isreNeul,: eiR isr,Avt snnni

Halil iwetctN Qeu. : ibrah,im KALIN

ein iiVINN FAALiynri oLARAK FETIH

Mtisltimanlartn 624'te Filistin'de Bizans'a karqt gergekleqtir-dikleri ilk askeri eylemin bizzat Hz. Peygamber tarafrndan dtizen-lendiii soylenir'. Bu olaydan yalnrzca yirmi altr yol sonra, birislAm ordusu istanbul kaprlarma ulagtr, Batrh bir gdzle bakildl-frnda isl6m gtiglerinin bir bakrma SasAni iran'tntn Grek impara- 'torlu$una kargr siirdurdtifiii kadim mi.icadeleye katrlmrq oldu$udtiqiiniilebilir. Lakin istanbul'un fethinin onlara Allah tarafm-dan takdir edildiSi inancr, mrislrimanlar arastnda Hz. Peygamberzamawndan beri mevcuttu, Osmanhlar bu inanct kendi mallartgibi benimsediler. Mtisliimanlar Bizans'ln bagkentine, 1453'teki ni-hAi fethinden evvel toplam on iki sefer d0zenlediler'.

istanbul, isldm yayrhmrna karqt direniqin bir sembolii olarako kadar giicltiydi.i ki, ,;ehrin mtisli.imanlar tarafrndan fethedildi-['ini haber veren kimi sahih, kimi mevzu ve kimisi cle efshne tii-riinden bir dizi ehddis zuhur etti.

Osmanhlar bu ehddis'den birini hattrlatacak ve her uygunfrrsatta zikredecektir : <istanbul bir giin mutlaka fethedilecektir.Onu fetheden kumandan ne iyi bir kumandan ve o ordu ne iyibir ordudur.r* Osmanhlar (istanbul'da), Emeviler donemindeki

t Bkz. Ebu Bekir Muhamrned b. Ahmed el-Vdstti, Fedd,ilu'l-BeEti'l-Makdis(ed. Isaac Wasson, Ihe Magnes Press, Kudiis, 1979) 52-3; E. Sivan, (<Le carac-tdre sacre de Jerusalem dans I'Islarn aux XII-XIII. siecles, Studia Islami,caxxvrr (1967) 149-82.

2 M. Conard, Les Expedi:tions des Arabes centre Constan,tinople dansI'histoire e't dans les legendes, Journal Asi,atique (1926), 6L-1.2L.

3 Evliya Qelebi, Seyahu.tnd,me (istanbul 7314/t896) cilt L

244 HALIL INA.r,crr< -

IBRAHIM KALIN

istanbul muhasaralanna katrlmrg ve qehit dtiqmtig pek gok saha-binin mezarLnrn bulundufunu ileri surdiiler. Fethi mtiteakip, oD-lar igin, qehrin en miibarek yeri haline gelen bir mezar yaptrr-dtlar''. Osmanh geleneffinde, fiilen qehid diiqen sahabenin saylslkutsal bir sayr olan yetmiqe kadar yiikselmigtir.

Bu sahabe igerisinde en f.azla tazim goren Hz. Peygamber'insancaktan Ebu Eyytip el-EnsArln, Osmanh 'islAmbol'unun koru-yucu velisi haline geldi. Ebu Eyyiib,tin hakikaten H:z. Peygam-ber'in ashabrndan biri oldu$u ve 668 istanbut kuqatmasrna katr-Itp oldtifri tarihen sabittir". IL Mehmed, muhtemelen kendisinitum islAm Alemindeki gazd'nrn sancaktarr ildn ettifiinden EbuEyytib'i.i qehrin koruyucrr velisi segti'.

Fatih Sultan Mehmed fethin, Allah'rn bir mficizesi olacafrnainanryordu. Unlii iqrAki fitozof sthreverdi'nin bir takipgisi olanStifi $eyh Ak-$emsetdin, kuqatma srrasrnda Sultan'rn ve ordusu-nun niirgfd'i oldu. Genq Sultan rniirqid'den, fethin tarihiyli ilgiliilahi takdiri ofrenrnesi iqin inzivl,ya (istihflreye) gekilmesini is-tedi. Fetih, milrEicl'in verdigi tarihte gergekleqmedi; iistelik hris-tiyanlar o gtin bir deniz galibiyeti elde ettiler. geyhin bu olaydansonra Sultana vazdr$r mektup, Saray arqivinde bulunmaktadrr*.Seyh bri mektubunda, duasrnrn kabul olunmadr$r ve Sultan'rn ak-itnr ve ordusu rizerindeki otoritesini yitirdi$i yolundaki qiyialar-dan bahseder. Baqarisrzhfr, osmanh ordusundaki askerlerin go-Sunun gerqek birer mi.istlir-nan olmamaslna, yflni islama zorla so-kulmuq olmalanna yorar'. Fakat <ite yandan pratik bir insan ola-rak suitan'a, bu yijzklg,artrcr durumdan mesul kumandanlarr acr-

4 Bkz. Suheyl tjnver, ilim ue Sanut Bakr,nr,urd,an. Fatih Deuri (BelediyeYa.yrnlan, istanrbul, 1948). I. 108-11.

5 Paul Wittek, <Ayvansaray, un sanctuaire prive de son heros>>, Anntr-aire tl,e I'Irt'stitut d"e Philolctgie ct d,'Histoire Orientales et Slaues (Brussels, 1951)505-26.

6 ..Ebu Eyyiib Halid b" Ziyad ,b. I(uleyb el-NeccAri el-EnsAri (E. Leui-Provengal) 'E12, I, 108-9.

7 Feridun Ahmed, Miinqed.tii,'s-seldtin (rstanbul, 1274/Lg5g), L 236, Bkz.A. AteQ, 'l'atih Sultan Mehmed Tarafrndan Gtinderilen Mektuplar ve BunlaraDair Gelen Cevablar'', Tarih Dergisi (is,tanbul, 1gb2) IV-?, 16.

8 Bkz. H. inalcrk, Fqtih, Deuri Uzerinde Tetkikler ue Vesikalar (T,T.K.Ankara, 1954 ) 217-18.

ISTANBUL: BiR isr,au SEHRi :

masrzca cezalandlrmasrnt tavsiye eder. Nihayet bir miktar Kur'anokuyup uyuduffunu ve ardtndan Allah'tn kendisine zdf.et miijde-sini verdi$ini soyler. $eyh'in" gesta et uita'stndan, son taarruzda(beyaz ctibbeli ve mucizelerin Peygamberi Hrztr'rn onderliffindeki)velilerin, Sultan'tn ordusuna galibiyet igin yardrm ettifini o[re-niyoruz. Ak $eyh fethin, Hrzrr ve Kutb-r Atem dedifi Fakih Ah-med sayesinde gergeklegtigini soyler'".

Ak $eyh'in, fetih gergeklegene kadar meydana gelen oiayiartizerindeki rol ve etkisi, halkrn tasavvurunda daha da abartrit birhdl aldr. Halk arasrnda dontip doiaqan EvliyA, Qelebi'den mervi ri-vAyetlere gore Ak Seyh, fethin son muhasaradan qok once ve Fa-tih, hentiz Sultan deffilken gergekleqeceiini haber vermiql'. Seyh,kendi clerviq baqhfirnr Mehmecl'in baqtna gegirerek, istanbul'unr\llah'rn izniyle Mehmed tarafrndan fethedilece['ini onceden haberverir. Ak $eyh ttim bu rivAyetlerde hep Sultan'dan bir kag adtmondedir. Evliya, kuqatma srrasrnda, Seyhler ve ulemA da dahil tiqbin adamrnrn askerleri savaqa teqvik ettifini ve mAruf qeyh-

lerin, qehrin btiyrik kaprlanna yonelik saldtnlara bizzat katildt-fmr soyler.

Halk araslndaki bazt rivAyetlere gore" islflm d.tinyasrnrn bti-ytik qeyhleri de islAmrn bu bi.iyiik giiniinde isldm ordusuyla bir-tikte savaqmaya geldiler. Sultan geyhlere, fetihten sonra ganime-tin yansrnl verece$ini, her biri igin bir tekke yaptiraca$tnt ve dahapek qok hayrrda bulunacafrm vAd etti. EvliyA", mA,nevi agtdan gaq-

krna donmi.iq bir grup Grek rahibinin, islAm ordusuna katrlmakiqin surlarr terketti$ini soyler. Bu donem halk menktbelerinin ge-

9 llendktb-t. Ak $entseddi.n, Seyyld Hiiseyin Enisi; Tiirkiye ve Avrupa'-daki elyazmasr niishalar igin bkz. Mustafa ,Fayda, Ak $emseildtn, doktora tezi,Ankara Universitesi, itaniyat Fakiiltesi. Ben Burada Nuruos,maniye Kiitiipha-nesi'ndeki (no. 2175) niishayr kullandrm.

10 Bkz. H. inalcrk, 'An Analysis of the Ott'o,rnan Ba,ba Vildyetn6"mesi',1g86'da Berheley, California Universitesi'ndeki 'isldnr'da Veliler ve Velilik Senl-pozyumunda' okunan teblii; tebli$ sempozyu,m metinleri igerisinde yayttrlana-cahtu'.

11 Evliya Qelebi, Seyuh,alnanrc 94,97, 105: ayrlca fethin Ak $eyh'in rna-

nevi giiciine a.tfedildi$'i tr':rtih Vakfi'yye'4sine 29/32 baktntz, not 16.

12 Evliya Qelebi, Seyaltatnd.nte, 97.13 ibid. r.11.

247246 HALIL INALCIK - ieReHiM KALIN

nel bir temasidrr bu : Allah sonunda hristiyan rahiplerini <nihaihakikate> -ydni islAma- vAsri etti. Tiim bu hikAyelerin anlamr, odonemdeki mtisltiman halkrn qehrin, mtisliiman velilerin mA,nevigticiiyle fethediiecefine inanmrq oldufudur. Suitanrn bu inancrpaylaqrp paylaqmadr['rnr bilmiyoruz. Fakat kendisinin, bu kariz-matik mukaddes kigilerin hayrr dualarrnr almasr gerektiiine inan-dr$r gok agrk".

