Ýçindekiler

GÜNSELEki aylýq edebiy-ilmiy-içtimaiy dergi

Ýyül-Aðustos 1999Sahibi: Lütfi Osman

Yazý Heyeti: Ýsmail Kerim, Kemal Qonurat, Nariman AbdülvahapMerkez: 334410 Baðçasaray, Puþkina Soq. 1

Tel/fax: (06554) 47491, 47501, 42572E-mail: rcf@crimea.com

Bismillâh, baþladýq!.. .................................................................................................2Qýrýmtatar mekteplerinde tabiy ilimler boyunca dersler haqqýnda.. ...............................4ANONS ..................................................................................................................5Bursalý Mehmet Tahir (1861-1925) ve kendisiniñ«Osmanlýlar Zamanýnda Yetiþken Qýrým müellifleri» eseri .............................................7Amet Özenbaþlýnýñ edebiy faaliyeti ........................................................................... 11Dünümizin canlý levhalarý ..........................................................................................14Hikâyet-i Yusuf ve Zeliha .......................................................................................26Hâzâ Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha ..........................................................27Qýssa-i Adem safiyullah ...........................................................................................35Memet Osman-oðlu Müyeddin Sevdiyar .................................................................38Dostuma .................................................................................................................38Aðlama, bülbül ........................................................................................................39Yýrla, keday! ..........................................................................................................39Aziz milletime ..........................................................................................................39Server Turupçu........................................................................................................40Niçün... ..................................................................................................................40Þakir Selim..............................................................................................................41Tüþünce ..................................................................................................................41Eski Yurt ................................................................................................................41Milliy teatrimizin tarihine dair ...................................................................................42Qýrýmtatarcanýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý ...................................................................43

Dergi T.C. �Kýrým Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Dernekleri� Genel BaþqanýMuhterem Dr Ahmed Ýhsan Kýrýmlý tarafýndan yapýlðan maliye destegi ile neþir etile.

Aziz Hocamýzða samimiy teþekkürlerimizni bildiremiz.

GÜNSEL

2

Bismillâh, baþladýq!..

Ýþte, keldi kün! «Günsel» adýný qazanðanbu dergimiz ortalýqqa çýqtý. Qýrýmtatar tiliniñlatin yazýsýna keçüvi yolunda daha bir adýmatýldý.

Latin yazýsýna bir kün ola hepbirkeçilecegini herkes bile, kerekligini añlay,ama bu þeyni birevler sabýrsýzlýqnen bekleyediler ise, ondan ürkken ve irkilgenler de azdegiller. Keliñiz, baþta qorqu veürküntilerimizni ketkizeyik. Qorqularýmýznýñbir ifadesi: «Halqýmýz þay da ana tilimiznibilmey. Latin yazýsý ise yap-yañý bir þey, onuögrenmek artqaç emek talap eter. Halq Latinve Kiril-Rus elifbeleri arasýnda þaþmalayýp,bilgenlerini de unutýr, tilce daha da cahilleþir,yoqsullaþýr» - þeklindedir. Bu iddiada maqulbir fikir barmý? Olmasa kerek. Çünki halqnýñtil bilmemesiniñ sebepleri baþqadýr, elifbeve yazý ile baðlý degildir. «Eki elifbe arasýndaþaþmalarmýz» - qorqusý da esassýzdýr. Ýñgliz,Fransýz, Alman v.b. Avrupa tilleriniögrengende daha hiç kimse þaþmalayýp oturýpqalmadý. Bir insan: «Bu þey maña kerek» deptanýsa, latin yazýsý bir yanda qalsýn, Çin-Japonhiyerogliflerini bile menimseyip alýr. Eñönemlisi istek ve týrýþqanlýqtýr. Latin elifbesiise Qýrýmtatar tiliniñ davuþlar taqýmýný tamdoðru yañsýta, sözlerni doðru yazmaða veoqumaða imkânlar bere. Elifbedenbeklenilgeni de, zaten, þudur.

Qorqularýmýznýñ daha biri: «Latin elifbesikirsetip bizni türkleþtirmek isteyler» (!) Bulaf bir kereden eki sual doðurýr: 1) latinelifbenisi kim zorlayýp kirsete? 2) bizni kimtürkleþtirecek ola?

Keliñiz, bu iddianýñ doðurðan suallerinievirip çevirip baqayýq.

Latin elifbesini bizge kim zorlayýpkirsete? Rus yaki Ukrayin aðalarýmýzmý?

Hayýr! Olar bu þeyni hiç te istemeyler, bu iþiçün bir grivna bile para ayýrmadýlar. Tersine,Rus gazetleriniñ iddiasýna köre 1997 senesiQýrýmYuqarðý Radasý «Qýrýmtatar yazýsýnýlatin elifbesine keçirmek» adlý qararný«tüþünmeyip ve aþýqýp qabul etken» eken,þimdi o qararný keri çaðýrtmaq isteyler.

Yoqsa bizni Milliy Meclis mecbür etemilatin yazýsýna keçmege? Mümkün degil,çünki Meclis bir hükümet degil. Tavsiye eter,ama zorlayýp olamaz. Latin yazýsýna keçmegebizni zorlayýcý quvvet «tarihiy imperativ»dir.Bu felsefiy ibare þöyle añlaþýlýr - SSSR Rustilini, elifbesini, dinini, urf-adetlernini,Ruslarða has olðan ve Ruslar yararýna yöneliktüþüniþ ve davranýþ tavirlarýný kendi elialtýndaqý türkiy halqlarða bir ilmühal kibiaþýlaðan edi. Rus-Sovet imperyasý devrildi.Baþqa türkiy halqlar köküs tolusý, biz, QýrýmTatarlarý da yeterli derecede bol nefes almaqimkânlarý qazandýq. Ve belli sýñýrlar içindebazý milliy emellerimizni, ezcümle latinyazýsýna keçüvni de kerçekleþtirmekimkânlarý peyda oldý. «Tarihiy imperativ»,baþqa bir deyiþnen «zaman talabý» iþte budur.

Ekinci sual: - Bizni kim türkleþtirecekola? Kim «barðan» yerine «varmýþ»,«keleyata» yerine de «geliyor» demegemecbür ete, yani tilimiz grammerine kimtoquna? Hiç kimse! Süreber latin yazýsýnenTatar tiliñni! Ancaq ki o tilnizenginleþtirmek, çoq yañý sözler qazanmaq,biraz da qaþaðýlamaq kerek olacaq. Qoþuðahazýrlanðan adam atýný besler, temizler. Bizde tilimizni devlet tili yapmaq, Rus veUkrayin tilleri ile bir arýþqa, arabaða yekmekisteymiz. Tilimiz de olarnýñ tilleri qadariqtidarlý olmalý, yoqsa arabaný olarnen birgeçekemez.

Keliñiz, yahþýsý latin yazýsýnýñ milletimiziçün elveriþli olacaq cihetlerini sayýp

3

keçeyik:- oqumaq ve yazmaq pek qolay olacaq,- qýrýmtatar yazýsý latin elifbesi qullanðan

Avrupa halqlarý medeniyeti alanýna kirecek,- Qýrým�da çýqqan gazet ve dergilerni týþ

ülkelerde yaþaðan yurtdaþlarýmýz da alýpoquycaqlar,

- tilimiz ve dinimiznen birlikte elimizdekikitaplarýmýz da Ruslarnýñkinden farqlýolacaq, bu da yaþlarýmýzða özlerini olardanfarqlý bir millet diye tanýmaqta psikolojikfaktor olacaq.

Þimdi de latin yazýsýný aðýrsýnðanlarnýonuñ üstünde bir köz gezdirmege davetetemiz.

iþareti yaký ̧ vastasýyle iletmege týrýþa edik.

Üü sozuðý/harfi U�nuñ ince çiftidir.Kirilce óñòü, êþçü/êóçü, óòþ kibiyazýlýþlar üst, küz, ütü þekillerinde çoqqolaylý yazýlacaqtýr.

Ee harfý Kirilcede söz baþý ve ayýruv/yýmþaltuv iþaretlerinden soñ kelse é+ý,tutuqtan soñ kelse ý diye oqulur edi, þimdiise ancaq ý diye oqulacaq:

Rusça ¸ yerine yo/yö yazýlýr: ¸ë (yol),¸íåòìåê (yönetmek).

Rusça þ yerine yu/yü: þðò (yurt), þçþê(yüzük).

Rusça ÿ yerine ya/â: ÿêúûí (yaqýn),Àáëÿç (Ablâz).

Tutuqlarða keçeyik:

Bu elifbeni II. Qurultay qabul etken. QýrýmYuqarý Þurasýnýñ 1139-1 numaralý qararý daþu elifbeni tasdiq etken edi.

AaBbCcÇçDdEeFfGg

ÐðHhIýÝiJj KkLlMmNn

ÑñOoÖöPpQqRrSsÞþ

TtUuÜüVvYyZz

Aa - AaÝi - ÈèIý - Ûû

Oo - ÎîUu - Óó

Bu elifbeni menimsemek küçmü?Keliñiz, sozuqlardan baþlayýq:sozuqlarý hiç bir problem doðurmazlar, çünkiqarþýlýqlarý Kiril elifbesinde de buluna.

Farqlýlarý Öö, Üü ve Ee harfleridir.

Öö sozuðý /harfý O�nuñ yuvarlaqlýqbaqýmýndan ince çiftidir. Tilimizde bar, Kirilelifbesinde ise yoq edi, ondan dolayý öz, köz,ötmek kibi sözlerni îçü, êîçü/ê¸ç, îòüìåêþekillerinde yazýp, ö�nün inceligini yýmþaltýv

Bb - ÁáCc - Äæ äæÇç - ×÷Dd - ÄäFf - ÔôGg - ÃãÐð - Ãú ãúJj - ÆæKk - ÊêLl - ËëMm - Ìì

Nn - ÍíÑñ - Íú íúPp - ÏïQq - Êú êúRr - PðSs - ÑñÞþ - ØøTt - ÒòVv - ÂâYy - ÉéZz - Çç

kibi qarþýlýqlarný menimsemek çoq qolaylý.Yalýñýz Hh ve Xx harfleri haqqýnda bir qaçsöz aytmaq lâzim kelir.

Hh davuþý türkiy tillerde tarihiy birdevirde özel Türkiy sözler terkibinde peyda,soñralarý da ðaip olðan edi, þimdi reliktolaraq Yaqut, Halac tilleri ve bazý Özbekçesözler (höl, hökiz) terkibinde qaldý.

Ýslâmða keçken Türkiy tillerge Fars veArab tillerinden yañýdan kirdi. Arabçaelifbemizde onuñ «ha» ve «he» denilgen qalýn

4

ve ince variantlarý, eski latin yazýmýzda dabugünki þekilde bar edi. Kiril-Rus yazýsýnakirsetilmedi, neticede Arabça-Farsçadanalýnma sözlerniñ yazýlýþlarý çoq noqsanlýoldu.

Xx davuþý/harfi Qýpçaqlarda sýq-sýq Qqyerine qullanýla ekenini Mahmud Kaþðariy,soñralarý da «Kodeks Kumanikus» qaydeteler. Bazý yalýboylu dialektlerini bu harfsiztasavvur etmek küçtür.Bu harf etrafýnda qavðaetip oturmamaq içün dergimiz þimdilik Xxyerine de Hh yazacaqtýr: yaxþý yerine yahþý,xan yerine han, taxta yerine tahta vebeñzeri.

Bazý arqadaþlarýmýz: «Biz ýëü, äåëèëükibi sözlerni nasýl etip yýmþaltuv belgisiqoymayýp, öèðê, àöåòîí kibi sözlerni iseö harfý qullanmadan yazabilirmiz?» - tarzýndaitiraz bildireler.

Yýmþaltuv belgisi problem degil, latinharflerinen yazðanda onuñ hiç te kerekligi

yoq. Bizim tilimizde ince e, i, ö, ü, â ilequllanðanda q, ð, ve x�dan baþqa tutuqlarnýñhepsi yýmþaq, qalýn a, ý, o, u ile qullanðandatutuqlarnýñ hepsi qattý telâffuz etilirler,vesselâm. Söz içinden bir tutuqný ayýrýpçýqarýp yýmþaltmaq Rus-Ýslav tillerine hasoluntýdýr.

Rusça ö�ni nasýl transliterasyon yapmalý?Buña hoca babamýz Ýsmail Gasprinski çoqtancevap bergen: öàðü, öàðèöà, öèðê kibisözlerni çar, çariçe, sirkus þekillerindeyazýp, ö yerine s, ç, þ ve ancaq soy adlarýndats (meselâ Vitsin) qullanðan edi. Biz de öyleyaparmýz.

Þimdi latin yazýsýna keçüv yolunda ilkadým atýldý ekeç ðayret tilcilerimizden,gaztçiler, hocalar ve medeniyethadimlerimizden, destek Haqtan vehalqtandýr.

Soñu hayýrlý olsun!Yazý heyeti

Qýrýmtatar mekteplerinde tabiy ilimler boyunca dersler haqqýndaEndi açýlðan ve yañý açýlayatqan qýrýmtatar milliy mekteplerinde tabiy ilimlerden ders keçirmek meselesini

ortaða çýqarýp, onuñ yavaþ-yavaþ çezilmesi tarafýna adým atýlðaný zaman, þu aþaðýdaki ðayet mühim noqtalarnýmutlaq köz öðüne almalý:

1. Qýrýmtatar halqý asýrlar devamýnda Qýrýmda kendi milliy devletçiligine sahip edi.2. Qýrýmtatar tili, baþqa türkiy tilleri kibi, qadimiy devirlerden yazý þekilinde de ilerilep kelmekte.3. Bügünde-bügün qýrýmtatar tilinde olðan ilmiy terminologiya þekillenme ve durulma devirini keçse de,

çeþit sahalarða ait bir çoq terminler yüz yýllar devamýnda iþlenip, tilimizin grammatik qaidelerine uyðunlaþýp,yüksek sýfatlý derecede künümizge yetip keldiler.

Meseleniñ olduqça tolu ve tezce çezilmesi maqsadýnen tabiy fenler boyunca derslikler hazýrlarken, cenktenevvel çýqqan leksikografiya materiallarýndan, þu cumlede terminologiya luðatlarýndan, tolusýnen faydalanmalý,bulardan ðayrý, bütün gazet, dergi ve kitaplarný yahut olarnýñ týpqýlarýný (kopiyalarýný) toplap, mündericelerinderastkelgen terminlerni seçip almalý ve iþletmeli.

Ayrý fen mütehassýslarý (fizika, himiya, matematika � hocalarý) öz fenleri boyunca tercimecilik iþlerineqoþularaq, qýrýmtatar tili ve edebiyatý hocalarýnen beraberlikte milliy mektep içün derslik ve qullanmalar tertipeterken, kendi til bilgisini zenginleþtirip, fen boyunca qonuþma ve añlatma melekelerini arttýrmalýlar.

Hem bu hocalar ders vaqýtýnda bir de bir mevzu añlatqan zamanda, tam iþlengen termin bulamaðanda,meseleni tarif þekilinde añlatmalýlar.

Milliy mektepler çalýþýr ve yañýlarý açýlýrken, olarda ana tilinde yalýñýz til ve edebiyat dersleri degil de, baþqafenlerniñ de hiç olmadým belli bir qýsmý yavaþ-yavaþ qýrýmtatarca añlatýlmalý.

Ýsmail Hasan oðlu Kerim

5

ANONS

Yaqýn aylar içinde Ýsmail Gasprinskiy ile baðlýyañý bir kitap dünya yüzüni körecektir. «Gaspralýnýñ«canlý tarihi» dep adlandýrýlðan bu kitapta bügündekeniþ kütlelerge hiç belli olmaðan bir çoq yañý veðayet meraqlý malümatlar bulunmaqta.

