي بين ميالدي دو بانك انگليسي براي حفاظت از پول 16اولين بار در قرن

يكديگر تونل زيرزميني احداث كردند و دولت انگليس در دهه هاي بعد به دنبال راهكاري بود كه بتواند از اين حركت يك استفاده عمومي كند و بدين ترتيب فكر ايجاد

- از حركت اولين قطارهاي شهري در غرب نزديك به يك قرن مي. مترو شكل گرفت

توان در طرح هاي راحي متروها و فضاهاي زيرزميني كنوني را مياما ايده اوليه ط. گذرددر طرح هاي وي در . آنتنيو سانت اليا، معمار ايتاليايي دهه دوم قرن بيستم يافت

نمايشگاه طراحي معماري، شهر با آسمانخراشهاي بلند مرتبه، بر روي شبكه اي از اين طرح . وها تصوير شده بودها و متر راههاي زيرزميني براي تردد خودروها، اتوبوس

  پدافند غيرعامل 162

هاي جسورانه هرچند در آن سال ها مورد توجه قرار نگرفت اما آنچه در ذهن وي بود . امروزه كامال تبلور يافته است

كردند و كشتي هـاي نظـامي آن را در زماني كه هواپيماهاي آلماني لندن را بمباران مي -ي مترو در امنيت كامل به سر مي محاصره كامل داشتند، شهروندان لندني در سالن ها

اين عمل ثابت كرد كه مترو نه تنها ابزاري است جهت سرعت بخشيدن به تردد و . بردندكاهش هزينه هاي حمل و نقل، بلكه مكاني است كه بـراي كـشورهاي اسـتراتژيك نيـاز

چرچيل سياستمدار معروف در حمايت از متـرو جلـسات دولـت را در سـالن . اوليه است امروزه . كرد و در بحران جنگ هرگز از بودجه مترو نكاستدر عمق زمين برگزار ميمترو

ايـستگاهي كـه هرگـز در 40 ايستگاه اسـتراتژيك و 16 كيلومتر مترو با 408در لندن شود وجود داردشرايط عادي استفاده نمي

تاسيسات و ها سازه اولين از شهري قطار هاي سامانه لذا بايد به اين نكته توجه كرد كه

اهـداف و غيـر عامـل پدافنـد اصول اساس بر آنها طراحي كه به حساب مي آيد شهري

تاسيـسات سـازه اولين ساخت 1902 سال در.است گرفته صورت چندمنظوره كاربري

عامـل غير اصول پدافند و مباني تمامي همزمان بطور آن احداث و طراحي در كه شهريتحسين تاكنون كه مهم سازه اين. گرديد آغاز ه بود،شد لحاظ منظوره چند و كاربريهاي

توسط كه است مسكو شهري قطار سامانه برانگيخته، را پدافندي امور كارشناسان تمامي

از برخـي .يافـت ادامـه 1935 سـال تـا آن ساخت طراحي شد و بالسينكي پيتر توسط

:دسامانه شامل موارد زير مي باش اين چندمنظوره كاربري هاي مهمترين زمـان مـدت براي شهروندان از نفر ميليون دو از بيش ضروري مايحتاج تامين و اسكان -

ماه يك تقريبي

ها، پارك سبز، فضاهاي مجاورت در شهري قطار سامانه قرارگيري اكثريت ايستگاههاي -

شهري تراكم با هدف كاهش... شهر و اين دانشگاه و بزرگ، استاديوم مراكز باز، فضاهاي

حوادث وقوع هنگام به

مـوزه سخنراني، هاي سالن نمايش، هاي سالن تئاتر، آمفي فروشگاهي، تعبيه كاربريهاي - در ايستگاهها... و

  پدافند غيرعامل

 

163

بـيش اتمسفر 20متري، 63 عمق در سامانه اين( سازي مقاوم اصول اساس طراحي بر -

)دارد اي مقاومت هسته انفجار يك به نزديك نقطه از

نظيـر مهـم و حـساس حياتي، اماكن به دسترسي ي،اضطرار متعدد دسترسيهاي وجود -

... و سامانه بيرون عمومي پناهگاههاي ترمينالها، ها، اسكله و بندر فرودگاه،

1967 نيز داراي شـرايط مـشابه مـي باشـد كـه در سـال يانگ پيونگ شهري قطار

متـري زمـين 100 عمـق در متوسـط بطور سامانه اين .گرديده است احداث و طراحي

:به شرح زير مي باشد اين سامانه منظوره چند ويژگيهاي از برخي و شده حداثا

طوالني زمان مدت براي شهروندان از نفر ميليون يك از بيش استقرار و اسكان قابليت -

وقـوع هنگـام بـه شهروندان ضروري مايحتاج نگهداري و ذخيره جهت انبارهايي احداث -

تهديد

در كـه ايـي گونه به مذكور سامانه احداث در تحكاماتاس و سازي مقاوم اصول به توجه -

.بيند نمي آسيبي هيچ مترو سازه ايي هسته انفجار صفر نقطه

فضاهايي و كوهستان شهر، استاديوم مهم، حساس و مراكز به متعدد دسترسيهاي وجود -

 گياهي پوشش با

طبقاتي هايپاركينگ گرفتـه قـرار عامـل غير پدافند راحانط توجه مورد كه اماكني و ها سازه از يكي امروزه

پاركينگ طراحي در تركيبي طرحهاي از استفاده.باشد مي طبقاتي هاي پاركينگ است،

يكي را بعنوان سازه اين قابليت شهري بخشهاي ساير با سازه اين ارتباط و طبقاتي هاي

"تقريبـا امـروزه . است نموده معطوف خود به عنوان پناهگاه به كاربري هاي مناسب از

اصـول اساس بر طبقاتي هاي احداث پاركينگ و طراحي در پيشرفته كشورهاي تمامي

:مي نمايند جدي توجه ذيل نكات به منظوره چند كاربريهاي و عامل غير پدافند متر20-30عميق با عمق نيمه زيرزميني، بصورت طبقاتي پاركينگهاي احداث و طراحي -

. متر30و عميق با عمق بيش از

  پدافند غيرعامل 164

تـرين متداول( پرجمعيت مراكز همسايگي و مجاورت در طبقاتي هاي پاركينگ داثاح -

شـهري قطـار هاي سامانه مجاورت در آنها احداث طبقاتي، هاي پاركينگ احداث روش

).باشد مي

طبقاتي هاي پاركينگ به دسترسي مسيرهاي توسط بزرگ فروشگاههاي اتصال -

هاي پاركينگ احداث به عمومي دماتخ اماكن و فروشگاهها زيرين بخشهاي اختصاص -

پناهگاه كاربري با طبقاتي

اي شهري هاي جاده تونليكي ديگر از موارد استفاده چند منظوره از فضاهاي زيرزميني، تونـل هـاي جـاده اي در

باشد، براي دستيابي به اين مهم الزم است تا در هنگام ساخت اين تونل ها به شهرها مي ي توجه شود، هرچند در اين حالـت هزينـه سـاخت تونـل بيـشتر اصول ساخت پناهگاه

خواهد بود، اما حتماً اين هزينه ها از انجام هزينه به صورت صرفاً پناهگاه كمتـر بـوده و مزيت نسبي هزينه اي بااليي بدست مي آيد، بعالوه استفاده از اين تونـل هـا بـه عنـوان

.د غير عامل نيز خواهد بودپناهگاه خود به معني بهره بردن از اصول پدافن هاي عمومي فروشگاه

تـأمين جهـت مناسب مكاني شهروندان، به ارائه خدمات بر عالوه فروشگاههاي عمومي

كـاربري و ويژگـي محـل، نـوع، تعيين محسوب شده و لذا نـيز امـنيت آنان و ايـمني

شـهري، بحران مديريت توسط بايد غيرعامل پدافند اصول اساس بر چندگانه فروشگاهها و عـادي حـاالت در شـهروندان نيازمنـديهاي اساس بر پدافندي و مهندسي هاي گروه

هـاي سازه زيرين طبقات در بزرگ گسترش فروشگاههاي امروزه..بحران صورت پذيرد

پاركينگ نظير( شهري بخشهاي ساير با ارتباط امكان با زيرزميني بخشهاي و مرتبه بلند

افـزايش بر عالوه) ...و آموزشي ها،مراكز مهم، استاديوم ذرهايزيرگ مترو، طبقاتي، هاي

جمعيت ازدحام و ترافيك شديد كاهش به منجر تهديد، هنگام در افراد امنيت و ايمني

اصـول مبنـاي بر زيرزميني فروشگاههاي از استفاده طرح. گرددنيز مي شهرها سطح در

)ميالدي نوزردهم قرن( روسيه در ارب اولين چندمنظوره هاي كاربري و عامل غير پدافند در زيرزمينـي فروشـگاه بزرگتـرين احـداث شـاهد مـسكو آمد و امروزه شهر در اجرا به