Sultan'rn, fethedilen gehri yeniden inqa etme kararr, miislu-man kitleler arasrndaki dini coqkunluia da tevAfuk etmekteydi.Tarikatlar, istanbul'un islAmi aqrdan yeniden kurulmasrnda haki-katen onemli bir rol oynadrlarti.

$eyh Ak $emseddin Sultan tarafrndan, Eyytib El-EnsAri'ninmezh,rrntn yerini tesbit etmekle vazifelendiriidi. geyhin yeri tesbitien az fetih kadar mucizevi ve cjnemli idi. olay, inAyet-i itihinin hAldmtisltimanlarla birlikte oldufunu teyid etmekteydi. Mehmed bura-da bir kabir, bir cAmi ve bir tekke yaptrrdr',,.

Halig civartndaki qehir duvarlarrnrn otesinde krsa siirede birkiiqtik kasaba halini alan Eyytib'tin kabri, istanbul'un en kutsalyeri haline geldi. Daha sonra yuzlerce miimin her gtin geqitli he-diyelerle burayr ziyaret edecek ve velinin yardrmrnr isteyecektir.Aynt zamanda birer btiyrik mezarhk olan meqhur dervig tekkeleri,kabrin etrafrna toplandrlar. Her sultanrn, ctilfisunu mtiteakipmenkrbede anlatrlan yoldan geqerek kabri ziyaret etmesi gaydn-rdikkattir". Burada o gi.iniin en onde gelen geyh'i, sultan'a mukad-des gazd, kihcrnr kuqatrrdr. Boylece varhfr sadece istanbul'u mtis-Itimanlar nezdinde mukaddes bir yer haline getirmiyor, aynr za-manda sultan'rn miisltmanlar i.izerindeki idaresini dini aqrdantasdik etmiq oluyordu,

t4 H. inalcrk,'Analysis...' (10 nolu di,pno,t).

15 iniA. ff. Mehmecl iralkrn grivenini kazanmrg kalen,cleri derviglerini sev-uriyordu, fa'kat halk ve orduyla birlikte onlann poptileritesini kabul etrnigti.

16 wiltek, 'Ayvansaray...' (yu'kanda dlpnot 5). Kiilliyenin uukfiyyesi iginbk. Fntih Mehmed II Vaklilleleri (Yakfilar Umum Miicliirliigti, Ankara, 1988)285-327.

17 l(tltgkrtganttra tret'asinri igin 'l .l<2. i. IJ. Uzunqarqrlr, Osrrcrtlt DevletittittSaray Tegkilatt (T.T.I<. Ankar,a, 194b) 189-200"

1STANBUL: BiR iSleU SEHRI

Bu arada her Osmanh gehrinin kendine has bir ueli'si bulun'du$unu ve genellikle qehrin drgrnda, bir tepenin Osttine inqA olu-nan veli kabirlerinin, islA,m tasavvuf gelene$i iie islirn oncesi birda$ ktilttinti (inancrnr) birleqtirdifiini belirtelim',. Burada qehir-ler kigi kabul edilir ve qehrin ismini muhtevi bir evrddu ezkArokunurdu.

COSTANTINOPLE'iSLAMBOL' HALINN CTT,IYON

Mehmed'in fetihten sonra yaptrfir ilk iq, istanbul'u bir isldmqehri haline getirmek oldu. Fatih camiigp aib uakfiye'nin mukaddi-mesinde goyle denir'o : r<Sultan Mehmed Konstantiniyge'yi Allah'rnyardrmryla fethetti. Orasr bir putlar qehri idi... Sultan qehrin gti-zel stislemeli kiliselerini medrese ve cAmi haline getirdi.r Camiyeqevrilen altr ve medreseye qevrilen bir kilise vardt, Asrl ilginci,Aya-Marina manastrrr, Baba Haydari derviglerine verildi". $ehrinen giizel yerleri ya askeriyeye, ya da tarikatlar da dahil olmak tize-re ilmiyyeye mensup kiqilere tahsis edildi.

Sultan fethin ikinci gtinti St. Sophia (Ayasofya) kiiesesine git-ti, kitiseyi cAmiye gevirdi ve orada, qehrin bir islAm qehri oluqunutemsilen ilk duasrnr etti. Aynca gehre, mtisltimanlartn yiizytllar-clrr btiyiik Konstantin iiehrini ( Konstuntiniyyetu'L-Itilbrd,) bir Is-IAm qehri haline getirme arzusunu yansttan ,,islArn-bol,r admtverdi". Halk genellikle Osmanh oncesi Tiirk ismi istanbul'u kul-lanmakla birlikte, yeni isim ozellikle ulemA arastnda muhafazaedildi. EvlivA Qelebi'nin anlattrSrna gore" fetihten sonraki ilk Cu-

18 Osmanh kasa:balarrnrn drqrnda bir tepe t-izerine yaptlan dervig tekkeleriiqiir blrz. Semavi Eyice 'Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler', istanbul Uni,uersitesiiktisut Fakiiltesi Mecmuast, XYII (1962-3), 23, 29., tr'. Hasluck, Christianityctnil, Islam Ilnder the Sultans (ed. Mangaret, M. Hasluck, Oxford, 1929) I, 324-5.

G. E. von Grunebaum 'The Sacred Charecter of Islarnic Cities', A. Bedevi, ed.,

n[elanges Taha Hiiseyin (I(ahire, 1962\ 25-37.19 tr'atih'in Evliya Qelebi'de,ki uakfiygesi, Seyu,hatnCtme (bk. not 11) 30-31.20 Osmanhlann yaptr$r sitjz konustr istanbul araqtrr:masr, L455 tarihlidir.

istanbul Baquekalet .4r.!r,ot'nde .muhafaza" edilen ara,gttrma, yaylna hazrrlan-nral<itadtr.

27 Bk. H. inalcrk, istanbul, Elz, IV, 224.22 Evliya Qelebi. Seyahatnartte, 1-11.

2492{E HALII, INALCIK - IBRAHIM KALIN

ma gtinti krluran narnazda qoyle denilmiqtir: <Mtiezzinler yantkbir sesle inn'Allahe, ue meld,iketehil'" dyetini okumaya baqladtk-larrnda, Aqk $emseddin, Sultan'r kolundan tutarak btiytik bir say-gryla mimbere getirdi. Orada qok derin ve muteessir bir ses ilet<Hamd, Alemlerin Rabbi olan Allah'adrrr dedi; cAmide haztr bu-lunan gaziler de seving gozyaglanna bo$uldular.l

islAm inancr ve haik tasavvuru, Konstantinapol'in istdmbol'aqevrilmesinde btittinleqti. Osmanhlat nazarrnda qehir, ashabrn mu-kaddes ka,hntrlarrnr ihtivA ettifiinden beri zdten bir mtisli,imanqehriyoi. Isldm gelene$inde miisiumaniarrn cflmi yaptp, ibadet et-tikleri herhangi bir yer, islAm toprafr kabul edilmekteydi. Kili-seler ve cizellikle Ayi Sofya, miisliimanlarrn CenAb-t Hakk'tn ennihf,yetinde gerqek dine ihsan edece$ine inandrklart eserler olarakgortihiyordu. Menkrbeye gore" Ebu Eyytib el-EnsAri de qehade-tinden cince namazlarini burada lulmaktaydr. Ayrrca mtisltmanbir devlete boyun eien gayr-r miislimlere ait bir bolge yahut qehir,lesmi aqrdan islAm topraklarrnin bir pargasr kabul edilirken, bu-ralann islAmileqtirilrnesi daimi bir umut olarak kalmaktaydr.Mehmed, qehre Greklerin, Ermenilerin ve Yahudilerin de yerleq-mesine izin vermekle birlikte, -isldnr iqin fethedilen biiytik qehir-lere sistematik oiarak uygulanan bir siyaset izleyerek- 'islAmbol'unrnushiman bir Eogunluga sahip olmasrnr garanti edecek trirdenolgiiler ihdas etti'?5.

Osmanhla"r Ddza,trncla, bir hristiyan gehrini fethettikten son-ra yaprlabilecel< en sembolik iq, l<iliseleri cflmiye qevirmek idi.Ezdn okunan minAreler, islAm qehrinin aqikAr bir semboli.i ve enbelirgin vechesi haline geldi. Osmanhlar fetih tanrmlamalarrndabuna, hep islflm'rn zafer sembolii olarak atrfta bulundular.

23 KLtr'an, 2: 30-34.

2I Evliya Qelel.li, Seyah,atndme, I. 76.

25 H. inalcrl< 'istanbul' (not 21 1, 238. H. inalcri<, 'Otlornan Methods ofConquesl', Stu,d,ia Islannicu II (195,1 ),122-9. Balhanlar igin bk. Structure sockileet detelcTtytentent czr,lturel des uilles su,d-est elrropeennes et adriatlques (Bucha-iinrest 1975); N. Todorov, L& uille bulkaniqu,e aur XV-XIX siecles, ddue-lopytetnent socioecotront,ityu,e et tlettogrrti'pltklue (Bucha"rest, 1980; ve istanbu,l ril(.t !il,netio'tl ctrltures bcrlkani,tlues, metliterreneeililes, s/o,ues et orientules.' Actesdu colleclue organise par AIESEEI, Bucharest, 1977.

ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI

Mtisliiman bir niifusa sahip her qehir yahut kasaba, bir Cu-ma Camiine y6ni bir mescid'e sahip olmak zorundaydr ve Cuma-larr burada toplanmak, dini bir vecibe idi. Kanuni Sultan Si.iley-

man, Krzrlbaqlarl bastlrabitmek igin bu veclbeyi, koylere kadaryaygmlaqtrrmrqtrr'''.

