İmam Şafii Hayatı

8/2/2019 mam afii Hayat

1/44

www.islamvetasavvuf.org

1- MAM AF, HAYATI, YAADII A ............................................... 1

8- Neden afi'yi ne Ald k?..................................................................... 19- Doumu Ve Soyu:.................................................................................. 210- Soyu Hakk nda Sylenenler:............................................................... 411- Gazze'den Mekke'ye Gen Yoksul Blr lenin ocuu: ................. 412- ocukluu, Yetimesi, l Hayat:..................................................... 513- Mekke'de Ve Medine'de lm Tahsil Etmesi:..................................... 614- Vllkte, Memuriyette Bulunmas : .................................................... 815- afi'nin Ta'kbe Uramas, Badad'a Getirilmesi:........................... 916- Badad'da Muhammed b. Hasan'la Grmesi Ve Ehl-i Re'y

Fkhn renmesi:.................................................................................. 1017- Mekke'ye Dn Ve Mescd-i Haram'da Ders Vermesi:............... 1218- Tekrar Badad'a Gtmes Ve Grlerini Orada Yaymas: ........... 1319- nc" Defa Badad'a Geli, Oradan Msr'a Gidii: ................. 1420- afi'nin, stad Mlk'i Tenkide Balamas:................................... 1521- cthad Safhalarnn Hayatnn Devrelerine Balan: ................... 17

1- MAM AF, HAYATI, YAADII A

(150-204 H. / 767-820 M.)

8- Neden afi'yi ne Aldk?

Bu yl, sizinle etd iin, mam afi'yi setik. Dersimize onunla balad k- Zrafi'nin fkh, slm fkhm en parlak ve en olgun devrinde en mkemmel birsurette temsl etmektedir. O, re'y ehli fkh ile Hads ehli (Badad fkh ile Hicazfkh) arasn dil llerle birletirmektedir. afi, fkhta re'y kaidelerini tesbitetmi, Kyas llerini koymu bir fakihtir. Ayn zamanda Snneti zabt ve tesbit

etmee alan, bu i iin ller ve mikyaslar koyan ilk hadsci fakhtir. Kitapve Snneti anlaman n yollar n ayd nlatan, nsih ve menshu beyan eden odur. Giritii bu ilerle, vaz'ettii usl- f k h ile hkm istinb iin sabit esaslarkurmu, tahric yoluyla hkm karma usln vaz'etmitir. Onun nasslar-danhkm alma usln etd eden kimse, slm fkhn, gelimi ve olgunlam,esaslar aydnlanm, r dzelmi bir halde incelemi olur.mam afi'yi ve fkhn etd eden kimse, bu aratrmay yaparken Hicaz fkhna,onlarn bahis usllerine de temas eder. nk o, hicret yurdunun imam, andaHicaz' n en byk stad olan mam Mlik'ten ders ald . Yine bu inceleme isinde Irak ehlinin f kh na da temas eder. nk ma m afi, onlarn kitaplarn okudu,Hanef fkh kitaplarn derleyen Muhammed b. Hasan'la grt; ondan ders


2/44

ald ve onlarn arasnda yaad; onlarla mnazara ve mnakaalar yapt;mcdele edip urat. Mcdele yapan kimseye, mcdele yapt kimselerden

bz eyler geer. Onlarn tutumundan, dnce tarzndan bir eyler alr. Naslki, harb yapan kimse, karsndaki dmann tutumuna, plnlarna gre hareket

eder, ondan bir ey alp faydalanr. Fikirler insanlara, dostlardan olduu gibidmanlardan da geer. Hanhellerden birtaJum , bz dinsiz lere cevap vermeekoyulmulard. Muhaliflerinin bza grleri, dncelerin geii yoluyla,farkna varmakszn kendilerine getiini sezdiler... te afi de bylece, her ikitaraftan da bza eyler alm oldu. Re'y ve Hads taraftarlar ndan faydaland . Bu

bakmdan afi'yi incelemek, slm fkhn, gelime, olgunlama anda enstn derecesine karken her ynden onu incelemek demektir.Bunlarn zerine ilve olarak afi, Usl- F kh n da va'z d r. Na ss-Iardanhkm karmann, istinbt ilminin umum esaslarn ve usln o kurmutur.Onu etd etmek, usl- fkh incelemek ve renmek demektir. Bylece usl-f kh n s n rlan iz'1!^ kendine mahss bir yer al maa balad grlr. Fer'mes'elelerden ve onun genel kay dlanndan ayr l r. Bu incelemenin kendine mahsus meyveleri ve faydalan vard r. nk bu fru' mes'eleleri ve hkmleriniinceleme ilminden ayn, bambaka bir ilim tarihinin etd demektir.mam afi, mezhebinin usln ve itihadnn ynlerini toplayan kitaplar te'lifetmi ve yazmtr. Bylece o, bu n ilk am demektir. Ayn zamanda buyolu gsteren iaretleri koyarak, incelemelerde bulunmak isteyenlerin yoluna dak tutmu, yollarn aydnlatmtr.Biz bu aratrmamzda man afi'nin yetimesini, kltrn, stad-lann ,

talebelerini inceleyeceiz. Btn bunlar onun hayatn etd etmek demektir.Bundan sonra onun yaad a, fkhn, kitaplann inceleyeceiz. Kitaplarmnasl te'lif ettiini, onlardaki kltr derecesini aratracaz. Daha sonra ummolarak istinbt ve hkm karmak iin vaz'ettii uslleri inceleyeceiz.Mezhebini vaz'ederken tuttuu sistemi, onun derli toplu grlerini etdedeceiz. Sonra da mezhebini ve yaylmasn, geliip genilemesi sebepleriniaratracaz. 1[1]

9- Doumu Ve Soyu:

Rivayetlerin ouna gre mm- afi Suriye'de (Filistin'de) Gaz-ze'de dodu.Fukah tarihilerinin ve Tabakt yazarlanmn byk bir ounluunun grleri

bunda birleiktir. Fakat, ounluun benimsedii bu rivayetin yansra onunAskaln'da doduunu syleyenler de vardr. Askaln, Gazze'den fersahuzaktad r. Hatt Suriye'den Yemen'e atlayarak onun Yemen'de doduunusyleyenler bile olmutur2[2]. Fakat ekseriyet bunlardan doru olan seip

1[1] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 12-13.2[2] Bu trl rivayet afi'nin dilinden nakil olunmaktadr. Onun yle dedii syleniyor: "Ben 150 ylnda Gazze'de dodum. ki yandabir ocukken Mekke'ye gtrldm." Dier bir rivayet ise yledir: "Ben Askaln'da dodum". Ykt Hamav diyor ki, Askaln ile Gazzearas fersahtr. Her ikisi de Filistin'dedir. Onun yle dedie de rivayet olunur: "Ben Yemen'de domuum. Annem benim snpgitmemden korkmu., beni Mekke'ye gtrm."


3/44

almtr. Bzlar bu rivayetin arasn yle birletirmek ister: O Yemen'dedomutur, demekten maksat, Yemenlilerin bir mahallesinde domu demektir.O Askaln'da ve Gaz-ze'de yetiti. Askaln'da Yemenli kabileler ve Yemensoyundan olanlar vardr. Bu itibarla Yemenliler arasnda domu demektir.

Ykt Hamev der ki: "Eer o rivayet doru ise, bu tarzda anlamak bence gzelbir te'vildir."Btn rivayetler onun 150 ylnda doduunda ittifak eder. Aym senede mam-A'zam Eb Hanfe vefat etmitir. Hatt bzlar Eb Han-fe'nin ld geceafi'nin doduunu sylerler. Bu, halk tarafndan; bir imam ld, ayn gece dedier bir imam dodu, tarznda sylenmi bir szden baka bir ey deildir.Bundan ne fazilet kar?

Nesebine gelince, fkh tarihini yazanlarn ounun benimsedii rivayete gre o,Kurey ve Muttalib kabilesinden olan bir babadan domutur. ounluk onunsoyunu yle tesbt eder: Abdi Menf olu, Muttalib olu, Him olu, AbdiYezid olu, Ubeyd olu, Sib olu, fi' olu, Osman olu, Abbas olu, drisolu Muhammed'dir. Soyu, Hz. Peygamber'le Abd-i Menf da birlemektedir.afi'nin nesebinin vard Muttaib, Abdi Menfin drt olunun biridir. Onlarda unlardr: Muttalib, Him, Emevlerin atas olan Abdi ems, Cbeyr b.Mut'im'in atas Nevfel. Bu Muttalib, Hazret-i Peygam-ber'in Atas Hin'inkardei olu Abdulmuttalib'i bytp yetitirmitir. Muttalib oullar ile Himoullan beraber olup bir taraf idiler. C-hiliyet zaman nda Abdi ems oullaryni Emevler onlara kar idiler. Bunun slmiyet devrinde iki ite eserigrlmtr:

1- Kureyiler Hz. Peygaraber'e ve akrabasndan onun tarafn tutanlara boykotiln edince, Muttalib oullar Peygamber'in yardmna kotular. Bu iteMslman olan da, olm yan da beraberdi. Peygamber'in yan nda ez ve cefayakatlanma kabul ettiler.2- Hz. Peygamber: Ganimet taksimine dir olan yet-i kermede zilkurbyeayrlan hisseden Muttalib oullarna da pay ayrd. Abdi ems oullarna, Nevfeloullarna byle bir pay ayrmad.Cbeyr b. Mut'im rivayet ediyor: "Hz. Peygamber Hayber'den al nan ganimettenZevilkurb hissesinden Ben Him'e ve Ben Muttalib'e pay verince ben ve

Osman b. Affn Hz. Peygamber'e gittik. Ben dedim ki: Y Resla'llh, bunlarBen Him'den aenin kardelerin. Onlarn fazileti inkr olunamaz. Allhu TelSeni onlardan k ld . Ancak Sen Abd'l -Mutta-lib oullarna pay verdin, bizib rakt n. Biz onlarla ayn derecedeyiz." Hz. Peygamber cevaben: "Onlar, hem chiliyette, hem de Islmiyet-te bizdenhibir vakit ayrlmadlar. Him oullar, Muttalib oullar hep bir eydir."buyurdular ve sonra da iki elini birbirine kilitlediler3[3].

Nesebi hakknda Cumhur'un benimsedii budur. Fakat afi'ye kar olan bzMliki ve Hanef Mezhebi mutaass b ar , mezhebler aras nda taassub fikrinin

nefret derecesinde hkm srd devirlerde, afi'nin soy itibariyle Kurey3[3] Bunun iindir ki imam afi, zevi-kurb hissesinden kendisine pay verilmesini istedii vakit, bu dilei yerine getirildi.


4/44

olmayp, klelik vn;:.vlen Kurey olduunu iddia ettiler. nk atas afi,Eb Leheb'in klesi imi. Hz. mer onu Kurey klelerine katmam. mer'densonra Osman onu bunlara katm. Bu rk bir iddiadr. Bu, afi'nin soyuhakknda kendisinin sylediklerine uymaz. Onun sylediklerini anda hibir

kimse yalanlamad . Mevsuk rviler nesebi hakk ndaki szleri o

ndan naklettiler;kitaplar bunu birbirinden alarak bylece yazd . Bu haber her tarafa byleyayld. Mehur olan bir habere aykr birey ileri srenler dvalarn isbtedecek kuvvetli bir delil, salam bir sened getirmelidirler. Halbuki bunlarnelinde byle bir ey yok4[4].

10- Soyu Hakk nda Sylenenler:

Anas ise Ezd kablesindendir; Kureyten deildir. afi'ye taraftarl kta ilerigidenlerden bzlar, onun Kureyten, Hz. Ali sllesinden olduunu ileri srer.Dorusu, Fahrrrz onun Kureyten olmas rivayetini az bulur, icma muhalifgrr. Bu konuda yle der: "afi'nin annesi tarafndan nesebi hususunda ikikavil vard r: Birincisi, Hkim Eb Abdullah Hf z'm rivayeti olup ki buazdr afi'nin annesi Ftma bint-i Abdullah b. Hseyin b. Hasan b. Ali b.eb Talib'dir. kincisi mehur olan rivayettir ki, o da Ezd kabilesindenolduudur."Soyu hakknda afi'nin lisnndan naklolunan rivayetlerin hepsinde anas n nEzd kabilesinden olduu kendi lisniyle tasrih edilmektedir. Bunun zerindeicm vardr. afi'nin babasnn soyu, anasnn lzumsuz bir surette Kureyten

olduunu iddiadan onu mstani klar. 5[5]

11- Gazze'den Mekke'ye Gen Yoksul Blr lenin ocuu:

Yukarda beyan ettiklerimizden grlyor ki, afi Kureytendir. KendisiFilistin'e snm fakir bir aileden yetiti. Yemenlilerin yaadklar semtteoturdu. afi'den naklolunan mteaddit rivayetler gsteriyor ki, babas, o henzkkken vefat etmitir. erefli nesebi zayi' olmasn diye annesi onu alpMekke'ye gtrmtr.

Ykt Hamev, Mu'ceml-deb'da afi'nin yle bir rivayetini nakleder;

4[4] Fal reddin Rz, Mliki ve Hanef Mezhebi mutaass pla r na ynden cevap verir:a) Mliklerden ve Han enlerden o ada ona muhalif olanlar, onunla mcdele ediyorlard. lerinden onu ekemeyip kk drmekisteyenler vard. Eer o, Kurey/ten olmasayd onun soyuna ta'n ederlerdi ve bu da o zaman duyulur, yay l rd . Halbuki mcdele ettii kimselerin byle bir ey dedikleri hi naklolunma-mtir.b) mam f, Harun Reid'e kar ayaklanan Alevlerle beraber olmakla itham edilince bu neseb iddias n Halfe Harun Regid'in huzurundayapt. Eer Mev-lden olsa idi, o zaman Halfenin amucasmn olu olduu iddiasnda bulunamazd. nk byle bir ithamla ellerikelepeli olduu halde korku inde getirilmiti. Eer neseb'i gne gibi meydanda olmasayd, afi gibi akl banda bir adam byle birmakamda yle asl omad k iddiada bulunamazd . c) Byk Ulem bu nesebin byle olduuna ahddirler. Muhammed bn-i smail Euh , Tarih-i Keb'inde afii'yi anlatrken der ki:"Muhammed b. dris afi, Kureytendir..." Mslim b. Haccac da der ki: "Mekke Valisi olan Abdullah bn-i Sib, Muhammed b.dris'in atas olan afi b. Sib'in kardeidir. Abdullah b. Sib'in Kureyten oduunda hi niza' yoktur." (Fahrrrz, Menakb- afi, s. 87).mam afi hakknda ilk eser Dvud Zahir (lm 270 H. / 883 M.) tarafndan yazlmtr. Sonra Sc (lm 307 H. / 919 M.), bn -i EbHtem (lm 327 H. / 938 M-) taraflarndan da menkb yazlmtr ve bunlar baka eserler takp etmitir. Tarih ve Tabakt kitapla r ndada ona dir geni bilgi vardr (Mtercim).Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 13-15.5[5] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 15-16.