Cumlemizge belli olðaný kibi, sürgünlikfaciamýznýñ en accý noqtalarýndan biri: eskimatbuatýmýzdan ayýrýlmamýzdýr. Biñlerce sahife arapyazýsýnda olðan medeniy iþlerimiz, ilmiy-fikriyömürimiz, diger çeþit-türlü malümatlarýmýz milliy-medeniy esnasýmýzdan suniy, daha doðrusýmecburiy, sürette üzülip qýyýr-çýyýr etildiler.

Ve o devirde biñ-bir türlü meþaqatlar içindeyaratýlðan ve toplanðan milliy-medeniy ve ilmiyküçümizniñ, yüce Allahnýñ inayeti ve iradesi ilesaqlanýp qalðan, bazý qýsýmlarý da yat illerde «cansýz»bir halda bulunmaqta ediler.

Ýþte, bu halný köz ögünde tutýp, çoq senelerdevamýnda Moskvadaki merkeziy (sabýq«Leninka») kütüphanede bulunðan «Terciman»,«Yeñi dünya», «Yaþ quvvet» ve digerleriniñ bütünnüshalarýný sahifelep, içinde tilimiz, edebiyatýmýz,din, folklor, etnografiya, içtimaiyet, tarih vesanatýmýz namýna neler bulunðan olsa, ya tolusýnen,ya da manaca esas qýsýmlarýný yazýp topladýq. Ýþbuçalýþmanýñ bir qýsýmý, yani «Medeniy esnas» endidünya yüzüni körgendir (1997).

Zanýmýzca «Gaspralýnýñ «canlý tarihi» bügünde-bügün Qýrýmða avdetimiz ve milliy durumýmýzyañýdan canlanðan bir devirde, degil yalýñz talebeve hocalarða, milliy-medeniy çoqraqlarda, siyasiyteþkilâtlarda çalýþqan hadimlerimizge de hava vesuv kibi lüzümlidir.

Þunuñ içün iþbu neþir olunacaq kitaptan bir qaçparçalar alýp «Günsel»niñ oquyýcýlarýna taqdimetmek qararýna kelindi.

Ýsmail Hasan oðlu Kerim.

Gasprýinskiy Ý.

«Milliy þiir ve edebiyat»

Gazetalarýmýzda ara-sýra þiir ve edebiyatkörülmektedir. Lisannýñ mizaný (ölçüsi -Ý.K.) venezaketi - þiirdir, þiirler ise lisannýñ eñ büyük, eñmunir (aydýn - Ý.K.) hadimleridir. Binaen aleyhi(demek ki - Ý.K.) ara-sýra kördügimiz milliy þiirlereköz-qulaq oluyurýz. Neþir olunan þiirlerden birhaylisi ðayet açýq ve sade türk dili ile yazýlmaq ileberaber letafetlidirler (dülberdirler - Ý.K.). Amabazýlarý pek qaba ve baltalama olduqlarýndan mada(ðayrý - Ý.K.) þiir bile degildir, çünki bazý «þiirlerin»tabiat þiiriyesi olmamaq ile beraber þiirin vezin veölçüsi olduðýndan haberdar olmadýqlarý añlaþýlýyur.Þiir yazmaya havesli ve meraqlý çoq olur, lâkinbunuñ içün yalýñýz haves yeterlik degildir, qaidebilmeli ya ki tabiat þiiriyeye malik olmalýdýr. «Ap-aq quþlar adilde uçarlar, kiþi körseler, qýçqýrþubqaçarlar» ibaresi hiç þiir degildir! «Uçarlar» ile«qaçarlar»ý uydurmaq þiir yazmaq degildir. Þiiryazmaq isteyenler mutlaq satýrlarý vezin ile tertipitmek lâzimdir. Vezinli þiir numunesi olaraq «Hayat»gazetasýndan Turaniyniñ bir qaç satýrlarýný naqilidiyurýz:

Tammat1 ve þer bulsa da birdem zafer,Perteve2 hakim itse de zulmet eger,Sönse de enver, kemal3 ve huner,Ðamýma sabýr et, bu da ya hu keçer!* * * * *Haq ve adaletten eser yoqse de,Haras4 qanun, bir ar5 yoqse de,Zalým idene qarþý siper6 yoqse de,Ðamýma sabýr et, bu da ya hu keçer!

Millete, vatana, hürriyeteAþýq olan oðrasa da mihnete7,Yar vatan düþse de ger ðürbete,Ðamýma sabýr et, bu da ya hu keçer!

(«Terciman», 1906 mart 1, ¹ 20)

1 Tammat - qýyamet2 Perteve - yarýq, ýþýq3 Kemal - istidat4 Haras - tilsiz, süküt5 Ar - utanma6 Siper - qorunma, saqlanma yeri7 Mihnet - belâ, qara kün

6

Qarasuvda rusça müsülmangazetasý

Bizim Qarasuvda rus dilinde «Müsülmansadasý» namýnda yeñi bir gazeta neþir idilecegihaqqýnda muqaddemce (evvelce - Ý.K.) yazýlmýþidi. Gençlerimizin böyle fikirleri, teþebbüsleri dirilikve can eseri olaraq mücip - memnuniyettir, vaqa(þöyle ki) rus milleti huzurýnda müsülmanlarýn istekve efkârlarýný açacaq zanlarý, mübalâðalarý ve bazýþeylerin ispadlarýný red idecek her cihettenmüsülmanlarýn mudafaasýnda bulunacaq birgazetaya hacet vardýr ve bu hacet bügün doðmuþbir hacet olmayýp, coqtan beri hüsn olunmaqtadýr.«Terciman»nýñ 24 sene rusça yazýldýðý, Bakunýñ«Kaspiy» gazetasý müsülman tasarrufýna(müsülmanlarnýñ eline - Ý.K.) alýnmasý þu duyðudanileri kelmiþtir. Faide-i-milliyeyi rusça gazeta ileyürütmek ve mudafaa itmek içün böyle gazetanýñBaðçasarayda çýqarýlmasý matluba (talap etilgenge- Ý.K.) lâzim derece muvafýq kelmedigi balitecribeañlaþýldýðýndan keçen fevralde Peterburgda vuquolmuþ þura-i-umumiy islâmiyede bulunan ziyalýmüsülmanlardan bazýlarýnýñ bu babda ittikleri idda-i-bahslardan (diskussiyalarýndan - Ý.K.) böyle birgazetanýñ paytahtý de tesis idilmesi munasipkörülmiþ ve iþe qat�i qarar verilmesi diger biriçtimaya qaldýrýlmýþ idi, çünki iþ ve mesele büyüktir,aðýrdýr...

Rafiðýmýz (dostumýz - Ý.K.) Mehdiyevcenaplarýnýñ «Müsülman sadasý»na kelince,teþebbüs hayriyesini tebrik iderek, iþ pek aðýrolduðundan Huda quvvet versin deriz!

(«Terciman», 1906 mayýs 22, ¹ 54)

Parijde Qýrým müsülmanlarý

Parijden aldýðýmýz bir mektüpte iþbu mart 3-teParijin ilm-elruh mektep- aliyesiniñ büyükdershanesinde büyük ber meclis-ilmiye vuquolduðu haber verilmiþtir. Keçen sene Qýrýmý ziyaretitmiþ (bu haqta ayrýca haber berilgen edi:«Terciman», 1905 avgust 30 - Ý.K.) malüm fransýzseyyahý Baron de Bay cenaplarý bu meclisi davetiderek Qýrým müsülmanlarý haqqýnda qýzýqlýmalümatlar vermiþ. Baron de Bay basiretli(ögünden körgen, seziþli - Ý.K.), mülahazalý (iyicetüþüngen - Ý.K.) bir adamdýr. Bunuñ ile berabermüsülmanlarý sever, dost kibi nazar ider. Qýrýmdaaldýðý resim ve þekilleri dahi fener-i-mahsus ileköstermiþtir. Fransýz alimleri ve alimeleri Qýrým veQýrým müsülmanlarý haqqýnda iþittikleri haberlerdenziyade memnün olaraq seyyaha beyan-i-teþekkürde bulunmuþlar. Bizim de borcumýz buseyyaha büyük bir teþekkürdir, her ne vaqýtRusiyeye kelirse, her tarafta müsülmanlarýn maqbulmüsafiri olacaðýna þubhe yoqtur.

(«Terciman», 1906 mart 17, ¹ 27)

Ýsmail Gasprinskiyniñ basmahanesi. Baðçasaray

Qýrýmda Darülmualliminmünasabetile

(Bu serlevha altýnda belli erbabýmýz AblâkimHilimiyniñ (Altaylýnýñ) maqalesi basýlðan. MaqaledeQýrýmda darülmuallimin, yani pedinstitut, açýlmasýmeselesi qoyula. Ebet, o devirde bu meseleniñçezilmesi ðayet küç edi. Lâkin 1917 senesiQýrýmda, milliy hükümet tizilgen zamanda, qýrýmtatarparlamentosý yardýmýnen �Zýncýrlý� medresesiniMeñli-Giray adýna institutqa çevirip, hocalarhazýrlamaða baþlaðan ediler.

Ayrýca qayd etmeli ki, Ablâkim Hilmiy acayiptil ustasý olðaný iþte bu ve böyle maqalelerinde açýqkörünmekte - Ý.K.)

(�Terciman�, 1913 aprel 12)

BaðçasarayHer sene kibi bu sene dahi iyunniñ 1-nci künü

þehrimiz �Qaytaz-aða� mahallesi mektebini bitirmiþon þakirdin imtihan meclisi oldu. 10-13 yaþlarýndaçocuqlar türkçe oquvdan, yazýdan, tacvit ile telâvitQur�an, sarf-türki ve arabiden, hisaptan, tarih-islâmve ilmi-haldan güzel cevaplar verdiler.

(�Terciman�, 1914 iyun 2)

7

1 Diqqat çekici bir husus ki, ne Abdulla Latif-zade, ne HamdiGeray Bay, ne de Bekir Çoban-zade ile Agatangel Krýmskiykendi araþtýrmalarýnda Bursalýný añmamaqtalar.

Bursalý Mehmet Tahir (1861-1925) ve kendisiniñ«Osmanlýlar Zamanýnda Yetiþken Qýrým müellifleri» eseri

(eserniiñ dünya yüzü körmesiniñ 80-ci yýldönümi münasebeti ile)

Aþaðýda çoq qýsqa bir özet ile tanýtýlacaq eser

qýrýmtatar edebiyatþýnaslýðý tarihinde ayrýca bir yerge

sahiptir. Bu eser qýrýmtatar ortaçað edebiyatý tarihi

üzerine yapýlðan ve tam manada

ilmiy araþtýrmalarnýñ mahsuli

sayýlacaq çoq sýñýrlý çalýþmalarnýñ

arasýnda pek çoq baqýmdan

emsalsiz bir örnekni teþkil

etmektedir.Onuñ ehemmiyeti

bügünge qadar qorunýp

kelmekte ve, hiç þubhesiz ki,

daha çoq zaman qorunacaqtýr.

Eserniñ adý �Ýdare-i

Osmaniyye Zamanýnda Yetiþen

Qýrým Müellifleri� (�Osmanlýlar

Zamanýnda Yetiþken Qýrým

Müellifleri�) dir ve o, osmanlý

bio-bibliografya alimleriniñ meþhurlarýndan Bursalý

Mehmed Tahirniñ (1861-1925) qalemine ait olup,

1919 senesi ilk olaraq ayrý kitap þeklinde dünya

yüzü körgendir. Böylece, eser bu sene kendi 80

yýllýðýný yaþamaqtadýr. Bu hadise bütün qýrýmtatar

edebiyatþýnaslýðý tarihiniñ de mutlaqa añýlacaq bir

vaqiasý olaraq körülmektedir. Aþaðýdaki maqaleni

de bizim Bursalý Mehmed Tahirniñ çoq degerli

þahsiyeti ve hizmetleri ögündeki þerefli borc ve

þükranlarýmýznýñ bir ifadesi olaraq tanýmaq

mümkündir.

Eserniñ müellifi - Bursalý Mehmet Tahir Bey -

bütün hayatýný Türklükniñ ilim, fikir ve sanatta

yetiþtirdigini araþtýrýp tanýtmaða adaðan ve bir devir

�Türklerniñ eñ büyük kitabiyat alimi�,

�Osmanlýlarnýñ yekâne kitabiyat mütehassýsý�

olaraq añýlðan bir insandýr. Türk kültüri tarihine o

ilk evvelâ tam yüz yýl ögüne üzerinde araþtýrmalar

baþlatýlðan ve misline çoq siyrek rastkelingen

�Osmanlý Müellifleri� adlý mühteþem çalýþmasý ile

kirgendir (3 cýlt, basqý: Ýstanbul, 1915-1924 ss.

arasýnda).

Yazýmýznýñ mevzusý olðan

�Ýdare-i Osmaniyye Zamanýnda

Yetiþen Qýrým Müellifleri�

(�Osmanlýlar Zamanýnda

Yetiþken Qýrým Müellifleri�) adlý

eser, iþte, þu �Osmanlý Müellifleri�

eserindeki Qýrýmlý qalem

erbabýna dair maddelerniñ bir

araða ketirilmesi neticesinde

meydanða kelgen ve bir nev�i

�mahalliy araþtýrma� harakterini

taþýðan bir eserdir.

Þunu da hemen bildirmelimiz

ki, qýrýmtatar ortaçað edebiyatý tarihi mevzulý çoq

sýñýrlý sayýdaki araþtýrmalarnýñ arasýnda seçkin bir

mevqige sahip olðan bu eser, maalesef, birinci

basqýsýndan (1918-1919) soñraki 80 yýllýq bir devir

içinde qýrýmtatarlarýnýñ yaþadýðý sabýq Sovyet

Devleti sýñýrlarý içerisinde hiç bir araþtýrmacý

tarafýndan ilim alemine çýqarýlýp tanýtýlmadý ve bu

yüzden, tabiydir ki, kendisinden faydalanýlmadý1.

Qýrýmnýñ týþýnda ise, ilk baþta - Türkiye

Cümhuriyetinde, bir sýra tarihçi ve edebiyatçýlarnýñ

tarafýndan Qýrým Edebiyatý üzerine yazýlðan

maqalelerinde Bursalý Mehmed Tahir mutlaqa añýldý

ve söz mevzusý eserinden az-çoq istifade etildi.

(Misal olaraq degerli tarihçimiz A.Z. Soysalnýñ

(1905, Qýrým-1983, Türkiye) �Emel� dergisinde

bastýrðan � Qýrýmda Yetiþken Büyükle� baþlýklý

8

maqaleler serisini köstermek mümkün (�Emel�, ¹2-

7, 19, 23, 40, 48, 50, 53, 63(1961-71)).

1990 senesi Ankarada eserniñ �Osmanlý

Zamanýnda Yetiþen Kýrým Müellifleri� baþlýðý altýnda

yañý - latin harfli - basqýsý kerçekleþtirildi. Bu

basqýnýñ nüshalarý Qýrýmða da götürildi. Artýq

Qýrýmda da kendisine belli bir meraq ve alâqa

kösterilmektedir. Bu maqale de þu alâqanýñ bir

örnegidir ki, eserniñ ayrý kitap þeklinde neþir

olunmasýnýñ 80 yýllýðýna baðýþlanðandýr.

Bursalý Mehmed Tahirniñ çoq zengin

mündericeli ve fedakâr hayatý ile faaliyetini ilerideki

maqalelerniñ birine býraqýp, doðrudan-doðru onuñ

eseriniñ tahliline keçmek isterdik.

Faqat �Qýrýmlý Müellifleri� Mehmed Tahirniñ

ana eseri olðan �Osmanlý Müellifleri�niñ hususiy bir

özeti olduðýndan dolayý, onuñ þu esas eserý haqqýnda

bir qaç söz söylemek yerinde olacaqtýr.