Ndhiye'lerin merkezinde bulunan btiytik cAmi, sAdece dini de-

[il, aynr zamanda gehir hayatrnrn difer vechelerini de yansttanbir merkez idi. CAmiyle birlikte inqA edilen medrese'nin dtgtnda,halkrn e$itimi igin (ders-i am) cAmiye dtizenli dersler konuldu:isldmrn ted,risi, isldm gelenefiinde en defierli dini faaliyetlerdenbiri kabul edilmekteydi. Namaz igin, ozpllikle Cuma gtinleri, bag-qehrin btiytik cdmiine gitmek Sultan '(ve aynr zamanda mtislii-man tebd iqin) dini bir veclbe idi. Sultan burada halk ile konu-Sur ve suistimaller neticesinde ortaya grkan yazth ve sozlu qikA-yetleri (nk'd) kabul ederdi. Merdsim, Sultanrn, halktntn stkrntt-larrna gcisterdiffi yakrnhk ve alakayr temsil etmekte ve bu tavrr,islArn devtet gelenefinde yclneticinin en onemli fonksiyonu sayll-makta idi. Sultanrn, tebAnrn en zayfi olarak yaqlt bir kadtntn elin-den bir rik'd'yr kabul edigini resmeden minyattirlerde, ideal yone-tici olarak bir Sultan tasviri gizilmiqtir. Cuma namazlnda, diine-min en onde gelen geyhi tarafrndan okunan hutbe, dini olmaktanote bir fonksiyonu haiz idi. Cenfi,at, Itutbe'de dile getiriien Sul-tan'la ilgili ovgtilere karqrhk vermek durumundaydt ve bu mera-sim islAm toplumunda Sultanrn h6kimiyetinin halk tarafrndankabultinti ifade ediyordu. Hakikaten, Sultanrn isminin Cuma hut-belerinde zikredilmesi ve kendi adrna para bastrrrlmasr, herhangibir ydneticinin islAm beldelerindeki ba$rmsrzh$rnr gosteren ikimecbfiri sembol idi.

Ote yandan mahkemeler de cimilerde bulunmaktaydr. Bun-lar igerisinde en kalabahk olanr, Bi.iyi.ik Qarqr civarrnda, qehrinana caddesi uzerinde bulunan Vezir-i Azam Mahmud Paga Camii-nin avlusundaki mahkeme idi.

26 Osmanlr I(anunnameleritebbular Mectnuasr, I. 338.

(Kuttttttnd,me-i, Cetlid ue lVIu,teber,/, Milli 1'e-

250 HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN

' I slcrmbol' du m.ekd,ntn tanzinil

islAmrn cltinya gortiqti, isldmrn euir ve yasaklartntn l<endibiittinlrifii igerisincle gozetilecegi bir yer olarak hazrclanan qehrinfiziki ve sosyal goriintimtinu belirlemiqtir".

islAmrn yayilmasrndaki en temel amag, bir bolgenin siyasikontroltinti ele geqirmek ve buraya islAm hakimiyetinin qiarlarrnrhakim krlmak icli. isidm iddresine boytin eimiq gayr-r mtislimle-rin oturdufu bir bolge, halkr islAma girmiq oisun veya olmasin,DcLrilbisld.m'vt bir parqasr kabul edilirdi. Bir qehrin gUq kullanila-rak ahnmasr halinde, islAm ftkht, burada yaqayanlarln esir altn-masrna ve binalarrn, islAm devletinin mi.ilkiyetine gegmesine ce-

vaz veriyorclu. Bu hdciise 29 Mayrs 1453'te istanbul'da gerqekleq-ti, otuzbinin uzerinde insan esir ahndt ve qehirden uzakiaqttrtl=clt". Osmanltlarda, bir ev yapmak isteyen kigi, kullandrit arsa kar-qrh['rnda devlet hazinesine kira odemek zorundadrr. Devletin top-rak miilkiyetine iligkin bu prensibi, qehrin Osmanltlar taraftndanyeniden inqAsrnda gok onemli bir iqleve sahip olmuqtur. Sultan,sanayi, qargr, askeri kqla ve depolartn yerlerinin beiirlenmesiyleilgili oiarak kendi diiqilncelerinin tatbikinde serbesttir. Tipik birislArn-Osmanh qehrinin ihdasrnda ve tnekAninrn tanziminde htir-dtir.

Qogu zaman isiAm qehrinin plansrz bir bigimde, kenditi$in-den meydana geldifi ve niifusunun yalnrzca <qekilsiz bir yr$rnlolclufu ileri si.iriilmtqtiir". Temelde islilm geleneiini takip etti$i-

27 Bl<2. G. E. von Grunebaum,Islam: Essnys in th.e Nature ancl, Growthof u Cttlttr,ra.L Tratlitioir. (Rou,tledge and I{e,gan Paul, London, 1955) 142; EI-MA-velili, Tesltilti'n-Nozclr..., ed. Ridvan es-Seyyid (Beyrut, 1987) 209-213.

28 H. inalcrl<, 'istanrbul' (n. 2L), 224-5.

29 M. E. Bonine, 'The Mor,phogenesis of Iranian Cities', Artnals ol the.tlssosciatio,n, .of American Geogruythers txTx/2 (1979),208-24; Ira Lapidus, Mus-llnt Cities in the Later Micldle Ages (Harvard University Press 1967), ijzellikle3. bdltim,'The Urban Society've sf. 185-91; M.E.Bonine,'From Urtrk to Ca-sablanca, Perspectives in the Urban Experience ,of the Middle East', Journal ol(lrbatt '[[i:;tort1, 1IIt2, 1.1 1-80. Ottlqa$' Avt'trpastntn itritiyazlt ,qehir ve toprlulttl<-ll.rr'ryltr,kry,rr"lrttt',tli'ylpirn ^seltir tirliltqiler'i, islilnr tar'ihinde isktnri <]ene]rile-cek ltir qelril diizenlernesi oln-radr$rnt ve islAtn gehillelincle baSunstz ya da ,6zeri<

lonclriar yani zanaathirr dernel<lerinin bulunmadr$rnr sciylemektedirlet"; bkz. A.

ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI

ni bildifiimiz Osmanli pratipi, bu kanaate meydan okumaktadtr.istanbul'un $ehir yapisr, Osmanhlann istanbul'dan once kurduk-larr yahut yeniden tanzim ettikleri difer qehirlerde olduiu gibi,Sultanrn kontrolundeki geleneksel bir tanzim (organizasyon) bi-qimine bagh kalmrqttr"'.

H. Mourani ve S. M. Stern edittirli.igiinde yayrnlanan Th.e Islatnic City (Oxford,1970); C. Brown, ed., From llladina to ll[etropolis (Darwin, Princeton, 1973);R. B. Serjeant, ed., The Islarriic City (Paris, 1980); H. A. Miskimin ve A' L.Udovitch,'A Tale of Two Cities', The Meclieucrl City (editijrler; D. Herlihy ve

A. L. Udovitch, Yale Unlversity Press, New Haren, London, 1977)'de (sf. 1'1-1'-

te) $u ifade var: 'Miisliiman fatihler... ortagag-Ortadoiusundaki gehir rre l<a-

sabalarr tanrrnlarken <islAmi>> srfatrnrn kullanirnrnr en aztndan ktsmi olarakhaklr giisteren pekgok gehir rnga ettiler. Bkz. ijzellihle, (Jrbanisnt irr isla'nt(Tokyo, 1989,5 cilt); aynca bu ma,kalenin sonundaki E,k f ve II'ye bkz. Bo5

alanlalrn dtizenlenmesiyle ilgili olarak 'Levelsof Space Awareness in the Tra-ditional Islarnic City', l?yisfics xiiv (1976), 354-66'ya ba]xnttz.

30 Bkz. M. inalcrk 'istanbul' (dipnot 27\,226-48. Osman Nuri Ergin, Os-rrranlr gehirciliffi kon'usunda bir iinciidiir, n[ecelle-i tJmur-t, Belerliyye (ist., 1922),C. I, itlem, T[irkiye'de $ehircilijin Tarihi inkiqult (ist., 1936). Anadolu'dakiTiill< qehrrciligi hakkrnda bkz. !-aruk Stimer, Eski Tiirklerite $ehircilik (ist.,1984); IJSur Tanyeli, Anadolu T[ink Kentinde Fiziksel Yaptnm Evrim Siirec'i(11-15 yy) (ist., 198?); Tuncer Bay,kara, Konycr, (Ankara, 1985); Tarih iqbdaAnl:,ara (Serrriner notlan, Ankara, 1984); Emel Esin, The Genesis of the Tur-kish Mosqrre and Madrasa Complex', Pt'oceeclings of the Twenty-Seuenty Inter-nationsl Congress ol Orientalists (Napoli, 1967); (Annali dell'Isttiuto orientalecli Napoli, 1972), XXII, 1.15-23. Osnianh gehircili$i igin mahkeine kayrtlartylaiigili 5rs;'11-llar esastrr: hkz, Tiirkologischer Atrreiger; Cengiz Orhonlrt, Osntctnh,

imparatorluju'nda $eh"ircLlik ue [Jlaqun, Ttirk Turih,inde rte Kiiltiiriinde Tokat,Symposinnr, 2-6 Temmuz 1986 (Ankara, 1987). Osmanhlarrn gehii'lerle ilgili clti-

gtinceleriyle ilgili olarak temel binalar ve komplekslerin planlannr da gdstelen,onaltrncr yizyila ail rinemli bir kaynak Nasuhtt's-Siloht, (Matrakct), Beyau,r,Menaeil-i Sefer-i lralkeyn-i St+ltan Siileyman IIan, ed. M. G. Yurdaydrn. (TiirkTarih l(urunru, Ankara, 1967 ) ; ilhan Te,keli, 'Ou institutionalized External Re-lations of Cities in the Ottornan Elnpire: A Settlernent Models Approach', Etu,-des Balkanirlues (Sofia, 1972),II, 49-72; Z. Vesela-PRenosilova, 'Quelques r"e-

r-nilrques sur I'evolution de l'organisation urbaine en Empire ottoman', ArclilcOrienttrltti (Prague, 197.1), 200-224, O. t. Barkan, 'Ttirkiye $ehirlelinin Te5ek-l<iil ve inki5af Tarihi Bakrmrndan imarei Siteterinin Kuruluq ve igleyig Tarztnaait Aragtrrmalar' iktisat Fttkiiltesi Mecntuasr (ist., 1963), XXIII, 239-298. Os-manlr vakrflarrnca 'yaratrlan' qehir ijrnekler irlin lrl<2. O. L. Barkan, 'Vaktflarve Terrrlil<ler'i: I. islila Dtvit'ler'inin I(olonizatcil Tiirl< Devr'igk:ri, Vttlttllur Der-gisi (Anl<artr, II, 355); krg. E. Pauty, 'Vllie spontanees et villes cr6es en Is-lantl , Attnales cle I'Institut cl'Elutles Orientules IX (1951); I(. Liebe-Ilarlor.t,

t41

252 HALIL INALCIK - IBRAHIU XEIrN

Bir isl6m qehrinin herhangi bir plandan yoksun olduiu gorti-qi.ini.iu hakikaten terkedilmesi gerekir. Dini vakrflarrn kuruculan,qehirdeki dinl ve ticari merkezlerin ana krsrmlannr inqA ederier-ken, geleneksel bir planr uyguladrlar. Kokeni ne olursa olsun -Hel-len, iran veya Orta Asya- bu tip merkezlerin inqAsrnda belli birplan tipi tatbik edildi. Ote yand.an qehrin meskfin boigelerindeherhangi bir planrn bulunmadrfr do$rudur ve bunu, aqaffrda eleaiaca$rmru bazr islAmi kavramlarla izah etmek miimktindtir.