5/44

demi ki: "Ben 150 senesinde Gazze'de dodum, iki yanda iken Mekke'yegtrldm." Kendisinden Mekke'ye on yanda iken vard da rivayet olunur.Hatb Badad, Tarih-i Badad'da, afi'ye ulaan bir senedle der ki, afi yledemi: "Yemen'de dodum, anam, soyumun gaybe uramasndan korktu ve

bana: Kabilene kat l ki, sen de onlar gibi olas n. nk ben nesebinin kay b

olmas ndan korkar m, dedi 'v beni Mekke'ye g trd. Mekke'ye geldiimdeben on yalarnda idim. Akrabamdan birinin yannda kaldm ve ilim renmeebaladm." phe yok ki zahirde bu ikisi arasnda tearuz vardr. Bunlarn arasmyle bulmak; mmkndr: Filistin'de kabilesinin yaad yer ile Mekkearasnda gelip giderdi. Akrabalariyle tanp sllesine intisb etmek zere ilkgidii iki yanda iken idi. Sonra on yama gelince onlarn kltr ile yetimekve artk aralarnda kalmak zere gitti, orada yaad ve onlara kart. Bundansonra art k yoksul bir fakir yaay iinde yaadnda btn haberler

birleiyorlar. Demek afi, zamannn en erefli bir soyu olan ve asrlar boyuncabyle devam edecek olan yksek ve anl bir soydan dodu. _ Fakatbyynceye kadar yoksulluk iinde yaad. erefli bir soydan olan bir kiininyoksulluk iinde yetimesi, engeller ortadan kalkar ve kaideden ayrlmolmazsa, onu olgunlatm-, gzel ahlk sahibi yapar, iyi' yola sevk eder. 'nkyksek ve erefli bir soydan oluu onu daha kk yatan itibaren byk ilereyneltir, kk ilerden uzaklatrr. A1-? ak eylere tenezzl etmez.Yoksullua bir de zillet katmaz. Kgtik d-i src eylere yaklamaz.Yoksulluk hissetinden, ihtiya zilletinden kur-11 tulmak iin byk bir himmetve celdetle erefli mevkilere koar. Bundan baka onun soyunun erefli olmas

dvasn gderek byle fakr u, zaruret iinde yetimesi, onu insanlarn iinekararak onlarn duyduklarn duymaa sevk eder. Her tabakadan trlinsanlarla temas eder, onlar n i lemlerine muttali' olur; ne gibi duygularla,dncelerle dolu olduklarn renir. Bu ise toplumla ilgili ilerle alkadar olan,onlarn muamelelerini bir dzene koymak isteyen kimse iin bilinmesi zarur i-lerdendir. nk eriat yorumlamakta, onun hakikatlerini meydana karmada,onun llerini aklamada aratrc bunlardan faydalanr.Rivayet olunduuna gre mm- A'zam Eb Hanfe'nin talebesi Mu-hammed b.Hasan eybn elbise boyaclarna gider, onlarn muamelelerini, aralar nda cri

usul sorup renirdi. Bunu sormaktan maksad , insanlar n ahvline ve detleretaallk eden bir meselede vermi olduu hkmn, eriatn usl ve hkmlerinin,

bir asla muhalif olmamak artiy-le, o detlere daha yak n ve uygun olmas n salamakt. afi'nin, soyunun erefli oimasiyle beraber byle yoksulluk iindeyetimesi onu yle olgunlatrd ki, kendisini stn tutup muamelelerindehalktan uzaklamad. Fakat avam gibi ibtizle de dmedi; halkn nazarndakmsenecek eylerden saknd. Soyunun erefi vard, fakirliinin de temiz birdeeri oldu. Bunlarn her ikisini birarada toplamann, sonra hayatn bolluunakavuunca, eseri grld. Vezir, kendisine hediye verdii zaman onu kabul

etmedi. nk bu hediye kendisinden dn olan birindendir. Halfe kendisineatiyye verir, ihsanda bulunur; onu alr, ancak bulunduu yerden ayrlmadan


6/44

onlar bakalarna datr, yahut onlar yannda alkoyup yak nlar ndan olanyoksullara tevzi etmitir. 6[6]

12- ocukluu, Yetimesi, l Hayat:

mam afi yoksul bir aileden yetiti. Yukarda bildirdiimiz gibi kszd.Annesi onun soyundan ayr kalp bilinmemesinden endie etti. Onun ilkterbiyesini, kcklndeki zeksn ve keskin zihnini gsteren rivayetlerinhepsinden alnan zet udur: afi kk yata Kur'n- Ke-rm'i ezberledi.Kur'n- Kerm'i abucak ezberlemesiyle kuvvetli zeks meydana kt . Kur'n -Kerm'i ezberledikten sonra Hz. Peygamber'in hadslerini ezberlemee koyuldu.Bunlar ezberlemee ok merakl idi. Muhaddisleri dinler ve bir iitite hadsezberlerdi. Sonra hadsi bzan levhalara bzan deri zerine yazd . Divanagiderek yazmak iin arkas yaz l mam ktlar alrd7[7].Btn bu rivayetler gsteriyor M, o henz minimini krpe bir ocukken ilmehevesli idi. Peygamber'in hads-i eriflerini renmei pek severdi.Allah' n Kitab n ezberlemek ve Peygamber'in hadslerini bellemekle beraber dier cihetten arapay dzgn ve mkemmel renmee de balad , Araplar nArap obnyanlarla ihtilt neticesi, byk ehirlerde ve blgelerde Arap lisnntehdit eden bozuk arapadan ve onun kt tesirinden uzak kal p kurtulmakistiyordu. Bu maksatla l hayat na at l d ve Hzeyl kabilesi aras na kat ld . Bu konuda kendisi yle der: "Ben Mekke'den ktm, lde Hzeyl kabilesiarasnda kaldm. Onlarn dilini, ivesini rendim, onlar n detlerini ald m,

Hzeyl'e kabilesi, Araplarn en fasihi idi. Onlarn arasnda yaadmdan onlarlager konard m, nereye gitseler giderdim. Mekke'ye dnnce gr sylemee

baladm,. Edebiyat ve hikyeler bilirdim."Hzeyllilerin iirlerini ve hikyelerini o derece bellemiti ki, Asma?, Arapdinde o yksek mevkide bulunduu halde, yle diyor: "Hzeyl kabilesiiirlerini, Kureyten Muhammed bn-i dris ad ndaki bir genten tashih ettim."Anlalyor ki, afi'nin, bn-i Kesr'in bir rivayetinde getii zere, glde onsene gibi uzun bir mddet kalmas, l halknn gzel bulduu detlerinialmasna sebep olmutur. Atclk, okuluk rendi ve ona merak sard rd . Hem

de mkemmel ok atard . Hatt on ok atar ve bunlar n hepsi hedefe isabet ederdi.Kendisi yle diyor: "lde iken himmetim iki eyde toplanmt: Okuluk veilim. Ok atmakta o kadar maharet sahibi idim ki, on ok atsam hepsi hedefe isabetederdi." Bunu syledikten sonra ilim hususunda birey demeden sustu. Yanndabulunan biri: "Vallah sen ilimde, okulukta olduundan ok daha stnsn."dedi.Jtte afi'nin ilk terbiyesi, ilk yetimesi byledir. Bu, o adaki Arap

6[6] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 16-17.7[7] Bu, afi'nin kendi azndan duyulmu birok rivayetlerde vardr. Bunu Falrrrz, Menkb- afi'de, Hamal Yakut Mu'cem'l-deb'da nakleder. Hepsi ayn mndadr. Bu rivayetlerde dvanda iine yazlm, arkas beyaz kalm ktlar alda sylenir.Bu eserde afi'nin biyografisine it birok ksmlar, Ykt Hamev'nJn Mu cem'l-deb'smdan alnmtr. Dr'I-Me'mn Matbaas ndabas lan Mu'cem'I-de-b'n n XVII. cildinin 281/327. shifelerini tutan Muhammed b. dris afi maddesinden yer yer al nan bu k s mlar iin shife gsterilmemitir, isteyen o maddeye mracat edebilir (Mtercim).


7/44

terbiyesinin en mkemmel rneini arzeder. Kur'n- Kerm'i ezberlemek, hadsrenmek, dzgn arapa bilmek, binicilik ve atclk renmek, ehirde velde yaayanlarn detlerini, ahvlini tanmak. 8[8]

13- Mekke'de Ve Medine'de lm Tahsil Etmesi:afi Mekke'de iken, oradaki fukahdan ve muhaddislerden okuyup ilim ald.F k h tahsil etti ve ilimde yksek merteb eye ulat. Hatt Mslim b. Hlid Zenciona fetva vermesi iin izin vererek: Y Eb Abdullah, art k fetva ver, senin fetva vermen zaman geldi, dedi. afi fetva verecek bir mertebeye ulamt; burada durabilirdi Fakat onun ilimrenme ak ve himmeti bir hadde duramad . nk, ilmin hududu yoktur.Medine'nin mctehid mam Mlik'in haberini duymutu.Mlik'in ismi o sralarda her tarafa yaylmt. Diller onun hretini ilden ilenaklederdi. lmde ve hadste yksek bir noktaya ulamt. Yce himmetiafi'yi bilgi almak iin Medine'ye gmee sevk etti. Fakat o Medine'yeMlik'in ilminden bihaber, bombo gitmek istemedi. Mekke'de bir adamdanMuvatta' emanet ald . Onu okudu. Hatt rivayetler onu ez berlediini syler.Muvatta' okumas ve ezberleme si, onun hicret yurdunun imm olan Mlik'egitmee evkini arttrd. Onun sayesinde Mlik'in fkhiyle nsi-yet hs l etti, Hz.Peygamber'den rivayet ettii hads-i erifleri rendi.mam afi, Mekke Valisinden bir tavsiye mektubunu hmil olduu halde mamMlik'e gitti. Bu gmeden sonra afi'nin hayat bsbtn fkha yneldi9[9].

Mlik onu grnce, fersetiyle onun uyan k bir gen olduunu sezdi ve ona: Y Muhammed, Allah'dan kork, gnahtan sak n. Zr sen byk mertebesahibi bir zt olacaks n, Allah senin kalbine nur koymu, onu gnahla sndrme,dedi. Ve sznn sonunda:

8[8] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 17-18.9[9] Yakut'un Mu'cem'l-deb'smda, Fahrrrz'nin Menk b- afi eserinde naklolunduu zere afi'nin Mlik'e gitmesini ve onunlagrmesini onun dilinden 'dinleyelim. nk bu, o ada ilim adamlarnn mevkiini gsterir. afi diyor ki: "Mekke Valisinin yanma girdim. Onun Medine Valisine ve Mlik fbn-1 Enes'e yazd mektubu aldm. Medine'ye geldim. Mektubu Valiyesundum. Mektubu okuyunca: Ey delikanl , benim Medne iinden Mekke iine yal nayak yryerek gitmem, Mlik bn -t Enes'in kapma gitmekten bana dahakolayd r. Onun kap s n nde durup dikilmekte ben hibir kklk grmem.Dedim ki:

Allah Emre iyilik versin, onu davet buyursan z. Bu olmaz, biz onun ayana gitmeliyiz. Eer Medine'nin tozuna toprana katlanrsak bz emelimize belki ni oluruz, dedi. ikindivakti szletik. Toptan yollandk. Vallah, dedii gibi, Akk (Medine'de bir dere boyu) in tozu topra inde kaldk. Eve vardmzda biradam ilerleyip kap y ald . Siyah bir criye kt . Emir ona: Efendine benim kapda olduumu syle, dedi.Criye ieri girdi. Biraz gecikti, sonra kt ve yle dedi: Efendim selm ediyor ve diyor ki, eer bir mesele sormak stiyorsa onu bir kda yazsn, cevbn alsm. Eer ders iin ise ders gnnbiliyorsun, dn!Emr dedi ki: Ona syle, ben ona mhim bir i hususunda Mekke Valisinin mektubunu getirdim.Criye ieri girdi ve elinde bir sandalye olduu halde kt. Sandalyeyi yere koydu. Sonra mam Mlik heybet ve vakar inde kt. Uzunboylu, snnet zere braklmg sakall, yal muhterem bir zt. Oturdu. Banda taylasn vard. Vali kendisine mektubu takdim etti. Apokumaa balad. "... mektubu getirenin ii u merkezde, onunla konu, gereini yap..." szlerine gelince mektubu elinden att ve:. Sbhnallh, Reslullh'm lmi artk byle vstalarla alnr m oldu? dedi. Baktm ki, Vali onunla konumaktan korkuyor. Ben ileriat ld m ve: Allah. iyilikten ayrmasn, ben Muttalib ailesinden bir adamm. Maksadm udur, diyerek hayat hikyemi anlattm. Szlerimi dinleyinceo zaman bana bakt . Onda byk bir feraset ve sezgi vard . Bana Ad n ne? dedi. Muhammed, dedim. Ey Muhammed, Allah'dan kork, gnahtan sak n, zr sen yksek mertebe sahibi bir adam olacaks n, dedi.