  پدافند غيرعامل

 

165

ارتبـاط است كه داراي نام تسوم با مطروحه اهداف اساس بر حاشيه ميدان سرخ مسكو

. مي باشد مترو ايستگاه چندين با زيرزميني

فروشـگاه 80 از بـيش احـداث و گـسترش بـه اقـدام اخير سالهاي در نيز آلمان كشور

آنها تمامي در است كه نموده برلين شهر در مترو به ايستگاههاي اتصال قابل زيرزميني

مسيرهاي عمومي، سازي مايحتاج ذخيره پناهگاهي، استفاده( منظوره چند كاربري اصل

ان جمـع به عنـو .است شده رعايت كامل بصورت )ديگر مشابه موارد و متعدد دسترسي و وسـيع زيرزمينـي تفريحـي و تجـاري مراكـز احـداث هنگـام به بندي مي توان گفت

..) .و متـرو طبقاتي، هاي پاركينگ مثال براي(شهري تاسيسات ساير با مرتبط پرازدحام :است ضروري ذيل نكات به توجه

زيرزمينـي، بزرگراههـاي نظيـر نقل و حمل مسيرهاي به زيرزميني فروشگاههاي اتصال -

آن نظاير و طبقاتي هاي مترو، پاركينگ ايستگاههاي و طوطخ

بحران مواقع در اماكن اين پناهگاهي ظرفيت به توجه -

و حـساس نقاط پراكندگي براي و تفرق استحكامات، ايجاد سازي، مقاوم اصول به توجه .مهم

مالحظات امنيتي پدافند غيرعامل در تأسيسات زيربنايي شهري

يربنايي، شبكه هاي شبكه هاي آب رساني و فاضالب،گاز، مخابرات، منظور از تاسيسات ز و برق مي باشد كه در بسياري از موارد بر اثر حمـالت دشـمن دچـار آسـيب گرديـده و

ايـن تـاثيرات خـود مـي . تاثيرات گسترده اي را بر حوزه شهري و ساكنان آن مي گذارد است كـه از نبـود و قطـع سيـستم گونه نخست تاثيراتي . تواند به دو گونه تقسيم گردند

هاي تاسيساتي مذكور پديد مي آيد؛ به عنوان مثال انهدام شبكه آبرساني در يك حـوزه اما . شهري سبب بروز مشكالت عديده ي ناشي از كمبود آب در منطقه مذكور مي گردد

گونه دوم تاثيرات مي تواند سبب وارد آمدن خسارات سـنگين و تلفـات ثانويـه بـسياري د؛ كه از آن جمله مي توان به انهدام شبكه گاز و يا بـرق و گـسترش آتـش سـوزي، گرد

. انفجار و تلفات و خسارات پي آمد آن اشاره نمود

  پدافند غيرعامل 166

در اين رابطه مي توان با بهره گيري از راه كارها و تمهيدات كلي زيـر تـا حـد زيـادي از :ميزان خسارات فوق كم نمود

:استفاده از مجاري واحد تأسيساتي .1

امروزه در شهرهاي برنامه ريزي شده يا شهرهاي جديد كه تقدم شهرسازي بر شهرنشيني در آنها حاكم است، از پيش برابر مطالعات، تاسيسات زير بنايي، برنامه ريزي

اما در شهرهاي موجود كه توسعه و گسترش تاسيسات زيربنايي . و جانمايي شده است طي مراحل زماني بايد به برنامه ريزي و تدريجي است، معموال بر حسب نياز و در

نقصان بسيار اساسي شبكه هاي تاسيسات زيربنايي شهري . جانمايي آنها مبادرت نموددر ايران را مي توان در عدم انسجام و مكان گزيني واحد آنها در قالب يك شبكه

در حقيقت اگر مجاري واحدي براي عبور شبكه هاي مختلف. تاسيساتي واحد دانستشهري احداث گردد نه تنها بسياري از مشكالت، هزينه ها و زمان اجراي پروژه هاي تاسيساتي كاسته مي شود بلكه به هنگام وارد آمدن هر گونه خسارت و آسيب به اين قبيل شبكه ها، امكان يافتن سريع حوزه آسيب ديده رفع و كنترل آسيب وارده با

نكته نيز ضروري است كه با توجه به عمق ذكر اين . سهولت بيشتري ميسر مي گرددزياد حفر شده براي نصب اين سيستم از تاسيسات و پوشانيده شدن روي مجاري تاسيساتي با خاك احتمال آسيب ديدن اين شبكه ها در شرايط بحران بسيار بيش از

. گذشته كاهش مي يابد : (GIS)استفاده از سيستم هاي اطالعات جغرافيايي .2

ل خطوط و مسيرهاي شبكه هاي عبوري تاسيسات زيربنايي به داده هاي انطباق كاممكاني داراي مختصات، امكان ورود اين داده ها را به سيستم هاي اطالعات فراهم مي نمايد و عالوه بر امكان استفاده گسترده اين اطالعات در فرآيندهاي برنامه ريزي

(GIS)،به هنگام وقوع ( در شرايط ويژه جغرافيايي بحران و مدل سازي هاي متفاوتمهار و كنترل خسارات وارده را تسهيل و احتمال خطرهاي ) حمالت و آسيب شبكه

. ثانويه را به حداقل ممكن كاهش مي بخشد

:رعايت سلسله مراتب عبوري شبكه هاي تاسيساتي از معابر .3

  پدافند غيرعامل

 

167

و معابر آنها بايد تناسب را در سلسله مراتب شبكه هاي تاسيساتي با حوزه هاي شهري . رعايت نمود و از عبور شبكه هاي اصلي ومهم از داخل معابر فرعي جلوگيري نمود

بديهي است عرض بيشتر معابر اصلي و گستردگي حوزه هاي مهم به لحاظ ابعاد و مقياس گزينه هاي بيشتري را براي عبور و مكان گزيني شبكه ها در اختيار قرار مي

آسيب هاي وارده به سبب سهولت تردد اتومبيل هاي آتش همچنين كنترل و مهار . دهداي از اصول پدافند جدول زير خالصه. پذيردبهتر صورت مي... نشاني و امداد و نجات و

.دهدغيرعامل در امنيت شهري را نشان مي رويكردهاي امنيتي به پدافند غيرعامل در شهر ) 10 شماره جدول

  پدافند غيرعامل 168

  پدافند غيرعامل

 

169

  پدافند غيرعامل 170

  پدافند غيرعامل

 

171

جفصل پن

گيري؛ راهبردهاي امنيتي پدافند غيرعامل در شهرهابندي و نتيجهجمع

تهديد سه رويكرد اصلي در توسعه ي ساز و كارهاي پدافند غيرعامل شامل رويكردهاي در رويكرد ).1390عرب، ( قابل شناسايي است فرصت محور و قابليت محور ، محور

-مل براساس محورهاي تهديد و متناسب با آنتهديد محور ، ساز و كارهاي پدافند غيرعا

از اين رو در رويكرد تهديد . ها و به منظور كاهش شدت تهديدات توسعه مي يابند محور، اساس تفكر ، تهديد است و لذا در اين رويكرد دشمن شناسي به عنوان فرآيندي

) .1386ديوساالر، (كليدي نقش آفريني مي كند ساز و كارهاي پدافندي بدون توجه به ماهيت تهديدات و در در رويكرد قابليت محور ،

اما در رويكرد فرصت محور ، . راستاي ايجاد مجموعه اي از قابليت ها ، توسعه مي يابند ساز و كارهاي پدافند غيرعامل با ارزيابي دقيق نقاط ضعف دشمن تالش مي كنند، اين

چه بيشتر آن ها از قابليت هاي نقاط ضعف را مورد توجه قرار داده و با تضعيف هراما در اين جا پرسشي مطرح مي گردد ، چه ). 54: 1386ديوساالر، (كاهند دشمن مي

در چه شرايطي كدام رويكردي و با چه معياري بايستي انتخاب كرد ؟ به عبارت ديگر، رويكرد را مي توان به نسبت ساير رويكردها، برگزيد؟

:عنوان راهنماي ذهني مواجه هستيمدر اين مرحله با دو نكته به توجه به توازن قواي طرفين : نكته اول توجه به ماهيت پدافند عامل و غيرعامل : نكته دوم

نكته اول بيان كننده تفاوت شرايط طرفين است، به عنوان مثال در اين بخش تعيين مي در چه سطحي شود كه وضعيت فناوري طرفين تقابل از نظر تكنولوژيكي چگونه است و

  پدافند غيرعامل 172

قرار داشته و همچنين چه فاصله اي با هم دارد، اين موضوع در انتخاب راهكار مناسب .تعيين كننده خواهد بود

نكته دوم ، توجه ما را به نحوة آفند و تهاجم دشمن معطوف مي سازد، در واقع در اينجا اده و توان به اين پرسش بايستي توجه كنيم ؛ دشمن چگونه ما را مورد تهاجم قرار د