Sultan daha 1453'te, Osmanhlann kusursuz bir qehir iqin zo-runlu gcirdti$ii bazr yaprlann inqasrnr emretmigtir'. Bunlar arastn-da ozellikle Altrn Kapr Roma gehrini qevreleyen surlarrn igerisin-de bir kale, tepe i.izerinde bir saray ve defferli emtia ticaretininyaprldrSr merkezi bir bedestdn ile btiytik bir garqr vardl,r,.

Sultanrn giicrini.in sembolii olan sur ve hazine binasr, qehrinen miistahkem mevki idi ve buradaki krqla iqgat yahut halk ayak-lanmasr trininden olaylarda qehri savunacak nihAi giiq durumun-daydr.

(Topkapr sarayrnm inqAsrnr miiteakip terkediiecek olan) sa-ray, burayr qehir iqinde mi.intahkem bir qehir haline getiren sur-larla gevriliydi. Sultanrn sarayr, Allah'rn kulian iizerindeki tasar-rufunun imanttn, yAni sultanin gahsrnda tecelli etti$i yan-kut-sal bir yer olarak tazim gormekteydi. Bir hadiste soytendiffi gibi:,,imam, kendi milleti iqerisincle Allah'rn sadrk vekili, O'nun kullarrizerindeki himAvesinin delili ve iilkedeki temsilcisidir.l

Beitriige eur sosieulen untl taistscltut'tlichen, Lage Bursas ant, Anlang des 16.Zahrhunderfs (Hamburg, 1970); S. Faroqhi, Towns and To,wnsmen of OttomanAnatoliu: trade, crafts anil food, production i,n, an u,rban setting, 11g0-7i60(Cambridge U. P. Cam,bridge, 1984); idem, Men ol Modest Sttbstance, House,

. Owners anil Howse Property im Seuenteenth Century A,nkara and Kayseri(Cambridge U. P. Cambridge, 1987).

31 Bkz. H. Inalcrk, 'istanbui' (ctipnot 2LJ 226-9.

32) Bkz. H. inalcrk,'The Hubof the City: The Bedestan of lstanbul', -hr-tentational Jou'ntctl ol I'rvltislt Stu.dfes (Madison, 1980) 311-58; ve,bu yazrnrnsonrtnclir lrulunarl Flk II.

33 Tttrsun Beg, Tlte llistory <tf L[ehned the Cctttcnwor, ed. H. inalctl< veR, Murphey (Bibliotheca rslarnica, Minneapolis and chicago, LgzS), Metin: b2b.

IsTANBUL : BiR IsLAM $EHRI 253

II. Mehmed fetih giinii, istanbul'u baqqehir yaptt['Inl Su stjz-

leriyle aqrkladt: tr$u andan itibaren istanbul benim taht'tmdlrr)""'Baqqehre tatugdh yahut d.dru's-sclltanat denmekteydi (saltq,nat si-

yasi hakimiyet anlamtna getir ve Peygamber halefinin rnanevi-si-yasl otoritesi olan hitafet'ten farkhdrr). Boytece ba$$ehtt scLltanat

sahibinin ikdmet ettigi yer sayrlmaktaydr.

ReAya, saray kaprsrnrn ydini Babu's-sd,'ade'nitt dtqtnda yaqar

ve d.olayrsryla saray kaprsr, yoneticinin otoritesini yansltlrdl'rr. Gdk-

leri veya evreni temsilen uzeri altrn bir kubbe ile orttilen tahtaotlrrmuq vaziyetteki bu yapl, sultantn $elkr biiyiik bir merasim

iie kabul ettiffi yerdir. Tahtrn bulundufri yer, devletin yarl kutsalmerkezidir ve tiim imparatorluk bu merkez etraflnda doner.

Osmanltntn, Sultanrn otoritesiyie ilgili teminolojisi, btt kav-

rama istinat ediyordu. Devlet Bab-t r{ll, qehir de Ddr-t Saadet ldi.Sultan'rn $ahstna olan yakrnhk elde edilecek otorite ve rnevkilerinde derecesini belirliyordu; mesela sarayrn ig oflanlarlt' imparator-luiun en yiiksek rnevkilerine nazmet oian kiqilerdi's. Baqqehirdeki

devlet memurlart, her bir srnrf igerisinde en yuksek rtitbeyi tetn-

sii ediyordu; ornefl'in istanbul kadrst, tmparatorluffun en krdemli

kadrst idi. Hiilasa Osmanhnln sahip oldu['u cliinya gori.iqti, ilahitakdir ve tasclifie mazhar olmuq iktidar anlay$lyla birlikte, Os-

manh imparatorluiu'nun hiyerarqik ve merkezi yaplslnln zuhu-

runa imkAn tanrdt. Likin basit bir mistik teori deSil bu. Evliyd,

eelebi onyedinci yiizyrhn ortalannda vilAyetlerdeki giivenlik ve

refahrn. Dqr4 Saad,et'e olan uzakhklanna gore belirlendifini soy-

lemekteydi.

Osmanh-isiim qehrinin bu temel 'siyasi' unsurlarrnln dl$rn-

da, bed.estan-gary da dahil olmak i.izere qehrin ana kesirnleti uakfi-inr,d,ret sisteminin tahtrnda vi.icud bulmuqtur'

34 H. inalcrk, The Ottoman, Entpire: the Classtcal Age 1300-7600 ter. N'

Itzkowitz ve C. Itnber (A.D. Caratzas: New Rochelle, yeniden basr'm 1989)'

76 ve 89-100.* Ig Oglanr : Bu tabir Osmanhda saray lrizmetine altntp devletin geEitli

makamlapna namzet olarak yetiqtirilen gengler iqin kullanrlmakta'ydt. Uygula-ma yrldrgm Beyazrt zamanrnda baqla,mrg ve daha sonra bir kanun ile resrnile€-

tirilmiqtir. (Qev.)35 lbid., 76-88.

254 HALIL INALCIK - IBRAHITTI XAr,rN

Vah{-imaret Sistemi

rstanbul ve Bursa gibi biiytik vilayeilerde qehir tek bir mer'-kezin deSil, her biri clini yaprlarrn (cami, med.rese, ddriilaceze v.s.)bir parqast olarak iirqA edilen bir ttalnf tarafrncian desteklenenfarkh mevkilerdeki merkezlerin etrafrnda geligmekteydi. istan-bul'da sultan veya vezirler tarafrndan yaptrrrlan bu bip bir mer-kezin etrafrnda yeni bolge\er (ndhiye) oluqmakta ve her bir nahi-ye, istanbui kadrsrnrn atadrii kadrnrn selAhiyetinde bulunmak-taydr. Bir mrisltiman cemaatinin din ve e['itim aianlarrndaki entetrrel manevi ihtiyaglarrnr karqrlayan ve hatta ('Cartilaceze imaretiveva mutfaSr sayesinde) su ve yiyecek tedarik eden kulliyeler, za-manla tam bir ndhiye halini aian birer yerleqim merkezine donuq-mekteydi. Mrisltiman istanbul, bu sistem sayesinde xv'nci yizyt-Itn ikinci yarrsrnda, Avrupa'nln en biiyrik qehri oldu.

vcr,ktflctr, qehirde tuccarlara ve esnafa kiraranan dtikkanlar-dan, krrsal bolgelerde de koylerclen ve tarlarardan gelen paralarsayesinde, bu tip kulliyelerin idamesi igin, qehre diizenli ve muaz-zarn bir para akiqrnrn gergekleqmesini sailamaktaydr. Mesela Fa-tih'in yaptrrdr$r Fatih krilliyesi yrihk 1.5 milyon akge ya tla otuz-bin altrn gelile sahipti ve gelirin taksimatr qciyieydi',,'.

ISTANBUL: BiR isLAM SEHRI 255

bir cAmi yaptrrmak zorundaydr. Kllgiik ijzel camilerin (mescid)

yeri ve yaptml iqin yerel kadrntn onayr yeterliyken, bu tiir briyiikcamiler iqin sultanrn yazit izni gerekmekteydi.

CAmi iqin gehrin miitebariz bir yeri yahut qarqr tilriinden ka-

Iabahk bir merkezi tercih edilircti -yAni oiqf ya estetik idi ya da

fonksiyonel. AsrI yapl, safflam maddeler (qo$uniukla taq ve demir

ve bronz triru metaller) kullanllarak yaprlmak zorundaydt. Biiytil<

cAmi, med.rese, kiitiiphdne, hastane, dArtilaceze, tekke, mektep ve

abdesthaneden miitegekkil bir kiilliyenin ana yapisrydt. Vakftnktrrucusu iqin genellikle bir tiirbe yaptrrlhrdr. Sasede sultanlar ve

vezirler bu tiir imaretteri ya da biiyiik kiilliyeleri yaptrrabilmek-teydiler. iqte bu yaptlar, istanbul'un yeniden - inqi siirecinde yeni

nihiyelerin teqekktilii igin bir qeqit altyapr hizmeti gordtiler. Fa-

tih Sultan Mehmed 1459'da vezirlerine; surlarla qevrili yerlere btt

tip ktilliyelerin yaprlmasrnr emretti'". Bu kiilliyeler, miiteakip bol-:gelerin qekirdeii haline geldi.