�Osmanlý Müellifleri� Bursalýnýñ bütün þuurlu

ömrü devamýnda bio-bibliografya sahalarýnda

yapýlðan ve Osmanlý tarihinde misli bulunmaðan

araþtýrmalarnýñ mahsuli ve hulâsasýdýr. Bu eserni ilkin

tâ 1896 senesi �Türkleriñ Ulûm ve Fünûna

Hizmetleri� adlý kitabýný hazýrlar eken, burada elge

aldýðý Türkistan ve Ýran sahalarý Türklüginden soñra,

bunuñ devamý ve tamamlayýcýsý olmaq üzere

Osmanlý Türkleriniñ de müellif ve eserleri ile bu

yoldaki hizmetlerini kösterecek bir risaleni tüþünip,

çalýþmalarý kettikçe ilerleyerek, eseri eñ soñunda

1240 sahife hacmine yetkendir. Cenkleþmekten

baþqa þey bilmez, fikriy ve ilmiy faaliyetten yoqsun

bir qavim kibi körülmek istengen Osmanlý (ve tabiy

ki - Qýrýmlý) Türklüginiñ çeþitli ilim ve kültür

sahalarýnda sayýða kelmez eserler bergen müellifler

yetiþtirdigi ve küçlü bir kitap medeniyeti hazinesine

sahip bulundýðýný maddiy deliller ile isbat etme

tüþüncesinden hareketle meydanða ketirilgen bu

araþtýrma, eser yazðan tüþünce ve sanat

adamalarýnýñ zengin bir bio-bibliografya

ansiklopedisiniñ temelini qoyðandýr. Osmanlý

Devletiniñ doðuþýndan (XIII a.) XX yüzyýlýnýñ ilk

çerigi soñuna qadar kelgen bir zamanný quþatqan

eser, bu devir içinde yetiþken 1691 Türk-Tatar

müellifiniñ hal tercimesini ve þu müelliflerge ait

20.000-den ziyade eser haqqýnda bilgi

bermektedir.

Bursalý Tahir bu büyük eserni meydanða

ketirebilmek içün bulundýðý memuriyetleriniñ

bergen imkânlarý ile faydalanýrken, baþta Rumelide

(Türkiyeniñ Avropadaki qýsmý) Manastýr, Kosova

ve Selânikten baþlayaraq, daha sonra Aydýn, Ýzmir,

Manisa, Bursa, Konya ve, nihayet, Ýstanbul

kütüphanelerini dolaþýp, anda bulunðan eserlerni

bir-bir elden keçirgendir. Ayrýca Riza Paþa, Ali

Emiri, Halis Efendi, Ýbnülemin Mahmud Kemal kibi

büyük kitap meraqlýlarýnýñ seçkin hususiy

kütüphanelerinden faydalanðanýndan soñra, diger

ketemegen yerlerindeki eserler haqqýnda da

mektüplaþma yolu ile bilgi elde etmege çalýþtý.

Böylesine adlarý belli olmaðan nice müellifler ve

varlýqlarý bilinmegen eserler meydanða çýqarýldý.

Esas itibarý ile üzerindeki iþ 1914 senesi bitken

eserniñ üç cildi 1915-1924 seneleri arasýnda

Ýstanbulda basýlðandýr. �Ýdare-i Osmaniyye

Zamanýnda Yetiþen Qýrým müellifleri (�Osmanlýlar

Zamanýnda Yetiþken Qýrým Müellifeleri�), iþte,

Bursalýnýñ þu ana eserindeki Qýrým asýllý müelliflerge

dair maqalelerniñ toplu surette bir araða ketirilmesi

neticesinde meydanða kelgen bir cýyýntýqtýr.

�Osmanlý Müellifleri�niñ 1-nci cildi 1915 yýlýnda

matbaadan çýqqan olsa, kelecek 1916 senesi

�Qýrýmlý Müellifleri� de tertiplenip hazýrlanðan ediler.

Eki yýl soñra Ýstanbulda neþrolunðan �Qýrým

Mecmuasýnýñ�2 sahifelerinde yer alýp, olar da dünya

yüzüni kördiler (N16(1918), 17(1919)). Eserniñ

yayýmlanýþý qýrýmtatar çevresi tarafýndan büyük

2 �Qýrým Mecmuasý� - 1918-19 yýllarý Ýstanbulda Baðçasaraylý

Süleyman Sudi�niñ tarafýndan 15 künde bir çýqarýlðan dergidir.�Qýrým mecmuasý�nýñ toplam 23 sayýsý çýqtý.

9

heyecanlýlýq ile qarþýlandý. Az bir müddet soñra,

ayný þu 1919-cý yýlý , eser ayrý risale þekline ketirilip,

Kitaphane-i Sudi tarafýndan Ýstanbulda Matbaa-

yý Orhaniyyede basýldý (arap harfli basqý).

Þimdi bizim elimizde olðan nüsha ise - �Qýrým

Müellifleri�niñ 1990 yýlýnda kerçekleþtirilgen ekinci,

latin harfli basqýsýnýñ nüshasýdýr. (Bursalý Mehmed

Tahir. Osmanlýlar Zamanýnda Yetiþen Kýrým

Müellifleri /Hazýrlayan: Mehmet Sarý. - Ankara:

Ðaye Matbaasý, 1990).

Eserni bu neþirge hazýrlaðan sayýn Mehmet Sarý

�Qýrým Müellifleri�ni þöyle tanýtmaqtadýr: �Bu eser,

yazarnýñ �Osmanlý Müellifleri� adlý eseri qadar

ehemmiyetli olup, araþtýrmacýlar içün birinci

derecedeki müracaat qaynaqlarýndandýr. Mehmet

Tahir Bey, pek çoq kitap tarayaraq meydanða

ketirgen bu qiymetli eserini Meþayýh (Þeyhler -

N.A.), Ulemâ (Alimler), Þu�ârâ (Þairler),

Müverrihin (Tarihçiler), Etýbbâ (Hekimler) ve

Riyâziyyun (Matematikler) olmaq üzere altý ana

baþlýqqa ayýrðan ve 44 müellifniñ hal tercimesini

ve eserlerini bu baþlýqlar altýnda bergendir. Ayrýca

eserde üç yüz yýldan ziyade Osmanlý idaresinde

bulunðan Qýrýmnýñ bu seçkin þahsiyetlerinden

bahsetilirken 130 çivarýnda þahýs, bir o qadar kitap

ve 100 çivarýnda yerleþim yeriniñ adý keçmektedir.

Bu da köstermektedir ki, hacim baqýmýndan küçük

sayýlabilecek �Qýrým Müellifleri�, muhteva

baqýmýndan çoq zengindir� (�Qýrým Müellifleri�,

1990, s. V (�Önsöz�)).

Mehmet Sarýnýñ tanýtýmýna aþaðýdaki þu bilgilerni

qoþmaq mümkündir:

1) Söz mevzusý eserindeki bazý maddelerniñ

içinde þu maddelernin esas mevzusý ile alâqalý veya

alaqasýz olaraq bir-eki satýrlýq bilgiler ile hal

tercimeleri, faaliyetleri ve eserleri ile daha bir qaç

qalem sahibiniñ tanýtýlðanýný köz ögüne alsaq, eserde

taqdim etilgen müelliflerniñ sayýsýný 51-ge arttýrmaq

kerekir.

2) Zaman baqýmýndan, eser muazzam bir devirni

qaplamaqtadýr. Eñ eski tarih olaraq - H.730-

M.1329/30 yýlý - qýraat ilmi�niñ (Qur�an-ý Kerimni

oquma sanatý ve ilmi) mütehassýsý olðan Qýrým asýllý

(Eski Qýrým (?)) Emir biñ Osman Sufi�niñ ölüm

tarihi kösterilgendir. (Bu zatnýñ doðmasý, añlaþýla,

XIII asýrnýñ ortalarýna aittir). Eñ yuqarý tarih -1327/

1909 senesidir.

3) 51 müellifniñ qaleminden çýqqan ve adlarý

kösterilgen eserlerniñ sayýsý- 106-dýr. Bu yerde þuný

qayd etmelimiz ki, bu sayýða kirsetilmeyip qalðan:

a) mektübat (mektüpler) ve yazýþma mahsuli;

b) yazýlðanlarý haqqýnda bilgi mevcüt olðan, lâkin

bugünge qadar elimizge keçmegen eserler;

c) �Divan� haline ketirilmegen, kitapta çoq az

miqdarda, sadece misal olaraq berilgen nazým

örnekleri sahipleriniñ bütün þiiriy külliyatlarý ve saire.

Çoq basit tahminler ile bu þiir hazinesiniñ kölemini

on biñlerce beyit teþkil etmektedir. Sadece Rezmiy

Bahadýr Geraynýñ (ö. 1641) Divan oluþtýracaq

qadar miqdarda olðan ve çeþitli Ýstanbul

kütüphanelerinde ayrý-ayrý saqlanðan ðazelleri köz

ögüne alýnýrsa, yuqarýdaki fikirniñ isbatýna lüzum

qalmaycaq.

Eñ azdan, þu 106 eser bile, þekil ve muhteva

baqýmýndan muhteþem ve her türlü ifadeni açiz

býraqacaq kültür hazinesini arz etmektedir. Ýçindeki

örnekler - aqliy ve naqliy (Tefsir, Hadis, Fýqýh,

Kelâm, Aqaid, Tasavvuf, Tarih, Edebiyat, Ahlâq

ve saire) ilimleriniñ çeþitli dallarýnda yazýlðan

eserlerdir: Qur�an-ý Kerim Tefsirleri; yorumlayýcý

mahiyetteki çeþitli þerh, haþiye, taliqat türlü eserler;

tasavvufiy risaleler; tasnif ve tercime eserler; tarih,

tarihçe, sefaret-name ve tarihiy nesirniñ diger

türlerinde yazýlðan eserler; �Divan� ve �Divançeler�

ve saire. Bular Qýrým Türk-Tatarlarýnýñ fikir ve

kültür hayatýndaki faaliyetleriniñ maddiy þahit ve

delilleri demek olðan nümünelerdir, bizim misline

siyrek rastkelingen mirasýmýzdýr.

10

4) Coðrafya baqýmýndan da Qýrýmlý alim ve

ediplerniñ yerleþme ve faaliyette bulunma haritasý

çoq keniþtir ve hem merkeziy, hem Osmanlý

Devletiniñ uzaq bölgelerdeki çeþitli þehir ve

qasabalarný qaplamaqtadýr. Bularnýñ baþlýcalarý

(Qýrým Hanlýðý týþýnda): Ýstanbul, Bursa, Edirne,

Konya, Amasya, Kastamonu, Sivas, Sinop;

Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere,

Qudüs-ý Þerif; Qahire; Þam; Filibe; Sofya, Bosna;

yani bugünki Ukraina, Türkiye, Romanya,

Bulðaristan, Yugoslaviya, Süriye, Mýsýr, Saudi

Arabistan, Ýzrail ve ilh. memlekteleriniñ

topraqlarýndaki yerleþim noqtalarýdýr).

5) Eserde adlarý keçken Qýrým müellifleriniñ

Qýrým Hanlýðý ve umumen Osmanlý Devletiniñ çeþitli

yüksek maqamlarýnda yer almaqta ediler. Bularnýñ

arasýnda 4 Qýrým Haný: Bora II Ðazi Geray (1554-

1607); Rezmi I Bahadýr Geray (ö. 1640/41); II

Meñli Geray (ö. 1739/40); Hacý I Selim Geray

(1634-1704); eki Han-zade: Halim Geray (1772-

1823/24) ve Þehbaz Geray (1795/96-1836/37)

Sultanlar; Kefe müftileri: Baba Qûþî Abdurrahman

(1575/76), Þeyh Afifeddin Abdullah (ö. 1640?));

Þerif Musa (1583-1644); Ebü�l-Beqa Mühibüddin

Eyyüb (ö. 1682); efendiler; meþhur þeyhler - çeþitli

tariqat baþlýqlarý: Ýbrahim bin Haq-Mehmet (�Tatar

Þeyhi�, ö. 1592/93); Selim Baba (ö. 1756/57)),

Haydar-zade Muhammed Feyzi (ö. 1645/46);

Ahmed, (�Tatar�, ö. 1743/44) efendiler ve digerleri;

tanýnðan müderris ve alimler: Mevlâna Seyyid

Ahmed bin Abdullah (ö. 1474 / 75); Hüseyin

Kefevi (ö. 1601/02); Ferruh Ýsmail (ö. 1840),

Miralay Qýrýmiy Aziz Ýdris Bey (ö. 1878) efendiler

ve diger degerli mütehassýslar.

Ayrýca diqqat çekken isimler - Osmanlý Devleti

Qapudan-ý Deryasý (Admiralý) maqamýna

yükselgen Abdullah Ramiz Paþa (ö. 1813); Osmanlý

Ýmperatorlýðýnýñ Ýngilteredeki Resmiy Elçisi Ferruh

Ýsmail efendi (ö. 1640) ve diger yüksek vazifeli

þahýslar.

Bütün bularnýñ hayat ile faaliyetleri

qýrýmtatarlarýnýñ çeþitli idare, diniy, ilmiy, umukültür

ve edebiy sahalarýnda kösterdikleri istidat ve ðayret

ornekleri olup, bizler içün bir iftihar mevzusýný teþkil

etmektedirler. Bizim þerefli borcumýz - bularný

olduqça etraflý þekilde ögrenip alemge tanýtmaqtýr.

Dergimizniñ kelecek sanlarýnda Bursalý Mehmed

Tahirniñ þahsiyeti ve �Qýrýmlý Müellifleri� eserinde

adlarý añýlðan alim ve edipler haqqýnda bir sýra

maqaleler yayýnlamaq niyetimiz bardýr.

1. Diqqat çekici bir noqta ki, ne Hamdi Geray

Bay (�Qýrým Edebiyatýna Bir Baqýþ� araþtýrmasý

(1926)), ne Abdulla Latif-zade (�Qýrýmtatar

Eedebiyatýnýñ Soñ Devri Haqqýnda� maqalesi

(1927)), ne de Bekir Çoban-zade (�Qýrýmtatar

Edebiyatýnýñ Soñki Devri� maruzasý (1928)) ile

Agatangel Krýmskiy (�Qýrýmtatarlarýnýñ Edebiyatý�

eseri (1930)) kendi araþtýrmalarýnda Bursalýný

niçündir añmamaqtadýrlar. Elimizde bulunðan

malumatqa kore, Bursalýnýñ çalýþmalarý ile

meraqlanðan ilk qýrýmlýlardan körümli siyaset

adamý, tarihçi ve edibimiz Ablâkim Hilmiy (Arif-

zade, 1881-1947) olðandýr. Kendisiniñ tarafýndan

ekinci basqýsý kerçekleþtirilgen (Ýstanbul, 1911)

Halim Geray Sultannýñ (1772-1823) �Gülbün-i

Hanan� eseriniñ ilâvesinde Mehmed Tahirniñ

külliyatýndan bir qaç qýrýmlýða dair qýsqa tanýtma

yazýlarýna rastkelemiz.Nariman Abdülvahap.