تهاجمي وي چه نقاطي از سامانة دفاعي و يا امنيتي كشور را مورد هدف قرار مي دهد ؟بنابراين ضروري است كه درك واضح و روشني از پتانسيل هاي تهديد و گستره ي آن

و نقاط ضعف دشمن براي تأثير گذاري ) ي تهاجم دشمن شيوه(با نحوة اعمال تهديد .بر وي به دست آورد

به كارگرفتن اصول پدافند غيرعامل در گذشته شهرسازي، حاكي از تأثير بسزاي آن در هاي مادي و غيرمادي آن دارد كه پس از دوره اي وقفه در حفظ حيات شهرها و سرمايه

تاريخ ساخت شهرهاي كشورمان، در دهه هاي اخير مجدداً شاهد استقبال از اين رويكرد بر همگان آشكار شده است و رعايت اين اصول امروزه هستيم و ضرورت پرداختن به آن

از مباحث جدي در مطالعات و برنامه ريزي هاي شهري شده و جايگاه خود را در اصول پدافند غيرعامل آنچنان با ساخت شهر گره . مديريت شهري پيدا كرده است

كنار رعايت در . هاي شهري خط زدتوان آنها را از برنامه ريزيگاه نميخورده كه هيچتوان به ايمن بودن شهر و حفظ جان و مال ساكنان آن اميد اين معيارهاست كه مي

لذا در نظر داشتن اهميت اجراي اين اصول و ملزم ساختن مسئولين به اين امر . داشت . انداز وظايف محققين و شهرسازاني است كه به اين نكته واقف

كه از بررسي مفاهيم و تعاريف پيشينه و در اين مرحله الزم است با جمع بندي كلي نقش عوامل دفاعي در شهر، آسيب شناسي در حوزه شهرسازي، جنگ و مؤلفه هاي شهرسازي در مواجهه با جنگ حاصل شد، يك سري راهبردها و راهكارهايي جهت افزايش كارايي عناصر حياتي و حساس و گروه هاي اصلي فضاهاي جمعي شهري مطرح

.شودامه به آنها اشاره ميگردد كه در اد

  پدافند غيرعامل

 

173

I. تواند نقش گروه ها است كه مي از اصلي ترينِشبكه ارتباطي و حمل و نقلبسزايي در مبحث تخليه جمعيت در مواقع بحران داشته باشد، كه خود شامل شبكه راه،

 .است... پل ها، پايانه ها، پاركينگ ها، فرودگاه ها و :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

ت راه هاي اصليتقوي ايجاد شبكه معابر متقاطع و بافت منظم به داخل بافت فشرده) مترو(نفوذ مسيرهاي ايمن باال بردن سطح دسترسي به پايانه ها و فرودگاه ها 

II. از گروه هايي اند كه در مواقع حمالت نظامي به سرعت درماني–مراكز بهداشتي ا، درمانگاه ها، آزمايشگاه ها و مراكز گيرند و شامل بيمارستان همورد حمله قرار مي

 .انداورژانس :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

مقاوم سازي بيمارستان هاي موجود درماني در سطح شهر–مكانيابي و پراكندگي مناسب مراكز بهداشتي ايجاد برنامه مناسب جهت آمادگي كامل پرسنل و تجهيزات بيمارستان و مراكز امداد

رساني هيز مراكز درماني به بيمارستان هاي سيارتج 

 

III. اند، اين مراكز خريد، پاساژها و فروشگاه هاي زنجيره ايگروه ديگر شامل گروه عالوه بر جاي دادن جمعيت زياد در خود، به دليل داشتن امكانات رفاهي، مواد

  .باشندغذايي و پوشاك مورد نياز در مواقع بحران حائز اهميت مي :ين گروه عبارتند ازراهبردهاي ا

ايجاد فضاهاي چند منظوره مقاوم سازي مراكز خريد پراكندگي جهت خدمات رساني به همه بخش هاي شهر

  پدافند غيرعامل 174

تجهيز مراكز به سيستم هاي ضد حريق فراهم سازي امكان تخليه سريع 

IV. سينما، مسجد و (به دليل فضاهاي باز و سرپوشيده مذهبي- فرهنگيمراكز

توانند كمك زيادي در اسكان كه دارند، مي) موزه، كتابخانه(حكمي و گاه مست) حسينيه .جمعيت و يا استقرار مراكز مديريت بحران نمايند

 :راهبردهاي اين گروه عبارتند از مذهبي–مقاوم سازي عناصر اصلي فرهنگي در نظر گرفتن تجهيزات الزم جهت خدمات رساني در زمان بحران ي سريعافزايش امكان تغيير كاربر 

 

V. از جمله گروههاي فضاهاي شهري است كه تعداد زيادي از مراكز اداريگروه ها، ساختمانهاي دولتي و وزارتخانه ها و شركتهاي بانكساختمانهاي شهر از جمله

. را به خود اختصاص داده استخصوصي :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

حفاظت از اسناد و مدارك حالت عادي جهت خدمات رسانيامكان برگشت سريع به پاسخ گويي به جمعيت پيرامون تجديد نظر در پهنه بندي عناصر كالن اداري و مورد هدف 

. VI باشگاه هاي از جمله نيز داراي فضاهاي باز و سرپوشيده وسيعيمراكز ورزشي .كنند اند كه در مواقع بحران اهميت زيادي پيدا ميسرپوشيده و سالن هاي روباز

:هبردهاي اين گروه عبارتند ازرا ايجاد امكان تغيير سريع كاربري مترو(دسترسي آسان به راههاي اصلي( دسترسي به مراكز امداد رساني

  پدافند غيرعامل

 

175

احداث و نصب تجهيزات ضروري در مواقع بحران 

VI. شود، شامل مدارس، دانشگاهها و مؤسسات آموزشي ديگر ميمراكز آموزشيگروه .در طول روز در آنها تجمع دارندكه معموالً جمعيت زيادي

:راهبردهاي اين گروه عبارتند از مترو(دسترسي آسان به راه هاي اصلي( دسترسي به مراكز امداد رساني احداث و نصب تجهيزات ضروري در مواقع بحران پيش بيني فضاي ايمن به تعداد كافي و با فواصل مناسب از كاربري هاي پرجمعيت 

VII. شوند كه در مواقع بحران خود ز جمله گروه هايي محسوب مي نيز امراكز صنعتي... توانند بحران ديگري از جمله آلودگي هاي صنعتي، آتش سوزي هاي بزرگ و مي

بيافرينند، لذا مكانيابي سنجيده آنها و رعايت فاصله مناسب از شهر و مناطق مسكوني توان به كارگاه ها، انبارها و ياز جمله مكان هاي صنعتي م. اين مراكز بسيار اهميت دارد

.كارخانه ها اشاره كرد :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

مكانيابي صنايع و كارخانه ها در فاصله مناسب از شهر خروج صنايع و كارخانه ها از بافت شهر رعايت فاصله متعارف پااليشگاه ها و نيروگاه ها 

VIII. ان ها و سالن هاي بزرگ و در نهايت هتل ها و مسافرخانه ها، اردوگاه ها ، رستورمراكز جهانگردي و تفريحي پارك ها و باغات از جمله فضاهايي هستندكه زير گروه

.محسوب مي شوند :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

پيش بيني فضاهاي مرتبط ايمن در فواصل كوتاه از شهر 

ايجاد امكان تغيير سريع كاربري به فضاهاي باز عمومي در شرايط مختلفتسهيل ورود و خروج افراد 

  پدافند غيرعامل 176

IX. مثل پادگان ها و مراكز انتظامي، به دليل اهميتي كه در مواقع بحران مراكز نظامي توانند مورد هدف قرار گرفته، لذا در كنند، ميبه خصوص تهديدهاي نظامي پيدا مي

.تمكانيابي آنها حفظ فاصله متعارف از بخش هاي مسكوني شهر بسيار با اهميت اس :راهبردهاي اين گروه عبارتند از

تجديد نظر در نحوه استفاده از اراضي نظامي ـ انتظامي در شهر عدم تجمع نيروهاي نظامي و تجهيزات جنگي در حاشيه شهر پوشش نيروهاي نظامي و انتظامي در تمامي محدوده 

X. شامل آتش نشاني، پست برق، گاز و منابع آب از تأسيسات و تجهيزات شهري له مواردي هستند كه حفظ آنها در زمان بروز خطر بسيار ضرورت دارد، چرا كه با از جم

بين رفتن هر يك از آنها خدمات رساني به ساكنين شهر دچار نقص شده و خود عامل  .گرددبروز مشكالت عديده اي مي