8/44

Yar n gelirsin, sana okutacak olan da gelir, dedi.afi diyor ki: "Ertesi gn ona geldim. Okumaa baladm, kitap da elimde.Mlik'ten ekinip okuma kesmek istedimse de, gzel ve dzgn okuyuumu

pek beendiinden: Ey gen, devam et, dedi. Byle devam ederek az gn

zarf nda kitab ona okudum."

afi, Mlik'in Muvatta'n rivayete ehliyet kazandktan sonra ondan fkhalmaa, onun fetva verdii mes'eleleri renmee devam, etti. 179 senesinde bu

byk immn lmne kadar ondan ders ald. f o zaman mrnnbaharnda, genliin en olgun anda idi- yle anlalyor ki, afi mamMlik'e devamla beraber, vakit vakit onun dersine ara veriyor, slm lkelerindeseyahatler yap yordu. Bu seyahatlerinde her zeki yolcu gibi insanlar n envalini,tarihini reniyor, itima olaylar incelemek f rsat m bulu3'ordu. Bu aradaMekke'ye gidiyor, annesini ziyaret ediyor, onun tlerini dinliyordu. Zr o

bilgili, anlayl, gzel dnceli, asl bir kadnd. afi'nin mam Mlik'indersine devam etmesi, onun seyahatlerine, ahs inceleme ve aratrmalarda

bulunmasna bir mni tekil etmezdi. 10[10]

14- Vllkte, Memuriyette Bulunmas :

man Mlik (Allah ondan raz olsun) vefat edince, afi ilimden yeteri kadarnasibini aldna kn oldu. O vakte kadar fakir idi. Kendisine kazansalayacak, ihtiyalarn karlayacak bir ey dnd. Hayatn kazanmak iin

bir i ara1!. Bu srada Yemen Valisi Hicaz'a gelmiti. Ku-reyten bzlar ona

afi'yi beraberinde Yemen'e gtrmesini sylediler. Vali bunu uygun bularakafi'yi beraberinde gtrd. afi bu hususta diyor ki:"Annemde bana verecek yol paras bile yoktu. Evi rehin olarak verdim, yol

parasn tedarik ettim. Yemen'e varnca Vali bana i verdi."Bu ite afi'nin mevhbeleri, tecrbeleri, zeks, bilgisi, soyunun asaleti kendinigsterdi. dil, sekin bir adam olarak nm her tarafa yay l d . Mekke vadisindead dillere destan oldu. Kendilerinden ilim ald ve kendileriyle grtfukah ve muhaddisler de bunu duydu. Bunu trl trl karladlar. Kimisionun ilmi brakp memuriyete girmesini ho grmediler. Memuriyeti brakr

as n tavsiye ettiler. afi Necrn'da ie balad. Orada atlet bayran aarak hakkaniyet zere igrd. Her ada ve her yerde olduu gibi Necrn'da da insanlar; valilere,kadlara, hkimlere yaranmaa alrlar, onlara yaknlamak iin yol ararlar.Fakat bu gibiler, byle yaranmak, yaltakl k suretiyle afi'ye yaklamaa yolbulamad lar, onun adaletine glge kondurmaa imkn yoktu. Kendisi bu konudayle diyor: "Ben Necrn'da vazife grmee baladm. Orada ben Haris b.Abd'l-Medn ve Sekf me-vsi yaamakta idi. Oraya bir vali gelince onayaranrlarm. Bana da bunu yapmak istediler, fakat bende aradklarn

bulamad lar,"10[10] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 18-20.


9/44

Demek oluyor ki afi, yaranmak suretiyle kendisini let etmek isteyenlerinyzne karg yaranma kapm kapamtr. Bu yle bir kapdr ki, kendilerikk olanlar, byklerin kalbine bu kap dan s zarak onlar adaletten ve hak yolundan evirmee alrlar. f, bu kapy kapamakla kendisini her trl

serden ve zulmden korumutur. Byklere dalkavukluk suretiyle sokulanlaronlar yanltr. afi bundan kendini korudu. Onun iin btn yapt klar adaletti.Fakat adalet, dima, stne binilmesi g bir binee benzer. Ona ancak azimsahibi olan kimseler g yetirir. Onlar da zamann iddetine ve ezasna mruzkalrlar, ite f de byle oldu. 11[11]

15- afi'nin Ta'kbe Uramas, Badad'a Getirilmesi:

Yemen'e zlim, gaddar bir vali geldi. Necrn da Yemen vilyetine dhil. afi,onun zulm ellerinin, idaresi alt ndakilere uzanmas na mni' olurdu. ok defalarafi, ulemnn ellerinde ok iyi kullanmasn bildikleri keskin bir k l olantenkd vastasiyle bu valiyi uyarmaa alt. Onu hrpalad. Fakat afi'nin,zulmne kar koyduu bu valiyi tenkd ederek onu byle hrpalamas, valiyikendi aleyhine harekete geirdi. Vali ona kin balayarak hakknda iftiralaruydurdu, tezvrata balad. Herkes tabiatnn icbn yapar.Abbasler, karlarnda en kuvvetli dman olarak Hz. Ali evldn grrlerdi.nk onlar da ayn soydand lar. stelik Ali'nin torunlar "Re -alullh'inneslinden idiler. Bu, onlarda yoktu. Abbas Devleti neseb iddias sayesindekurulmu bir devlet olunca, Hz. Ali torunlar da ayn nesebe shib, hatt

Reslullh'a daha yak nd lar. Onun iin Ali torunlar na bir davet sezdiler mi, onu daha beikte iken hemen bastrrlard. Bu hususta uzun boylu tahkikatyapmadan, kati delile bakmadan phe zerine insan ldrrlerdi. Prensipleriuydu: ilerin kendi karlarna yorumu urunda susuz kimseyi ldrmei,ilerini bozacak bir maznunu serbest b rakmaktan kendileri iin, daha evlgrrlerdi.te bu zlim vali de Abbsleri bu zay f noktalar ndan avlamas n becerdi. afi'yi Alevilie taraftar olmakla itham etti. Halfe Hnn Reid'e yazd:"Alevilerden 9 kii kmldanmaa baladlar." Sonra, mektubunda yle dedi:

"Ben onlar n hkmet aeyhinde ayaklanmalar n dan korkuyorum.. Burada afiMuttalib oullarndan bir adan var, o burada olduka benim ne buyruumtutuluyor, ne de yasam."Bz rivayetlere gre ise afi hakknda yle demi: "Harb meydanlar ndasavaan bir kimsenin klla yapamadm o, diliyle yap yor."Bunun zerine Halfe Reid, Hz. Ali taraftan olan bu dokuz kiinin, afi de

beraber olmak zere, Badad'a getirilmesi iin emirvermi.12[12]

11[11] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 20-21.12[12] Burada iki eye iaret etmek, istiyoruz:1- afi, Hz. Ali evldna besledii sevgiyle tannmt. Nasl ki, bunu ileride sklayacaz, bn-i Abdu'I-Berr'in El-lntika's nda vebakalarnda kaydedildiine gre, onun gyle dedii rivayet olunur:"Hz. Muhammed'in Ptai sevmek rfizlik ise, ins ve cin tan k olsun ki ben rfizyim."2- Raviler ittifak etmitir ki, afi, AH tarafdari ile itham olunmutur ve Halfe Reid bu yzden onu tazyik etmi ve Badad'a getirtmitir.


10/44

Rivayetlerin dediine gre Halfe bu dokuz kiiyi ldrtmtr. afi hccetininkuvveti ve Hanef fakhi Muhamned b. Hasan eybn'nin gehdeti sayesindekurtulmutur.Hccet ve delilinin kuvveti undan anlalyor: Kendisine kl altnda Alevilik

itham yneltildii zaman Halfe Harun Reid'e yle cevap verdi: Y Emr'l-M'minn, iki adam var, bunlardan birisi beni kendisine kardesayyor, dieri klesi addediyor. Ne dersin, bunlardan hangisi bana dahasevgilidir? Seni karde sayan daha ok seversin. te o adam sensin ya Emr'I-M'minin. Zr siz Abbas oullar, onlar iseAli oullar. Biz de Muttalib oullar. Siz Abbas oullar bizi kardegrrsnz, onlar ise bizi kle sayarlar.Hanef fakhi Muhammed b. Hasan eybn'nin onun hakkndaki iyi ehdetinegelince: afi onu, itham olunduu esnada Harun Reid'in meclisinde grptanmt. Zr ilim, ilim ehli arasnda bir akrabalk badr. afi mdafaass ras nda syledikleri aras nda kendisinin ilimden, f k h tan nasibi olduunusyledi ve kad Muhammed b. Hasan da bunu bilir, dedi. Harun Reid, bunuMuhammed b. Hasan'a sordu. O da: O ilmi ok, bilgiden nasibini alm bir zttr. Ona isnat olunan bu ile onun

bir ilgisi yoktur. O yle adam deil, dedi. Harun Reid de: Onu yanna al, bakalm, dnelim, dedi. Bu sayede afi kurtuldu. 13[13]

16- Badad'da Muhammed b. Hasan'la Grmesi Ve Ehl-i Re'y F kh n

renmesi:

Bu snamayla afi'nin Badad'a gelii 184 ylnda idi. O zamanlar 34 yandabulunuyordu. Bana gelen bu hl onun hkmet umuriyle uramaktan, valilikilerinden el ekip ilme dnmesine bir vesile oldu. Bundan sonra yine kendiniilme verdi. Okudu, okuttu; ders ald , ders verdi, nsanlar iin f k hta ebed eserinimeydana getirdi. Zr Muhammed b. Hasan' n nezdinde misafir olarakkalyordu. Bundan nce onun adn ve fkhn duymutu. Onun Irak fkhnnhmili ve nairi olduunu biliyordu. Belki daha nce karlamlard. afi Irak

fkhn renmee balad. mm Muhammed'in kitaplarn okudu, ondan ilimald. Bylece Hicaz fkh ile Irak fkh onda birlemi oldu. Yni ou nakledayanan f k h ile akla nem vere n f k h bir arada topland . Bunlar zaman ndaki

Yalnz htilf ettikleri cihet gudur: O Mekke'de iken mi, yoksa Yemen'de iken mi bu ithama mruz kald ? bn-i Hacer'in Tevl El-Tessi'nde,Fahreddin Rz'nin Menk b- afi'sinde, Ykt Hamev'nin Mu'cem'I-'deb'snda naklettiklerine gre bu itham Yemen'de bulunduuesnada olmutur ve Yemen'den alnarak Badad'a Halfe Reid'e getirilmitir. bn -i Abd'1-Berr ise El-ntik'da bu itham n Mekke'debulunduu srada olduunu kaydediyor. afi'nin dilinden yle anlatlyor: "Harun Reid'e ihbar etmiler ki: Mekke'de birtak m tertipler var,Yemen'den Alici olan bir adam ardlar, o da mcavir olarak Mekke'ye geldi, Kurey'ten bir cemat onun etrafnda toplan d . Ona batetmek istiyorlar. Harun Reid, Yahya b. Hlid Bermeki'ye emir verdi. Bermek, Mekke'de hepsi de Kurey'.ten 300 kiinin elleri bad olarakgnderilmesi iin Mekke Valisine derhal yazmas n talep eder. Onlarla birlikte ben de vard m." Sonra dier bir rivayette yle diyor: "afi, Ali tarafdarlannm onuncusu olarak Hicaz'dan getirildi."Bu rivayetler phesiz ki, zahirde birbirine aykrdr. Fakat aralarn gyle bulmak mmkndr: afi ailesini ziyarete geldii sradaMekke'de iken itham olunmutur. Bu itham yapan da hakknda tezvr ve iftiralar hazrlayan Yemen Valisidir.itham olunanlarn saysndaki htilfa gelince: Asl itham on Kiiye ynetilmitir. Dierleri onlar dinleyip onlara uyanlardr. 13[13] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 21-23.


11/44

en byk fakhlerden ald. bn-i Hacer bu konuda der ki: "O zaman Me-dne'defkhta riyaset imam Mlik b. Enes'te nihayet bulmutu, afi oraya giderekondan ders ald . Irak'ta f k hta otorite Eb Hanfe olm utu. O vefat etmibulunmas hasebiyle Irak f kh n hmil olan talebesi Muhammed b. Hasan'dan

ald . Irak f kh na dir ne varsa hepsini ondan dinledi. Bylelikle ehl

-i re'y f kh n

ve ehl-i hads fkhm elde etmi oldu ve bunlar zerinde ileyerek usl vaz'etti,kaideler kurdu. Muvaf k, muhalif bu konuda herkes ona ba edi. hretiyay ld , nm duyuldu, itiba r artt ve olgunlaa olgunlaa bildiin o hleykseldi."afi, Muhammed b. Hasan'dan ilim ald. Onun kitaplarn okudu, ondannakletti, bu nakil ettiklerini kaydetti. Kendisi yle demitir:"Muhammed b. Hasan'dan bir deve yk ilim ald m, hepsi de bizzat ondanduyduklar md r." Muhammed b. Hasan' ok sever ve sayard . On da sankistazm grrd. Onu ok er, ilmini ok takdir ederdi. Onun hakknda ylederdi: "ncelenmesi gereken bir mes'ep sorulduu vakityzn atmayan tek bir kii grmedim, ancak Muhammed b. Hasan yledeildi." afi ondan hads de rivayet etti, ondan yalnz re'y fkhn almaklaiktifa etmedi. (El'm)'de diyor: "Bize Muhammed b. Hasan haber verdi, o daYkb b. brahim'den, o da Abdullah b. Dinar'dan, o da bn-i mer'den rivayetediyor, Hz. Feygamber buyurmutur ki: Vel da neseb akrabal gibi birakrabal kt r, ne sat l r, ne de hibe olunnr." imm Muhammed de afi'ye lykolduu hrmeti gstermekte hi kusur etmezdi. Hatt afi'nin meclisinde

bulunma, sultann meclisinde bulunmaa tercih ederdi. Rivayet olunduuna

gre: Bir defa imam Muhammed Halfenin saray na gitmek zere atma binerekevinden kmt. afi'nin geldiini grd. Hemen atndan indi ve afi'ye kotu.Hadimine: Sen hadi git, zr dile, ben gelemiyeceim, dedi. afi: Ben bakavakit geleyim, dedi ise de o: Hayr, dedi ve afi'nin elinden tutarak evinegetirdi. afi, imam Muhammed b. Hasan'm ders halkasna devam ederdi.Bununla beraber kendisini man Mlik'in talebesinden, onun mezhebininfukahasmdan ve Muvatta' n rvilerinden sayard . Onu korur, onun st ne titrer,Medine ehlinin f kh m mdafaa ederdi . te bu yzdendir ki, mam Muhammedders meclisinden kalkt ktan sonra onun talebeleriyle mnazara ve mbhase

yapar, Hicaz f kh n ve onlar n yolunu mdafaa ederdi. Belki de stadhk mevkiine sayg s ndan bizzat imam Muhammed'le mnazara yapmazd . imam Muhammed, onun kendi talebesiyle mnazara yaptn haber alnca,ondan bizzat kendisiyle mnazara yapmas n istedi. O s k ld ve bundan ka nd . mam Muhammed srar edince istemiyerek mnazaraya giriti. Hicaz fukahasile Irak fukahas arasnda mnakaa mevzuu olan bir ahit ve yeminlehkmetme14[14] meselesinde afi, imam Muhammed'le mnakaa yapt ve afi

14[14] Bir ahit ve yemnle hkmetme mes'elesi Hanefler ile filer ve Mlikler arasnda ihtilf konusu olmu mehur bir mes'eledir.Mes'elenin esas udur: Hanef-lere gre beyyine davac ya, yemn de inkr edene der, buna g"8re davacya yemn yoktur. Eer kabuleayan beyyinesi varsa onlarla hkmolunur, beyyine yoksa o zaman dvlya yemn teklif olunur. Eer yemn ederse yemine gre hkmverilir. Eer yemn etmezse o zaman davacnn lehine, hkm verilir. Hibir suretle davac ya yemn teklif olunmaz.