Faydalanýlðan edebiyat:1. Akün, Ömer Faruk. Bursalý Mehmed Tâhir (1861-1925)./Ýslâm Ansiklopedisi, c.6. - Ýstanbul, 1992.[ s.452 - 461]2. Bursalý Mehmed Tahir. Osmanlýlar Zamanýnda YetisenKýrým Müellifleri /Haz.: Mehmet Sarý. - Ankara: ÐayeMatbaasý, 1990

11

Amet Özenbaþlýnýñ edebiy faaliyeti

Tarafýmýzdan bulunðan malümatlarða köre,Amet Özenbaþlýnýñ yazýcýlýqqa atýlðan ilk adýmýOdessadaki üniversitetniñ týbbiyet fakültetindeoquðan vaqýtýndan baþlana. 1914 senesiniñküzünde ayný üniversitette oquðan Bekir Çoban-zade, Halil Çapçaqçý, Mehmetcan Yenileyev,Abdülðafar Çoraqayev, Cemil Murtazayev,Mehmet Umerov kibi arqadaþlarýna qoþulýp�Terciman� gazetasýna yazðan mektübinde: �Gençyürekler, genç qalemler - biz, Qýrýmmüsülmanlarýnýñ inqiraz yoluna düþdikçe teesüfidiyurýz� (1) - kibi sözlerni ifade etkendir ki, �gençqalemler� ibaresi ve parçanýñ baþýnda�Gençlerimizde yazý havesi� serlevhasý, nasýl olsada, fikirimizniñ isbatýna çalýþmaqtadýrlar.

�Terciman�nýñ 1915 ve 1916 senelerde neþirolunðan tolu nushalarýný ögrenmege qýsmet olmadýise de, bu yerde Özenbaþlýnýñ çeþit meselelergebaðýþlanðan parçalarý bulunðanýna eminligimiz bar.Þöyle ki, 1917 senesi Aqmescitte endi ayrý (63sahifeli) kitapçe þekilinde onuñ �Yýqýntýlar astýnda�adlý pyesasý neþir oluna. Bügünde ziyalýlarýmýznýñçoqusýna belli olmaðan bu eser, MoskvadakiMerkeziy kütüphanede ( ÁÃ - 4241 ) þifri altýndabulunmaqta.

Pyesa neþir olunmazdan evel Ayvazovnýñ þerefli�Millet� gazetasýnda böyle haber berilgen edi: �Bukünlerde Amet-efendi Özenbaþlýnýñ qýrýmtatar

turmuþýna ait açýq lisanle yazýlmýþ �Yýqýntýlar astýnda�namlý eseri tab olunýp çýqacaqtýr�.(2)

Bu yerde �açýq lisanle yazýlmýþ� - degen sözlergeayrýca diqqat etmeli ki, müellifniñ soñundan yazýlðanbütün siyasiy ve edebiy parçalarý qýyas etilmezderecede ince ve nefis obrazlar ile süslengendirler.

�Yýqýntýlar astýnda� pyesasý onyýllarcatoqunýlmaðan alda kütüphane raflarýnda yatqanýnýañdýq. Onu alýp oqumaða ne çare ve ne de qýsmetolmadý. Amma ögrengenimiz kibi, o zamanda damilliy matbaamýzda pyesa hususýnda mahsus bilgilerve tedqiqatlar körünmedi. Yalýñýz eñ baþýnda, eserneþirden çýqqan soñ, onuñ müellifi ve mündericesihususýnda, çoq az olsa da, �Golos tatar�gazetasýnda böyle haber berildi: �Amet-efendiÖzenbaþlýnýñ yañý kitabý matbaa yüzüni kördi.Müellifniñ bu birinci kitabýdýr. Kitapnýñ serlevhasý�Yýqýntýlar astýnda� olýp, bu yerde qýrýmtatarlarnýñturmuþ levhasý çoq aydýn ve zengin renkler ileberilip, þu cümlede dað tübündeki evçiklerde esirtüþken kibi, durumda bulunðan qýrým qadýnýnýñmahzun hayatý kösterilmekte. Pyesaný yazðan yaþmüellifni selâmlap, oña doðmuþ edebiyatý uzerindekiçalýþmalarýnda icadiy muvaffaqiyetler tileymiz�.(Rusçadan tercime - Ý.K.) (3).

Amet Özenbaþlý sovyetler zamanýnda Totayköyhocalar tehnikumýnýñ müdiri, soñra Maliye Naziriniñmuavini olsa da, kendi hekimlik zenaatýnýbýraqmadý. �Yeñi dünya� gazetasýnýñ 1927 senesinoyabr 4-te çýqqan nüshasýnda onuñ böyle þahsiybir ilâný basýla: �Hastahane ordinatorý doktor AmetÖzenbaþlý siñir ve yürek hastalarýný evde qabul vetedaviy idiyur.Qabul saatleri sabah alafranða 8-den9 buçuqqa qadar. Uyleden soñ 4-ten 5 buçuqqaqadar. Aqmescit, Bolþevistskaya (sabýqTroitskaya) soqaðý, hane 28�.

Meryem Özenbaþlýnýñ bergen haberine köre de,Amet Özenbaþlý 1927 senesi Yanvar 1-den hapsolunðanýna qadar, yani 1928 senesiniñ aprel 12-ne qadar, Aqmescitteki üçünci poliklinikadanevropatolog-hekim sýfatýnda çalýþqan edi (4). HemAmet Özenbaþlýnýñ yazýlarýný ögrengende, onuñqalem icadýnýñ eñ mahsuldar deviri 1925-27seneleri olðaný körüne. Tamam bu arada matbuattaonuñ �Keçen devrimizge teñqitli bir baqýþ� (1925),�Qýrýmtatarlarnýñ hicret etmesinde çar hakimiyetiniñ

12

rölü�(1926, rusça), �Çarlýq hakimiyetinde Qýrýmfaciasý yahut tatar hicretleri� (1926), �Qurultaycýlýqve Oktâbr inqilâbý� (1927), �Amdi Giraybaynýñsoñ þiiri münasebetile� (1927) kibi ðayet küçlümaqaleleri ve monografiyasý neþir olundý.

Ama bediy sözniñ qadrine yetken ve onuñküçüni güzel añlaðan Özenbaþlý ilmiy yahutpublitsistik maqaleler yazdýðýnda, qayd etkenimizkibi, bediy sözniñ dülberligi ve zenginliginden tolusürette faydalana bildi. Eñ açýq sürette buný biz�Çarlýq hakimiyetinde Qýrým faciasý yahut tatarhicretleri� adlý monografiyasýnda köremiz. Men bumonografiyaný arap yazýsýndan yañý yazýða çeviripneþirge hazýrlarken, bir çoq ümütsizlik, horluq vezorluqlarnen beraber ayrýca hoþgöñüllik, araret,heyecan ve tatlý daqiqalar da keçirdim...

Bediy sözümizniñ usanmaz muhlisi AmetÖzenbaþlý 1927 senesi �Yaþ quvvet� gazetasýndaAmdi Giraybaynýñ �Tatar qýzýnýñ qara bahtý ve yaanayýmnýñ közyaþlarý� nam þiirini körünce, yüregitolýp taþtý ve körünmez bir büyük küç oña qolunaqalem aldýrttý. Çoq keçmeden ayný gazetadaÖzenbaþlýnýñ �Amdi Giraybayýn soñ þiirimünasebetile� adlý soñ derece mükemmel ve büyükþairimizniñ þiiri kibi, hiç tüsüni ve ehemiyetinieksiltmegen klassik bir maqalesi basýldý. Asriyedebiyatqa qýymet kesip, bediy icatnýñ mahiyetiniañlataraq, maqalesini böyle baþlay: �AmdiGiraybay arqadaþýmýzýn �Tatar qýzýnýñ qara bahtýve ya anayýmnýñ közyaþlarý� nam þiirleri bazýmatbaa nuqsanlarýndan sarfýnazar (istisna - Ý.K.),bizim edebiyatýmýzýn yýldýzsýz ufuðýnda, haqiqaten,köze çarpan bir yýldýz kibi parýldayýp çýqtý. Soñvaqýtlarda Qýrým matbuatýnda çýqmýþ olan bir sýraqafiyeli satýrlarýn içinde þiir ve sanayý-nefise ile alýp-verecek parçalarýn pek az olduðýný teslimitmeyecek þiir ve edebiyat erbabý bulunmayacaðýnaeminiz. Çünki satýrlarýn soñlarý qafiyeli baðlanmaqleþiir olmasý iqtiza itmedigi artýq her kesçe teslimolunmýþ bir haqiqattýr. Diger taraftan, qafiyesiz olsabile, kendisinde þiiriyet bulunýrsa, þiir daimakendisini kösterip turduðý da bellidir. Nitekim,künlerden bir kün bir alimin küçük çocuðýný balqurtýsýrmýþ, çocuq aðlayaraq, babasýna kelip:�Babaçýðým, parmaðýma altýn sarýlý, türkü yýrlayanbir ufaq qurtçuq uçýp qondý, soñra parmaðýmaðýrmaya baþladý� - demesile, alim: �Vallahi, oðlumþiir söyledi� - demiþtir ki, çoq doðrudýr. Evet, þiiriþiir yapan onuñ qafiyesinden ziyade mana veifadesidir�. (5)

Amet Özenbaþlý bu maqalesindeki ilmiy ve

edebiy tesbitleri ile bediy edebiyatýmýznýñþekillenmesi ve inkiþaf etmesine büyükten büyükhisse qoþqandýr.

Zanýmýzca, þu vaqýtlarý Özenbaþlýnýñ kendisi debediy eser yaratmaða ve o devirdeki belliyazýcýlarýmýz ile qalem küçünen ölçeþmege taqatbulðan edi. Lâkin çoq yazýq ki, tamam þu aylariçinde GPU hadimleri tarafýndan haps etilip, çoqseneler devamýnda qaranlýqar içinde ðayipolðandýr...

Onlarnen seneler keçti... Lâkin, haqiqaten, YüceAllahnýñ insanða bergen istidat küçüni söndürmekqýyýn eken. 1954 senesi türmede bulunýrken,Özenbaþlýnýñ bediy icatqa avesligi yañýdan uyanýp,yavaþ-yavaþ canlanmaða baþlay. Sovyetlerkontslageriniñ dehþetli ve müthiþ durumý içinde cançekiþirken, qolundan keçken bir taqým türmehastahanesiniñ bülletenlerini toplap, þu senesinoyabr 8-de çatlama ayaz ve accý yelniñ uvultýsýiçinde Qýrýmnýñ eski levhalarýný canlandýrðan birroman yazmaða tutundý. Haqiqaten, saðlýðý soñderecede ipranðan, acýz, acýnacaq ve ðarip birqýrýmtatarýmýz, Vatan ve Millet mücahidimiz 62yaþýnda eken, istidadýný soñ defa sýnamaq içün ruhunmetanetine baðlandý...

�Tatar barmý?� - dep kim soray?� serlevhasýnenbaþlanðan roman, çoq planlý ve bir qaç süjetyolaqlarýndan ibaret olmasýna maqsat edinile.Soñundan, bazý parçalarnýñ adlandýrýlmasýna köre,sadeleþtirilip �Dünümizin canlý levhalarý� kibi þekiliniala ve müellifniñ edingen maqsadýna daha uyðun,daha elveriþli yapýla.

Romandaki vaqialar esasen XIX asýrnýñsoñunda olýp keçe. Añlaþýlðanýna köre, Özenbaþlýqýrýmtatar yaþayýþýnýñ eñ qoyu yerlerinden levhalaryaratýp, olarný Qýrýmnýñ turmuþ tabiyesinden çýqqanbir ðaye ile baðlaycaq edi. Þunuñ içün biz þuparçalarný neþirge hazýrlaðan vaqýtta �Dünümizincanlý levhalarý� serlevhasýný romannýñ umumiy adýsýfatýnda aldýq.

Romannýñ baþ qahramaný Ahtem adlý birtuccardýr. Onuñ kündelik hayatý tasvir olunýrken,közümiz ögünde halqýmýznýñ turmuþý, ananeleri,adetleri, kiyimleri, savut-sabalarý ve iþleri canlana.Birinci parçasý bir kiriþ söz þekilini alýp, Qýrým halqýve onuñ yaþayýþý hususýnda umumiy añlatmalarberile. Özenbaþlý böyle yaza: �Qýrýmlýlar öz arasýndakendi adetlerine ve ata-dedelerinden qalma

13

yaþayýþýna soñ derece riayet ettigi kibi, mýndayaþaðan rumlar, qaraimler, ehudiler, nemseler,ermeniler ve diger milletler ile de ðayet dostane yaþar,onlarle qomþulýq eter ve onlarnýñ dostluðýný vemuhabbetini qazanýr ediler. Qýrýmnýñ yerli halqý sýrasýnakeçken bu lamboz-aðalar, dellâl-yusuflar, terzi-moþular, qalpaqçý-aronlar, qavaf-pavlolar, babacan-þorbacýlar, qaraqaþ-aðalar, bazirgân-karapetler detatar halqýný sever, tatar toylarýnda bulunýr, tataravalarýna oynar, þabaþ berir, tatarca qonuþýr veböylelikle, dost bir hayat keçirir ediler�. (6)

Romannýñ bütün parçalarýný baðlaðan esas veçoq sade bir ðaye, zanýmýzca, þundan ibarettir: birinsan digerine eyilik yapsa, Yüce Allah da onuñyoluný açar, eyiligine eyilik qaytarýr, yaþayýþýný mutlueter. Amma bir insan digerine nisbeten yamanlýq,hýyanetlik yapsa, iþini yamanlýqqa yorasa, bir künkelir, kendisi de yamanlýqqa, hayýrsýzlýqqa oðrar.Hem Özenbaþlýnýñ eminligine köre, eyilik,arqadaþlýq, babalýq, hayýrlýlýq yapmaqqýrýmtatarlarnýñ tamýrýnda, qanýnda ve yaþayýþlarýnýñtabiyesinde bardýr. Özenbaþlý qýrýmtatarlarnýñ tekbir tabaqasýný, yani qavetutarlarnýñ vasýflarýnýañlataraq böyle yaza: �Baba yigitlerniñ ögütlerindetemelli bir terbiye, halq ile körüþmelerinde büyükbir insaniyet ve müdana (minnetdarlýq - Ý.K.), herkesniñ bavýný tapa bilmek istidadý, lâzim yerindekösterilecek yardýmýný yapa bilmek kibi sýfatlar veonlarný haqiqiy manasýnda medeniy adamlarsýrasýnda saydýra edi�. (c.217).

Eserdeki baþ qahramannýñ hayatý da mezkürprinsip sýnavýndan keçe. Müsülmanca güzel birterbiye körgen Ahtem-efendi emindir ki, o neqadar eyilik yapsa, ne qadar alðýþ qazansa, o qadarda iþleri yürüþir, ömüriniñ esnasýnda Kebir Allahnýñkeremi ve inayeti artar. Hem öyle de ola. Alilanasýna köstergen sevgisi ve ihtiramý sayesindeonuñ alðýþýný qazanðan Ahtemniñ qýsqa bir deviriçinde yaþayýþý tübü-temelinden deñiþe, o büyükservetniñ sahibi ola. Amma Ahtem-efendi qazanðanserveti ile yalýñýz özüni degil, etrafýndaki muhtacinsanlarnýñ da yaþayýþýný mutlu ve bahtiyar ete.

Eyilik köstermek prinsipine daima riayet etkenAhtem-efendi, bir defa yañýlýp, kerek olmaðanyerde iylekârane yazýlðan bir þikâyetnamege, zorakiolsa da, imzasýný çekip, genç insannýñ taqdirine havfdoðura. Lâkin çoq vaqýt keçmeden onuñ�qarþýlýðýný� ala, yani kendisiniñ tükânýnda terbiyesizbir rus zadekâný apansýzdan Ahtemni yürek sýzlatýcýbir haqaretke oðrata... Bundan soñ, eyilik yapmaq

prinsipi baþ qahramannýñ þuurýnda daha da ziyadeqaviyleþe.