:راهبردهاي اين گروه عبارتند از پوشش كامل شبكه آتش نشاني اي سوخت رساني از بافت مسكونيفاصله مناسب ايستگاه ه رعايت ايمني و تجهيز پست هاي برق و گاز حفاظت از منابع آب حفاظت و جلوگيري از بروز خطر در مواقع بحران جلوگيري از قطع خدمات رساني در شرايط گوناگون استراتژيك(مقاوم سازي تأسيسات با ارزش و حساس( كاهش آسيب پذيري تأسيسات در مقابل حمالت حفاظت از مخازن ذخيره سوخت 

XI. در زمان بروز بحران در اطالع رساني بين نقش مراكز صدا و سيما و مخابرات مراكز تصميم گيري و مردم امري آشكار است

:راهبردهاي اين گروه عبارتند از تجهيز مخابرات به سيستم هاي جديد

  پدافند غيرعامل

 

177

پيش بيني برنامه هاي صدا و سيما جهت تقويت روحيه شهروندان تفاده از رسانه هاي گروهي جهت اطالع رسانياس 

XII. آخرين گروه، شامل قطعات و بلوك ها، پهنه ها، تراكم ها و كاربري هاي ديگري استكه رعايت مواردي از قبيل ايجاد قطعات هندسي منظم، افزايش اندازه قطعات، رعايت

و جمعيتي هاي ساختمانيسازگاري بين كاربري هاي مجاور و پهنه بندي مناسب تراكم- نموده و از ايجاد تلفات سنگين جلوگيري ميبافت شهريكمك زيادي در حفظ

 .كند ايجاد قطعات هندسي منظم كاهش آسيب پذيري بافت پهنه بندي مناسب تراكم هاي جمعيتي و ساختماني 

به دليل اهميت اين گروه در مقوله شهرسازي، به چند راهكار مرتبط با راهبردهاي ذكـر :شوده نيز اشاره ميشد

 

راهبردهاي امنيتي پدافند غيرعامل در شهرها) 26شكل

  پدافند غيرعامل 178

تعمق در ابعاد تهديدات و شناخت مؤلفه هاي آن ها با ميزان فوريت ، عمق ، دامنه ، آثار و تراكم آن و تعيين ضريب اهميت آنها، انتخاب رويكرد مناسب و لزوم برنامه ريزي

ه برنامه ريزي كشورهايي كه تجارب آن ها در اين تحقيق مورد گسترده و جامع مشاباستفاده قرار گرفت، نشان مي دهد كه نحوه ي مديريت پدافند غيرعامل و برنامه ريزي

. آن از ويژگي هاي مديريت و برنامه ريزي راهبردي برخوردار است :اين ويژگي ها بر وظايف زير تأكيد دارد

.ا و تهديدها يا موانعي كه در محيط خارجي وجود دارد تجزيه و تحليل فرصت ه. 1 تجزيه و تحليل نقاط قوت و ضعف سازمان در محيط داخلي . 2

 استقرار رسالت سازمان و ايجاد اهداف آن . 3

تدوين راهبردهايي كه با نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهديدهاي محيطي منطبق . 4 . باشد

 اجراي راهبردها . 5

 )Mintzberg 1996 .(بي و كنترل راهبردي به منظور اطمينان از كسب اهدا ارزيا. 6شود كه دسته ي اول را مكاتب مديريت راهبردي را به طور كلي به دو دسته تقسيم مي

انطباقي -مكاتب تجويزي يا پيش تدبيري و دسته ي دوم را مكاتب توصيفي يا تجربيسمي و پيش بيني تدابير تحليلي براي مكاتب تجويزي معتقد به طراحي ر. نام دارد

تحقق هدف هاي بلندمدت و مكاتب دوم ، متكي بر اقدام به موقع و منطبق با شرايط  . جاري و تقريباً اعمال تدابير غير رسمي و خلق الساعه است

در نگرشي تركيبي ، دو ديدگاه فوق در هم تلفيق شده و مكتب پيكربندي براساس مشخصات اين ديدگاه . يي دور انديشانه ، مطرح مي شود اقتضا–ديدگاه سيستمي

: عبارت است از در چارچوب نگرش اين ديدگاه ، ضمن تأكيد بر لزوم همخواني و ايجاد توازن بين . 1

، تغيير عوامل ) swot( نقاط قوت و ضعف سازمان ، فرصت ها و تهديدهاي محيطي . هاي مورد نظر ضروري است محيطي و شكل دهي محيط ، مطابق اهداف و راهبرد

در ديدگاه تركيبي ضمن اينكه چشم انداز، ديدگاه و ارزش هاي مديران عالي و . 2

  پدافند غيرعامل

 

179

استراتژيست هاي سازمان، تعيين كننده به حساب مي آيند، دخالت مستقيم و غير مستقيم افراد و واحدهاي سازماني هم در نقش نوآوران و خالقان انديشه هاي تغيير

 . ير گيرنده، غير قابل اجتناب است دهنده و تغي

در اين تفكر، تحليل هاي كالن همراه با تحليل هاي خرد به طور تؤام، مالك تصميم . 3 گيري ها قرار مي گيرند

. رسالت ها و آرمان هاي تجويزي با واقع گرايي بيشتري تبيين و اجرا مي شوند. 4. ( در اين ديدگاه، دانش و توسعه ي آن با لوازم اجرايي و بكارگيري آن تركيب مي شود

)107: 1387علي احمدي، در واقع، دليل آسيب پذيري بودن شريانهاي حياتي گستردگي طول شبكه و شبكه اي

گي تمامي فعاليت هاي شهروندان به شريانهاي همچنين وابست. بودن خدمات آنهاست حياتي از داليل مهم ديگر آسيب پذير بودن آنهاست و در صورتيكه اختالل ضعيفي هم در يكي از بخش هاي هر يك از شريانهاي حياتي يا ساير كاربريها بوجود آيد ، باعث

. ناكار آمدي كل سيستم شهري مي شود ياتي و ساير عناصر موجود در شهر باعث بوجود امدن آسيب هاي فيزيكي به شريانهاي ح

آسيب هاي جبران ناپذير مي شوند و اثرات و تلفات با تخريب هاي شديدي را به دنبال دارند همچنين در صورت آسيب ديدگي ابنيه ، ساختمانهاي عمومي و خدماتي و

لذا با عنايت . باشد شريانهاي حياتي باز سازي و ترميم آنها بسيار پر هزينه و زنان بر مي : به موارد فوق الذكر بايد موارد ذيل را مد نظر باشد

اقدامات برنامه ريزي شهري جهت پيشگيري از روز حوادث در هر يك از كاربريهاي -1 ) كوتاه مدت ( شهري متناسب با اثرات احتمالي آن

ميان ( صورت فوري تنظيم سناريو با تمهيدات الزم جهت بازسازي يا ترميم آنها به -2 ) مدت

) بلند مدت ( مقاوم سازي و يا تعويض و ترميم خطوط شبكه و ساختار كالبدي شهر -3 ) 13: 1383حسني، (

در مجموع مي توان ادعا كرد كه اصول رنامه ريزي شهري جهت پيشگيري از باليا و

  پدافند غيرعامل 180

ليت كاهش آسيب پذيري يك محيط شهري به داده هاي جغرافيايي و مطالعات قابآسيب پذيري يك ناحيه استوار است و به عنوان راهنمايي براي برنامه ريزي پيشگيري

اصول برنامه ريزي شهري جهت پيشگيري از باليا . از بالياي شهري به شمار مي رود باز سازي يك محيط آسيب پذير ، توسعه و ايجاد يك محيط تمن و بي « : عبارتند از

1383عبدالهي ، (ندگي سالمتر و ايمن تر مي باشد براي شهروندان براي ز» خطر در چند دهه اخير به دنبال روند رو به رشد وقوع خطرات و افزايش بي سابقه ). 100:

جمعيت شهري و بهره رداري بي رويه از منابع طبيعي ، آسيب پذيري شهر هاي جهان و حوزه اقيانوس آرام در اين ميان آسيا. در برابر حوادث غير مترقبه افزايش يافته است

به عنوان بزرگترين ناحيه جهان از نظر وسعت و جمعيت بيشتر از ساير نواحي از بررسيهاي انجام . خسارات جاني و مالي حوادث غير مترقبه و انساني در رنج بوده اند

شده نشان داده است كه در بعضي از كشورهاي اين ناحيه فشار جمعيت باعث بهره از محيط زيست شده و شرايط زندگي ميليوني انسانها را با خطر مواجه برداري بي رويه

در اين كشورها بدون يك واكنش صحيح و موثر روند كنوني ادامه يافته و . ساخته است در بعضي نواحي ديگر مانند ژاپن ، چين ، زالندنو و استراليا تغييرات . بدتر خواهد شد

مبتني بر تمهيدات برنامه ريزي شهري و زيست محيطي و مقابله با خطرات محيطي ). 69: 1384هاديزاده، ( شهر سازي به طور مناسب و كافي كنترل شده است