12/44

olan rvilerin rivayetlerine gre bu mnakaada afi kazanmtr.afi Badad'da mam, Muhammed'in talebesi olarak oturdu. mam Mlik'intalebesinden Medneli bir fakh olmas itibariyle onunla ve talebesiylemnazaralar yapard . Bundan sonra Mekke'ye dnd. Yukar da

sylediimiz vehile yaranda Irakllarn kitaplarndan bir deve yk kitapgtrd. Rvilerin ou bu geliinde Badad'da ne kadar kaldn syle-miyorlar. Fakat herhalde ehl-i re'y fkhm renecek kadar bir mddet kalmolmas akla yak nd r. Bu da iki sene kadar olsa gerek. 15[15]

17- Mekke'ye Dn Ve Mescd-i Haram'da Ders Vermesi:

afi Mekke'ye dnd ve Mekke'de Harem-i erifte derslerini vermee balad.Hac mevsimi gelince nice byk limler onunla grr, onu dinlerlerdi, ite buesnada Ahmed b. Hanbel de onunla grt. Artk afi'nin ahsiyeti yepyeni birfkhla ortaya kmt. Bu, ne yamz Me-dne ehlinin f kh idi, ne de yaln z Irakehlinin f kh . Belki de her ikisin den de alnm yeni bir fkh ki, Kitap ve Snnetilminin olgunlatrd, arapay ve insanlarn ahvlini iyi bilmenin perinledii,kyas ve re'yin gelitirdii parlak bir akln hulsasdr. Kendisiyle grenlimler, onda nev'i ahsna mnhasr yepyeni bir lim tipi grrlerdi16[16].Rvilerin szlerinden anlaldna gre afi bu geliinde Mekke'de dokuz senekadar oturdu.phesiz afi, birbirinden farkl olan her iki trl fkh grdkten, mnazara vemnkaalarda bulunduktan sonra grlerin ayrldn, nokta-i nazarlar n

muhtelif bulunduunu, tutumlarn 'aka baka olduunu grnce hakk bldanayrmak iin belli ller, usl kaideleri vaz'etmek zarur olduunu anlad.Yht en az ndan hakikate en yak n olan bilmenin yolunu arad . Zr Hicaz fukahas ile Irak fukahas aras n da gr farklar, ihtilflar bulunduunugrdkten sonra, afi gibi her iki gr sahiplerini tanyan ve sayan, kanaatlerehrmet eden bir zt n, ince ve esasl bir l ye vurmadan bu grlerden birininbt l olduuna hkmetmek asla makl bir ey olamazd. te bunun iindir ki, oistinbat usln, hkm alma kaidelerini tesbit etmei dnd. Grlerin

birbiriyle arpt ve boutuu Irak'n grltl haytndan uzak kal p

Mlik ve filer ise diyorlar ki: Davacnn yalnz bir ahidi varsa, kendisine bir de yemn teklif olunur, bu yemn ikinci ahit yerine geer.Fakat bu da yalnz mal dvalarmdadr. Mal dvalarndan bakalarnda mevrid-i nassa bak larak davac ya yemn tevcih olunmaz. Bumnazara El-mm'n yedinci cz'nde zikrolunmutur.15[15] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 23-25.16[16] Ykt Hamev, Mu'cem'l-deb'da kaydediyor: shak b. Rheveyh diyor ki, Sfyn b. Uyeyne'nin yan nda Amr b. Dinar' n hadsleriniyaz yordum. Ahmed b. Hanbel gelerek bana:Ey Eb Ykb, kalk, sana gzlerinin mislini grmedii bir adam gstereyim, dedi. Ben de kalkt m. Beni zemzem kuyusu meydan nagtrd. Baktm ki, orada beyaz elbiseli bir adam duruyor. Yz esmerce, gzel, yakkl bir zt. Akl sunasnda okunuyor. Beni yanbamaoturttu ve Ahmed ona: Ey Eb Abdullah, shak b. Rheveyh Hanzal ite budur, dedi. afi beni selmlad, ltifatta bulundu. Karlkl ilm mes'elelerinmzkeresine daldk. Onda cokun bir ilim grdm. Bilhassa hfz houma gitti. Orada oturmamz uzaynca Ahmed b. Hanbel'e: Ey Eb Abdullah, kalk, adam n yanma gidelim, dedim. O da: ite adam budur, dedi. Ben de:Sbhnallah, dedim, Zhr bize hads rivayet etti diyen adam n yan ndan kald r nca, bizi Zhr veya ona yak n bir adam n yan na gtreceini sezmitim. Bizi byle bir gence getirdin... Bana: Ey Eb Ykb, bu adamdan ilim al, zr benim gzlerim bunun gibisini grm deil, dedi.Bu ve emsali hikyeler Ahmet b. Hanbel'in afi'yi Mekke'de grdn gstermektedir. Fakat bunun ilk grmeleri olup olmad buhikyeden anlalamyor.


13/44

Mekke'de uzun mddet oturmay da bunun iin tercih etmitir. Z-r bu kaideleri karmak iin kendisini huzur iinde ilme ve teemmle vermesi gerekli idi.Vaktini Kur'n'a vakfedip onun dellet yollarn arat rd , hkmleri inceledi,ns h ve mensh, her ikisinin hususiyetlerini tand. Snneti ele ald, onun eriat

ilminde yerini ve deerini belli etti- Sa-hh olan n rk olan ndan ay rmay ,

snnetle istidlal etmeyi, Kur'n- Kerm'e nazaran derecesini tan d . Sonra Kitap ve Snnet'te bulunmay nca hkmler nas l kar lacak ve bu durumda itihad n usl ve kaideleri ne olacak? Mctehid iin izilmi hudut nelerdir ki, ictihdde

bir yanlla dmemek iin o hududu amasn, ite btn bunlar tesbit etmesilz md . Bu da salim kafayla olu rdu. Onun iin, durmadan seyahat eden birkimse olarak tandmz afi'nin bu defa Mekke'de uzun mddet kaldmgryoruz. te bu esnada istinbat usln vaz'etti ve onlar insanlara sundu.Belki*de cumhr- fukahya arzedecek kadar birtak m kai deler vaz'ettiktensonra bilmum fukah yata olan Irak'a tekrar gitti. Trk imam Mlik'invefatndan sonra Medine eski parlakln kaybetti ve artk Badad'da hem ehl-ire'y ve hem de ehl-i hads vard . 17[17]

18- Tekrar Badad'a Gtmes Ve Grlerini Orada Yaymas :

195 senesinde imam afi'yi tekrar Badad'da gryoruz. Bu ikinci geliidir. Bugeliinde fkhta yepyeni bir yolu vardr. Artk yalnz-hkmlerini beyn iinfer' mes'elelere bakm yor, yaln z fetva vermek iin cz' mes'eleleri ele alm yor. Bu defa Badad'a geldiinde o heybesinde kll kaideler tayan bir fakhtir.

Usl vaz'etmitir. Onlarla cz' mes'eleleri bir kaide alt na zabt ve tesbitetmitir. O halde fkh, cz' ve fer' deil, kll bir ilim hline getirmitir, hususfetvalar ve hkmler deil, umum kaideler kurmutur. Badad afi'de bunlargrd. limler ve fkh isteyenler, onun bana topland. Muhaddisler ve eh-ire*y hepsi ona kotu.Bu geliinde o ilk defa olarak, usl- fkh ilminin esasm kurmu olan Kitb'r-Risle'sini te'lif ettiini sylerler. Fahreddin Rz, Menkb- afi eserinde diyorki: "Rivayete gre Abdurrahman b. Mehd, afi'den daha genken kendisi iinyle bir kitap yazmasn istemiti ki, onda Kur'n, Snnet, icm ve kyasla

istidlalin artlarm bildirsin. Ns h ve menshu, umm hususun mertebelerinibeyn etsin. Bunun zerine |fi, Kitb'r-Risle'sini yazarak ona gnderdi.Abdurrahman Mehd, kitab okuyunca yle dedi: "Zannetmem ki, Allhu Telbu adam n bir dengini yaratnu olsun."Sonra Rzyle diyor: "Bilmi ol ki, afi, (Allah ondan raz olsun) Kitb'r-Risle'sini Badad'da iken yazd. Msr'a dnnce onu tekrar yazd. Bunlarn herikisinde de ok ilim vard ."Buna gre afi Kitb'r-Risle'sini Badad'da yazm oluyor. Ta-rih-iBadad'da byle kaydediyor. Ancak Rz'den naklettiimiz fkrann banda

Abdurrahman b. Mehd kendisinden bu kitab yazmasn diledii zaman afi'nin17[17] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 25-26.


14/44

gen olduu syleniyor. Halbuki afi Badad'a bu geliinde orta yamagirmiti, 45 yan aknd. Ancak bu yata bir kimseyi gen sayarsak i dzelir.Bz insanlar n yle dedikleri de olur: Er -Ris-le'yi Abdurrahman b. Mehd'nindilei zerine Mekke'de iken yazp sonra Badad'a geldiinde kendisine

gndermi olmas da ihtimal dahilindedir ve onun iin Badad'da yazddenilmitir.afi, Irak'ta kendisinin am olduu bu yeni yolu yaymaa balad. Onunesaslar na gre mcdele ediyor, ilim mes'elelerini onun usllerine gre tenkdetabi' tutuyor, kitaplar yazyor, risaleler nerediyor, fkh adamlar yetitiriyordu.Bu geliinde Badad'da iki sene kald. Sonra 198 senesinde tekrar Badad'agelerek bu defa birka ay oturdu. Sonra Msr'a gitmee karar verdi ve Msr'ayolland. 199 ylnda Msr'a ulat. 18[18]

19- nc" Defa Badad'a Geli, Oradan Msr'a Gidii:

Bu son geliinde acaba neden Badad'da az oturdu? Neden orada uzun mddetkalmad? Badad o zaman ulem yata idi. afi'nin de orada talebeleri,sevenleri vard. Badad ilim merkezi idi, ilim oradan her tarafa yaylyordu.Halbuki, o zaman M s r 'n Badad gibi ilm bir mevkii yoktu. Onayaklaamazd. yle ise afi neden Badad'dan Msr'a gitti? iimizde bu sorularuyanyor. Bunun cevab belki udur: 198 senesinde Hilfet makamna AbdullahMe'mn geti. Me'mn'un zamannda iki i oldu ki, afi'nin hayt ve onun ilmgidii bunlar ho karlamaa m-sid olmadndan orada oturmadi.

1- Me'mn zaman nda Iran askeri Araplara galebe ald . Zr Emin ile Me'mnarasnda balayan mcdele gerekte Emin'in ve kumandanlarnn temsil ettiiArap kam ile, Me'mn taraf n tutan, askeri ve kumandanlar Arap olmyanlardan olan Iran kamp arasnda bir savat. Bu sava iranllarngalebesiyle neticelendi. Bylece nfuz ve kuvvet onlarn eline geti. afi gibiKureyten olan bir ztn, Iran nfuzu altnda kalan bir yerde yaamak, onurunadokundu.2- Me'mn kendisi feylesof kelmclardandr. Mu'tezileyi kendine yaklatrd.Ktipleri, mabeyn memurlar , nedimleri, husus meclisinde bulunanlar, en

yak n adamlar , ilimde sz sahibi sayd klar hep onlar dand. afi iseMu'tezileden ve onlarn mbhase usllerinden hi holanmazd . Akidmes'elelerinde onlarn yolunca konuan, onlarn daldklar mnakagalara dalankimselere ceza terettp ettiini sylyordu. afi gibi bir adam onlarla bir aradabulunmaa, onlara byle yz veren bir Halfenin idaresinde yaamaa razolamazd. Nasl ki, sonralar i oraya vard ki, islm Tarihinde (Mihnet-i halk-Kur'n) denilen olayda fukah ve nuhaddisler. trl snamalara uradlar.Rivayet olunduuna gre Me'mun, mam afi'ye kadlk teklif etmi, o da zrdileyerek kabul etmemitir. Onun dnce mantna uyan da budur. Onun

imdiye kadar rendiimiz hayatna da yakan budur.18[18] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 26-27.


15/44

Badad'da oturmak afi'nin houna gitmedi. Oradan gmesi zarur idi.Kendisine g yeri, rahat yurdu olarak M s r' uygun buldu. n k M s r' n Valisi Kureyten Hsim, Abbas idi. Ykt, Mu'cem'1-de-b'da diyor ki:"afi'nin Msr'a gelmesinin sebebi udur: Abbs b. Abdullah b. Ab-bas b. Ms

b. Abdullah bn-i Abbs kendisini oraya davet etti."Bu Abbs, Halfe Abdullah Me'mun taraf ndan M s r'a vali tyin edil miti. afiMsr'a gitmee niyet ettii zaman u kt'ay sylemiti: "im, Msr'a gitmekevkiyle yanar, Ne are arada ller, ller var. Bilmem alr m baht le zafer?Yoksa mezar e mi srkler kader?"afi bu iiriyle soruyordu: Msr'a acaba bollua ve kurtulua m gidiyor, yoksamesre mi srklenmektedir? Kader onun bu sorular n n her ikisine de cevapverdi: Onu bunlarn hepsine kavuturdu: erifler soyundan olmas dolay siyleZev'l-kurb hissesinden tahsisat ald , bylece refaha kavutu, ilmini, fkhn,grlerini yayma sayesinde anl zafer kazand . En sonunda lm onu oradabuldu. M s r'da mezre gmld. 20 Ocak S20'ye rastlayan Hicr 204 y l Recepaynn son gecesi 54 yanda iken hayata gzlerini kapad19[19] (Nur iindeyats n). 20[20]

20- afi'nin, stad Mlk'i Tenkide Balamas:

afi'nin hayat hakknda sz bitirmeden nce onun hayatiyle ve tarihiylealkal ilmbir noktaya iaret etmek lzumunu duyduk. O da udur: afi 195ylnda Badad'a geldikten sonra, hatt bundan nce Mekke'deki derslerinde

fkhta yeni bir r sahibi idi. Bz yeni grler getirdi. Bunlarda Mlik'ingrlerinden ayrlma vard. Fakat Mk'in grlerini tenkd veya tezyifetmiyordu. Muvafk da olsa, muhalif de olsa, Mlik'in grlerini tenkdetmeden kendi grlerini sylerdi. Her ne kadar bz grlerinde az okMlik'e muhalefet de etse, ite bu sebeple yine de Mlik'in ashabndan, talebesinden say l rd . Nas l ki, mam Mlik'in bz ashab Mlik'e, Eb Hanfe'nin ashab ve talebesi stadlanna muhalefet ettikleri olmutur.Fakat afi'yi, stad Mlik'in grlerini tenkd ve tezyifle ona hcuma sevketmee bir olay sebep oldu. afi, bz islm lkelerinde, mam Mlik'ten kalan

eserlerin, eyann ve elbiselerinin takdis olduunu duydu. Mslmanlar arasndayleleri meydana kmt ki, kendilerine Res-lullh' n bir hadsi sylense, onakar Mlik'in szleriyle mukabele ve muraza ederlerdi. te bunlarn karsndaafi artk kendini tutamayp cotu. Bakt ki, insanlar mam Mlik'i,

19[19] Ykt, Mu'cem'I-'deb, c. XVII, s. 304.imam afi'nin mezar Mukattam dann eteindeki mezarlktadr. Bugn civan binalarla doludur. Trbe gayet ssldr, zerindekimuazzam kubbe Melik Kmil Eyyb tarafndan 608/1211'de yaplmtr. Mezar, ziyaret mahallidir. Kubbenin zerinde kulara yemkoymak iin kayk eklinde bir yemlik vardr. Trbe her zaman ziyarete a kt r. bgu kad n olmak zere pek kalabal k zi yareti gelir.Trbe dilek mahallidir. Koca arayan k zlardan tut da imtihan kazanmak iste yen rencilere liadar herkes her trl dileini bu trbeye yapar.Bu dilekler, dileke (arzuhal) eklinde yazlp trbenin parmaklklarndan ieri atlr. Hatt posta le dileke gnderenler de vardr. Postamvezz imam afi adresine postalanm her zarf getirip buraya atar.Ne tuhaftr ki, mam afi, stad mam Mk'in saryla Endls halknn yamur duas yaptklarn duyduu zaman, bu hurafeyehcum etmiti. Sonradan onun mezar da baka bir hurafeye vesle yapld (Mtercim).20[20] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 27-28.