Soñki levhalarda Ahtemni biz Acý-Ahtemsýfatýnda köremiz ve endi bayaðý yaþýna yetken veacýlýqqa barýp kelgeni içün adýna �Acý� kelimesiqoþulðan Ahtemni, kendi hayat umdesini devamettirgeniniñ þaatý olamýz. Onuñ evinde çalýþqan Seitve Bedriye adlý yaþlar bir-birine muhabbetbeslegenlerini körip, kendisine bir baba vazifesiniala ve yaþlarnýñ aile qurmasýnda yardýmlardabuluna.

Ebet, Acý-Ahtemniñ eyiliklerini, babalýðýný veyardýmlarýný halq unutmadý. Vaqýtý kelip ömüriüzülgende, bütün þehir halqý aðlaya-sýzlaya,hýzmetlerine secdeler ve ihtiramlarle mezarýnaozðardýlar. Ve Amet Özenbaþlý parçanýñ soñcümlesinde yazðaný kibi, Acý-Ahtemniñ taþlap kittigihayratý daha uzun seneler öksüzlerni quvandýrýpturðaný ve býraqýp kittigi çýraqlarý, þagirtleri yarýmasýrdan ziyade bir müddet onu rahmetle yad ettiler...

Amet Özenbaþlý böyle parçalardan ibaret,halqýmýznýñ eski yaþayýþýný köstergen ve adýnýtarihlerde saqlatqan büyük bir roman-epopeyayazmaða belsengen edi. Lâkin çoq yazýq ki,maqsat edingen þeyiniñ soñuna yetkizip olamadý.Sovyet kontslagerlerinde saðlýðýný büs-bütünipratqan edibimiz 1958 sensi dekabr 4-te ecelyastýðýna yattý...

Ama Amet Özenbaþlýnýñ yazýp qaldýrðan bediyparçalarý, milliy edebiyatýmýznýñ eñ güzel eserlerisýrasýnda bulunmaqtalar. Hem o, bir edebiyatçýsýfatýnda bediy yaratýcýlýðýmýznýñ nazariy meseleleriniiþlenilmesinde, bediy sözümizniñ inkiþafýna özhissesini qoþqandýr.

Ýsmail Hasan-oðlu Kerim

1. Gençlerimizde yazý havesi. �Terciman�, 1914noyabr 16.

2. Ýlân. �Millet�, 1917 sentyabr 10.3. Íîâàÿ êíèãà. �Ãîëîñ òàòàð�, 1917 14

îêòÿáðÿ.4. Îçåíáàøëû Ì. Âåëèêèé Àëëàõ - äà

óñïîêîèò äóõ ìîåãî ðîäèòåëÿ. A.Özenbaþlýnýñ�Qýrým faciasý� kitabýnda, Aqmescit, 1997 (256 s.).Ñ.20.

5. A.Özenbaþlý. Amdi Giraybaynýñ soñ þiirimünasebetile. �Yaþ quvvet�, 1927 yanvar 22.

6. A.Özenbaþlý. Dünümizin canlý levhalarý.�Qýrým faciasý� kitabýnda. Aqmescit, 1997 (226 s.).C.216 (Romandan misal etip ketirilgen diger parçalarda ayný menbadan alýnðandýr - Ý.K.)

14

Amet Özenbaþlý

DÜNÜMÝZÝN CANLÝLEVHALARÝ

Nice yýllardan berli Qara deñizniñ kâ açuvlý vequturmýþ dalðalarý, kâ mülâyim bir surette yalýlarnýyalaðan hoþ tolquncýðazlarý Qýrým yarýmadasýnýçevre-çetinden daima yayqayýp kele edi.

Qýþnýñ çatlama ayazlarýndan qurtulýp bahareçýqqan daðlar yeñiden yeþillene, tarlalar aþlýq zanlarýile tola, baðlar-baðçalar çiçeklerge bürüne ve birazsoñra yetiþen meyvalar oñluðý ve aðýrlýqlarý iletübündeki çatallarný mayýþtýra, sýndýra ve közlerinisevindire edi. Küz kelgende ise bu baðçalarnýñ-çayýrlarnýñ içinde ötken insan davuþlarý Qýrýmnýñyaylalarýnda, çöldeki «qoþ»1arýnda mañraþqanqoyunlarnýñ sedasý Qýrýmnýñ topraðýný sankicanlandýra ve söylendire edi. «Bað bozumý» zamanýkelip yetkende, Qýrýmnýñ çölleri qara-saban olýpsürülgen, baðlar-baðçalar boþalðan, yalýsýný da tainsannýñ kemiklerine keçe turðan sisli tumanlarqaplay, sanki yaznýñ zevqlý künlerini özðarýp aðlaykibi, tura edi.

Böylece devam etken yýldönümi artýq senelerboyu bir tüste bu tarzda kelip kitmekte edi.Qýrýmtatarnýñ ömüri de çoqtan berli belli bir qalýpqatökülgen, olduqça sade bir sürette aqýp kitmekteedi. Balalar eski usul hocalarda, uzun raleler artýndayün minderçikleri üstüne tiz çökip, «Sabaq»larýnýoquy, namaz þartlarýný ezberley. Deliqanlýlarnýñ bir

qýsmý zenaat ögrene, bir qýsmý da uzun cübbelerkiyip medreselerde «nasut1 ve lâhut2» baþlap,arapça kitaplarnýñ qara satýrlarý arasýnda ömüriniiprandýra edi. Her küzde toylar baþlap, sünnetdualarý yapýla, cýyýnlar, Mevlüt dualarý toplana,«Aziz»-lerde zikirler ola, derviþler «Hay!» çeke,hastalarný, alillerni alqaða alalar. Tuccarlarmahsullarýný Rusiye içine alýp kite, sata para qazana.Bazarlarda tükâncýlar, sanat ehli her kün tükânlarýnýsabah açýp aqþam qapay, evlerine qayta. Aqþamlarýhalqlar qavelerde, eyiliklerde, Mevlüt dualarýndayahut qomþularýna keçip vaqýt keçire. Sabahnamazýndan çýqqan soñ, qavelerde toplana, yañýhaberler diñley... Her kes bundan soñra tükânýnayahut tezgâhý baþýna kite, iþ ile meþgul ola edi.

Çaðýrtýcý apaylar qapu-qapudan yürip, ardý-sýrasý kesilmegen cýyýnlarða ve eyiliklerge apaylarnýçaðýrýp yüre, çaðýrtýcý erkekler de bazarnýñ birbaþýndan o bir baþýna varýnca, halqný çaðýrýpyüreler...

Ýþte, böylelikle künden-küne, yýldan-yýla tatarhalqýnýñ ömüri bir nizamda, bir tertipte devam etipkele edi.

Þeherlerde bu tarzda aqýp turðan hayatköylerimizde de daha sade, daha basit edi. Köyhalqý yazda ve küzde tarlalarda, çöllerde, baðlardave baðçalarda ayvanýnýñ ve öz horantasýnýñ

Amet Özenbaþlýnýñ yuqarýda añýlðan «Lager yazýlarý»ýnda bulunðan þeyler arasýnda «Tatarbarmý?» - dep kim soray?» serlevhalý bitmegen epopeyasý da bar. Añlaðanýmýzða köre, müellifqýrýmtatar yaþayýþýndan çeþit bediy levhalar yaratýp, olarný bir ðaye ile mantýqiy sürettebaðlayaraq, büyük bir eser meydanða ketirmege maqsat edingen... Lâkin, çoq yazýq, buña muvafýqolmaðan. Arap arifleri ile ðayet ince ve nefis yazýlðan bir bediy parçasýnda: «Baþlandý 8 noyabrde1954 sene» - denile. Amet Özenbaþlý 1958 senesi dekabr 4-te vefat etkenini köz ögüne alsaq, þuicat etmesini arzlaðan büyük eserini soñuna yetkizmege yetiþtirmegenini köremiz. Diger taraftan,lager þaraitiniñ aciz, acýnýq ve ðaripligi, atta yazý qalemleri ve kâðýtlarnýñ fenalýðýnda körüne ki,bazý parçalarý lager hastahanesiniñ bülletenlerinde, yazýða hiç keliþmegen adden ziyade inceyahut qalýn kâðýtlar uzerindedir...

Ýþte, nasýl da olsa, eserniñ altý qýsýmýný raqamlar ile sýralap, hepisini «Dünümizin canlý levhalarý»adýnen aldýq. Bu serlevhaný çoqusý parçalarða Özenbaþlýnýñ özü qoyðandýr.

Metninden añlaþýlðanýna köre, tasvir olunðan vaqialar esasen XIX asýrnýñ soñ çeriginde olýpkeçe. Eserniñ baþ qahramanlarýndan Acý-Ahtem Amet Özenbaþlýnýñ ana tarafýndan soyu olsa,Seid ise - doðmuþ babasý, halqýmýznýñ belli erbabý Seid Abdulla Özenbaþlýdýr. Ve tarif olunðanvaqialar haqiqatta olýp keçken þeylerdir. Amet Özenbaþlý kendisiniñ qalem küçü ile bu vaqialarðayañý ömür, «can» berip, acayip bediy variyetimizge çevirgen.

1. Nasut - insanlýq, mahlüqiyet, insanlýqqa ait þeyler.2. Lâhut - Ýlahi, Allah ile baðlý.

15

qaraqaþ-aðalar, bazirgân-karapetler de tatar halqýnýsever, tatar toylarýnda bulunýr, tatar avalarýna oynar,þabaþ berir, tatarca qonuþýr ve böylelikle, dost birhayat keçirir ediler.

Yýlda bir kere yaz aylarýnda olðan «asker-aluv»merasiminde asker çaðýna kelgen yaþlar askerlikkomissiyasýna kelip körünir- askerliktenqurtulðanlar feraya-feraya (sevine-sevine - Ý.K.)qavelerde, aþhanelerde dostlarýný sýylar, askerlikkealýnðanlar ise, baþlarýný sarqýtýp qapýdan çýqar,babasýnýñ ve ya aðasýnýñ boynuna sarýlýr, savluqlaþýrve tayin olunðan bölügine kitip, namuslý bir sürette«slujba»sýný eter edi.

Kerek þeher halqý, kerekse þeherge çeþitkereklilerini tedarik etmekçün kelgen köylülerQýrým þeherleriniñ çoqtan-çoq qavehanelerinde,kervan saraylarýnda toplanýr, boþ vaqýtlarýný keçirirediler...

Qýþta þeherlerniñ qave hayatý olduqça meraqlýbir hayat edi. Qavehanelerde tanýþlar-biliþlerkörüþir, mýnda þeher haberlerinden baþqa Qýrýmnýñçeþit yerlerinde, türlü köþelerinde olýp keçkenvaqialar aytýlýr, gazetler oqulýr, Rusiyeniñ al-evalýndan, baþqa memleketlerde olýp keçkenhadiselerden haber verilir edi. Kelgen köylüler buqavehanelerde iþleri hususýnda hükümet dairelerinearzuhal yazdýrmaða adam tapar ediler. Baðçacýlar

baðça týmar etmege sezonlýq iþçiler, çatalcýlar tapar,bina yaptýrmaq istegenler-lâzim ustalarný tutar vedaha-daha bunuñ kibi iþler hep bu qavelerdebecerilir edi. Hem bu qavelerni köçüren sahipler

aþaycaðýný hazýrlamaq ile meþgul. Qýþqa tabakelgende ise, ekindi üstü ya köyniñ tükâncýsýbaþýnda yahut yün çekmenlerine sarýlýp kimniñtarlasý ne qadar aþlýq bergen, kimniñ bostaný neqadar mahsul yetiþtirgen, yahut kimniñ qoylarý neqadar qozu ketirgen ve buña beñzer laqýrdýlar eþitir,böylelikle, vaqýtlarýný keçirir ediler.

Hastalarný «ýrýmcý» qartlar baqar, loqsaqadýnlarný ebe-anaylar alýp barýr, çýqýq ve sýnýq olsa,sýnýq baqqan ustalar «Çýrýþlar» baqar. Hekimge,hastahanege biñde biri muracaat etmez...Böylelikle, «eceli yetmegen» tirilir, yaþap kiter edi.Lâkin çoqusý da vaqýtsýz mezarlarða ozdurýlýr,qabristandaki mezar taþlarýný yýldan yýlða arttýrýrediler.

Qomþularýmýzdan Gülperi tatanýñ bir-biriarqasýndan üç dane civan qýzýný, aralarýnda bir yýlbile keçmeden azbardan tabutlarýný çýqarýrken,üzerlerine örtülen bezleri ziynetlemege týrýþtýðýný,Bedreddin aðanýñ deliqanlý oðlunýñ mezarý üzerine,ortasýndan sýnmýþ bir yaþ emen direginiñ resminiañdýrmýþ olduðýný, hiç de unutalmayým... Bu yaþömürler «terleme» (verem) marazýndan terk-i-dünya ete ediler!

Tabutlarný yaraþtýrmaqtan, simvolik mezar taþlarýtiklemeden baþqa, kendi ana-baba vazifelerinibilmegen, evlâtlarýna evelce, kerekli zamanda,kösterilecek týbbiy yardýmýný köstermektenbu devirde bir çoq babalarýmýz ve analarýmýzaciz buluna ediler. Halqýmýznýñ ögündeyürgenler de bu hususta halqqa nasihatbermekten, asýrnýñ kösterdigi hastalýqlarýnýñögüni aluv ve yahut zamannýñ meditsinayardýmlarýndan faydalanuv iþinen bibehre(mahrum - Ý.K.) ve kâmilen uzaq bulunaediler...

Qýrýmlýlar öz arasýnda kendi adetlerineve ata-dedelerinden qalma yaþayýþýna soñderece riayet ettigi kibi, mýnda yaþaðanrumlar, qaraimler, ehudiler, nemseler,ermeniler ve diger milletler ile de ðayetdostane yaþar, onlarle qomþulýq eter veonlarnýñ dostluðýný ve muhabbetini qazanýr ediler.Qýrýmnýñ yerli halqý sýrasýna keçken bu lamboz-aðalar, dellâl-yusuflar, terzi-moþular, qalpaqçý-aronlar, qavaf-pavlolar, babacan-þorbacýlar,

16

daima bu þekilde aqýp turmaqta olðan çeþit-türlühalqnýñ arasýnda bulundýqlarýndan, onlarmüþterileriniñ çoqusýnýñ iþlerine þaat olurlar ve birçoq hususlarda faydalý tevsiyeler berir, lâzimadamlarný tapar ve tanýþlarý arasýnda çoqlarýnasözüni keçirir, yardým elini uzatýr, hayýrlý iþlerde,yigitçe hareketlerde bulunýr ediler.

Qavehane iþletenlerin arasýnda oqur-yazar vemalümatlý zatlar bulunsa da, çoqusý qavetutanlaraskerlikten dönmiþ «eskadron»lar yahut mahalleqahramanlarýndan yetiþmiþ baba-yigitlerden oluredi. Bundan ötrü, bunlarýn çoqusýnýñ bilgisi mahdut(sýñýrlanðan - Ý.K.), oqumasý-yazmasý naqýsadamlar olur edi. Bunuñ içün bazan qavehaneiþletenlerin aðýzýndan aþaðýda ketirdigimiz þu tarzdasözler eþitmek nadireden degil edi.

Qavehaneniñ adamlarýndan birinde bir-qaçaydan berli yaþayýp, kendisiniñ doktorlýqmaruzasýný yazýp hazýrlamaqta olðan PeterburgdakiÞarq institutýna mensüp bir student künlerden birkün qave sahibi Mennan-aðadan soradý:

- Mennan-aða! Bu sizin tatar halqýnýñ her sözünbaþýna bir «m» qoþýp, o sözni bir daha qaytarýpaytmasýnda nasýl bir mana bar, aceba? Meselâ -«un-mun», «aqça-maqça», «et-met». Bunu nasýl

añlamalý?Mennan-aða bunu nasýl añlamaq kerek olðanýný

tarif etmeden, aciz olduðýndan, biraz tüþündiktensoñra:

- Onu, Saþa, þay dep köylü-möylüler aytýr. Senoña qulaq asma!