با توجه به تاثيرات نامطلوب حوادث غير مترقبه بر شرايط اجتماعي و اقتصادي اقشار فقير و مشكالت عديده ، در جران خسارات وارده الزم است در طرحهاي توسعه

به حوادث غير مترقبه به . عمده فعاليت هاي برنامه ريزي شهري مي باشداي كه ازبدين لحاظ در . عنوان يكي از شاخص عهاي اصلي توسعه شهري توجه و تاكيد شود

مواجهه با باالياي طبيعي ، تلفيق طرحهاي كاهش آسيب پذيري محيط شهري و از مهمترين موضوعات مي افزايش ايمني و سالمت شهر در برنامه ريزي توسعه پايدار

مجموعاً مي توان گفت عوامل مربوط به رنامه ريزي شهري كه سبب افزايش « . باشد : آسيب پذيري محيط هاي شهري مي شوند عبارتند از

.... رشد جمعيت در مناطق شهري به داليل متعدد از جمله مهاجرت ها و -

  پدافند غيرعامل

 

181

در زمين هاي نامناسب و نا افزايش تراكم جمعيت و ابنيه و تجمع سرمايه گذاريها - . ايمن

 . روند ناپايدار توسعه به ويژه در مناطق حاشيه اي -

كاهش يا از بين رفتن منابع طبيعي ، مراتع و جنگل ها و در نتيجه وقوع حوادث -برنامه ريزي شهري و ( غير مترقبه مخصوصاً سيل و تاثير آن بر محيط هاي شهري

 ) منطقه اي

 . خت هاي ، حمل و نقل و ارتباطاتنارسايي در زير سا -

امروزه عمده ترين مراكز زيستي ، عمراني و تاسيساتي كشور در شهر هايي همچون تهران ، تبريز، مشهد ، رشت ، اصفهان ، كرج ، اهواز ، شيراز ، قم و اراك استقرار يافته

ن شهر ها اند كه دامنه بروز حوادث و حوادث غير مترقبه در همه آنها وجود دارد و ايبدون توجه ه سوانح و اتفاقات طبيعي پاي گرفته اند و اغلب تمهيدات شهر سازي و

با توجه به آنكه در سال . برنامه ريزي شهري مناسب در انها كمتر توجه شده است ميليون نفر بالغ خواهد شد و 120 تا 100 خورشيدي جمعيت كشور به حدود 1400

ين تشكيل خواهد داد لزوم توجه به رعايت تمهيدات سهم عمده آنها را جمعيت شهر نشبرنامه ريزي شهري و شهر سازي در برابر سوانح طبيعي را ضروري مي سازد و اين امر

شيعه، (سهم عمده اي در كاهش بحران و جلو گيري از صدمات گسترده خواهد داشت قتصادي ، هم اكنون بخش عظيمي از سرمايه هاي انساني ، اجتماعي ا). 686: 1381

با توجه به اين امر برنامه . فرهنگي و نظاير آن در شهر هاي كشور ما متمركز شده اندريزي براي حفظ اين سرمايه ها در مقابل تاثيرات حوادث غير مترقبه و انسان ساخت هميشه جزء جدايي ناپذيري از برنامه ريزي شهري و ابزارهاي آن كه طرحهاي توسعه

اساساً يكي از عوامل اصلي شكل گيري حرف رنامه ريزي شهري . شهري اند ، بوده استمتاسفانه . همين ايجاد امنيت و ايمني در شهر ها براي رسيدن به پايداري بوده است

اكثر شهر هاي كشور توسعه اي ناموزون و به دور از قواعد صحيح شهر سازي داشته اند » دمات رساني دچار مشكل مي سازدكه در هنگام وقوع حوادث ، مديرت آنها را براي خ

). 5: 1383نيكنام ، (

  پدافند غيرعامل 182

موارد فوق الذكر اهميت اقدامات برنامه ريزي شهري و شهر سازي اصولي را در مواجهه در « همانگونه پيشتر نيز گفته شد . با حوادث غير مترقبه شهري مشخص مي سازد يعني احساس ) ر مثلث سعادت بش( رنامه ريزي و مديريت شهري سعادت شهروندان

امنيت ، احساس اجتماعي بودن و احساس احترام به خود بر اساس نيازهاي ذيل كه . زاييده برنامه ريزي شهري هستند شكل مي گيرد

. احساس وجود ايمني و امنيت راي شهروندان - احساس بهره مند شدن از امكان برقراري ارتباز ا ديگران - با مشاركت در امور اجتماعي با مشاركت ساير شهروندان انجام فعاليت هاي اجتماعي- احساس مشاركت در امور اجتماعي و شهري و ا اهميت بودن ديدگاه ها و خواسته -

).18: 1383حسيني جناب ، ( هاي شهروندان توان اينگونه بيان داشت كه مقولة پدافند غيرعامل فراتر از حوزه ي در نهايت مي

ي وسيعي اع از سخت افزارها و تأسيسات نظامي است و شامل حوزهنيروهاي نظامي و دف جستجوي ويژگي هاي مديريت .باشد به پهناي امنيت ملي با تمام گستردگي آن مي

پدافند غيرعامل متناسب با شرايط ايران، با توجه به جنس و ماهيت پدافند غيرعامل شود؛ح زير پيشنهاد مي ويژگي اصلي و كالن به شرسهصورت گرفته و در اين خصوص

مديريت بحران . 1 رويكردهاي پدافند غيرعامل. 2

 مديريت راهبردي . 3

در اين نگرش، به . مديريت پدافند غيرعامل، از جنس مديريت جامع بحران مي باشدجاي توجه به مشكل در زمان بروز حادثه و عارضه، پيش بيني و برنامه ريزي قبلي به

رغم عدم ورهاي مطرح شده نشان داد كه اين كشورها عليتجارب كش. عمل مي آيدوقوع جنگ به مقولة پدافند غيرعامل از ديد پيشگيرانه و پيش بيني توجه كرده و با

هاي الزم به لحاظ قانوني، نرم افزاري و سخت افزاري به آن اعمال و ايجاد زيرساخت . اندپرداخته

هبردي است و هر گونه رويكردي در فرآيند ماهيت مديريت پدافند غيرعامل، مديريت را

  پدافند غيرعامل

 

183

مديريت و برنامه ريزي پدافند غيرعامل، بايستي از منظر مديريت و برنامه ريزي نمودار . راهبردي بوده و به تبعات و لوازمات اين نگاه شناخت و آگاهي كافي داشته باشد

. معرفي كندزير كوشيده است تا رويكردي استراتژيك را به مقوله پدافند غيرعامل

)1392حسيني و همكاران، : منبع(ريزي شهري رهيافت پدافند غيرعامل در برنامه) 2نمودار شماره

  پدافند غيرعامل 184

: منابع يفارس منابع) الف

 اقبال انتشارات:تهران تمدن، تاريخ).1379 (آرام،احمد )1

 13 دوم،سال شماره ساختمان، و اهر ماهنامه شهري؛ ساختاردفاع).1382 (محمد، زاده،ابراهيم )2

 .اشتر مالكي صنعت دانشگاه انتشارات :تهران. ينظام بحران تيريمد). 1386 (ميمر ،يابهر )3 مقاالت مجموعه ،ي كالبدي طرحهاي ابيارزي ارهايمعي بررس ،) 1372 (، حسن ،ي احمد )4

، رانياي معمار وي ساز شهر قاتيتحق و مطالعات مركزي كالبدي زير طرحي الملل نيب كنفرانس . تهران دانشگاه

و مسكن مجله ، شهري ريپذ بيآس كاهش دري ساز شهر نقش ؛) 1376 ( ، حسن ،ي احمد )5 .1376 زمستان ،80 شماره انقالب

و ايران ژئوپليتيك موقعيت «،)1390 (حسين هشي، مختاري و عبدي عطااهللا، و محمد اخباري، )6 ،»بزرگ خاورميانه طرح: موردي مطالعه جهان؛ در خود هژموني تثبيت براي آمريكا هايتالش

.75 شماره انساني، جغرافياي هايپژوهش فصلنامه مطالعات پژوهشكده ترجمه سوم، جهان در ملي ،امنيت1379 چونگاين، ادواردومون، آزر، )7

راهبردي مطالعات پژوهشكده انتشارات تهران، راهبردي، .تهران. بحران تيريمد دري معمار نقش. 1386. ديمج فر،ي اشتر )8 دانشكده هران،ت ، "پايدار غيرعامل پدافند در معمارانه الزامات ".احمد انجدي، اصغري )9

 .1383دكتري، نامهپايان شهيدبهشتي، معماري ديشه دانشگاه: تهران. رعامليغ دفاع در معمارانه الزامات. 1386 . احمد ،يجد انياصغر )10 .يبهشت امنيتي الزامات بازخواني). 1390 (حسين ميسمي، و يمهد اباناري، نادريب اصغر، افتخاري، )11