16/44

Reslullh'm hadslerinden alan bir mctehid mertebesinden ileriarmaktadrlar. Bylece tehlikeli bir yol tuttuklarn grd. Zr isabet de, hatada edebilen bir muctehidin szleriyle Peygamberin hadslerine murazaediyorlar. Halbuki hadsin yannda kimsenin re'yi olamaz. te bunun iindir ki,

anda ulemnn, hads yardmcs adm verdikleri afi, hadslerin yardmnakotu. Tutaca yol nnde belli idi. Mlik'in re'ylerini tenkd ile ie balayarak.Onlar n rk olanlar n duyurmak lz md . T ki insanlar bilsinler ki, M lik debir insand , hata da eder, isabet de. Hads varken onun re'yinin hkm olamaz.Bu konuda bir kitap yazarak ona (Hilaf- Mlik) ad n verdi. Fakat stad Mlik'e hrmeten kitab meydana karmakta tereddt etti. Haya t boyunca onastad nazariyle bakmt. Evet Mlik'in hatal bulduu grlerini syleyerekhalk ird etmesi lzmdr. Halkm onu takds etmesi, Snnet iin bir tehlike idi.Fakat stad na vefa gstermesi de gerekti. Onun iin bir sene kadar kitab drpkald rd . Sonra Allah'dan hay r s n dileyerek kitab a klay p yayd . Fahreddin Rz bu konuda yle der: "afi, Mlik aleyhinde bu kitab yazda.nk duydu ki, Endls'te halk, Mlik'in sariyle yamur duas yapyorlar.Kendilerine: Peygamber dedi, diye hads rivayet olununca: Mlik yle dedi,derlerdi. afi dnd ki: Mlik bir insandr, hat da eder, isabet de. te budnce afi'yi, Mlik'e kar kitap yazmaa sevk etti. Kendisi: Bunu yapmahi iyi grmedim, bir sene Allah'dan hay rl s n nasip etmesini diledim, derdi." Rab' diyor ki: "afi'yi yle derken iittim: Msr'a geldim. Mlik'in rivayetettii hadslerden yalnz onaltsma muhalefet edildiini bilirdim. Baktm,grdm ki O, asl al yor, fer' b rak yor. Fer' al yor, asl b ra k yor."

Bundan sonra Fahrrrz, afi'nin stad Mlik'i tenkd etmesini haklgstermek iin, Aristo'nun Efltun'u tenkidine gelerek gyle diyor: "Ben dederim ki, Feylesof Aristo, felsefeyi Efltun'dan rendi. Sonra ona muhalefetetti. Kendisine: Bunu nas l yapt n? denildi. O da: stad m dostumdur, hak da dostumdur, bunlar birbiriyle karlanca hakkn dostu olmak daha evldr."dedi. afi'yi de stad Mlik'e muhalefete sevk eden bu dncedir.afi, Mlik'e muhalefeti aa vurdu. Bunu ancak Allah rzas iin yapt. Mlik'itenkd etmek ona ok ar geldi. nk o, stad idi. Ondan dima std diyebahsederdi. Bu tenkd ona pahal ya mal oldu. Bana felketler getirdi. Zr

Mlik M s r'da mctehdler aras nda birinci mer tebeyi igal ederdi. Mlikler,afi aleyhinde harekete getiler. Onu ten-kde, ona hcuma baladlar. Ona ta'nediyorlard . Hatt Mliklerden kalabal k bir grup valiye gi derek, afi'yimemleketten karmas n iste diler. Fahrrrz diyor ki: "afi, Mlik'e kar okitab yazanca, Mlik taraftarlar hkmdara gittiler, ondan afi'yi memleketten karmas n istediler." afi yalnz Mlik'in grlerini tenkd etmedi, ondan nce Irak fu-kahsmdanEb Hanfe'nin ve onun arkadalarnn ve dier Irak fuka-hasnn grlerini detenkd etti, onlara muhalif olduu yerleri zikretti, onlar n re'ylerini rtt.

Evz'ye muhlf olduu yerleri zikretti ve pnun Syer'deki grlerini tenkd


17/44

etti21[21]. Halbuki bunlar n hepsinin, o zaman f k h adamlar ndan taraftarlar vard , onlara toz kondurmak istemezlerdi. Onlar tenkd etmesiyle afi'ye karbyk bir cedel ve mnazara yapmaa baladlar. O da onlara ayn mukabeledebulundu. Bu mcadele ve mnazaralar nda db- mnazara kaidelerine riyet

ederdi. Gr sahibine bir ktl dokunmazd. Yalnz hccete sarlrd, deliledayan rd . O zel bir f k h felsefesine sahip bir zatt . Onun hakk nda Ah -med b.Hanbel yle demitir:"afi, drt eyde feylesoftur: lisnda, insanlarn ahlkm bilmede, mnalaravukufta ve f k hta." 22[22]

21- cthad Safhalarnn Hayatnn Devrelerine Balan:

Yapt mbhaselerde her zaman hads adamlar tarafn tutard, cedel uslnevk ft . Ehl -i re'y, onunla 184 ylnda Badad'da ilk karlanca, onun bukudretine hayran kalmlard. Raz bu hususta yle diyor: "nsanlar afi'ninzaman ndan nce iki gruptular: Hads sahipleri, re'y sahipleri. Hads sahipleriHz. Peygamber'den rivayet olunan hadsleri ezbere bilirlerdi; fakat onlarincelemekten, mnazaradan cizdiler. Re'ysahiplerinden biri onlara bir sualsorup, onlara mkl bir mesele arz edince arp kalrlar, onlarn nnde cizderlerdi. Re'y sahipleri ise, nzr ve cedel sahibi kimselerdi. Ancak onlar daeser ve snnet hususunda cizdiler. afi ise Hz. Peygamber'in snnetlerini bilir,onlar n uslne vk ft . Mnazara ve mbhase dab n bilir, onlarda da kuvvetli idi. Dzgn szl idi. Hccet ve delil kuvvetiyle karsndakini ilzam etmesini

bilirdi. Reslullh' n hadslerini korurdu. Ilendisine herhangi bir kimse bir sulsorsa, bir mk arzetse onu kandrc cevaplarla halleder, karsndakinisustururdu. Ehl-i re'yin, ehl-i hadse saldrmasn o durdurmuoldu,"afi, usln vaz'edip kaideler kurmaa balaynca grd ki, Hicazfukahs ndan olanlar, bu usln d na k yorlar, onlarla mukayyed ol muyorlar,stad da bunlardan biridir. Bakt ki, stad (Mlik) bir asl al yor, fer' b rak yor, fer' al yor, asl b rak yor. B yle bir tt rads zl k var. Onun iin Hicaz fukahsiyle de mcdeleye, giriti. Bu yzden btn haytn bu eriat fkhnn

urunda savaarak geirdi. Hak iin, hak yolunda alt. Hatt bz tarihileronun bu uurda can verdiini sylerler23[23]. Gerekten afi, anda fkhtaimam idi. 24[24]

21[21] Merhum Hseyin Beyin bast afi'nin fkh mecmuasnda bu kitaplarn hepsi var.22[22] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 28-30.23[23] Ykt, Mu'cem'I-Udeb'da diyor ki: "Msr'da Mlik bn-i Enes'in taraftarlarndan Fityn isminde birisi vard. Sert ve han bir kii idi.afi le sk sk. mnazara yapard. Halk da onlarn etrafna topland. Gnn birinde hrrn bey'i mes'elesini mnakaa ettiler. Yni bir adamklesini rehin braksa, sonra onu zd etse, baka mal da olmasa, zd etmekle hr olur. Fakat rehin braklm olduundan rehine karlksatlabilir mi? afi bir kavime gre bu satn caiz olduu cevbn verdi. Fityan ise bunu caiz grmez. nk madem ki, zd edilmitir, her"bakmdan zddr (afi'nin bir kavli de byledir). afi kuvvetli delilleriyle stn ge lince Fityan skp kald. afii'ye en irkin ekildekfr etti. afi azn ap ona tek kelime bile sylemedi. O, meselenin mnakaasna devam etti. Biri bu ii valiye aksettirdi. Vali, afi'yiararak meseleyi sordu, srar karsnda afi olup bitenleri anlatt. ahitler Fityan'm aleyhinde ahitlik ettiler. Vali, afi gibi bir kii Fit -yan aleyhinde ahitlik etse onun boynunu vururdum, dedi ve Fltyan'a dayak atlmasn emretti. Fityan bir deve zerinde ehirde tehir olundu,nnde bir mndi, Realullh'n sllesine ovenin cezas budur, diye nida ediyordu,Bundan sonra Fityan tarafn tutan ayak takmndan bir grup anlap afi'nin dersine gelip oturdular, afi'nin talebesi dersten kalkpgitmekle afi yalnz kalnca zerine hcum ettiler. Onu dvdler. Sonra afi evine gtrld, hastal devam etti ve nihayet ld.


18/44

2- AF'NN TAHSL VE LMNN KAYNAKLARI ............................... 122- afi'nin limdeki Mevkii, lmlern Bu Husustaki Szleri: .............123- Arap Edebiyat na Olan Dern Vukufu:.............................................. 324- Onun Blg Hamurunun Yorulduu Unsurlar:................................ 325- ahs Kaabilyeti, nsan Pstkolojisne Vukufu, Hakikati AramadakiTemiz Nyet:.............................................................................................. 426- (II.) stdlar , F k h Ekolleri, Muhtelif Mezheb Ve Meslekteki Ulemdan Ders Al:................................................................................. 7Medneli Olan stdlar :........................................................................... 7Yemen Ahalisinden Olan stadlar :......................................................... 8Irak Ahalisinden Olan stdlan:.............................................................. 827- Hads Ve Re'y F kh Ekolleri, Mekke Ekol: .................................... 9

28- (III.) Husus Etdleri Ve Blgiler:.................................................... 1129- lm Yolundaki Seyahatlerin Faydas, Grt Ulem leMnazaralar, Kitaplar ncelemesi: ..................................................... 1230- Br dda: f Yunanca Blyor Muydu?........................................ 13

2- AF'NN TAHSL VE LMNN KAYNAKLARI

22- afi'nin limdeki Mevkii, lmlern Bu Husustaki Szleri:

afi'nin hayatn, btn safhalariyle, seyahatleriyle anlatm bulunuyoruz. Buesnada onun hayatndaki tutumu ve geirdii safhalara k tutacak ekildeilminden de biraz bahsettik. Fakat afi'nin ilminin kaynaklan bal bana bir

bahiste incelenmee lyktr. Yoksa onun hayatndan bahsederken tesadfen szamak, iinde yaad olaylar anlatrken mnasebet aldrarak bahsetmeksuretiyle bu i olmaz. Zr zerine fkhn kurduu temel budur. Onun fkh ise

bizim incelemek istediimiz konunun zdr.afi, ilmiyle ve akliyle insanlar alkadar ve megul eden bir zttr. Ehl-i re'yyata olan Badad'da onunla ilgilendiler. Cz'iyyt yerine kll esaslar, fer'

meseleler yerine usl kaideleri kurarak yepyeni bir f k h ile ortaya kmaya

balaynca Mekke'de de dikkatleri zerine toplad. Fuka-hn n ihtilflar m, bz ashabn ihtilflarn kendi bulduu usllere gre incelemee balaynca,Badad'da da fikirleri megul etti. Ulemnn ilgisini ekip, onlar alkaland ranbu ilim nedir? Bunun kaynaklan nedir? Biz bunlardan bz lar na onunhayatndan bahsederken temas ettik. imdi mstakil bir blmde ele alacaz.

Ne gariptir ki slm'da drt mezhebin drt imam da tarihten zulm grmtr, mam Mlik biat fetvasndan dolay dayak yedi. imam afia tarafdar diye yakalanp sorguya ekildi. Eb Hanfe o hazn akbete urad, Ahmed b. Hanbel 18 ay hapiste yatt ve dayak yedi. tingaribi Ahmed'e dayak atan adam da Ah> ed gibi oruluydu.Bu rivayetten anlalan, lm bu dvme yznden olmutur. Bu biraz sz tar. Dvme olay doru olsa da, olmasa da, rivayetlerin oundazikrolunduu zere afi'nin lmne sebep olan mayas l illetidir. Fazla kanama yapmas yznden Tan -r'nu rahmetine kavumutur. Allahrahmet eylesin.24[24] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar : 30-31.