O zaman «Saþa» - dep adlanðan AleksandrAleksandroviç Ýlyin on beþ sene soñra, artýq þuinstitutta professor derecesine kelip, yazdan-yazkene þu qavehaneni ziyaret etkende, merhumMennan-aðanýñ «un-mun», «aqça-maqça»sözlerine bergen tarifini hatýrlap küler edi.

Faqat þurasý var ki, kördigimiz kibi, oquvdan-yazuvdan haberi olmaðan þu baba-yigitlerniñögütlerinde temelli bir terbiye, halq ilekörüþmelerinde büyük insaniyet ve müdara, herkesniñ bavuný tapa bilmek istidatý, lâzim yerindekösterilecek yardýmýný yapa bilmek kibi sýfatlar veonlarný haqiqiy manasýnda medeniy adamlarsýrasýnda saydýra edi. Ebet, bunlarýn arasýnda çoqsýralarda merdlik kösteren defalarca kendiyaþayýþlarýnda yigitlik etken az degil edi. Meselâ,bir faqýr yigitniñ toyunda qart-aðacýlýq etip, onuñtoyuný yaraþtýrmaq yahut kelin tüþkence, kelinarabasý aldýna çýqýp asqý asqanlarnýñ çaresinibularaq, keliñni vaqýtýnda yerine, terektencýyýlmazdan bir qaç kün evel burçaq urýp da bütünmahsulýný yerge tökkende, ne yapacaðýný bilmeyip,þaþýrýp qalðan bir meyva bazirgânýna yaqýn tanýþlarýarasýnda para toplayýp, gizliden onuñ cebineqoymaq, apansýzdan ölgen bir arqadaþýnýñ evine-ailesine araba toldurýp, qýþlýq aþayacaq erzaqýnýköndermek, süyrek hastalýðýna oðrayýp yatqandiger biriniñ ara-sýra varýp hatýrýný sormaq, onuñacetlerini eda etmek bir çoq qavecilerimizniñköstere kelgen yigitliklerinden edi...

Çatýr-Daðnýñ yüz yýllýq aðaçlarýna minip deqýrýmlýnýñ bu yaþayýþýný seyir etken miyav-quþlar özaralarýnda bu yaþayýþta bir zevq tapa ediler.Qýrýmnýñ yüksek qayalarýnda yuva yapýp yaþaðanqartallar tatarnýñ bu ömürine suqlana, dünyayüzünde her biri eki yüz yýl yaþaðan qarðalar ise:«Qýrýmlýnýñ bu ömüri bizim dedelerimizniñkününden hep böyle aqýp kelmektedir ve baþqatürlü olamaz. Yoq!Yoq!!! - dep baðýrýp tura ediler.

3. Taraba - aðaçtan yasalðan bir bölme.

17

5. Damla - bu yerde «paraliç» manasýnda.

Asýrlarný biri-birine baðlap yürgen tögerek ay dabulutlar arasýndan: «Doðrudýr, doðrudýr», - depsessiz baþýný sallap tura edi...

*2*Bir hayli zamandan berli her perþenbe künü uyle

namazýndan çýqqan soñ, yipçi Ahtem tükânýnýñtarabasýný3 endirip, evine doðru yoner edi. Eriniñbu nizamýný keregi kibi ögrengen onuñ ekinci qadýný- Selime sofanýñ yolqapý betteki kenarýna eki frenkocaðý yaqýp, biriniñ üstüne dün aqþamdan qalðansarma saanini oturtqan, ekincisine ise balaban baqýrgügümini suv toldurýp qoyðan. Þatýr-þatýr qaynaðangügümniñ ateþini eksiltmek içün frenk ocaðýnýñteneke qapaçýðýný qapayýp, Selime yolqapunýñ zilinediñlendi. Çoq keçmeden qapu ziliniñ yavaþtançalýndýðýný eþitti. Acele-acele dört basamaq taþmerdivenni atlap yolqapunýñ artýnda bulundý. Solqolunen demir bekini tutýp, yavaþ sesnen:«Sizsizmi?» - dep soradý. Selimeniñ qulaðý o qadarsaqýt edi ki, o qapudaki eri - Ahtemniñ nefes alýþýnýbile eþite edi. Lâkin, özüniñ soñ derece saqýtlýðýnýve erine olan hürmetini köstermek içün, Selimeyolqapuný açarken, her defasýnda bu sualinitekrarlar ve buña qarþýlýq Ahtemniñ: «Aç, menin!»- cevabýný aldýqtan soñra, yolqapunýñ bekini tartýp,erini içeri alýr edi...

Bu defa da Selime eriniñ þu cevabýný alýp,yolqapuný sol qolu ile içeriye doðru açtý. ÇünkiSelime oñ qolunen daima eriniñ bazardan ketirdigiev kereklerini qabul etip almaða alýþqan edi. Budefa Ahtem kazmir yavluðýna sarýp üç kesekÝstanbul sabuný ile yaz mücdesi olan beyaz kirazketirgen edi.

Basamaqlardan sarqýp, frenk ocaqlarý üstündebuv çýqarýp turðan gügümni ve baqýr saañnikörgende, Ahtem anasýný yuvundýrmaq içün evdeartýq her hazýrlýq körülgenini añladý. O sofanýñ obir baþýna barýp üstündeki bornuzýný4 çýqarýp çüygeastý. Baþýndaki qozu terisinden qalpaðýný da rafqaqoydý. Baþýndaki bürtükli beyaz taqiye, üstündemor çuhadan tikilmiþ kamzol ve qara elek ortaboylusohta-sumalaq Ahtemge ayrýca bir þýrnýq bere edi.

Ahtem yeñlerini tirseklerine qadar çörmep,ocaq üstünde turðan gügümden baqýr qumanlarðasuv almaþtýrmaða baþladý. Sýcaq suv paylaþtýrýrken,

qadýný Selime suvuq suv töke edi. Böylelikle,toldurýlðan her qumanný avuçlarý arasýnda tutýp,Ahtem suvnýñ sýcaqlýðý derecesini qararlaþtýra edi.Bu esnada Selime yarý nazlanýp, yarý öpke tarzýnda:

- Men Sizge taacip etem. Bu bir tamam apaykiþiniñ iþini Siz maða iþanmaysýz, bunu men özümde boþatýr edim. Siz nafile kendiñizni zametkeqoyasýñýz. Bir qartnýñ arqasýný yuvýp, çamaþýrýnýdeñiþtirmege o qadar mühim bir hýzmet olðanmýendi? - dep eriniñ közlerine nazlý-nazlý baqtý. Buñaqarþýlýq Ahtem:

- Sað ol, Selime, sen anamnýñ arqasýný yuvðankibi olduñ! Lâkin alil anamnýñ arqasýný men özqolumnen yuvýp, baþýný tarasam, onuñ çamaþýrýnýdeñiþtirip temiz yataqta da yuqlatsam, ana alðýþýnýmen alam, Selime. Ana alðýþý ise büyük þeydir! -kibi sözler ile uzundan-uzun Selimege ana alðýþýnýñfaziletini añlatýp eglendi. Bundan soñra Selime:

- Özüñiz bilirsiz! - deye cevaplandý ve her ekiside eki quman ile evge kirdiler.

Evniñ töründe, karyolada mülâyim baqýþlý ekiköz yastýqlar üstünden kirgenlerge doðru tikildi.Ahtem qumanlarný karyola ögünde hasýr üstüneqoyulðan çamaþýr legenniñ içine oturtýp, anasýnayaqýn keldi. Oña her zaman olduðý kibi, tatlý veohþayýcý bir ses ile: «Aydýñýz, anayým, çamaþýrýñýznýdeñiþtireyik!» - dedi ve beti qoyu qatmerleþkenalil anasýný hafif bir sürette quçaðýna alýp, legenortasýndaki alçaq kürsüçik üzerine oturttý.

On-on bir yaþýndaki bir qýz balaný añdýrðan bunazik vucudýn üzerinden uzun keten kölmeginiçýqarýp, bir balanýñ arqasýný yuvundýrýr kibi, Ahtemeki ayaqtan alil qalmýþ ihtiyar anasýnýñ arqasýnýÝstanbul sabuný ile köpürtip sabunladý. Onuñ bus-bütün çalarmýþ saçlarýný daðýtýp, bütün vucudýnýbaþýndan ayaðýna qadar eyice eki sabundan keçirdi.Selime bir qolu ile ihtiyara dayama olýp, ekinci qoluile onuñ arqasýna sarý cez qumandan talýq suv tökeedi.

Ahtem anasýnýñ baþýndaki siyrek çal saçlarýnýfiltiþ taraqnen tarayip, eki örme saç etti. Küçükbalalarný yuvundýrdýqta aytýþqaný kibi, söylendire-söylendire anasýný quru silecekler ile sarýp, arqasýnýqurutqan soñ, üstüne temiz keten kölmek kiysetti.Soñra onu quçaðýna alýp temiz yataq yerine

4. Bornuz - halat þekilindeki kiyim.

18

yerleþtirdi, yeñi tikilmiþ bir pamuq yorðanða sarðansoñ, anasý içün hazýrlanðan saançikten öz qolu ileoña uyle taamini aþattý, aðýzýný temiz yaðbez ilesürtip, ihtiyarnýñ baþýný yastýqqa dayandýraraq:«Haydý, anayým, endi temiz-temiz yuqlañýz!» - depanasýnýñ oñ qoluný öpti ve yavaþtan pencereperdelerini tüþürip evden çýqtý...

Ahtemniñ ihtiyar validesi üç yýl evelinde oðradýðýdamladan5 soñ, ayaqlarýna basalmadýqtan baþqa -oñ qoluný da teprendirmeden aciz edi. Künden-küne onuñ laqýrdýsý da küç ile añlaþýla edi. Bundansebep Ahtem anasýnýñ odasýndan çýqarken, ozavallýnýñ basýq bir ses ile mýdýrdanuvý arasýndayalýñýz: «Özü qaytarsýñ, özü yarýqlatsýñ, balam!» -manasýnda olan bir hecelemini ferq ete bilgen edi.

Üç seneden berli Ahtem her cumaaqþamý künüböylece öz qolu ile alil anasýnýñ arqasýný yuvýp, saçýnýtarap, çamaþýrýný deñiþtirdigi kibi her Allahnýñvermiþ künü de sabah, üyle ve aqþam yemeginikendi elile aþatýr edi. Ancaq anasýný toyurðan soñ,Ahtem, qadýný Selimeniñ hazýrladýðý sofrasýna oturýp,taamini eter edi. Selimeniñ defalarca: «Allah-Allahcaným, adam! Endi meni ögrenecek olsañýz,ögrendiñiz. Siz aqþamlarý aþatýñýz, kündüzleri artýqmen de Sizden eksik aþatmaz edim», - kibiöpkelerine, Ahtem þaqa tarzýnda: «Selime, seniñmaña ne duþmanlýðýñ var ki, men qazanacaq anaalðýþýmý menden tutýp almaða qast etesiñ?!» - derve qadýný Selimeni cevapsýz qaldýrýr edi. Selimeeriniñ oña ana alðýþý hususýnda aytqan sözlerini safqalbile diñler ve öz baþýna qalðanda: «Tövbe, yaRabbim, tövbe! Biñ kere tövbe! Bundan sekiz ayevel rahmetli Züleyha aptem loqsalýqtan ölgendensoñ, bu anamdan meni istep baþlaðanda, menadamýmýn adýný bile eþitmek istemezdim. O kelipqapýdan kirgende, men qomþularða qaçar edim.Albu ise, o menim içün hem er, hem qoca, hem yolkösterici bir hoca eken! Ne qadar hata eteekenim!» - diye tüþünir ve künden-küne qocasýAhtemge besledigi hürmet ve muhabbetiniñartqanýný duyar edi...

* 3 *Biñ sekiz yuz seksen qaçýncý senesiniñ aðustos

ayý ortalarýnda Baðçasaray þehri pek ziyadeqalabalýqlaþqan edi. Þeherniñ bir baþýndan o birbaþýna qadar uzanýp kitken bazar caddesi boyu

degil yanaþa köylerin arabalarý, bunlardan ðayrýQýrýmnýñ uzaq köþelerinden arabalarýna deve yekipkelgen bir çoq müsafirler de Yeñi Mahalleniñ, Tuz-Bazarýnýñ, Aþlýq-Bazarýnýñ kervan saraylarýný ve birsýra hayli azbarlarný toldurðan ediler.

Kelen müsafirlerin çoqusý bu künlerde Salaçýqartýndaki Uspenskiy monastýrde hristianlarnýñbüyük bir diniy bayramýnda iþtirak etmek içün,müsafirlerin küçük bir qýsmý ise bu panayýrbayramýný seyir etmek niyetle kelgen ediler.

Baðçasaray civarýnda Uspenskiy monastýrqurulðanýndan berli her yýl bu panayýr icra olunýpkelgeninden, Baðçasaraynýñ tükâncýlarý ve sanatehli bu künlerge hazýrlanýr ve tükânlarný, tezgâhlarnýçeþit mallarý ile toldurýr ediler. Çünki Qýrýmýn çeþityaqlarýndan kelgen köylüler ev kereklerini ve qaraltýlevazýmatýný þu keliþlerinde tedarik etip kiter ediler.Ahtem de saraçlar (hayýþçýlar - Ý.K.) sýrasýna sýqýþýpküçük tükâncýðazýný panayýrlýq çeþit incelikte vetürlü qalýnlýqta üsküliden, yünden, hasýrdan,pamuqtan ve baþqa metalardan örülgen yipler ileyaraþtýrðan edi.

Ahtem bügün sabadan berli hep ayaq üstündekâ divarlarða asuvlý yip püsküllerini çüylerindenalýp-alýp satmaqta, kâ biri-biri üzerine tizilgen qalýnyipler qatalaqlarýný köterip, arabalarðayerleþtirmekte. Alýþ-veriþniñ qýzðýnlýðý Ahtemniñtavýný ketire ve o sýqça-sýqça: «Haroþ virovka,krepkiy virovka, na sto let virovka!» - diye müþteritoplay edi. Bu esnada bir kenarçýqqa çekilip,Ahtemniñ alýþ-veriþini bir hayli seyir etken soñ, güzelkiyimli eki müsafir ruslar arasýnda þu sürette sözkete edi: «Siz diqqat ettiñizmi, aceba, þu yip satanadamçýðýn beþtahtasý üzerinde eki topraq çölmektura. Tükannýñ oñ tarafýndan alýp satqan malýnýñaqçasýný yipçi beyaz çölmekke taþlay, sol taraftakimallardan satýlðanýnýñ parasýný yeþil çölmekkesarqýta. Haydý, kirip bir qaç tutam ince yip alðanolayýq ve yipçiniñ þu sýrýný añlayýq!..»