Osmanlt istanbul'unun yaqadrfr yeniden - inqi surecinin, astl

itibariyle islAmdaki uahl ve imaref l<urumlarlna clayanmrg 01du-

[u soylenebilir. Bu tip ktilliyelerin ingdsr bazen ozel bir bolgenin

iskAntnr takip etmiqtir. Bazr bolgeler, ekonomik gartlarrn bir sonu-

cu olarak ortaya qrktr. Daha ktiqtik boyutlardakr mesci'tler, o top-

Iulufl'un onde gelen simAlart, qofunlukla da tiiccarlar ve zanaaL-

kdrlar tarafrndan yaptrrrldr. Bir nAhiye de ismini, bolge mescidi-

ni yaptrran kiqiden almtqttr.

Aqaffrdaki liste, istanbui mahallelerinin cflmileri yapbrran ki-qilere gore doktimiinij ver.mektedir (onyedinci ytizyrhn ortalarr) "Listede cAmi yaptrranlartn yiizde 65'inin ydnetici stntfa mensup

olduffu gortiliiyor:

ibid.ibid., 231.

Maaqlar iqin

DAnilacezenin yiyecek gicleri iqin

Hastane masraflan igin

Tamirat iqleri iqin

869.280 akge

46t.4L7 akge

?2.000 akqe

18.522 akge

Qegitii yerierdeki personelin toplam saylsl sBS idi. Her gtinen az 1i17 kigiye, gunde iki dgiin yemek verilmekteydi.

caminin yeri ve yaplml konusnnda, hiyerarqik srra one qrk-maktaydr. Herkesin saygr gosterdigi bir kural gereii sultanrn-kinden daha biiyrik veya daha ihtiqamh bir cami yaptrrmak ya-saktr. ikinci en buyrik cAmi, Baq vezir veya difer vezirler tarafrn-dan yaptrrrlrrdr. vilAyetlerde ise sancak beyi, iI merkezinde btiviik

37

3836 H. inalcrk, 'istan,bul' (dipnot 2I), 2Zg.

ISTANBUL: BIR ISLAM $EHRI

Bed,estun ve Kapah Qargr, Aya-Sofya (Hagia Sophia) cimiiuukllna ait yerler olarak yaptrpldr*". I{iralar, caminin ve differ

vakrf tiirii yerlerin idamesi iqin kullanrlacaktr. Boylece uaktf s\s-

temi sayesinde gehrin geligtirilmesine yonelik her ti.ir qaba, Mtis-liiman cemaatinin iyilifii iqin yaprlmrq faaliyetler olal'ak yorum-lanmaktaydr.

Eski Bizans loncalannrn yerine kurulan bedestanlar, Lacitle're hizmet veren hanlar ve gargtlar (str.k), bir Ttirk-islAm planrnagore yaprldrnl. Edirne-Kapr'dan Aya-Sofya'ya kadar uzanan ve

Divan-Yolu denen btiytik cadde, Bizans'ta oldufu gibi, qehre Edir-ne-Kapt'dan giren kervanlartn karqtlandrfr biiyiik pazat ve giim-rtik de dahil olmak iizere, onemli ttim kamu binalarrnln yer aldt-

$r ana devlet yoluydu. Bu ana yol Halig limanrna paraleldi ve

caddeler, kervanlartn ticaret merkezini limana bailamaktaydt.Liman, Galata ve (Asya'dan gelen kervanlarln son duraffr) Uskii-dar arasrndaki tiggen, gehrin iktisidi hayatrntn merkezi hfllinegeldi ve hela da oyledir. Buradan Pazar'a LrzanTart yollar, gehrin

biiy{ik pazaryerine deniz yoluyla ulaqtrnlan mallarrn naklini sa[-iamaktaydr. Qarqrlartn altyaprsrndan, pazar yerlerinden, depolar-dan ve diikkdnlardan oluqan bu sistem, Suitan ya da ytiksek rut-beli kiqiler taraftndan dini vakrflara gelir kaynafr sa$lamak iginoluqturuldu, fakat goriintirdeki amaq dine hizmet idi. Bu diinya,miisltimanlartn inanctnda, buradan sonraki ebedi hayat ile nokta-lanan geqici bir duraktan ibarettir.

$ehrin ana i$levleri, dinin resmen kabul edildi[inin veya sa-

rayln, tamamlaytct ktstmlarr ve uzantrlart olarak gori.ilmekteydi.Zanaatkdrlar uaktl bAnilerinin kurdurdufu garqrlarda oturuldu.Her bir zanaatkdr, Sultantn saraytna atanan ustanrn kontrohi al-trndaydr; ttim kuyumcular kuyumcubagtntn, ttim hekimler hekim-bagzntn, tiim terziler terzibagtntn, tiim mimatlat Saray mimarrntnv.s. Bu baqlann her biri kendi mesleklerindeki kiqilere ruhsat verirve tAlimatndmeler yayrnlardr. Fakat hizmetleri sadece sarayla sr-

nrrh defitdi ve islAm cemaatini de kapsamaktaydl. Saraym ve $eh-rin ihtiyaglarmdan sorumlu olan memur baqr, gehirerninl idi ve bi-

i10 H. Inalcrk, 'The Hub of the City:in. Ottoman Social' and" Economic History

41 Bkz. H. inalcr,k, 'istanbttl', 227.

The Bedes,tan o,f Is,tanbul', Stud,ies(Variorum Reprints: London, 1985).

isl,dm, Tetkikl'eri Dergisi F, 77

257HALTL 1NAICTX

- IBRAHITTT XI.ITN

UlemaTiiccarlar ve bankerlerEhl-i ZanaatSaray ASalanBeylerPagalarKapr-Kulu erlerir<Bi.irokratlarr (Ehl-i kalem)MimarlarDi$erleri

46

32

28

1B

16

L4

t28

6

39

Toplam 279

su sistemi, ambar', mezbaha v.s. gibi briytik qehirrerin ihtiyaggdsterdiEi birimler, cAminin bir parqasr olarak sultan tarafrn-dan yaptrrrlrrdr. $ehrin su sistemini -su kemerlerinin, arklarrn vesebillerin- ingasr, cAmiye ait uahllqrtn bir pargasr gibiydi. onal-ttncr ytizyrlda intra muros (surlann iqerisindeki) istanbul nrifu-sunun 250.000'e nlaqrnasryla birlikte, osmanhlar qehrin su siste-mini yeni kemerler ekleyerek geligtirdiler ve qehir iginde bir da[r-ttm sistemi kurdular. Daha iince, tamirat iqlerini ytinitmek iqinsu yolculart adrnda btiyiik bir birim zaten tesis olunmuqtu. geh-rin su ihtiyacrnr kargriamayl, ijnemli bir dini gorev addeden Ka-nuni sultan suleyman, bu sistemi, Mekke, Medine ve Kudtis dedahil, imparatorluiun tiim biiytik gehirrerine yaydr. Bu qehirlerson donemlere kadar osmanhlarrn kurduf'u bu su sistemine ba['-h kaldrlar.

cflmi yahut camiye benzer kompleks dini yaprlar, gehir hal-krnrn buluqma yeriydi. Halk buralara sadece dini, ve kazai iqlerinigcirmek igin degil, aynr zamanda ticaret yapmak, efilenmek ve eqidostu giirmek igin de toplanrrdr. Meseld Evliya Qelebi, Beyant camietrafmrn di.ikkdlarla ve rraBaglarrn altrnda oturan ve ahgveriq ya-pan binlerce insanlar qevrili olduiunu sciyler,]e.

39 Sellah.atndnte, L44.

258 HALIL iNALCIK - iBRAHi]\{ KALIN

rinci gcirevi, pazar erzAkrndan tamirata kadar saraytn iytiyacr olangeyleri tedarik etmekti.

$ ehrin Y erlegim Bdliimii

Yukanda qehrin yerlegim bolgelerinin herhangi bir planh dil-zenlemeden yoksun oldufunu soyledik. Bu durumu islAm dinininve kUlttrtinrin bazr temel inang ve kavramlanyla aqrklayabiliriz.

$eriatrn kutsal ilkeleri heldl ve harunt, insanlarrn toplum iqin-deki ttim faaliyetlerini kuqatrr, bu durum gehir hayatrnda dahada belirginclir. istAm hukuku sadece dini, sosyal iligki ve davranrq-larla de$il, aynr zamanda insanlarin iaqesi, iskAnr ve gevreleriyleilgili konulan da ihtiva eder.

Gayr-r mrislimler igki ve domuz eti yasafrndan dolayr bu mad-deieri Mrislrimanlara kesinlikle satamaz ve drikkAnlannr mtislti-man mahallelerinde agamazlardr. Meyhaneler sadece Haliq'in otetaraftndaki Galata'da bulunur ve burasr mrishimanlar tarafrndanbir giinah yeri olarak goriiliirdti.

Bir islAm qehrinin pek qok ozelliffini agrklayan mahrem]ik,islAm'da dini bir ilkedir. isiAm'rn iki ana kaynaSr Kur'an ve Ha-dis, konuyla ilgili olarak mufassai bir teori oluqturmastna rag-men, Osmanhnrn mahkeme kayrtlan, teorinin islflm qehrinde fii-len nasrl uygulandr['ina dair geniq bilgiler vermektedir.

Mahremlik, ailevi ve dini hayatr kugattrfir gibi Osmanh -yada daha genel bir ifddeyle islAm- qehrinin, isk6,n ve ticaret bolge-leri diye ikiye aynlmasrnr da agrkiamaktadrr. Ticaret bolgesindedini kimlik giinlrik havata mridahale etmez; mtislimler ve gayr-lmiislimler birbirine karrqmrqtir; sadece yiyecek maddesi satan diik-k6,nlar ayrrdrr. Yerleqim bolgeterinde halk, kurallara ba$hdrr;kendi dinlerinin ibadetlerini kendi toplumlannda ve ayrt veyar<cizelr mahallelerinde yerine getirirler. Kural gereii her dini ce-maat, yerleqim boigesinde kendine ait ozel bir yere ve mezarh$asahiptir. Mahalleler, bir mescid, kilise veya sinagofun etrafrndageliqir'. Yunanhlara, Ermenilere veya Yahudilere ait ozel yerlervardrr.