19/44

Btn stdlar , yaknlar ve kendisinden ilim alan talebeleri ittifak etmilerdirki o, ulem arasnda bir bayrak gibiydi, onunla kimse, boy lemez, yaragiremezdi. Bunlar tarihin kayd ve nakil ettii ehdet-ler hlinde bize kadargelmitir.

afi henz olgunlamam, gayesine ulamam olduu bir zamanda stadMlik onu mtr.Abdurrahman Ibn-i Mehd, kendisinin arzusu zerine yaz p gnderdii uslhakkndaki risalesini okuyunca yle diyor:"Bu, anlayl, zek bir gencin szdr."M s r'daki talebesinden biri olan Muhammed b. Abdullah b. Hakm diyor ki;eer afi olmasayd, bir kimseye nasl mukabele edeceimi, nas l cevapvereceimi bilemezdim. Ben rendiklerimi ondan rendim. Bana kys oretti; o, snnet ve esere riyet eden, faziletli, hayrsever bir kimseydi. Lisndzgn, stn ve salim ak l sahibi idi.Ahmed b. Hanbel onun hakknda yle demitir: "Hz. Peygamber'-den rivayetolunduuna gre Alhu Tel her yzyln banda bu mmete dninidorultacak bir adam gnderir. Birinci yzyln banda mer b. Abdulazzvard. Umarm ki ikinci yzyln banda da afi'dir."Dvud b. Ali Zahir diyor ki: afi'nin yle faziletleri vard ki, bunlar bakasnda

bir arada toplanm deildir. erefli soy; din ve akde salaml; cmertlik;hadsin sahih olan n , olm yanm bilmek; nsihini, menshunu tan mak; Kur'n' ve hadsi ezberlemek; ilk Halfelerin sre-ti zere olmak; gzel gzel eserleryazmak. Bunlar n hepsi onda vard r.

Byle onun hakknda anda ilm mevkiini gsteren bu kabl eh-detleroktur. Bunlarn hepsini renmek istersen, onun hl tercmesi ve menkbhakknda yazlm kitaplara bak25[1].

25[1] Mehr-i Ashb- Gzin ve Tereim-i Ahv!-i Fukah adl eserden afi'nin hikmetli szlerinden bz lar n na klediyoruz:lim renmek, nafile namazdan efdldr.Dnya ve hireti arzu eden ilmi rehber tutsun.Ulemn n ss, ilimlerinin amellerine uymas d r. Doru davramh vicdan sahipleri, kt ahlkl baya kimselerle imtiza edemezler.Akll, hayr le erri ayrt edendir.Hibir vakit yoktur ki, mtala znt ve kederi gidermi olmasn.Kitap okumak, kalbin en ince ve en derin noktalar n uyand r r, duygu lan canland r r. Sdk dost, arkadann zntsne ve sevincine ortak olandr,ki kii darld ktan sonra birbirinin ayb n sylemek, mnaf kl k al

metidir.

Kibir ve gurur ile tahsil olunan ilimde felah yoktur.Baa gemeden nce im ren.Hafzada duran birtakm meseleler, ilim deildir.lim, fayda verendir.limlerin fakirlii ihtiyar, ehillerinki ise zorluk yzndendir.ilim yle bir meziyettir ki, sahibinden asla ayr lmaz.Nefsnt arzular azg n olanlar, kendilerini ibdete vererek onlar yen sinler. Kalbi nurlu olmak isteyenler, az yeminli ve alaklar n yanma gitmemelidir.Mrvvet, mann badr. Eer souk suyun mrvveti yok edeceini bilsem, asla souk su mezdim. Her ide hayr bulma arzu edenler, insanlara kar iyi niyet beslesinler.Haks z szleri tasdik eden dalkavuktur.Sad k dost, arkadann kusurunu grnce ihtar eder, ifa etmez.Arkadann sohbetini zehirleyen szlerde neg'e yoktur.Arkadann mrvvetine gvenip de fenalk ve latifeye kalkma, her sevene gvenme. Sana durmadan cef eden seni reddetmi saylr.Bilmediin, tanmadn adam medhetme.Sende olmiyan bir iyilikle seni enin, kzd zaman sende bnlunmyan bir fenalkla seni yereceinden phen olmasn. Arkadann kusurunu ona gizlice sylersen, nasihat etmi, olursun, alenen sylersen ifadr.Kanaat rahat dourur.


20/44

Biz o gehdetleri bir yana brakalm, gnk onlarn bir deeri olmakla beraber,syleyenler, afi'ye taassubla bal bulunmakla itham olunabilirler. Onlar naksini syleyenler de aleyhtarl k thmetinden kurtulamaz. Her ne kadar bt l daolsa gehdete karg ehdettir. Bunlar bir yana brak p geersek, delil ynnden

kuvvetli ve ok ak olan ahitler buluruz ki, onlar da brakt eserler, yazdrisaleler, ondan naklolunan szler ve fetvalar, dikte ettii kitaplar, tesbit ettiiihtilflar, yapt mnazaralard r. Bunlar n hepsi onun ilm kudretini, yksekkaabiliyetini, bilgi ufkunun geniliini, ifdesinin dzgnln gsterir. O biredib olmaktan daha byk, bir fakh olmaktan daha yksektir. 26[2]

23- Arap Edebiyat na Olan Dern Vukufu:

afi'ye, Allah ondan raz olsun Arap edebiyat bilgisi verildi. Kur'n bilgisiverildi. Bu sayede Kur'n'm mnas n inceledi, esrar n ve maksadlarn rendi.Derslerinde bunlar yayd . Talabesinden bz s di yorlar ki: afi yeti tefsiretmeye balaynca, sanki onun indiriliini grm gibi vkfne konuurdu;hads ilmini bilirdi. Mk'in Muvatta' n ezberledi. Snnetin kaidelerini kurd u.Maksd olan ve onu delil olarak kullanma bilirdi27[3].

Nsihini, menshunu tanrd. Re'y ve kyas fkhna vkft, salamn, rnayrmak iin kys kaidelerini ve llerini vaz'etti. O dima bilgi almaa davetederdi. yle derdi: "Bir kimse Kur'n' renirse deeri artar, bir kimse hadsyazarsa hcceti kuvvetlenir. Bir kimse fkhla megul olursa derecesi artar, birkimse edebiyat bilirse tabiat nazikleir, hesab bilirse gr geniler. Bir kimse

kendi erefini korumazsa ilmi ona fayda vermez."Onun ilim meclisinde trl ilimler renilirdi. Rab* b. Sleyman diyor ki:"afi merhum, sabah namazn kldktan sonra krssne oturur, Kur'n ehlineders vermee balard. Gne dounca onlar kalkarlar, hads ehli gelirdi. Hadsyorumlar n , mnlarn Sorarlard. Gne ykselince onlar da kalkarlard .Ondan sonra ders halkas nda mzkereler ve mnazaralar balard. Kuluk vaktiolunca dalrlard. Arkasndan arapa, aruz, nahiv, gr yn edebiyat erbab

Yksek meziyetli insanlar, kendilerinde stnlk grmeyenlerdir.Derecelerinin st ilere ve bilmedii eye karan, kadir (kymet) ve meziyetlerini kaybederler.Bir adam grnte ne kadar gzel davranl olursa olsun, alak; vicdanl ve kt huylu adamlar, bildii halde, dost edinirse ahlkszlkta

mterek saylr.ibret almak istersen, kt kimselerin akbetlerine bak da aklm bana alServet elde etmek iin kszlerin ve kad nlar n etraf nda dolananlar zil lettedirler.Kendine merhameti olm yanm sana faydas olmaz. Kendine her trl tarziye verildii halde hakkna raz olmiyan eytandr.nsan, bir ilmi rendike kusurunu daha ziyde anlad zaman lim olur.afi, edeb zevki olan bir zatd. Bir gn gayet hazn bir sesle iir okuyan bir muganniyi tatl tatl dinledi. Yannda bulunan birine: Bireyanlad n m ? diye sor du. O da: Hayr, deyince: yle ise sende insanlk duygusu yokmu, dedi.(Hilmizde ibrahim R fat: ad geen eser, s. 131/134, 137.) (Mtercim). 26[2] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 32-34.27[3] Snnetin mnasn bildiinden, Arap edebiyatiyle ilgili olan ksmlar, a-tdlar bazen ondan sorarlard . Ykt, Mu'cemti'l -deb'dadiyor ki:Hz. Peygamber'in, "Kua dokunmayn, yerinde dursun." hadsi rivayet edildi. afi, Ibn -I yeyne'nin yambamda idi. Ona dnerek: Ey Eb Abdullah, Hz. Peygamber'in bu sznden murd nedir? dedi.afi dedi ki:Araplarda kularla tefe'l etmek vardr. Birisi evinden kp bir yere yollannca grd ilk kua bakard. Sandan geerse: Bu uurluku, derdi. Ve iine devam ederdi. Eer solundan geerse: Bu, uursuz ku, derdi ve iinden vazgeip yo lundan dnerdi.Hz. Peygamber'in: "Kuu yerinde brakn!" buyurmas, onu rktmeyin, yerinden oynatmay n, demektir. Yni, kuu yerinden kaldrp onunlafal bakmak hibir ey yapmaz, bundan iinizde bir ey kmaz, Allah'n kaza ve takdir ettii olur."


21/44

gelirdi. leye yakn bylece devam ederdi." 28[4]

24- Onun Blg Hamurunun Yorulduu Unsurlar:

afi, bunca ilmi nereden elde etti? Onu ilmin bu mertebesine ulatran kimdir?Btn kuaklar zerinde byle derin tesiri nedendir? yle ki, zamannda,etraf nda dnlen bir kutub oldu. Herkes ona kouyor, onu aryordu. Benceinsan bilgiye yneltmede tesiri olan drt unsur vard r: 1- Kiinin ahs kaabiliyeti; istidad ve temaylleri ki, dierlerinin zaten direive temeli budur.2- Kendisine ilim yolunu gsteren, bilgi rn aan stdlar ve rehberleri ki,

bunlar onu doru bir yne evirip iinde silinmez tesirler brak rlar, takipedecei yolu izerler.3- ahs aratrmalar, tecrbeleri ve incelemeleri.4- Yaad a, iinde bulunduu muht ve kendisini besleyen fikir evresi.te bu unsurlardan birer birer bahsedelim. nk bunlarn hepsinin afi'yi,afi yapmakta tesiri vardr. Bunlarn her biri muayyen bir lde onunzerinde tesirini gstermi, onu yourup meydana getirmitir. 29[5]

25- ahs Kaabilyeti, nsan Pstkolojisne Vukufu, Hakikati AramadakiTemiz Nyet:

Allhu Tel afi'ye yle bir istidd ve kaabiliyet vermitir ki, bu mevhbeler

onu mtefekkirlerin bana geirir, grg sahiplerinin birincisi yapar.1- afi kavray kuvvetli bir zatt. Akl kuvvetleri salamd . Haz rcevapt .Lzumu nnda mnalar ona akard, dncelerinde duraklama ve t kanmaolmazd, mnalar kapal kalp anlayta tutuklua uramazd . Okuttuklar nakendi dnnden yle k tutard ki, nnde hakikatler perde perde alr,hakikatlerin mant dosdoru grnr ve gereklerin yolu belli olurdu.Dncesi derindi, zeks engin deniz gibiydi. Eyann yalnz dn, kabuunurenmekle yetinmezdi. Onlarn, derinliklerine inerdi, dibini bulurdu. Anlayok derindi. Hakikatin t kendisini bulmad ka hibir had tan maz ve durmazd .

Olaylar ve hkmlerini incelerken onlar umm kaideler alt nda toplamay hedef tutard, incelemeleri kl kaidelere, umm nazariyelere ynelmiti.Yalnz para parga incelemeler hlinde deildi. phesiz ki kll kaidelerinrenilmesi daha kuvvetli akl, daha keskin dnce, daha parlak basiret ister.Cz' meselelerin incelenmesi byle bir eye ihtiya gsterir. Onun cz' mes'e-eieri deil de kll kaziyyeleri incelemee ynelmesi onu, usl- f k h il mini veonun esaslarn vaz'etmee gtrmtr.2- afi'nin ifde tarz hem ok ak, hem de ok kuvvetli idi. lisan dzgn,ifadesi beli, beyn kuvvetli olduu gibi ok tesirli tok bir sesi vard. Dzgn

28[4] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 34-35.29[5] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 35-36.


22/44

kelimelerle ak anlatt gibi, sesinin hengiyle de tesir ederdi, imam Mlik'legrt zaman Mlik, Muvatta'm ona, bz arkadalarna okutmak istemitir.O da, ben sana bir sahife okuyay m bakaym, demiti ve bir sahife okuyuncaimam Mlik, sonuna kadar devan etmesini istemi ve dinlemiti. Bu, onun

sesinin gzel, tesirinin, ifadesinin hog olmas n n bir eseridir. Kelimeleri

telffuzu tatl idi. Sesi gzel olduundan Kur'n okuduu zaman dinleyenlerialatrd.Ha,tb Badad, Trih'inde onun adalarndan nakleder; diyorlar ki: Bizgzya dkerek gnlmz yumuatmak istediimiz zaman, aramzda

birbirimize: Haydin u Muttab gence gidelim, Kur'n okutalm, derdik. Onageldiimiz vakit Kur'n okumaa balard. Etrafna halk toplanrd. Alaysesleri oalrd. O, bu hli grnce okuma keserdi.Yine ayn kitapta nakl olunuyor: bn-i Eb El-Crud, afi hakknda yle diyor:"Hibir kimse grmedim ki, her yazdklar, szlerinden iyi olmasn. Ancak afi

byle deildir. nk onun lisan, kitaplarndan daha hotur."afi'nin kitaplar, temiz ifde ve dnceyi gzel tasvir bakmndan en iyi birdurumda olduu halde, konumas onlardan daha ho olunca, artk onunkonumas kimbilir nasldr? bareleri dzgn, ifdesi tatl, edas kuvvetli,

beyn ak bir konuma olduu muhakkak. Yukarda bz adalarndannaklolunan, bunu gsterir, ifdesinin gzellii o dereceye ulamtr ki, bn-iRhavey ona Hatb'I-Ulem (Bilginlerin hatbi) nmn vermitir.3- 'afi insanlarn ruh haletine vkft. Kuvvetli bir feraset, sezgi sahibi idi.stad mam Mlik gibi insanlarn ahvlini tanrd. Kimin ne tayacan

bilirdi: Bu, hasm m kendine ekmek isteyen zek mnazara^ c da bulunmas gereken bir vasf olduu gibi, talebesine ders veren std-da da aranan birvas ft r. Onlara, marifetinin ne kad ar na takatleri yeteceini lmesi lzmdr.Bylece talebesinin anlay seviyesine hocasnn anlat derecesi uygun dsn.Mnsip olan ilm gerekler aklansn. afi'nin bu husustaki mehreti ile ifdekudretinin gzellii, kendi etraf nda byk bir talebe kitlesinin ve arkadalarnntoplanmasna sebep olmutur.Rivayet olunmama gre o, Badad'a geldiinde etrafnda alt arkadatoplanmt. Fakat camide derse balaynca ders halkas geniledi. Camide onun

ders halkasndan bakas kalmad. Tarih-i Badad'm kaydettiine gre camideondan nce 50'ye yakn ders halkas varm.nsanlarn ruhlarn iyi tandndan, dinleyicilerine ancak kavrayphazmedebilecekleri bilgileri verirdi. Onlarn tayabilecekleri kadarn -retmee alrd. Ykt, Mu'cem'l-deb'da diyor ki: O bz adalar ileHzeyl kablesi iirlerim mzkere ederlerdi, afi ezbere bir iir okudu.Yanmdakine: "Bunu hads ehlinden kimseye retme, zr onlar buna tahammledemezler." dedi. Grlyor ki, afi insanlara ancak tayabilecekleri, takatgetirecekleri eyleri veriyor. Arkadalarnn, havsa-lalar almyacak bir eyi

kendisinden iitmelerini sevmezdi, hatt bu, bilinmesi istenen, er'in tand vereddetmedii bir ey olsa da onu gizlerdi.