Þu sözlerni aytqan soyu, üstünde sarý çesuçadangüzel tikilmiþ köstümi olan yaltýravuq çýzmalý, ortayaþlarýnda, kesmentik müsafir - Moskvanýñ meþhurve zengin çuha fabrikacýsý Mordvinov edi. Ekincisiuzun boylu, çot saqallý, elli yaþlarýndaki müsafir iseMordvinovýn baþ kâhyasý edi. Her ekisi de selâmverip küleryüzle Ahtemin qoluný aldýlar. Mordvinovderhal aþnalýq etip:

19

6 Konosament - (fr.) yük könderilmesile baðlý añlaþmaþartlarý.

- Siz yipten baþqa mal satmaysýzmý?- Baba ve dededen biz hep yipçilik etip kelemiz!Bu aralýq baþ kâhya sol divardaki çüylerden

çeþit incelikte beþ tutam yip, sað taraftaki duvartübünden de eki qatalaq qalýnca sýcým aldý veAhtemden fiyatýný sorap, oña beþ rublelik altýn paratuttýrdý. Ahtem beyaz çölmekten altýn beþlikniufaqlatýp bozðan soñ, altýnný kisesine sarqýttý. Ekiruble müþterilerge qaytardý. Eki ruble beyazçölmekniñ, bir ruble de yeþil çölmekniñ boðazlarýnasarqýtýp, rusça: «Allah razý olsun, eyilikke qullanýñýz»- dedi. Mordvinov bunu büyük bir diqqatle seyiretken soñ, çehresinde peyda olmýþ lâtif bir min ileAhtemge yaqýnlaþýp:

- Baðýþlañýz, sizge kim deyler?Ahtem böyle aþýnalýqlý bir müsafirge kösterilmesi

lâzim bir nezaket ile:- Maða Yipçi Ahtem derler!- Menim familiyam ise Mordvinov! - dep,

müsafir kendisini taqdim etken soñ, bu aralýqtükânnýñ içi tenhalaþmýþ olduðýndan faydalanýp,sözüne devam eterek - Ahtem, baðýþlañýz, bu mallarsizin malýñýz olduðý halda, sattýðýñýz þeylerniñ parasýnýayrý çölmeklerge toplamañýzda ne mana bar,aceba?

Ahtem umumiyetle müþterileri ile qonuþqandatatlý sözlü, mülâyim davranðan bir usta edi. Aldýðýnave verdigine de pek muqayt bir tuccar edi.Mordvinovnýñ þahsiyetini daha bilmese de, onuñözüni tutuþýndan yanýndaki yoldaþýnýñ kendisineköstermekte olduðý hürmetinden, qarþýsýndakimüsafirniñ adiy bir adam olmadýðýný sezdi.Beþtahtanýñ yanýnda setçigezin üzerine töþelgenminderni kösterip qoluný, köksüne qoyaraq:

- Rica eterim, buyur oturýñýz! Men büyük birmemnüniyetle sizni meraqlandýran meseleniañlatayým - dedi ve tükanýnýñ bosaðasýna minip,qarþý qaldýrýmdaki qaveci Müjdabaða üç parmaðýnýkösterip, qave ýsmarladý.

Müsafirler minder üstüne oturýp birer çýðaryaqqan ediler. Ahtem tükânnýñ bir köþesinedayandýrýlðan bir adamlýq raleçikni açýp,müsafirlerniñ qarþýsýna oturdý. Kendisine uzatýlðançýðar qutusýnýñ qapaðýný yapýp - teþekkür eterim,içmeyim - dedi ve derhal cartý-curtý qazaqçasýnenmeseleni añlatmaða baþladý. Böylelikle, soldivardaki yip baðlarý onuñ apansýzdan ölgen bir

dostunýñ qalðan öksüzlerine emaneti olýp, onlar içünparasýn ayrýca yeþil çölmekke toplandýðýnýañlattýqta, müsafirler bir-birine baqýþtýlar.

Bu aralýq Ahtem qaveci Müjdabanýñ elindenuzerinde üç filcan ve üç dane suv ile tolu haneliýstakancýðazlarý bulunan qave tabaðýný alýp,beþtahtanýñ üstüne qoydý, elini köksüne dayap,müsafirlerine birer tatlý qave taqdim etti.Müsafirlerin her ekisi de buvu çýqýp turðan qavefilcanlarýndan cayraðan taze qave qoqusýný qoqlap,tamþana-tamþana qavelerini içmege baþladýlar.Mordvinov qavesini içerken, yanýndaki yoldaþýnabaqýp:

- Bizim Moskva halqý hep de çay içmegealýþqanlar, albuki, böylece ustacasýna piþirilgen tazeqaveniñ verdigi keyf daha lâtif eken, he?! - depqavesini büyük bir zevq ile içti, soñra Ahtemgeçevirilip, eger, deyim, men sizge Moskvadanbazirgân malý yollasam, onuñ satýlmasýndan eldeetecegimiz paraný nasýl tüste bir çölmektetoplarsýñýz? - dep, þaqa eter kibi, bir sual qoydu.

Ahtem artýq qarþýsýnda bulunan namlý müsafirniñhaqiqatta defalarca þeherniñ tuccarlarýndan isminieþitmiþ olduðý büyük çuha fabrikacýsý - Mordvinovolduðýna hüküm etmiþ edi. Bunýñ içün Ahtemkendisine verilmiþ sualge ciddiy bir tavur alaraq:

- Rahatsýz olmañýz, efendim, bir kapik parañýzðavarðancek satýlðan malnýñ aqçasýný tekmil vevaqýtýnda teslim alýrsýñýz.

Fabrikacý kendi mallarý içün Baðçasaray ve onuñcivarý büyük ve bitmez bir bazar olacaðýný añlaðanedi.

Buhgalteriyanýñ ne olduðýndan haberi olmaðanAhtemniñ çölmek hesabýnda ise eñ yüksekbuhgalteriyadan saðlam, temiz bir vicdan ileköçürilen «çölmek» hesabýný ve Ahtem kibi iþançlýbir vasýtaný Mordvinov kibi büyük bir fabrikacý,elbette, elden qaçýrmayacaqtý. Ve öyle de oldu.Mordvinov ile onuñ baþ kâhyasý Ahtemniñ doðruadresini yazýp aldýlar...

Soñra saðlýqlaþýp, Ahtemden ayýrýldýqlarýný aydönüminde, sentyabrniñ 17-si sabasýna, poçtalyonAhtemge onýñ adýna bir vagon bazirgân malýkeldigini bildirgen konosament6 kâðýtýný ketirmiþti...

20

Beklenilmeden baþýna kelip qonðan bu devletniñancaq Büyük Yaratannýñ alil anasýnýñ alðýþlarýnaqarþýlýq endirdigi bir mükâfat olduðýna inanmýþAhtem, derin göñlünden þükürler etip, adeti üzreyine evine doðru alil anasýnýñ uylelik taaminiaþatmaqçün aylanmýþtý.

Ýþte, böyle tesadüf neticesinde Rusiyeniñ büyükbir fabrikacýsýnýñ tam içtimatýný qazanmýþ olanAhtem, rus qardaþlarýmýzýn hilkatýnda olanalicenaplýq ve haqiqiy yigitlik sayesinde bir qaç seneiçinde Baðçasaray qasabasýnýñ parmaqnenkösterilgen bir tüccar kesilmiþti...

* 4 *Ahtemniñ ticareti kün-künden keniþley.

Moskvadan biri-biri arqasýndan vagonlar tolusýbazirgân malý kelmekte. Ahtem artýq saraçlarsýrasýndaki tükânýný Tuz-bazarýnda çevre-çetindemeydan maðazlarý ve azbarlarý olðan büyük birbazirgân tükânýna avuþtýrðan. Etraftaki köylerdenkelmekte olan müþteriler içün de bu tükânnýñyanaþasýnda qavehanesi, aþhanesi ve keniþ bir hanýolðan balaban bir kervan saray iþletip baþlaðan.

Yeñi yasalýp bitken Moskva-Sevastopoldemiryolu bu devirde Qýrým baðçacýlarýna ve zenaatehline Rusiyeniñ cenüp þeherlerine de yeñi bazarlaraçqan edi. Bu sayede halqnýñ qazançý artqanýndanBaðçasaraynýñ özünde ve havalisinde evelki çitdivarlar ve dam töpeli evçikler yerine taþ divarlarý,kiramet töpeli, eki qatlý, cam sofalý binalar, tezgâhlýsanathaneler yasalýp çýqmaqta edi. Ebet, bu devirdeBaðçasaray qasabasý pek gürdeli olýp baþlaðan edi.Bütün þeher boyu uzanýp kitken çarþýsýnda ekiyaqlap yerleþken sanathaneler ve tüccarlarBaðçasaray civarý ehalisini her hususta teminetkenden soñ, dað eteklerinde Qaçý, Alma veBulðanaq kibi özen boylarýndaki köy halqlarýnýñda kiyim ve yiyecek, savut-saba, at-araba taqýmlarýve saban alâtý ile temin etip turðan bir ticaret merkeziolðan edi. Baðçasaraynýñ Çürük-Suvu boyuuzanðan tabanalarý çeþit renklerde sahtiyan çýqarýptura. Uzun çarþý boyu sýra-sýra uzanðan çilengirler,demirciler, dülgerler, keçeciler, torbacýlar, terlikçiler,beþikçiler, karavleciler, toncular, qalpaqçýlar,baqýrcýlar, terziler gece-kündüz turmadan çalýþýr vehazýrladýðý mallarýný turmadan satýp turur ediler. Buustalar arasýnda yerleþken ve aralaþqan qaveciler,

aþçýlar, attarlar, baqqallar ve bazirgânlar daturmadan iþler, qazançlarýný arttýrýp turur ediler.Böylelikle, teþebbüs bir tüccar içün bu devirBaðçasaray þeheri ve civarý içinde her hangi birticaretni keniþletmek içün, eñ müsait bir devir edi.

Mordvinov ile tanýþlýðýnýñ ekinci qýþýnda onýñkâhyasý mahsus kelip, Ahtemge þorbacýsýnýñdavetini ketirdi ve oný Moskvaya alýp varmaq içünkeldigini bildirdi...

Mordvinov Ahteme pek nadir bir hüsn-ü-qabulkösterdi. Kendi oturdýðý evinde Ahtem içün ayrýcabir bölme tahsis etip, abdest almasý içün cedit birçini tas ve dülber cez quman taqdim etti. Mohetdinadýnda ihtiyar bir qazantatarýný oña ayrý aþçýsý olaraqkösterdi. Mohetdin abzýynýñ oðlu - Þamerdan ise,Ahtemniñ yanýna terciman ve qýlavuz olaraq tayinolunðan edi. Þamerdan Ahtemge Moskvanýñ çeþitbazarlarýný, meþhur köþelerini ve tarihiymahallelerini kezdirip kösterir, cuma künleri ise onuBolþaya-Tatarskaya caddesindeki Cuma-Camisinekötürip ketirir edi. Mordvinovýn özü de Ahtemniyanýna alýp, Serpuhovo, Pavlovo-Posad veMoskvanýñ baþqa mahallelerinde bulunðan flanel,çuha ve türlü qumaþlar toqulðan fabriklerindekezdirir edi. Ahtem bu fabriklerinden kendisinekeçecek mallarýn saylap ayýrýr ve sýmarýþ yapar edi.Mordvinov Ahtemniñ bu keliþinde bir sýra Moskvave Ural tüccarlarý ile de tanýþ etti. Uralda kerestehazýrlamaqle nam qazanðan bir dostu ile Ahtemnitanýþ etkende, þaqa tarzýnda: «Dostum, Ahtem, bu«hazâyin»den alacaq kerestelerniñ aqçasýný nasýltüste çölmekke cýyar ekensiz?» - dep küldü ve«hazâyin»ge Ahtemniñ «çölmek» buhgalteriyasýnýañlatýp eglendi.

Bu tanýþlýqtan soñ, Baðçasarayða beþ vagonkereste de yüklenip baþlaðan edi. Kereste Qýrýmmeyvacýlarýna kerek olðan yaþçik-dýraný, binaqurulýþýna keçecek tahta, direk ve yalý boyutütüncilerine kerek olðan sarýqlar - hep de Ahtemniñsýmarýþý üzerine lâzim miqdarda qoyulðan edi.Kendi ticaretine kerek olðan bu kibi mallarnýñ özüayaðýna kelmesinde hep de merhum anasýnýñ

7 Lilenka - rusça: «lineyka». O devirde adam taþýðan, üstüaçýq faytonimsi araba. Lilenkada adamlar ketiþat tarafýna yüzüile doðru degil de, yañbaþlap otura ediler.

8 Tren - poyezd9 Çýraq - bu yerde «ögrenici», «þagirt» manasýnda.10 Toru - qýrmýzlý-sarýlý tüsteki at cýnsý.

21

11 Qubu - içinde yað dögülgen alet.

hayýrduasý neticesinde uzura kelgenine inana veonuñ canýna hatim oquy edi.

Bir aydan fazla böylelikle, Moskvada müsafirolýp, kerek Mordvinovnýñ fabriklerinde ve kereksediger tüccarlarnýñ arasýnda Ahtem kenditicarethanesi içün bir çoq yeñilikler ve yengilliklerögrenmiþti. Ezcümle (esasen - Ý.K.), Ahtem kendi-kendine, ticaret baþýna qayttýðý kibi, her türlü maliçün ayrý-ayrý bölmeler yapmaða qarar vermiþ veMoskva tüccarlarý ile daima sýqý münasebettebulunmaq kerekligini añlamýþtý. Mohetdin abzýy ileoðlu Þahmerdannýñ hatýrýný hoþlap, Mordvinov ileMoskvanýñ cenübindeki ilki stansasýna qadar kelip,ðayet sýcaq bir sürette saðlýqlaþtý...

Lilenkasýna7 taze boya urdurýp, üstüne yañý birminder töþep Sadýq bugün tañ atmazdan evelBaðçasaray demiryolu vokzalýna Moskvadankelecek trende8 eniþtesi - Ahtemni qarþýlamaðaçýqqan edi. Onuñ ile beraber Ahtemniñ tükânýnabaþ çýraq9 olðan saqav Bilâl da buluna edi. Tañsuvuðýnda kelip vokzalnýñ art qapýsýnda toqtaðantorunýñ10 burun teþiklerinden ve arqasýndan buvlarçýqa, onuñ üzerindeki cedit at taqýmýnýñ qap aralarýise suvuqtan cülâsýný coyip paslanýp tura ediler.

Sadýq atnýñ baþýný bir aqqayýn diregine baylap,üstüne de keçeciden yañý alýnðan kiyiz yapuvný örttüve saqav Bilâlnýñ qoltuðýna kirip vokzal tarafqaçýqtýlar. Þimalden kelgen tren tuh-tuh, pýþ-pýþ etipyaqýnlaþtý, düdügini çaldý, toqtadý, Sadýqnen saqavBilâl yýmþaq oturðýçlý vagonnýñ basamaqlarýna atlapAhtemni qarþýlap aldýlar.

Toru yýldýrým tezliginen þeherge doðru lilenkanýuçura edi. Kemer-Qapuða kelgende, Ahtem birqaç qartnýñ Kemer-Qapu camisine sabahnamazýna kirgenlerini köre qaldý. Sadýq bu aralýqtorunýñ yugenini tarttý. At «cýlap» yürüþini «corða»yürüþke deñiþtirdi ve boynuný mayýþtýrýp, dülber birsurette baþýný sarqýtaraq sakin-sakin kitmegebaþladý. Ahtem yeñiden tuvðan topraðýna ayaqbasýp Dar-Aðaçnýñ qayalarýný, Yeñi-Mahalleniñtabanalarýný sanki onlarca sene Vetanýný körmegenadam kibi, büyük ferah ile seyir ete edi.

Þeherniñ qýþ künündeki hayatý her ne qadarolduqça sade olsa da, sabah erkenden qozutonlarýný kiyip, tükânlarýný ve tezgâhlarýný açýpbaþlaðan tükân sahipleriniñ mahsus Ahtemgeaylanýp - «hoþ keldi» - aytmalarý, furuncýlarnýñ

sabalýq çýqarðan yantýq qoqularý Ahtemni pekhoþlandýra, onuñ tekrar öz yurtunda, öz mühitindebulundýðýný duydýra ve yüreginde tarif olunmaz birferah ve quvanç doðura edi.