سال راهبرد، فصلنامه چندجانبه، رويكردي: 1404 افق در ايران اسالمي جمهوري اندازسندچشم .پاييز ،60 شماره بيستم،

امنيت مطالعات فصلنامه آن، سنجش الگوى وارائه اجتماعى امنيت). 1390 (حميد، امانت، )12 .پاييز – هفتم و بيست شماره اجتماعى،

نشريه جمشيد، تخت باستاني منظر سازي مستند ساماني؛ ابراهيمي آقا فيروز و زاده،بهنام امين )13 .1385 پاييز، ،27 شماره زيبا هنرهاي

،))يشهر اصطالحات و ميمفاهي بابرخيي آشنا. ((داريپاي شهر تيريمد. ،حيجارجرمي مانيا )14 1383 دوم چاپ فاضلي انتشارات موسسه

  پدافند غيرعامل

 

185

ي ها شهر نمونه ( زيخ زلزله مناطق در نيزمي كاربري زير برنامه ؛)1375 (، نيحس ،ي نيبحر )15 سوانح با مقابله مطالعات مركز ،ي اسالم انقالب مسكن اديبن انتشارات) رودبار ، لوشان و ليمنج 44 181 . رانياي عيطب

باي علمي گوگفت(يتيامن مطالعات حوزه در كپنهاك مكتب بايي آشنا). 1379(ي بار بوزان، )16 .زييپا سوم، شماره سوم، سال ،يراهبرد مطالعات فصلنامه ،)يراهبرد مطالعات پژوهشكده

تهران، ،يراهبرد مطالعات پژوهشكده ترجمه هراس، و دولتها مردم،). 1378 (،يبار بوزان، )17 .يراهبرد مطالعات پژوهشكده انتشارات

)). يشهر تيريمد نقش تياهم.((فردا ضرورت امروز، ازين ،ي شهر تيريمد. ،فرهاديگيب )18 24 صفحه 1373وريشهر ،55 شماره ريتدب مجله

 462 ،23/7/87 آفتاب، خبرنامه دار،يپا تيامن و خاطر آرامش رعامليغ پدافند )19

به اجمالي نظري كتاب در). خلعتبري،مترجم افسانه(شوش در هخامنشي شهرنشيني ؛ پرو،ژان )20 اسالمي جمهوري هواپيمايي كياني، يوسف دمحم كوشش به ايران، در سازي شهر و شهرنشيني

.1365 ايران، به اجمالي نظري كتاب در). خلعتبري،مترجم افسانه(شوش در هخامنشي شهرنشيني ؛ پرو،ژان )21

اسالميي جمهور هواپيمايي كياني، يوسف محمد كوشش به ايران، در سازي شهر و شهرنشيني .1365 ايران،

سازمان انتشارات ،ي شهري اراضي كاربري زير هرنام) 1382 (، محمدرضا ،ي محمد پور )22  ) .سمت ( دانشگاههاي انسان علوم كتب نيتدو و مطالعه

،24شماره سوم، سال نگاه مجله ملي؛ امنيت و شهرها پورعلي، بختياري و موسي پورموسوي )23 1381 تهران،

بزرگى، وحيد و طيب عليرضا ترجمه نوين، امنيتى مطالعات). 1383 (ديگران و تري تريف، )24 راهبردي مطالعات ژوهشكدهپ:تهران

ي عملي راهنماها و اصول: بحران تيريمد. 1383.ي ج جرالد هواتمر و درابك، ،يا توماس )25 .يشهري زير برنامه و پردازش شركت: تهران. يمحلي دولتهاي برا يپاپل انتشارات: مشهد ك،يتيژءوپل ميمفاه و اصول). 1390 (محمدرضا ا،ينحافظ )26 الگوي تطبيقي تحليل ؛)1389 (زهرا پور،احمدي و ريباز نژاد،نيقربا و محمدرضا نيا،حافظ )27

-انساني علوم مدرس فصلنامه فدراليسم، و مختاري خود الگوهاي با عراق كردستان خودگرداني .2 شماره چهاردهم، دوره فضا، آمايش و ريزيبرنامه

،835،834 ،837 ص1380سوم،تهران، تهران،چاپ دانشگاه شهر؛ تا شار سيدمحسن،از حبيبي )28486،  

  پدافند غيرعامل 186

و تفكر آن كالبدي سيماي و شهر مفهوم از تاريخي تحليلي: شهر تا شار از محسن؛ حبيبي، )29 643،31 ،638 639 ص ،.1386 هفتم، تهران،چاپ دانشگاه انتشارات تاثر،

و تفكر آن كالبدي سيماي و شهر مفهوم از تاريخي تحليلي: شهر تا شار از محسن؛ حبيبي، )30 485. 1386 هفتم، تهران،چاپ دانشگاه انتشارات تاثر،

عالي دانشگاه انتشارات ، هوايي تهاجمات و غيرعامل پدافند ،) 1387 (جهانبخش ، حسني )31 100 تهران ، ملي دفاع

حفظ اديبن تهران،. ييصحرا ،يدرمان مراكز بحران، دري طراح. 1386 .ديبهش ديس ،ينيحس )32 .مقدس دفاعي ارزشها نشر و آثاري معماري طراح در رعامليغ پدافندي اصلي ارهايمع نيتدو . 1387 .ديهشب ديس ،ينيحس )33

طرح ،يدفاع عيصناي قاتيتحق وي آموزش مؤسسه هنر دانشگاه: تهران. يعمومي ساختمانها .رعامليغ پدافندي فراسازمان

ي اجراي راهكارها). 1392(ي رشتخوار معطر ايبرد ويي سرگلزا فهيشر د،يبهش ديس ،ينيحس )34- 12 صص ،12 سال ،87 شماره ،يمل تيامن يفصلنامه ،يشهري هابافت در رعامليغ فندپدا اصول

32. ي جمعي ساختمانهاي معماري طراح در رعامليغ دفاعي ارهايمع ؛ ديبهش دي،سينيحس )35 .1389 ؛نشرعابد؛يشهر ، زلزله ازي ريپذ بيآس كاهش در شهر اندازه و الگو ، فرم نقش ؛) 1372 ( ، حهيمل ،ي ديحم )36

زلزله آثار با مقابلهي راهبردها زلزلهي براي نيب شيپي الملل نيب ناريسم نيهشتم مقاالت مجموعه  .رانيا ، تهران ،1372 ماه مهر ندهيآي ها

تيريمدي وراهبردها اهداف.((راهبردها و ،اهدافي شهر تيريمد. پور،ه داداش )37 12 شماره-13 ر،ساليتدب ماهنامه))يشهر

منطقهي تيامن مجموعه هينظري انتقادي بررس). 1389(ي ول ،يكالچ گركوزه ن،يپرو ش،يداداند )38 .56 شماره نوزدهم، سال راهبرد، فصلنامه ،يجنوب قفقاز منطقهي تيامن طيمح از استفاده باي ا

ي ها مجموعه بازي فضا زيتجه وي طراحي رهنمودها و اصول. 1385.فرامرز نژاد،ي داع )39 .مسكن و ساختمان قاتيتحق مركز: هرانت.رعامليغ پدافند منظور بهي مسكون

،يشهرساز وي معمار دانشكده ،يشهري زير برنامهي نظري مباني درس جزوه دانشپور،زهره؛ )40 1381،يبهشت ديشه دانشگاه

، شهرسازي و مسكن وزارت ، طياري حميد ي ترجمه ، ) 1366 (سويس در غيرعامل دفاع )41 218 تهران، ، ها پناهگاه امور ي كميته ، جنگ امور معاونت

ران،ياي اسالمي جمهوري خارج استيسي مل منابع). 1388 (جالل، ديس ،يروزآباديفي دهقان )42 ،3 شماره ،39 دوره ،ياسيس علوم و حقوق دانشكده استيس فصلنامه

  پدافند غيرعامل

 

187

ك يبعنوان متروي ستگاههاياي ساز مناسب در رعامليغ پدافندي راهكارها ار؛ياسفند ،يدهقان )43 .1386 اشتر؛ مالكي صنعت دانشگاه ارشد،يكارشناس دوره الهرس ؛يپناهگاه امني فضا اطالعاتي هاي جنگ و نظامي شناسي محيط بر اي مقدمه ؛) 1386 (عبدالرسول ، ديوساالر )44 .تهران ، اشتر مالك صنعتي دانشگاه انتشارات) 77 ،70 ،7(،

نشر: تهران. اطالعات جنگ وي نظامي شناس طيمح بري ا مقدمه. 1386.عبدالرسول وساالر،يد )45 .اشتر مالك دانشگاه. رعامليغ پدافندي مهندس پژوهشكده

كنگره مقاالت مجموعه ايران، در شهرها ايجاد مركزي هسته يا ارگ و دژ مفهوم ذكاء،يحيي؛ )46 .1374 اول، چاپ دوم، جلد كشور، فرهنگي ميراث سازمان ايران، شهرسازي و معماري تاريخ