23/44

4- afi, ruhu temiz bir insand, dnyann kirleri ona szmamit, szamamt.Hakikat ve m'rifet talebinde ihls zere idi. Hakikatleri aramada doru grsahibiydi. lmi, Allah iin isterdi. lmi aramada doru yola ynelirdi. arknhikmetli szlerindendir: "Hakikati aramada ihls zere olmak, insan n kalbine

ma'rifet nuru kor, ruha yle bir safiyet verir ki, hakikatleri anlamaa balar, aklaidrk kaps alr, fikir doruistikmete ynelir." Sonra bu sahh mnalar en doru ibarelerle ifdeye balar.Bylece dnce ve gr doru olur, ifde de salam olur.afi, hakikati aramadaki ihlsmdan, hayat boyunca, hibir vakit ayrlmad.Kendi ihlsi, insanlarn alk olduklar grle atnca cesaret ve kuvvetlekendi grn iln ederdi. Tarihten ve ashab n haberlerinden, Hz. Ali'ninyksek mevkiini rendi ve onun bu mevkiini ilndan ekinmedi. Bundandolay rfizlikle itham olundu30[6]. Fakat ne thmet, ne iftira umurunda biledeil, o, hakkata ve ilme nem vermektedir. B-gler hakk ndaki hkmnde Hz.Ali'nin Hariclerle olan savalarna dayan yor. Hz. Eb Bekir'in faziletinizikrediyor. Bu defa Ns b olmakla itham olunuyor. Yni l-i Beyt'e dmanlktuza kurma thmetine uruyor. Birinci ithama kulak asmad gibi bu daumurunda deil, 'hatt bu hususta bir iirinde yle diyor:"Biz Hz. Ali'yi tafdl edersek, chiller nezdinde bununla rftz sayihrvs. "EbBekir'in faziletini zikredersek, fazln sylediimizden tuzak kurmakla ithamolunuruz."Ne olursa olsun, ben bu trl rftslik ve nsib olmaktan vaz gemem.Topraa gmlnceyedek bu kanaattan ayrlmam

Hakkata olan ihls, stdlarma olan ihls ile arpnca yine o, ha-kkat seer.mam Mlik'e olan ihls onu, ona muhalefetten al koymad . Endls' te halk nMlik'in saniyle yamur duas yaptklann, onun szleriyle Hz. Peygamberinhadslerine muhalefet ettiklerini duyunca, mam Mlik'e muhalefetini iln etti.Muhammed b. Hasan geybnfye olan ihls , onunla mnazara yapmas na vemnazarada onu s ktrmasna mni olmad. mam Muhammed'in arkadalarnagalip gelerek Hicaz ehlinin cn ald ve hads yard mc s unvan n kazand . lm yolunda dima byle srf hakikat iin ihls nurunun nda yrd, onuniin mnazara yapt kimselerle ihls zere mnazaraya giriti. Bunu, hakikati

meydana karmak iin yaptndan dima muzaffer olurdu.islm Dni'nin esaslarnn, Allah'n Kitab ile Peygamber'in Snneti olduunainanrd. Reslullh'm snnetlerinin hepsini ilmiyle ihata ettii kanaatmdadeildi. Arkadalarn ve talebelerini hads renmee tevik ederdi. Onun takrirettiklerine muhalif sahh bir rivayet bulurlarsa, onun grn reddedip, hadsi

30[6] Bu hususta u beyitleri sylyor:"Ey yolcu, Min'ya vardtmda dur, cokun Frat dalgalar gibi hacilar Minya geldiinde onlara haykr:"Eer Muhammed'in l'ini sevmek rftsUJc ise: ns ve cin hid olsun ki, ben rf zyim!"slm gtri rahmetli klf, Safaht'n altnc kitab sim'da bunu gyle anlatr: "afi'nin mi, kimindir o iirf Hangi iir? Hani Peygamberin evld n candan sevmek, Rf zlikse, Evet Yer de beer, gkte melek,Rftsdir bu, desin hepsi de hakkmda benim, Ben oyum ite.." diyor,,..


24/44

almalar n sylerdi. Ykt, Mu'cem'I-Udeb'da31[7] Rab' b. Sleyman'dan naklen yaz yor:"afi'ye bir adam bir mesele sordu. O da, Hz. Peygamber'in bu hususta yleyle buyurduu rivayet olunuyor, dedi, Adamona:

Ey Eb Abdullah, sen de buna m kailsin, deyince, afi titredi, rengi sarard.Hli de deiti, ve: Reslullh'tan bir hads rivayet olunur da ben, evet yledir, canm ve bamstne, demezsem beni hangi yer stnde tar, hangi gk altnda barndrr?.,dedi."hlasn bir nev'i vardr ki Allhu Tel onu sekin kullarna baheder, onlar dainsanlara rehber ve rnek olurlar. O da m'minin dncesi, kanaati urundaerimesidir. Bu ekilde ihls gstermek, klmas g bir merdivendir, eriilmesizor deerli bir istektir. Sz dellosu yapanlar, hccete gvenerek hcumageenler, delille arpanlar arasnda kendisine gurur gelmeyen ve stn gelmekarzusuna kendini kapt rmayan gayet azdr. afi ite bunlardan biridir. Onun iino, mnazara ve cedelde hi kzmazd. Kimseye iddetle dil uzatmazd. nk o,yapt mnkaada hakikati arard. Gerei meydana karmak iin mnkaayapard, yoksa stn kmak iin deil. lim mevkiinde zhd, hakk aramaktaihls o dereceye ulamt ki, o, insanlarn, ilmi kendisine nisbet etmeden onunilminden faydalanmalar n isterdi. bn-i Kesr Tarihi kaydediyor: afi bir adama yle demitir: "Ne kadar isterdimki, insanlar bu ilmi rensinler, bana ondan hibir ey nisbet etmesinler, benimesinler, bylece ben de ecir ve sevabna ere-yim."

Bu ihls ona, gayet temiz bir kalb, yksek emel, kuvvetli bir ruh kazand rd .Kklklerden uzak tuttu, olgun insana yakmayan eylerin stnde kald.Yahya b. Man onun vasfnda yle diyor: "Onun iin yalan sylemek, farazambh edilseydi bile, mrvveti onu yalandan yine menederdi." Bu, huls sahibidrst bir kimsenin eriebilecei en yksek bir haldir. 32[8]

26- (II.) stdlar , F k h Ekolleri, Muhtelif Mezheb Ve Meslekteki Ulemdan Ders Al:

afi fkh ve hadsi yle atdlardan ald ki, bunlarn memleketleri birbirindenuzak, usl ve sistemleri birbirinden ayr d r. Hatt bunlar n iinde Mu' tezilolanlar vard. Onlar, afi'nin menettii kelm ilmiyle megul idiler, gfionlardan al nmas gerekeni al yor, reddedilmesi gere keni at yordu.afi Mekke'de, Medine'de, Yemen'de, Irak'ta birtakm stdlardan ilim ald.Fahrrrz, onun stdlar ndan bz lar n n adlar n kaydetmek te Ve yledemektedir: "Bitmi ol ki, kendilerinden ilim ald stdlan oktur. Biz onlarnmehurlarn zikredeceiz. Fkh, ve fetva erbabndan olan stdlan 19 olup

bunlardan bei Mekkeli, alts Medneli, drd Yemenli, drd de Irakl d r.

31[7] Ykt Hamev, Mu'cem'I-deb, Muhammed bn-i ris afi maddesi.32[8] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 36-39.


25/44

Mekke halkndan olan stdlan unlardr:1- Sfyn b. Uyeyne,2- Mslim b. HlM Zenc,3- Sad b. Salim Kaddh,

4- Dvud b. Abdurrhman Attr,5- Abdulhamd bn-i Abdulzis b. Eb Zevd. 33[9]

Medneli Olan stdlar :

1- Mlik bn-i Enes,2- brahim b. Sa'dl-Ensri,3- Abdulziz b. Muhammed Drverd,4- brahim b. Eb Yahya34[10],5- Muhammed b. Sad b. Eb Fdeyk,6- bn-i Eb Zeyb'in akirdi Abdullah b. Nfi Si. 35[11]

Yemen Ahalisinden Olan stadlar :

1- Mutarrif b. Mazin,2- San' Kad s Higm b. Ysuf, 3- Evz'nin akirdi mer b. Eb Seleme,4- Leys b. Sa'd'm akirdi Yahya b. Hassan. 36[12]

Irak Ahalisinden Olan stdlan:

1- Vekf b. Cerrah,2- Eb sme, Hammd b. sme (Bu ikisi Kfelidir),3- smail b. UJeyye,4- Abdulvahhb b. Abdulmecd'dir (Bu ikisi de Basrahd r).Bunlardan baka, afi, Muhammed b. Hasan eybn'den onun ki-taplannsima' (dinleme) suretiyle ad , ondan hads rivayet etti. Irak f kh n ondan rendi. Bu bakmdan o da onun stdanndand r. Fahrrrz her ne kadar

taassub yznden bunu sylememise de, ilim, onun taassubuna boyun eecekdeildir.Bu sylediklerimizden kan netice udur: f trl mezheb sahibi, trleilimli birok stdlardan ilim almtr. Bu i'tibrla diyebiliriz ki,O, andaki mezheblerin ounun fkhn renmitir. Mlik fkhn bizzatMlik'ten ald . Mlik, onun stdlarmm iinde parlayan bir y ld z gi bidir.

33[9] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 40.34[10] Fahrrrz diyor ki: ibrahim b. Eb Yahya'nn M'tezileden olduunda ittifak vardr. Bu, afi'ye bir zarar g-etirmez. nk afi ondanugl- din, ('tikd mes'eleleri) deil; fkh ve hads alyordu. afi diyor Ki: Yemen'de vazifede dim. Dima hayr yapmaa alyor,ktlkten kam yordum. Sonra Medne'ye geldim, bn-i Eb Yahya le grtm. Onun meclisinde bulunurdum. Bana: Bize muhalefetedersiniz ve bizden ilim al rs n z. Birinize bir fenal k olurs a ona dak l r kal r, dedi 35[11] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 40.36[12] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 40.


26/44

Evz'nin fkhn, onun akirdi mer h. Eb Seleme'den okudu. Ms r' n fakhiLeys b. Sa'd'n fkhn onun akirdi Yahya b. Hassan'dan ald. Eb Hanfe'nin veakirtlerinin fkhn Muhammed b. Hasan'dan rendi. Bylece Mekke, Medne,am, Msr ve Irak fkh onda bir arada toplanm oldu. Mtezillikle tannan ve

usl- dnde yni 'tikadtta hads ve fkh erbabnn mesleini tutmamaklama'rf olan kimselerden bile f k h almakta bir beis grmedi, bylece her koldangelen pek ok ilim, afi'nin znde topland ve ortaya her trl karmlardanmeydana gelen salam bir fkh dodu ki, bunda her trl eilimler uygun vedenk bir ekilde birleti, ahenkli bir halde kaynat. Bundan, afi'nin potasndailedii ve parlak bir slp ve salam szler hlinde insanlara sunduu s tnmnlar dodu. 37[13]

27- Hads Ve Re'y F kh Ekolleri, Mek ke Ekol:

afi'nin yukarda saydmz stdlarndan hangisinden ne okuduunuaklayacak bir durumda deiliz. Ancak burada bir noktaya iaret etmekgerekir38[14]: F kha dir yazanlardan bz lar diyor ki: F k hta iki ekol vard . Bunlardan her birinin muayyen bir sistemi vard . Fukah, pek az mstesna, buiki ekolden birinin yolundan yrrlerdi. Bunlardan biri hads ekoldr ki,merkezi Medine'dir. kincisi re'y ekol ki, merkezi Irak'tr39[15].Biz bunlara uymakla beraber buna nc bir ekol daha ilve ediyoruz ki, o da

37[13] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 40-41.38[14]

Bu az syleyenlerce bu iki ekol afi zamannda birbirine yaklamtr.39[15] std hmed Emin, Duha'l-slm adl kitab nda re'y ekol olan Eb Ha -nfe Medresesinin ashb'dan, tbin'den ve sonra gelenlerdenolan stdlar n n silsi lesini yle tesbt ediyor:1a- Abdulh b. Mes'd (32)1b-Ali b. Eb Tlib (40)2a- ureyh b. Haris Kindi (88)2b- Alkarna b. Kays Naha (62)2c- Mesrk b. Ecda' (63)2d- Esved b. Yezd Naha (65)3a- brahim Naha (95)3b- Amir b. uranbil (104)4a-Hammd b. Eb Sleyman (120)5a- Eb Hanfe Nu'mn b. Sabit (80-150)Ehl-i Hads Ekol'ntin messisi olan mm Mlik'in silsilesi ise yledir:1- Ubeydullah b. Abd. b. Utbe b. Mes'd (99)2- Kas m b. Muhammed b. Eb Bekir (106)3- Sleyman b. Yesar (100)4- Salim b. Abdullah b. mer (106)5- Nafi Mevla Abdullah b. mer (117)6- Rabiatur-Rey (136)7- Malik b. Enes (93-179)1- Urve b. Zbeyr (94)2- Said b. Mseyyeb (93)3- Harice b. Zeyd b. Sabit (100)4- . Zhri (124)5- Ebu Zinad Abdullah (131)6- Yahya b. Said (143)7- Malik b. Enes (93-179)Sonra afi'nin kimlerden ders aldna gelince, O'nun, bu her iki medreseden ders aldn sylyor. Demek afi'nin ilim silsilesi bu her ikisilsile olmu, oluyor. Biz byk stadmzn cedvelde gsterdiklerine muvafakat ediyoruz. Ancak d.noktaya dokunmak isteriz: 1- Abdullah bn-i Mes'd, Hz. mer'in mesleine muhalif deildi. Btn m-dakk klara gre ashbdan ehl-i re'yin stad Hz, mer'dir.Birok mes'eleler hakkndaki gr, onun mesleini aka gsterir, yleyse Kfe ekol, Abdullah bn-i Mes'd yoluyla Hz. mer'edayan r.2- Abdullah bn-i Abbs siysetten el ektikten aonra Mekke'de ikmet etti. Orada ders verdi, o zellikle Kur'n' n tefsrine nem veren birekol sahibi idi. afi, Mekkeli mteahhrn ulem vstasiyle o ekolden ilim ald. Nasl ki Evz'nin gkirdi ve Leys b. Sa'd'm klrdlerlvstasiyle onlarn ilmini rendi. Bylece andaki fkh ekollerinin hepsiyle mnsebet kurmu oldu.