Mtisliiman mahallelerinin gayr-r mrislimlerinkinden aynlma-srna hususi bir ozen gosterilir. $eriat, gayr-l mtisiimlerin kendi

ISTANBUL: BiR isLAM SEHRI 259

dinlerine alt ibadetlerini, musltimanlarrn duyup gorebilecekleriyerlerde yapmalannr yasaklar. Bununla biriikte mtisliimanlar ken-di ibaretlerini agrktan agrfia yapmak igin ozel bir gayret goster-

mekteydiler ki, bu da islAmr propaganda etmenin en etkili yo-

luydu.

islAmrn ozel hayat ve mahremlik konusunda bazl qartlan var-drr. Aile ve ev kutsaldrr; ihldti, kimi zaman devlet otoriteleri tara-frndan iqlenmesine raimen btiyiik bir gunahttr ve mtitecAvize kar-qr hukuki bir mrieyyidenin uygulanmastnr gerektirebiiir. Evde, ki-qinin ailesinin yaqadrir yere harim denir ve burasr dokunulmazkabul edilir; geriat yabancrlartn, evin',bu krsmrna girmesini yasak-lar*2. islAmrn, haremin kutsalh$ryla ilgili ilkelerini Yrazarr itibaraalmad.an, yerel mimarinin ve sokaklartn Osmanh ya da islflm geh-

rine verdif'i ozel bigimleri aqrklayamaylz. Osmanh binalart ve so-

kak bigimleri, islAm hukukunun kural ve diizenlemelerine srkr st-

krya bafltydt'''. Buralartn kontrolii, qehrin kadrsryla birlikte ser-

mimdr (baqmim?n), gehir-emini ve su-yolu na?Lr? gibi memurlaraaitti. ihtilaflar, nizamnAmelere uygun olarak kadr ve son tahlil-de qeriat htiktimleri taraftndan hatledilirdi. Kural gerefii gayr-rmtislimler miisltimanlartn ibAdet yerlerinin yanrn.a inqaat yapa-maz ve evlerini dokuz zird'dan (6.82 metre), yAni bir miisltimanlnevinden daha fazla yiikseltemezlerdi. Mamafih bu kural, binala-nn tistiindeki bu tip tiim <ryiiksekliklerinr yapimrnr kapstyordu.istanbul mahkeme kayrtlannda, bir komgunun yukandan bakil-dr$rnda evinin iq ktsmrnrn goriilmemesi iqin yiiksek bir yer yap-trrdr$rna dair pek gok olay anlatiltr.

lWahallelerin meskfin krsrmlart, miisltimanlarln ve diier dinicemaatlerin kendi ozel hayatlannr kendi bolgelerinde yaqadrklartalanlardr. Devlet memurlart buralara araslra giderlerdi. Mahalle'-nin seqtifi ve kadrnm onayladrf'r lce'thudu ve imd,m, cemaatrn ka-mu iqlerinden sorumluydu ve vergilerin toplanmasl ve asayigin

42 Bir /radis qtiyle der: 'Her toprafrn (sahibinden bag'kastna) yasak olanbir l<rsnri vardtr' Bkz. M. Harnidullah, IVuslim Conduct of State (Ke$'mir Bazar,4. baskr, 1.961). 92.

43 Osmanhnrn, istanbul'daki evlerin yaprmryla ilgili diizenle,meleri igitrbkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i (Jmrtr't, Belecl,i.ye (istanbul, 1922), 1059'72.A. Marcus 'Privacy in Eighteenth-Century Aleppo', rJMES, 18 (1986), 165-83.

260 HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN

sag'lanmasr gibi konularda devlet ile topiuluk arasrnda bir ara-ctydt. $ehrin ntifusu dini ve toplumsal agrdan ozerk diye tasnifedilen gruplardan ibaretti. Devlet, gehrin tamamrnr etkileyen yan-gln gibi olaylarrn drqrnda yerlegim bolgelerine talimatnAmelergdndermeyi higbir vakit uygun bir iq olarak gormemigtir"

Toplumsal ve iktisadi hayata miidahale edilmemesi bir grupmiisliiman hukukqu, ozellikle de imam Ebu Yusuf (o. ?98) tara-ftndan qiddetle savunulmugtur. Ebu Yusuf. Kitabu'L-Harac'rn al-ftncr boliimtinde bir kaq hadis zikrederek pazar fiyatlarrnrn insanaklt tarafindan deSil Allah tarafrndan belirlendifl'ine htikmetti".Hz. Peygamber miidahaleye, halkrn pazar fiyatlannrn artrqrndanrahatsrz olmasr halinde cevaz vermiqti. Ebu Yusuf, fiyatlann iniqve gtktqrnrn tek sebebinin bolluk veya yokluk olmadrirnr diiqii-niiyordu. Burada birkez daha islAm'rn toplumsal diizenlemelerkarqrsrndaki ana tavnnr goniyoruz. Bu tip durumlarda beqeri mi.i-dahalenin, ilAhi amaca kargt iqlenmiq bir fiil oldufuna inanrlmak-taydr.

Plansrz mrisltiman mezarhffryia, muntazam bir plana goreyaprlan hristiyan mezarhffr araslndaki farkr da bu gekilde agrkla-yabiliriz. Mrishimanlara gore, mezarhk alanrna serpigtirilen me-zarlar (kabirler), oliiniin definden sonraki kuk giin igerisindemel(tike tarafrndan ziyaret edilip sorguya gekildifi cite dtinya iginbir gegiq yeriydi. Kabir, ydnetici srnrfrn iiyeleri igin yaprldrfrndabile en dindar olanlar, kabrin kubbesinin gd$e do$ru aqrk brrakrl-masinl vasiyet ederlerdi. Mezarhkta her $ey Allah'rn iradesinebirakrlmak durumundavdr.

$EHIR TOPLULUGUNUN BAGIMSIZ BiRTEMSiLCiSi OLARAK KADI

Her qehir ve kasaba, isldmr ve qeriatr temsil eden bir kadrnrnidaresi altrnda kurulurdu. istanbul'dan su veya gehir duvarlarry-

44 Bkz. M. N. Srddrki, 'Muslim Econo'mic Thinking: A Survey of Con-temporary Litera,ture', Stnclies in Islamic Ecottomics, ed. Hurqid Ah,med (Glas-gow, 1981 ),249,263. Kargr. D, Gimaret, 'Les theologiens musul:mans devant lahausse des pri>6', .IESHO XXII/3 (1979) 330-7.

istaNeur,: BiR isLAM $EHRr 26t

ia ayrtian rig semt (bildd-r selA,se) Galata, Usktidar ve Haslar(Eyiip de denir) baffrmsrz kadrlarrn idaresinde ayrl bir kaza yet-kisine sahip olmasrna ragmen istanbul intra murcLs, en ytiksekrtitbeye sahip bir kadrnrn selflhiyetindeydi. Genei bir kural ola-rak bir kadrnrn kazasr (yetki alanr), qehrin etraftndaki kciy vemahallelerin yannlra ndhiyeleri de igermekte; merkez nd,hiye cl-vardaki yaylalan, koyleri ve iktisAdi aqrdan kasabanrn ijnemli birkrsmrnr oluqturan ve iAqe temini ve ham madde (pamuk, yun vehassaten deri) iqin hayati bir oneme sahip difer toprak parqala-rrnr kapsamaktaydr.

Burada bir qehir toplulufiu olarak{rniisliiman qehir aqtsrndan,kadrnrn ve meclis-i ger"in roli.i iizerinde duracafrm. Kadr, di['erherhangi bir memur gibi Suitan tarafrndan atanmasrna ra$menbtr atama, islA.rn cemaatinin imsmz olarak Sultan'rn seldLhiyetin-deydi. Bu yiizden kadr, kendi ozel kazasrndaki gehir toplulu$ununbaqkanr olarak, tum ternsili yetkilere sahipti. Sultanrn huzurunadoirudan dofruya qrkabilen kadi, bolgenin askeri ve idari yoneti-cilerine kryasla ozerkti. Hatta qeriat ve islAm cemaati sijz konu-su oldufiunda Sultan'a kargr bile bir qeqit dzerkli$e sahipti. $eriattuygulama yetkisi onu ddeta bairmsrz ve ozerk ktlmaktaydt, gtin-kii kadrnrn bu alandaki karar ve fiillerine hiq kimse kanqamazdt.Arasrra dini otoritelerin gortiqii ahnirdr, fakat kadt, htikiimlerin-de bunlarla srnrrh defildi. Kadrnin hi.ikmune itiraz edilmesi ha-linde Bdb-r Ali, kadidan sAdece olayr yeniden de$erlendirmesiniveya bir baqka kadrya havale etmesini isteyebilir veya olay, kadz-aslcer'in idaresindeki daha ytiksek bir malrkeme tarafrndan ince-lenirdi. Kadrnrn qeriatrn uygulayrcrsr olarak kazandt$t ba$tmstzstati.i, islAm cemaatinin varhfmr, yabancl (13. ytizyrl iran'rndaMofollann, 19. ytizyrl Kuzey Afrikasr'nda Avrupahlarm) tahak-krimti altrnda siirdtirebilmesine imkAn sa$lamrq ve kadt bu tipdurumlarda, geriatrn ve dolayrsryla isldm cemaatinin tek ve ger-qek temsilcisi olarak briytik bir yetki ve ozerkliie sahip olmuqtur.