دفتر. سوم درجهان يمل تيامناتيبرنظري امقدمه ؛يمل تيامن مطالعات). 1383(ي عل ،يعيرب )47 .خارجه امور وزارتي المللنيب وي اسيسمطالعات

 1380اول، جلد ايران، وصنعت علم انتشارات شهر؛ شكل تاريخ راضيه، رضازاده )48

انقراض تا غزنويان سلسله از جلدسوم، ناشر، ايران؛ هزارساله ده تاريخ عبدالعظيم، رضايي )49 1374 صفويه،

آل انقراض تا ساسانيان از دوم، جلد ناشر، ايران؛ هزارساله ده عبدالعظيم،تاريخ رضايي، )50 1373زياد،

انقراض تا آرياها پيدايش از اول، جلد ناشر، ايران؛ هزارساله ده تاريخ رضايي،عبدالعظيم، )51 1374 پارتها،

نور، پيام دانشگاه انتشارات ايران، بر تاكيد با روستا و شهر متقابل روابط اصغر؛ رضواني،علي )52 .1386 هفتم، چاپ

نور، پيام دانشگاه انتشارات ايران، بر تاكيد با روستا و شهر متقابل روابط اصغر؛ رضواني،علي )53 1386 هفتم، چاپ

مسكن، و ساختمان قاتيتحق مركز ران،ياي معمار فرهنگ ن،يوسائر ژني،بيسرشكي عيرف )54 41 ص ،1382 اول، چاپ ، 362 ش هينشر

،66-70سمت؛ ران؛ياي شهري زير برنامه نديفرا پروانه؛ ،ينيحس شاه ،يمحمدتق ،ييرهنما )55 1386 ؛13،199-161 انساني علوم كتب وتدوين مطالعه سازمان جديد، شهرهاي ريزيبرنامه.اله،كرامتيزيار )56

 1378تهران، ،)سمت(دانشگاهها

بهشتي، شهيد شگاهدان تهران، ،"شهري پناهگاه و پدافند ريزيبرنامه "اله،زياري،كرامت )57 .1380 ،32شماره صفه مجله وشهرسازي، معماري دانشكده

 1387 ،134-138سمت، د،يجدي شهرهاي زير برنامه اله؛كرامت ،ياريز )58

  پدافند غيرعامل 188

،يريپذ بيآس و ديتهد ،ييداراي ابيارز رعامليپدافندغ در سكير تيريمد اكبر،ي عل ستاره، )59 .تهران ،13 ،12 ،11 ،10 اشتر، مالك صنعتي دانشگاه انتشارات

نظر، باغ نشريه بيشاپور، ساساني شهر فضايي سازمان تيموري؛ محمود و اكبر علي سرافراز، )60 .1386 زمستان، و پاييز

-11جلد ر،يركبيام انتشارات)). رعامليغ پدافند مطالعه روش.((يشهر تيريمد. ا،احمديدنيسع )61 1382 دوم چاپ

مناطق تيامن نيتأم دري مرزي ها چهبازار نقش خالد، زاده، لياسماع اصغر،ي عل ،يديسع )62 1386 اول، جلد ها، فرصت و ها چالش مرز شيهما مقاالت مجموعه ،يمرز ،يرهبري رسان اطالع گاهيرعامل،پايغ دفاع حوزه دري رهبر معظم مقامي ابالغي استهايس )6329/11/89 

 كم يازفصل ك يماده لي،ذ 7/5/87 مورخ ران،جلسهياي ومعماري شهرسازي عالي شورا )64

شيهما. مترقبه ريغ حوادث بايي ارويرو در ها مارستانيبي آمادگ. 1385.دايو ،يارفعي قيصد )65 .اصفهان. مترقبه ريغ سوانح و حوادث در بحران تيريمد ارتقاءي راهكارهاي سراسر

مجموعه ،)همدان (هگمتانه تپه در شهرسازي و معماري هاي يافته نو رحيم؛ محمد صراف، )66 .1374 ران،ياي شهرساز وي معمار اريخت كنگره نياول مقاالت

اشتر مالكي صنعت دانشگاه رعامل،يغ پدافند وي شهرساز كاربست). 1390 (نيرحسيام عرب، )67 .1390 بهمن مسلح،ي روهاين نخبگان اديبن و

انتشارات ، استراتژيك مديريت بر جامع نگرشي ؛) 1387 (همكاران و احمدي،عليرضا علي )68 .تهران دانش، توليد

 1376خاك، نظم،نشر الگوي معمار محمد، ،يعموم )69

ي مرزهاي امن نا در عراق و هيترك نيكردنش مناطق تحوالت ريتأث داود، ،ينيام روس،يس ،يفخر )70 مرز شيهما مقاالت مجموعه ،يتيامن -ينظامي ايجغراف دگاهيد ازي غرب جانيآذربا استاني اسيس

.1386 دوم، جلد ها، فرصت و ها چالش و امنيت در مرزي هاي بازارچه نقش تبيين، )1389(ي و همكاران قادري حاجت، مصطف )71

فصلنامه جنوبي، خراسان استان مرزي هايبازارچه: موردي مطالعه پيرامون نواحي پايدار توسعه .3 شماره ،6 دوره ك،يتيژئوپل

 .توسعه چهارم برنامه قانون )72: تهران. رانيا دري شهري احطر وي معمار. 1384 ).ص ( اءياالنب خاتميي هوا پدافند قرارگاه )73 .تابستان .4 شماره هينشر هينشر: تهران. مالحظات و اصول بايي آشنا.1384 ).ص ( اءياالنب خاتميي هوا پدافند قرارگاه )74

 .بهار. 3 شماره

  پدافند غيرعامل

 

189

. 1 شماره هينشر: تهران. عامل ريغ پدافند.1383 ): .ص ( اءياالنب خاتميي هوا پدافند قرارگاه )75 .تابستان

يي آشنا ، رعامليغ پدافند رعامل،يغ پدافند معاونت ،)ص (اءياالنب خاتميي هوا افندپد قرارگاه )76 52 85 تابستان ،8 شماره هينشر كشورها،ي برخ اقدامات با

،4 شماره هينشر ران؛يا دري شهري طراح وي معمار ؛)ص (اءياالنب خاتميي هوا پدافند قرارگاه )77 .1384 تابستان

زلزله آثار كاهش در مناسبي ساز شهر راتيتاث ؛) 1384 ( ، ميكر ،ي باقر ، رسول ،ي قربان )78 وي عيطبي ايبال ، نيزم مخاطراتي الملل نيب كنفرانس مقاالت مجموعه ، بم نمونه بر ديتاك با

 4 . زيتبر دانشگاه ، آنها با مقابله راهكارها نامه انيپا))مطلوبي هايژگيو((،ي شهر تيريمد ستميس مناسبي الگو.،غ روانيش انيكاظم )79

 1373ي بهشت ديشه ارشد،دانشگاهي كارشناس

اساس بر اريشهري ادار شهرك تيموقع ليتحل). 1391 (،حسنينيامي نيحس كامران،حسن؛ )80 .47 شماره - 1391 زييپا ،يطيمحي زير برنامه و ايجغراف عامل، ريغ پدافند اصول

برنامه در عامل ريغ پدافند كاربرد). 1391 (،حسنينيامي نيحس ،داود؛ينيام كامران،حسن؛ )81 .15 شماره - 1391 زمستان ،يا منطقه وي شهري ها پژوهش و مطالعات ،يشهر مسكني زير

ي مرزي نواحيي فضاي سامانده). 1390 (،حسنينيامي نيحس ،طاهر؛يزاديپر كامران،حسن؛ )82 ابستانت ،يشهري زير برنامه و پژوهش رعامل،يغ پدافند كرديرو با پاكستان و رانيا مرز با همجوار

.5 شماره دوم، سال ،1390 نقشي بررس). 1390 (،حسنينيامي نيحس ،طاهر؛يزاديپر درضا؛يحم ،يوارث كامران،حسن؛ )83

: يمورد نمونه - عامل ريغ پدافند كرديرو باي شهريي رو پراكنده دري كالبد توسعهي ها طرح .17 شماره - 1390 زمستان و زييپا ،ياهيناح توسعه و ايجغراف سنندج، شهر). 1393 (سبزوار،ي درماني بهداشت خدمات وي پزشك علوم دانشگاه عامل ريغ پدافند تهيكم )84

سبزواري درماني بهداشت خدمات وي پزشك علوم دانشگاه رعامل،يغ پدافند مالحظات و اصول در غيرعامل پدافند نقش ؛) 1387 (علم توليد و پژوهش معاونت راهبردي هاي بررسي گروه )85

، هشتم سال) 196،197،198،200،202(، راهبردي نگرش آموزشي – علمية هنامما كشور، امنيت .92ة شمار