27/44

tefsir ekoldr. Kur'n' n yorumunu yapar, nzul sebeplerini retir. Me'sr olantefsiri rivayet eder. Arap diline ve bz detlerine bakarak bunlarn ndaKur'n' anlamaa alr. Bu ekol de Mekke ekoldr. Bunu Abdullah bn-iAbbs kurmutur.

Bana kal rsa, bu ekoller hads ve re'y bak m ndan birbirinden ayr l

maz, belkiders alma sistemi ve gr yoluyla ayrlr, sahabe fetva okluu ve azliiylellr. Kabul edilmi bir gerektir ki, Hicaz, yni hads fkhnn stdlar olanyedi fakh40[16] ok defa re'y kullanrlard. Her ne de olsa afi hepsinden ald.Hicaz ekolnn stad olan mam Mlik va-s tasiyle ehl-i hadsten ilim ald .imam Mlik de teba- tabinden olan bir cematten ilim telkk et. Bunlar daf k h ilmini, sahabe fetvalarm ve asar bilmekle olduu gibi re'y ile de hretbulan tabinden ald lar. Bunlar da Hz. mer, Zeyd b. Sabit, Abdullah bn-imer'in meslei zere yryen ashbdan ald lar. Bunlara bir mes'eiearzolununea onun hkmn Kitapta ararlard , bulamazlarsa Hz. Peygamber'dennakil ve rivayet olunan eserlere bakarlard . Bulamay nca insanlar n maslahat na gre, faydasna yarar bir ekilde hkmederler, fetva verirlerdi.Irak ekolne gelince, bunun stdlar , Eb Hanfellen sonra onun talebeleri oldu.Eb Hanfe, fkh, Muz'm fkhnn tesiri altnda kalm olan tabinden ders alanteba- tabinden ald . Muz ise: Snnette bula -mazsam kendi re'yimle ictihdederim, diyen bir sahbidir. Keza yine bu tabin mer b. Hattb'm mesleinitemsil eden Abdullah bn-i Mes'd'-dan ilim almtr. Bylece Irak fkh re'yekail olan meslee dayanr. afi bunlardan da ilim ald .afi, Kur'n ve tefsr ilmini Mekke'de rendi, Mekke'de oturan Abdullah bn-i

Abbs'm medeini tutmu olup, hayatta kalan son ulemdan ders ald . bn-iAbbs Mekke'de Kur'n'n mnam retir, tefsr dem verirdi. Hatt ona nisbetolunan bir cild tefsr bulundu. Abdullah bn-i Mes'd, bn-i Abbs'(Tercmn'l-Kur'n) diye vas fland rd . Ab dullah bn-i mer'e bir yetinmns soruldu. Soran kimseye, Abdullah bn-i Abbs'a git ve ona sor, zr Muhammed Aleyhisse-lm'aAllah'n inzal ettiini en iyi bilenlerden hayatta olan odur, dedi.Ata bn-i Rebh diyor ki: bn-i Abbs'm meclisinden daha deerlisini veereflisini, fkha en zengin, heybete en yksek olan n asla gr medim. F k h

erbab onun katnda, Kur'n erbab onun katnda, iir ve edebiyat erbab onunkatnda, bunlarn hepsi bir kaynaktan su alyor. A'ma diyor ki: bn-i Abbs birhutbe syledi. Kur'n okuyup yle tefsr etmee balad ki, ben: Bunu ran veBizans halk dinlese Mslman olurdu, demekten kendimi tutamad m.afi Mekke'de yetiti. Ora ulems veya onlarn bir ksm Abdullah bn-iAbbs'm mesleinin ve onun dn anlay yolunun te'sri altnda kalmtr.Byd ve tahsil grp yetitii yer Mekke idi. Sonra Mekke onun dersverdii yer oldu. Fkhta mesleini tyin ettii, ilimde yolunun hududunu izdii

40[16] Medine'nin yedi fakhi listede gsterilmitir. Ashb iinde en fakh olup yedi fakh nmiyle anlanlar da unlardr:Hz. mer (23), Hz. Ali (40), Abdullah bn-i Mes'd (32), Hz. Aie (58), Zeyd b. Sabit (45), Abdullah tbn-i Abbs (68),Abdullah bn-i mer (74).(Mtercim)


28/44

yer oras d r. Belki de o bu esnada bn -i Abbs'n yolunu tutmutu. Onu rnektutuyor, kendini onun mesleine gre yetitirmee alyordu. nk her stnzek sahibi bir kimsenin, kendini yetitirdii ve hazrlad srada, ilim, fikir veahlk sahasnda kendine uyduu, stn bir rnek olarak rehber tuttuu bir ahs

vard r. Onu takip eder, ikisinin aras nda

bir uyuma, istiddlari arasnda biryaklama bulunur. bn-i Abbs'm meziyetleri bu ada dillerde destan, illerdeyaygn idi. limler ve tarihiler onlar anlatyor, Him Devletinde yniAbbasler yan ndaki yksek mevkiinden tr ondan bahsediyorlar .afi ile bn-i Abbs arasndaki benzeyi meydandadr: afi'nin lisn okdzgnd. bn-i Abbs da byle idi. afi Kur'n ilmine ok nem verirdi, bn-iAbbs da byle idi. afi fkha olduu gibi iir ve edebiyata da nem verirdi.bn-i Abbs da byle yapmt. Sonra afi'nin derslerine; Kur'n ilmi isteyenler,hads talebesi, fkh renmek isteyenler, gr ve arapa merakllar devamederlerdi. Bu hl ibn-i Abbs'da da aym idi. Bunlara bakarak afi'nin bn-iAbbs' kendine rnek tuttuu ve onun yolunda yrd kansna acabavaramaz myz? Byle farz ediimiz doru olsun, olmasn, muhakkak olan bircihet var ki, afi, Mekke'de ders okuyup orada ikmet etmekle, ne Irak'ta ve nede Medine'de bulunmayan ilimlerden istifade etmitir. Yni bn-i Abbsyolunu tutarak Kur'n ilmine nem vermi, Kur'n'n mcmelini, mufassaln,nutlkm, mukayyedini, hssni, mmn incelemi, andaki fukahya,malzeme nlerinde hazr olduu halde incelemedikleri yeni yeni eylervermitir. 41[17]

28- (III.) Husus Etdleri Ve Blgiler:

Bir lim, bilgisini yaln z nazar kaabiliyetlerinden ve stdlarmdan almaz. Belkionun husus incelemeleri, trl ilimleri aratrmas, seyahatleri, deneyleri,grgleri, bunlar n hepsinin onun kltrnde byk te'sri vard r. Verimliolmasnda, akl meyvelerini veri zelliinde bunun te'sri byktr. afiMekke'de ve Medine'deki stdlariyle bulumakla beraber, yararl iler peindekoard. Seyahati severdi. Kk yata H-zeyl kabilesine gitti. Onlar nlehesiyle dilini dzeltti. Onlar n yan nda kald , onlar nereye giderlerse o da

gider, nereye konarlarsa o da orada konaklard . On sene gibi uzun bir mddetbyle geti. Arap yurtlar n , on lar n detlerini ve tabiatlerini yak ndan tan mak ona ok eyler kazandrd. Kur'n ki, onlar hakknda ve onlarn iinde inmiti.Onlar n detlerinin bz s , Kur'n - Kerm'de olanlar n bir k sm m tefsre yaramakta idi. Bundan sonra hads ve fkh renmek iin seyahate balad.Medine'ye gelerek mam Mlik'le grt ve onun dersine devam etti. Mlk'-lemnsebetini devam ettirmekle beraber Arabistan Yar madas nda bilgi toplamave tedkk seyahatleri yapt. mam Mik'in lmnden sonra Ye-men'e gitti, bzvilyetlerde hkmet vazifeleri ald , Necrn'da bulundu, mirle memur, hkimle

halk arasndaki mnsebeti rendi. nsanlar n birbirleriyle ilgilerini yak ndan

41[17] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 41-44.


29/44

grd. Sonra Irak'a, oradan da Msr'a gitti. phesiz ki o, bu seyahatlerindeinsanlar n aralar nda yapt k lar muameleleri rendi. detlerin ve rflerin naslcereyan ettiini bildi. Bunlarn hepsinin onun adalet grnde ve anlayndatesiri oldu. Buna gre ller vaz'etti, hkmler kard . O, seyahat etmede ok

byk fayda grrd. Bir iirinde yle der:"Ben lkeleri batan basa, enine boyuna, dolaacam, ya muradma kavuurum,yahd da yabanc illerde y": ,p olarak lrm. "Eer bu uurda canm karsa,Allah hayrlar versin, "Eer s, salim, kalrsam, memleketime dnyakndr."42[18]phesiz ki seyahat etme, yolculuk yapma, bir fakhe fkh malzemesi vetecrbe bilgisi verdikten baka ayrca onun zihnini aar, grn geniletir,duygusunu inceltir ve keskinletirir. Fikre tasavvur ufku hazrlar ve onugeniletir. Akl nazariyeler, vukbulan mes'eleler iin yollar aar. Onun iin,cz' hdiseler hakk nda kll kaideler koymak isteyen mtefekkire bu lz m bireydir. Bundan tr deil midir k, insan aklnn verdii eserlere yeni yenieyler katan feylesoflarn ou yeryznde seyahat edenler, arz n s rtlar nda dolaanlar olmutur. 43[19]

29- lm Yolundaki Seyahatlerin Faydas, Grt Ulem leMnazaralar, Kitaplar ncelemesi:

afi'nin seyhadleri ilm seyahatlerdi. O bu seyahatlerde stdlarla buluupgrr, ulem ile ders mzkereleri yapar, onlardan ilim alr, onlara ilim

verirdi. Bu seyahatler onun iin ders halkas gibi idi. Muhtelif mezhebsahipleriyle grt, bzlarndan dinlemek suretiyle ilim ald, bzlarnnyazd klar kitaplar grp okudu. Evz'nin mezhebini incele di. Bu incelemeninmahsl olarak yazd kitap bugne kadar gelmitir. Msr'da baslan Mecmua-iF khiyye'de Syer'l-Evz kitab da vardr. afi onda Evz'nin Syer'ndekifikirlerini mnakaa etmektedir. Onlar n bz lar nda Evz'ye muhalefet, bz lar nda muvafakat etmektedir. Leys b. Sa'd'm mezhebini inceledi. Hatt f k hta Leys'i, imam M -lik'ten stn

bulduu sylenir. "Leys, Mlik'ten daha fakhtir, ancak Leys'in talebeleri

vazifelerini yapmadlar." demi. Byle bir sz, afi gibi bir zttan, iki taraf ngrlerini incelemeden kmaz. Her iki tarafn grlerinin kuvvet derecesinitan d ktan, sahibinin f k htaki mertebesini ltkten sonra ancak bu sz syler. yle olunca, phe yok ki, afi Leys b. Sa'd'm fkhn derin bir incelemedengeirdi ki, neticede byle bir hkme vard . F kh n zayi' ettiklerinden, onuyaymaa almadklar ndan dolay Leys'in talebelerine de levmde bulundu.Bundan sonra, Irak ehlinin fkhn inceden inceye rendi. Muhammed b.

42[18] afi seyahatin faydasna dir dier bir iirinde yle demektedir: "Seyahat et ki, brakp ayrldklarnn yerine bakalarm bulursun. Buuurda mekkatlara katlan, zira hayatn evki yorulmaktadr". "Ben grdm ki, suyun bir yerde durmas onu bozuyor, Ak p gitmesi ise onutemiz ve berrak yapyor, akmazsa temiz olmuyor". "Aralan yaad ormandan ayrilmazsa av bulup avlanamaz, Ok yayndan kmayncahedefe isabet etmez. Alt n tozu yerinde b rakdika toprak gibidir. Udda yerinde durduka bir odun paras d r". 43[19] Muhammed Ebu Zehra, mam afii, Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 44-45.


30/44

Hasan' n kitaplar n bizzat Muhammed b. Hasan'dan dinledi. Hilfiyt kitaplar n Irakl lar n kendilerinden okudu. Elimizdeki Mecma -i Fiklu'yye'sinde buincelemelerin bir ksm kayd ve tescil olunmu bir haldedir. Bu eserde sen, EbHanfe ile Ibn-i Eb Leyl'nn ihtilflarna dir Eb Ysuf'un yazd kitab

bulursun. Orada afi, Eb Hanfe'nin, Jtbn-i Eb Leyl'n n ve Eb Ysuf'ungrlerini mnkaa eder, sonra bunlarn iinden hakkate en yakngrdklerini seer.Btn bunlardan gryoruz ki, afi, zamanndaki tannm, mez-hebleri birmdekkik ve mnekkid gryle incelemi, doruyu bulmak ve anlamakistemitir. Yoksa ne kusur bulmak isteyen bir kimse, ne de adamlara ve srfisimlere tabi' olan bir mukallid sfatiyle bunu yapm deildir.O, bu ilm seyahatlerinde yaln z, halfeler hizmetine ve itat na gir mi olan ehl-isnnetin fukahsn incelemekle kalmad. Belki ia'nn ve dier mezhebleringrlerini de inceledi. Bunun izlerim, o ulemnn bzsn en szlerindegrmekteyiz. bn-i Kesr Tarih'inde getii zere, onun yle dedii rivayetolunuyor: "Fkh renmek isteyen kimse Eb Hanfe'nin iylidir, syer isteyenMuhammed b. shk'm iylidir, hads isteyen Mlik'in iylidir, tefsir isteyenMuktil b. Sleyman' n iylidir."afi'nin tefsr ilminin imm olarak tand bu Muktil b. Sleyman, ia'nnZeydiyye mezhebindendir. bn-i Nedm, Fihrist'inde der ki:"Muktil b. Sleyman, Zeydiyye'dendir. Muhaddistir ve mfessirdir. Onun ukitaplar vard r: Tefsr -i Kebr kitab , Nsih ve Mensh kitab , K raat kitab , Mtebihi'l-Kur'n kitab , Cevb Lil-Kur'n kitab ."

yle ise o, clir. afi onun kitaplarm okudu, inceledi ve neticede onlarokumaa tevik etti. Onu bu hususta imam addetti. Bu maddede kendisine

bavurulan bir lim sayd.. phesiz bu da gsteriyor ki, afi fkhla ilgili olanher eyi inceliyordu. Fkha dir naklolunan ictihdJan, o kim

Documents

İmam Şafii Hayatı