Bilindiii iizere islAm toplumunda qeriat, mtisltimanlarrn ha-yatrnr sadece kigisel meselelerde defil, toplumsal yaqamtn pek qokalanrnda kugatan ve belirleyen nihai otoritedir. Bu yrizden islAmtopluluklarr kolonyal giiglerin idari meselelerle ilgili kanunlarrlaiklegtirme qabalanna karqr qiddetli bir tepki gostermiqtir ki, on-

262 HALiL iNaICrr - IBRAHIM KALIN

dokuzuncu ytizyrlda Kuzey Afrika'da goriilen direniq hareketleribunun tipik bir ornefidir. Mamafih Kadr'nln yerel qehir toplulu-[u ve siyasi hayattaki ve hatta son derece merkezi bir yapr arze-den Osmanh imparatorlufu'ndaki tiderlik roli.inii fazla abartma-mak gerekir. Yerel ulemanrn onderlifindeki qehir eqrafr, kadtntnmahkemesinde toplanrr ve Sultan'a vergilerin dtiqiirtilmesi veyazorba bir memurun ihracr gibi konularla ilgili taleblerini iletirler-di. Kadr genellikle mahzar denilen bir belge hazvlar ve imzalar-drni. Ashnda bu tip toplantrlarda kadrnrn divanr, qehir toplulufu-nun ileri gelenlerini kapsayacak kadar geniqlemekteydi. Bu du-rum, onsekizinci yiizyrl Osmanh gehirlerinde ortaya qrkan d'yd,nrejiminde gordiif'tirntiz gibi, eqrafrn kadrnrn arkasrndaki gergekgtiq olduiu donemlerde de boyleydi.

Uretimin standartlara gore yaprimaslnr ve vurgunculufiun on-lenmesini garanti altrna almak da kadmwt hisbe"'yetkisi dahilin-de bulunan dini gorevlerinden biriydi.

Hisbe vazifesiyle gorevii olan memur, yAni mzthtesib, gehirkadrsrnrn nezAretinde her zaman pazarda, gorevi baqrnda bulu-nurdu. lVluhtesibin qehir topiulu$unun dtizenini sa$lama iqlevi,ulema tarafrndan, mtiminlerin <rherkesin iyi bildifi qeyleri (el-ma'-ruf ) izlemelerinir ve <rherkesin kotii bildigi qeyleri terketmelerinilemreden Kur'an ayetlerindenn? qrkarrlmrgtrr. Toplum iqerisindeiyinin ingasrna ve kcittinun imhAsma matuf tiim ahldki-sosyal fiil-ler, fakihler tarafrndan bu Kur'ani ilkeye dayandrnlmaktaydr. Buyiizden mulftesiblz gorevi, Greko-Romen pazarlarrnda oldufu gibibasit bir pazar denetleyiciiifini aqryorduns. Kurumsal kokeni neolursa olsun, hisbe isl6m'da dini bir vecibedir. Osmanhlarda muh-tesib, kadr tarafrndan teklif edilir, Sultanrn verdiffi ve muhtesi-bin yetki ve sorLrmluluklarrnrn tarife edildi$i bir berat ile atanrrdr.

45 Bzk. H. fnalctl<, '$ikAyet Hakkr: Arz-t Hal ve Arz-r 'Itlahzarlar', TheJournal of Ottoman Studies VII-VIII (1988) 33-5.1.

46 lIisbe J<urallarrnrn Osmanlt imparatorluSu'ndaki tatbiki iqin ,bkz. Os-rnan Nuri Ergin, ll[ecelle-,i Umfi,t'-u, Belediye 3O2-470; 'Hisbe' El2, III, 485-90.

,17 Kttr'an 3:10-1. 110. 11.-1.

l8 B. R. ffoster 'Agoranotnos trnd Muhtesil-r', JESHO XIII/Z (19?0), 128*l--i, iizellikle 141.

ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI ?63

Muhtesib, qehirdeki musliimanlann qeriatin emirlerine uy-tnalarrndan ve islAmi bir hayat yagamalarmdan sorumluydu. $e-riattn tantmladrfr toplum ahidkryla ilgiti olaylar da, kadryla bir-likte muhtesibin sorumluluk alanrna girmekteydi. f/isbe dini birvecibe oldupundan, muhtesibin de frkrh bilgisine sahip dindar birkiqi olmasi gerekiyordu. Osmanh sultanlan her btiytik gehre birmultesib atar ve hisbe nizamnAmeleri ildn ederdi. Bununla bir-likte Osmanhlarda muh,tesib, ilk donemlerde (meselA Abbasiler-de) oldufu gibi yerleqim bdlgelerinde defil, sadece ticaret alanla-rtnda gorevli idi. Muhtesibin asrl iqi pazaryerinde hilekArhflr on-lemek, hisbe (ihtisdb) kurallanni uygplamak ve agtklanan fiyatlistelerine uyulmasrnr safl'lamaktr. En cinemli gorevlerinden biri,pazardaki aSrhk ve uzunluk olqrilerinin do$ruluiunu kontrol et-mekti. Muhtesibin yetki alanrnrn bu qekilde pazaryeriyle smrrlan-drrrlmasr, kiqinin mahreminin dokunulmazh$rnrn en onemli ku-ral kabul edilmig ve ahliki gozetimin mahalle topluluffuna veirnamrna brrakrlmrq olmasr gerqefiyte agrklanabilir.

$er'i ve Sultani kanunla ilgili her konuda hiikiim verebilmeyetkisine sahip oian kadryla birlikte muhtesip, gehir hayatrnin veozellikle de iktisadi faaliyetlerinin kontrol edilrnesinde hig gi.iphe-siz merkezi bv rol oynamrqtrr.

DiSer btiyi.ik qehirlerde olduSu gibi Osmanh istanbul'unda daiki memur, gehir-kethu,dast ve qeh-bender, gehrin nezdretini bir ol-guye kadar idAreleri altrnda bulundurmaktaydrlar. Askeriyye veilmiyyeden sonra olmalarrna ra$men, aydn ve egrd,f arasrnda sa-yrlirlardr. $ehirketudast ve geh-bender, diier memurlarrn tersineredgd srnrfrna dahil idiler. $ehir kethudasr loncalari, qeh-bendertUccarlart temsil eder ve her ikisi de goreve, ilgili kiqilerin teklifive kadrnrn tescili ile baqiardr. Dofrudan, qehirle ilgili meselelerdeonemli bir iqlev gciren bu iki memur, cjzellikle hakemliklerine ba,g-

vurulan herhangi bir ihtilafta, ilgili kesimlerin scizcrileri olarakkadrnrn meclisinde qehir niifusunu temsil ederlerdi. Devletin qr-karlarrnrn sciz konusu olmadr$r yerlerde, ne devlet yetkililerine nede kadr bunlann segimine karrgrrdr ve kadrnrn tescili bir forma-liteden ibaretti; kadr bu tip durumlarda seqimi belgeleyen bir notervazifesi gormekteydi. Aynt $ey qehirdeki esnaf loncalarrnrn seqi-rni iqin de geqerliydi. Mahkeme kayrtlan rizerine yaprlan son ara$-

26.1 HALIL INALCIK - IBRAHIM KALIN

trrmalar" neticesinde oprenebildi['imiz qehir hayatrnrn bu genelyaplsl, Osmanh ya da isidm qehrinde bir geqit qehir iizerklifininbulundu$unn soylememize imkdn sailamaktadrr.

$ehirdeki qeqitii <alanlarar bakrldrfrnda, Osmanh qehrindegok belirgin olan bir manevi-isldmi boyuttan ya da tralanrdan soz-edilebilir. Biz yukarrda bu yonri ele aldrk. Tabi qehirde tanrmrsaray ve baqqehirdeki sabit (hazari) orduyla imparatorluk kurum-iarrndan veya uokfilardan veya tacirlerden ve herhangi bir qehir-liden bahsetmemize gore defiqen bir <varolugsal alanr da bulun-maktaydr.

SONUQ

Ozetlersek, Osmanli qehri isldm qeriatr ideaiine dayanan vebu ideali yansrtan belidi bir fiziki ve sosyal organizasyona sahip-ti. $ehrin bir tarafta bedestd,n, ana Qarqr, diikkdnlar ve kervansa-laylar ile ticari-srnai bir bolgeye, differ taraftan da yerel cami'uetraftnda Lanzim edilen ntuhalle topluluklanyla bir yerlegim bol-gesine ayrrlmasr tamamen Isldmi kavramlara dayanmaktaydr.

Ticaret bolgesindeki bin6larrn planh bir qekilde yaprlmasrn-dau sult&n 522" da 5renstrici kesim sorumluydu ve bu diizenleme,dini kuruluqlara hizmet gayesiyle yaprlmaktaydr. Yerlegim bol-gesi, her btri nzahalle cemaati arasrndan seqilen bir imanz veyalcethtria'ntn idAresinde ozerk bir topluluk olarak drizenlerLert ?n&-hallelerden oluqmaktaydr. IWcLll,alle'nin oluqumunda nesil defil,djn merkezi rolti iistlenmekteydi. Kadr, gerektiiinde cemaatle it-gili bir karar vermek igin maltalle imumlarznt veya qehir kethuda-larrnr meciisine ga$rnrdr.

Bu tip rizerk birliklerin bir toplamr gibi gciriinmesine raSmen,sehrin asrl biriiSini saglayan ttim vatandaqlarrn mriqtereken kul-landr$'r ticari-srnai merkez ve siyasi ve islAmi-adli kurumlardrr.Sonuncu unsuru temsil eden l<adr, sadece qehir toplulufuyla dev-

,,19 l3eni.m llelgeler (lliirh 'I'alih T(ulur.rru,1987 ) iqelisindeki IJtu'sa nrrrhi<enre l<ayr,tlalryla

50 Bkz, E. Wilth, 'Die orientalische Stadt'.

Ankall, cilt X, 1981 ; cilt XI,ilgili yayrnuna bakrnrz.Saeculunt 26 (L975), 75-94.

ISTANBUL: Bin isLAM SEHR1

let arasrnda bir aracr olarak deSil, aynr zamanda Eehirle ilgili ttimmeseleleri gozetleyen bir otorite olarak hayati bir iqleve sahiptir.

Kadr, fiiliyatta gogu zaman yerel islfi,m cemaatinin temsilcisiolarak hareket etmiq ve topluluffun genel qrkarlannl savunma me-suliyetini kendi i.izerine almrgtrr. Osmanh veya islami qehir top-lulu$u kadrnrn idaresinde ortak (communal) bir kimlik ve birlifeulaqmrqtrr.

Dini hayrr kuruluqlannr gelir getirici ticari yaprlaria besle-yen uaktl sistemi, tipik bir Osmanh-islAm qehir yaplslnrn oluqtu-rulmasrnda ana iqlevi gormiiqttir.