ي سنج تيظرف وي شناس بيآس: رانيا.ا.جي عتيجم ساختار راتييتغ ،)1393 (نيافش ،يمتق )86 .5 شماره ،46 دوره ،يانساني ايجغراف فصلنامه ،يتيامن مسائل

انتشارات سمت: ان، فلسفه ژئوپليتيك، تهر)1381(مجتهدزاده، پيروز )87 يوسف محمد كوشش به ايران هاي پايتخت كتاب در ماد، پايتختهاي مهرداد؛ ملكزاده، )88

.1374 كشور، فرهنگي ميراث سازمان كياني،

  پدافند غيرعامل 190

محمد ،يجهانشاه نيمحمدحس ،يريام دخت نيمه ،ينهوج رزادهيپ نيحس جواد، زاده،يمهد )89 شركت: تهران. يشهر توسعهي راهبرد يزير برنامه. 1385. زاده صراف دهيها مطلق، زادهيتق

 .مايس اميپ نشر و طرح انتشارات )) استحكامات،اقدامات((، عامل ريغ پدافندي مبان و اصول .ا،جواديني موحد )90

 1386دوم چاپ اشتر، مالكي صنعت دانشگاه

چاپ درسي، كتابهاي وتأليف ريزيبرنامه مركز انتشارات غيرعامل؛ دفاع جعفر، نياموحدي )91 1383ران،اول،ته

روابط مطالعات پژوهشكده ،يا منطقه تيامن در رانيا نقشي بررس م،يعبدالعظ ديس ،يموسو )92 1393 الملل، نيب

وي معمار خيتار كنگره مقاالت مجموعه ايراني، گرد دژشهرهاي احمد؛ موسوي،سيد )93 .1374 نخست، جلد ران،ياي شهرساز

: تهران در،يرحيم دره ترجمه ،ياسيسي ايجغراف بر نوي درآمد). 1379 (چاردير ر،يمو )94 مسلحي روهاينيي ايجغراف سازمان انتشارات

ي ساز منيا در آن از استفاده و شهرهاي ا لرزهي ريپذ بيآسي وهايسنار.برزيفر ،يالهي ناطق )95 .201 شماره. آبادگران هينشر. كشور

ي سازمنيا رد آن از استفاده و شهرهاي الرزهي ريپذبيآسي وهايسنار برز؛يفر ،يالهي ناطق )96 .201 شماره آبادگران؛ هينشر كشور؛

ت،يامني بررس در "بوزاني بار"ي هاي دشوار و ها افته يدري نظري تأمل ر،يقد ،ينصر )97 1390 چهارم، شماره چهاردهم، سال ،يراهبرد مطالعات فصلنامه

جهاد تهران، كياني، يوسف محمد كوشش به دوم، جلد ايران، هاي شهر. شيتريهوف،د )98 .1369 اهي،دانشگ

نشر ،ينيبحر نيحس ديس شهر، دارتريپا شكل كي يسو بهي شهري طراح ،يفرا برند، لدريه )99 يشهري زير برنامه و پردازش شركت

ريزي، برنامه و پردازش شركت). اعتصام،مترجم ايرج(اسالمي معماري ؛ براند لنيه )100 .1377 تهران،

؛يعملكرد چندي اههاپناهگي اجرا وي طراح رعامل،يغ پدافند محسن؛ وفامهر، )101 رانيا صنعت و علم دانشگاه ،يشهرساز وي معمار دانشكده

 ارگ و دژ مفهوم زكا، يحيي )102 بم ارگ ايران، شهرسازي معماري كنگره مقاالت ؛... 1374 كرمان،

  پدافند غيرعامل

 

191

يفرانسو وي سيانگل منابع) ب103) André, K. (2009). Histoire des Relations Internationales de 1945 à nosjours (tome 2), Armand Collin, pp. 44-45, 104) Azaiez, N. (2007). Optimal resource allocation for security in reliability systems, European Journal of Operational Research 181, 773–786. 105) Baude, F. (2012). Vallée, Droit de la défense, Paris, Ellipses, pp. 125-135 106) Bier, V. M. and Abhichandani, V. (2012). Optimal allocation of resources for defense of simple series and parallel systems from determined adversaries, Proceedings of the Engineering Foundation Conference on Risk-Based Decision Making in Water Resources X (Santa Barbara, CA) American Society of Civil Engineers. 107) Braswell, H; Kushner, H. I. (2012). Social integration and masculinity in Military". Social Science & Medicine 74 (4): 530–6 108) Carter, R. (2008). La sûreté des transports - Les transports face aux risques et menaces terroristes, Presses universitaires de France 109) Cohn, C. (2011). "In the Rational World of Defense Intellectuals". Signs. Within and Without: Women, Gender, and Theory 12 (4): 68–78 110) ConférenceEuropéenne des Ministres des Transports (2013). La sûreté du transport intermodal des conteneurs, Organisation de Coopération et de DéveloppementEconomiques 111) Cyburbia.the urban planning portal, university at buffalo. Department of bran and Regional planning.1994.see: cyburbia urbanp.html// www.usace.army.mil. 112) Dighe, N., Zhuang J. and Bier, V. M. (2009). Secrecy in defensive allocations as a strategy for achieving more cost-effective attacker deterrence, International Journal of Performability Engineering, Special Issue on System Survivability and Defense against External Impacts 5(2), 31–43. 113) Duncanson, C. and Eschle, C. (2014). Gender and the Nuclear Weapons State: A Feminist Critique of the UK Government's White Paper on Trident". New Political Science 30 (4): 545–563. 114) Early History of the Castle, http://www.drum-castle.org.uk/the_architecture. http://www.drum-castle.org.uk/the_early_years.htm 115) Enloe, C. (2010). "'military is not enough: the need for a peaceful consciousness". International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944–) 80 (1): 95–107 116) G., Toward a Theory of the Rent-Seeking Society, Texas A. & M. University Press, College Station, 97–112. 117) Green, G. (2010). "Exploring the Ambiguities of Masculinity in Accounts of Emotional Distress in the Military among Young Ex-servicemen". Social Science & Medicine 71: 148–171. 118) Hausen, K. (2013). Active vs. passive defense against a strategic attacker. International Game Theory Review, Vol. 13(1), pp. 1-12. 119) Hawg, P. (2004). Thehistorical Process of making non-securitization of security phenomena: security and globalization, Translated by Mohammad RezaKhosravi, monthly strategicoutlookNo. 79and80. 120) Hirshleifer, J. (2014). Anarchy and its breakdown, Journal of Political Economy 103(1), 26–52. 121) http://www.army-technology.com/glossary/passive-air-defense.html 122) http://wwwarmy-technology.com/glossary/passive-air-defense.html.

  پدافند غيرعامل 192

123) Huyse, P. (2008). La Perse antique, Éditions Les Belles Lettres, Paris, pp. 33-96. 124) Jier, H. M., Oliveros, S. and Samuelson, L. (2014). Choosing what to protect: strategic defense allocation against an unknown attacker, Journal of Public Economic Theory 9(4), 563–587. 125) John P. Looney, 1999.[ILUG] Re: in (slight) defence of Gateway,http://www.linux.ie/old-list/0185.html, Thu 01 Apr 1999 126) Levitin, G. (2007). Optimal defense strategy against intentional attacks, IEEE Transactions on Reliability 56(1), 148–156. 127) Michaud, D. and Apostolakis, G. (2006). Methodology for ranking the elements of water supply networks, Journal of Infrastructure Systems 12(3), 230–242. 128) Nagaraj, A. (2015). Protection of simple series and parallel systems with components of different values, Reliability Engineering and System Safety 87, 315–323. 129) Patterson, S. (2014). Identification of critical locations across multiple infrastructures for terrorist actions, Reliability Engineering & System Safety 92(9), 118–143. 130) Powers, P. (2014). The Camping against International Terrorism: Prospects after the fall of the Taliban, Research Paper Heritage, No. 01/112, Dec. 11, pp.11-14. 131) Rawlinson, G. (2015). The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire, Longmans, Londres, seventh ed. Pp.23-86. 132) Skaperdas, S. (2015). Contest success functions, Economic Theory 7, 283–290. 133) Tullock, G. (2015). Efficient rent-seeking, in Buchanan, J. M., Tollison, R. D. and Tullock, 134) Urban Forestry Manual Augus1996, See:www.deniz/public/Library/Foresty/ Foresty.html 135) Warusfel, B. (2015). Revue Droit et Défense: "Les notions de défense et de sécuritéen droit français", Droit &Défense, pp. 11-20 136) Xavier, L. (2013). La sécurité et la sûreté des transports aériens, Editions L'Harmattan

137) Zhuang, J. and Bier, V. M. (2014). Balancing terrorism and natural disasters —

defensive strategy with endogenous attacker effort, Operations Research 55(5), 96–109.