,.',-

$ehre temel fiziki-topografik ozelliklerini veren uakf-imaretsistemi, esasen bir dindarhk faaliyetiydi ve qehri, kiqinin tam birisldml hayat yagayabilmesini sa$ayacak qekilde diizenlemeyiamaghyordu. $ehrin en gozde yerlerine yaprlan bu dini kiilliye-ler gehre ait nahiyelerin geliqmesine hrz kazandrrdr. Mamafih ka-zalann kurulmasr ve geliqmesi $ansa brrakrldr.

EK I: 'isLAM $EHRI'

Bu yazrda islAm inancrnin ve kriltrininiin bir Osmanh qehriolan istanbul'un topo$rafik ozellikleri ve sosyal yaplsl aqrsrndantaqrcL$r onemi orjinal kaynaklara dayanarak eie aidrk, Bu higqtiphesiz differ belirleyici faktorlerin -co$rafik yapr, Roma-Bizansgelene['i ve ozellikle tarihi qartlar- drqarda brrakrlmasr anlarnrnagelmez.

islAm qehrinin planrnda goriilen iq merkeziyle yerleqim bril-gesi arasmdaki ayrrmln daha derin sosyo-politik kokleri vardrr.$ehri dtizenleyen ve btitun toplumu ilehl bir amaq adrna kontroletmeye gahqan mutlak giiq sahibi yoneticilerle iktisAdi faaliyet-lerle srnrrb red,ya arasrnda gizli bir gekiqme vardr. Gerginlik fiyat-iar ve iskAnla ilgili meselelerde griniltirdt; gergekte ise trim sos-yal ve iktisAdl faaliyetler, salt politik-dini unsurlarrn drgrndakifaktorler tarafrndan belirlenmekteydi. Yonetici brirokrasisi aql-srndan, qehirdeki kaqrnrlmaz dernofrafik ve iktisAdi de['igimlerinsebeb oldupu ihlallere karqr dtizeni sa[1amak igin bitip trikenmez

IIALIL INALCIK _ igREHiM KALIN

bir mi.icadeie vardr. Osmanir devletinin problemleri qtlzmek iqingosterdigi qaba, Osmanh arqivlerinde kayttltdtr.

Mamafih islAm hukukunun, miisli.imanlartn yanrsrra gayr-imuslimlere, yAni ztmtnilere de uygulanabiien iktisfldi iliqkilerleilgili kanunlann drgrnda, muslumaniarrn dini ve ozel hayatlartntkapsayan kurallar vaz etti$i de unutulmamaltdrr. Birinci katego-rideki kurallar, farkh dinlere mensup insanlartn birarada bulu-nup gairqtrfr ticari-srnAi bir aianr, ikinci kategorideki kurallar isedini agrdan tecrit edilmig bir yerleqim bolgesini gerektirmekteydi.

Son donemde qrkan yayrnlarda, antropologlar ve tarihqiler,'islA,m qehrinin' plansrz ozellikleri iizerinde durmaya devam et-tiler'. Clifford Geertz '(islAmi) qehrin gdrtintimrintin difier qehirmanzaralarr gibi yalnrzca mtitenevvi defil, ayni zamanda pargaparqa ve daSrnrk' oldufunu ileri stirer'. Ira Lapidus 'gegirdiklerisosyal siireqlerden dolayr islAm qehirlerinin muayyen bir kiiltureait olmadrirnr' soyler'. Fakat son gtinlerde bazt antropolog veco$rafyacrlar, qehir gonintimrine iliqkin iki boyutlu driqtinceleriniiigiincti bir boyutun, yani evrimsel gegmiqin ortaya qtkartlmasty-ia cleiigtirdiler ve herhangi bir kasaba veya qehir tizerine yapttk-lan alan qahgmalanna dayanarak genel hiikumler vermenin nekadar tehlikeli oldufiunu anladriar: Ornek olarak D. F. Eickel-man'ln, bir Fas kasabasiyia ilgili antropolojik bir araqttrmaya da-yanarak yaptr$i genellemelere baktntz'.

islAm qehrinin genelde planh bir yaptya sahip oimadr$r, halaileri stiriilmektedirn. Gergekte caddelerin birbirlerini kesecek kav-,gaklar biqiminde yaptimast, mtisli.irnan yoneticilerin kurdu['u tipik

1 IJMES, cilt 21, IIT, 292.2 'The Evolu,tion of Musiim Uttban Soctety', Cctvqteratiue Stu,d,ies 'r.n ,So-

ciology uttd History XV (1978), .18.

3 'Is there an fslamic City?'IJMES V (1974),274-94. Andre Raymond,Arlfsarr,s et Commercants sn Cabe au, XVIII eme siecle (Instltut Frangais de

Damas, t973-74, il<i cilt) ve The Great Arob Cities tn the 16th-18tlt Century tLnIrttrodttction (Ner,v York U. P. 1984)'da eski itibartnt yitirmiq oryantalis,t gele-negi izleyerek, isl6,m qeirirlerinin oluqumunu ve evritnini agrklayan bir iigiinctiboyutrr ilei'i siir"rnektedir'.

I M. Itl. llrininc, "l.ht Srrct't:d Direcl.ion and Cit,y Structut'e: A PreliminlryAna.lysis 'of fsianric Cities of Morocco', 26 Nisan 1988'de Chicago Universite-si'nde The Geography ancl Environrnent Wor"kshop'a sunulan tebli$.

ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI

gehirlerin ticari krsrmlarinda uygulanmayan bir qey de$ildi. Sa-dece yerlegim bolgeleri buraiarda oturan mrisli.irnaniann ozel gi-riqimleriyle geligmekteydi. Fakat aynt modeli pek qok ortagafi Av-rupa qehrinde de gdrmekteyiz. TicAret, ve yonetim igin di.izenlen-tniq planir bir qehir merkezi ve zamanla bu merkez etraftnda geli-qen plansrz bir mahalleler yr[r.nr'.

istdmi sosyal kurumlari aqirr derecede idealize eden gortiq iie-bu tip yaklaqimlar igin Studies'itt Islamic Economics'e (1980)'' ba-krlabilir- istAmi ilkelerin belirleyici roliini.i biitflnriyle gormezlik-ten gelen tavrr -tirnek olarak C. Geertz, Islanz Obseruecl (1968)'e'baktnrz- arasrnda artrk bir ortayol butryamrz gerekiyor. Kaostanbagka bir qey olmayan tarihi islAm gehirlerine bakmayr birakrpcemaat-cdmi ve pazar teorisine veya saray merkezli teorilere da-yandtfimrz miiddetge yanhq yorum ve anlayrgiar artinaya devamedecektir.

M. Bonine hakh olarak r,OrtadoEu toplumlanndaki qehir ya-prslna iliqkin anlayrqrmrzda biiytik boqluklar bulundufunu ve ozelbilgi eksiklifinin krsmen kaynak yetersizlifinden ileri geldi$iniirsoyliiyors. Bizce bu, Bonine'nin, islAm gehirlerindeki kadr sicilleri-nin oluqturdufu geniq kiilliyatrn varhirndan haberdal olmadrir-nr giisteriyor. Unutulmamahdrr ki, islAmrn sosyal tarihi ve ku-rumlarr, qeriatrn emirleri ve kadrnln ve milt'ti'nin islA.m qehrindeoynadrfr rol referans ahnmadan agrklanamaz. $ehir tarihqisi ar-trk kadr sicillerinin ortaya grkanlmasr ve kullanrmr iie isldmrnsosyal tarihi ve ozellikle qehir kurumlan ve hayatr tizerine geniqbir birinci eI kaynafl'a sahiptir. Onbeqinci yuzyrl ortalarrndan yir-minci ytzytla kadar ki Osmanh mahkeme kayitlarr, bugrin Tiran'-dan Kudtis'e kadar geqitli qehir arqivlerinde dairnrk bir bigimdebulunan ve sayrsl binlerce cilde ulaqan -saclece istanbul'da gB?0

adet sicil defteri vardtr-n mrtazzam bir kolleksivon olusturmakta-

5 Cenovahlartn Akdeniz'i doiu krytlarrnda hurdugu kasa'balar igin ,bkz.

M. Balard, La Romanie Genoise (Genoa, 1978), I, 179-354; ve H. inalcrk'Ot,to-tnan Galata', basktda.

6 Hurgid Ahmed, ed., Studies itt Islantic Economics (Cidde, 1980).? C. Geertz, Islom Obseruecl (University of Chicago press, 1968), 56-62.8 M. Bonine, Sacrecl Dilcc,tion irntl City St.nrctrrre (yukarrda 4, nrilrr dip-

not),I Bl<2. H. Inalclk, 'The Ruznamce Registers...' Turcica XK (1988), 252.

'zb7

268 HALIL INALCIK _ IENAHIM KALIN

drr. Bu kaynaffr oryantalistlerin 'basitgi, katr' ofretileri olmadan(M. Bonine gcire Uruk'tan Kazablanka'ya kadar s. 169) gozmek vedo$ru bir gekilde yorumlamak, islflm gehri araqttrmalan iqin mi,im-ktin de$ildir.

Antropologlar ve coirafyactlar'manayt' ancak islflm qehirleri-nin mahkeme kayrtlarr rizerine yapacaklarr <talan gal6malarl))n-clan sonra keqfedecekler. Antropologlar ve co$rafyactlann qoSu za-

man gcirmezlikten getdifi baqarrh qahqmalar da yok defil tabi. Bu-rada R. Jennings, A. Marcus, A. Cohen'in qaltqmalartnt zikretmekleyetinelim".

10 Makaleler igin bkz. Tiirkologischer Anzeiger I'XII (1974-86)'

iStENeUL UNIVENSITNSI NONSIYAT FAKUT-,INSI YAYINLARIPUBLICATIONS OF THE F'ACULTY OF LETTERS, ISTANBUL UNIVERSITY

(REVIEW OF ISLAMIC STUDIES)

Kurucusu :

Ortl. Prof .Dr.Z.Y. Togan

Mtidi.ir - Editor

Prof. Dr. Mahmut KAYA

isffim TBTKiruunl DERGisi

furof.Dr. nihad m. Q.etin

?lattr6 Sayut

CILD-VOLUMD:IX

EDEBIYAT F-AxU'T,TESI BASIUNVIiSTANBUL _ 1995