Han-Saraynýñ ögünden keçkende, artýq halqsabah namazýndan çýqqanýný kördi. Ortalýq endibayaðý aydýnlanðan edi. Han-Saraynýñ qarþýsýndakiÞeher-Üstü mahallesiniñ bir qat evçikleriniñ küçükpencerelerinden körülgen çýraq yarýqlarýnýñ birer-birer söngenini, ocaqlarýndan burulýp çýqqantütünlerniñ vaqýt-vaqýt çýqarðan uçqunlarýný körip,Baðçasaray halqýnýñ evlerinde evelkisi kibi ertecihorantalarnýñ artýq yuqudan turýp, sabalýq qaveleriniiçkenlerini duya ve çabikçe kendi ailesine qavuþýp,özü de bir «ocaq-baþý» zevqýný etmege aþýqa edi.Bu aralýq toru artýq arasta baþýný tapqan edi.Lilenka arastaða tüþken üst aralýqnýñ aðzýnakelgende, Ahtem bir sürü yaþlarnýñ toydantarqavýna rastkeldi. Bu yaþlarnýñ arasýnda qaraperçem, saçlarý üzerine dülber bir karaküldentikilgen töpesiz qalpaq kiygen, beyaz yaqalý,avropaca kiyingen dülber ve qanýsýcaq bir yigitniñçalðýcýlarnýñ ögüne tüþip mamur közlerinen qolunýkötere berip:

«Çal atýma bineyim,Bulutlara sineyim!..»türküsini çaldýra-çaldýra keldigini kördi. Yaþlar

ve çalðýcýlar Ahtemni körgende, davuþlarýný kesip,hürmet köstergen oldular. Lâkin AhtemBaðçasaray halqýnýñ böylece toy tarqamasýný pekeyi bildiginden, bu levhadan çöq hazlansa kerekki, yaþlarða küleryüzle selâm berip, bu toytarqamasýndan ve yaþlarnýñ tavlýlýðýndan vekeyflenmesinden özüniñ hazlandýðýný köstergenolýp, baþýný sallaya-sallaya keçti. Lilenka þusoqaqnýñ baþýndan biraz uzaqlaþqan soñ, oyanýndaki Bilâlða aylanýp:

- Bu qara perçemli, güzel kiyingen yaþ kim olabilir? Þeherimizde o yañý peyda olðanða beñzey,men onu tanýmadým?!..

Saqav Bilâl daima özüni aqqa çýqarýp, közgekirmek içün ýdýrýnðan bir mahlük olduðundan, busualni de bir fursat bellep yaltaqlana-yaltaqlana:

- Körmiysizmi, bozuq yolda curgenlerniñodamaný. Baðçacý Mamutnýñ oðlu Paniç-Sülman

22

degenleri, iþte, bu erif! Ýþi-küçü toy-toydan qonuþýpcürmek, yaþ-yavqaný yoldan çýqarmaq, bozmaq!..

Toru endi lilenkaný Salaçýq yolu baþýndaki evlersýrasýna ketirgen edi. Yüksek divarlar arasýndankeçken bu yol, qarþý-qarþýða kelgen eki arabanýzornen keçirecek bir keniþlikte edi. Her ekitarafýnda tar qaldýrýmlarða açýlðan kâ bir qanatlý,kâ eki qanatlý yolqapular ve patta-satta süyrelipçýqqan eki qatlý binalarnýñ perdeli pencereleri buyol boyu tizilip tura ve keçken yolcuða yañðýzlýðýnýduydýra ediler. Çünki yolqapularnýñ artýnda keçkenhayatnýñ, yolqapunýñ týþýndaki hayatý ile alýp-verecegi olmaq o zamannýñ hükümince mümkündegil edi. Erler hayatý týþta - soqaqlarda, bazarlarda- keçer ise, qadýn-qýzlar hayatý da - yüksekyoldivarlarý arqasýndaki azbarlarda, sofalarda veevlerde keçer edi...

* 5 *Yaz ayýnýñ ortalarý. Ava serin, kok aydýn. Hafif-

hafif esken sabah yeli qarþýdaki azbarlarda açqangüllerniñ, susamlarnýñ, frenklâle ve baþqaçiçeklerniñ lâtif qoqularýný ketire. Bayaðý biryükseklik alðan sabah küneþi selbilerniñ güryapraqlarý arasýnda gizlenip yatqan quþçuqlarnýñsabalýq çivildemesini toqtatýp tura.

Acý-Ahtem qapýsýndan çýqýp qapu ögünde yekiliturðan lilenkasýna mindi. Qarþý qaldýrýmdan tazequbu-yaðý11 satqan Çömez-Ýbadulla aqay senelerboyu aytýp alýþqan maqamnýñ: Sýcaq ötmek, sarýmay! Maylayým! - dep acele-acele adýmlar ile Acý-Ahtemniñ yanýndan selâm berip, Salaçýq tarafqayonedi. Acý-Ahtemniñ lilenkasý Þeher-Üstütüzlügini keçeyatqanda nalbandlarýñ alevi körüle.Acý-Ahtem her zaman olduðý kibi, bazar caddesiboyu her eki tarafqa da selâm berip, aþaðý doðruilerilemekte.

Bazar caddesinden Þah-Bolat mahallesineaylanðan Qaraim-Aralýðý baþýna kelgende, lilenkanýaydaðan Sadýq, atýnýñ baþýný tartýp yürüþinisakinleþtirdi. Özü Acý-babaða aylanýp: «Köresizmi,Acý-baba, bügün qadý efendiniñ qavesinde navalýbir þeyler olsa kerek?» - dep Acý-babanýñ diqqatýnýqadýnýñ qavehanesi ögündeki qalabalýq üzerineçevirdi. Bu aralýq sakin yürüþten toru lilenkaný qaveögüne yaqýnlaþtýrðan edi.

Acý-baba öz-özüne - «aceba, bu qadar

erkenden bizim qadý bugün nasýl davalar baqýpbaþlaðan eken, bu hamurda bir qýl olmalý!» - deptüþüncege dalðan daqiqalarda, yeþil sarýqlý DellâlSofu qoluný koterip arabaný toqtattý. Acý-Ahtemniñögüne çýqýp, qoluný köksüne, qoyaraq selâm berdive itiraz qabul etmez bir sürette: «Qadý efendiazretleri sizni beþ daqqaða töpege büyürmañýznýrýca ete!» - dep, oñ qolunen ekinci qattakiqavehanege kötüren merdivenlerni kösterdi.

Acý-Ahtem her ne qadar kendisiniñ qadý ile hiçbir alýp-verecegi olmadýðýný söylese de, Sofuqadýnýñ huzurýna çýqmaq mutlaqa lâzim olduðýnýtekrarladý. Acý-Ahtemniñ tereddütte bulundýðýnýkörerek, Dellâl Sofu ayný zamanda þu sözlerni deqoþtu: «Çoq meraq etmeñiz, Acý-baba, anda birmesele hususýnda þeherimizniñ ileri kelgenadamlarýndan, esnaf baþlarýndan ve bellitüccarlarýndan imza toplaylar. Barýñýz, körersiz!»

Acý-Ahtem tahta merdivenlerden çýqýpqavehaneniñ qapusýndan içeri kirgende, tördekerbar büyükbaþlý çubuðýný tütetip oturðan qadýný,onuñ sað ve sol taraflarýnda ise tabaqlarnýñ:saraçlarnýñ, keçecilerniñ, berberlerniñ usta baþlarýqadýnýñ qavesini iþletken Cutuq-Merdimþa,Ýstanbuldan gümrüksiz mal taþýðan tüccar - Bekir,ölü yuvðan - Peltek Sofu, qadýnýñ dellâllarý, ziynetaltýný satýp zenginleþken - Ablây-Çelebi ve bunlarabeñzer bir sýra ehliyetsiz, mahdut ve mutaasipadamlarnýñ toplaþýp oturðanýný kördi. Acý-Ahtemher kes ile qol tutuþýp musafaha etti. Cutuq-Merdimþa derhal oturdýðý yerden çýqýp, qolunýköksüne qoyaraq, yaltaqlana-yaltaqlana Acý-Ahtemni masa arqasýna oturttý. Sabah þeriflerhayýrlanýp, al ve hatýr soraþuv merasimi bitken soñ,qadý beþtahtasý üzerinden bir tabaq yazý kâðýtýnýkösterip:

- Mýna, Acý, cemaatýmýznýñ ricasý üzerineiçeriden bozulýp kelgen Baðçacý-Mamutnýñ oðluPaniç-Sülman degen farmazonný þehrimizdençýqartmaq içün, gubernatorða arzuhal yazýldý, oñaimza toplaymýz. Sizin kibi bir tüccarýn da buarzuhalda imzasý körülse, gubernator cenaplarý hiçbir lafsýz Baðçasaray cemaatýnýñ ricasýný yerineketirir - dep, Acý-Ahtemge közlerini tikti. Acý-Ahtem bu aralýq bütün qave halqýna çay ve qaveýsmarlap qalðan edi. Qadý sözüni bitirgen soñ, Acýbüyük bir nezaketle:

23

12 Hatý-rika - arabça dülber yazýnýñ bir usulý.13 Sülüs (süls) - bu da arabça dülber yazýnýñ bir türü.14 Teravih - Ramazan ayýnda aqþam namazýndan soñ

qýlýnðan 20 rekatlýq namaz.

- Ebet, imza qoymasý o qadar çetin bir iþ degil,qadý efendi azretleri. Lâkin yarýn gubernator çaðýrýpda: «Ya bu adamnýñ suçu, qabaatý nedir?» - depsorasa, o zaman ne cevap berirmiz?

Acý-Ahtem bunu aytýr-aytmaz qavedebulunðanlar arasýnda balqurt sepetini añdýrðan birvýzýltý, þuvultý peyda oldý. Bunlar arasýndatabaqlarnýñ usta baþý Acý-Vahit:

- Pantalon, bicaq kiye, kirahmallý beyaz yaqataþýy! - dermiz, deye baðýrdý.

Ölü yuvðan Peltek Sofu:- Ya, ya, tö-töpesiz qal-qal-qalpaq kiy-kiygenini

ne-ne aytmaysýz?! - dep qoþtu.Altýn alýþ-veriþçisi Ablây-Çelebi:- Þu erif þeherimizde peyda olðandan berli-

ekincilerimiz, bostancýlarýmýz borçtan köz açmaylar.Üç yýldýr ne baharda, ne yazda bir tamla yaðmuryaðmaðaný?! Bu hýþýmða daha nicedayanacaqmýz?! - degende, usta baþlarý sýrasýndanKomisçi-Yýbrýþ:

- Doðru, pek doðru aytasýñ, def olsunaramýzdan! - dep ayaq üstüne turdu.

Qadý çubuðýný aðýzýndan çýqarýp:- Otur, qardaþým- otur! Daha meclisimiz

bitmedi! - dep halqný týndýrðan bir arada, Cutuq-Merdimþa fursattan faydalanýp:

- Þu farmazon kelgeninden berli,qavehanelerimizde yaþ-yavqa qalmadý. Hepisi«Avropa» qavehanesine, onuñ baþýna toplana!Qýzlarýmýzða yazý yazmaq ögretilsin, yaþlarýmýzgazet oqumaða alýþsýn, arapça oquvdan çýqacaqþey yoqtur!» - dep, halqýmýzný baþtan çýqarýpturalar!

Bu yolda bir sýra «qabaatlar» ortaða süripbaþlaðanda, Acý-Ahtem qadýða doðru aylanýp:

- Qadý efendi! Üstke kiyilgen elbiseniñ, baþtataþýlðan qalpaqnýñ yaðmur ile ne alýp-verecegi bar?- deye þubhelenir bir iþaret ile omuzlarýný qýstý veayaq üstüne turýp kitmege hazýrlanýrken, Cutuq-Merdimþa Acý-Ahtemniñ ögüne çýqýp:

- Sizin tükanlarýñýz, furunlarýñýz sizni toydura,köresiñ, Acý-baba, - dep çýrayýný bürüþtirdi vesözüne devam etip - yoq, Acý-baba, imzasýz siznimýndan çýqarmamýz! Öyle degilmi, cemaat?! - deyeAcý-Ahtemniñ yoluný kesip turdý.

Qave içinde bir gürülti çýqtý. Bu qave tolusý halqlemunaqaþa etip, baþqa çýqamayacaðýný añlamýþ Acý-

Ahtem elini titrete-titrete qadýnýñ kâðýtýna qolqoydý...

Acý-Ahtem qaveden çýqýp merdivenlerden aþaðýsarqtý. Qave ögündeki halqnýñ arasýndan keçip,qarþý qaldýrým kenarýnda kendisini beklep turðanlilenkasýna doðru kitkende:

- Yazýq etecekler zavallýða! Olân, qattý yaqataþýðanýçün, töpesiz qalpaq kiygeniçün insanquvulýrmý?!

- Töpesiz qalpaq! Martaval, qardaþým!Hesapnýñ aslý - Cutuqnýñ müþterileriniñeksiltmesinde!

- Ablây-Çelebiniñ cebi de boþap baþlaðan,dese! - kibi halq arasýnda ceryan etken laqýrdýlarAcý-Ahtemniñ qulaðýna iliþtiler...

Acý-Ahtem yol boyu ðaribane bir sürette baþýnýaþaðý alaraq - «nasýl oldu men imzamný qoydum;qýyafetine baqýp da bir müsülman balasýnýquvdurmaq olurmý?»- kibi tüþüncelerge dalýp,kendi-kendini sitemley edi...

Böylelikle, qave halqýnýñ zoruna qapýlýp verdigiþu imza içün, vicdan azabý çekerek, Acý-Ahtemtükânýna kelip kirgende, çýraqlarýnýñ bölme-bölmedaðýlýp, alýþ-veriþke baþlaðanlarýný kördi. Acý-Ahtem qoynundan saatýný çýqarýp baqqanda,kendisini qadýnýñ qavehanesinde bir saattan fazlaeglenmiþ olduðýný añladý. Bu aralýq tükânnýñ bazirgânbölmesinde bir rus zabitiniñ yipek qumaþlar saylapoturðanýný esledi. Oña doðru yaqýn barýpselâmlamaq istegende, zabitniñ yanýnda oturðan birsarý ve beyaz benekli, iri muçeli av kopegi Acý-Ahtemge qarþý kelip onuñ bornuzýný qoqladý. Bunukörer-körmez Acý-Ahtem özü de ne yaptýðýnýñferqýna barmadan: «Paþol! Paþol!» - dep, köpekniquvaraq, cebinden poþusýný çýqarýp bornuzýnýñköpek qoqlaðan etegini suvlap sürtmege baþladý.Eski dvorânlardan yetiþmiþ olan zabit, köpeginiyanýna çaðýrýp aldýqtan soñra, yüksekten bir baqýþile Acý-Ahtemge çevirilip: «Þorbacý, rahatsýz olma!Menim köpegimin aðýzý seniñ evdeki avradýñnýñbetinden temizdir!» - dep Ahtemni tahqir etti.

Acý-Ahtem kendi-kendine: «Bu menim þimdiçekip keldigim imzanýñ qarþýlýðýdýr!» - deye art

24

qapýdan tükânnýñ arqasýndaki hanege çýqtý.Göñlünden büyük azap ve aðýrlýq duymaqta edi.Zabit her halda büyük terbiyesizlik yapqaný eziyetileAcý-Ahtem han içinde henuz daha ekili turðanlilenkasýna minip, handaki hýzmetçilerge: «Tez,Sadýqný tapýñýz, maða acele sürette qadýnýñqavesine yetiþmek kerek!» - emrini berdi.

* 6 *Ýþlerin ketiþi Seid ile Bedriyeniñ biri-birini daha

yaqýndan körmege uyðun fursatlar açýp baþlaðanedi.

Yuqarýda kördigimiz üzre, Baðçasaray ehalisiniñevlerine yerleþtirilecek askerniñ gubernator huzurýnabarýp, bir qaç ay soñraya yiberilmesine muvafaqolðan soñ, Acý-Ahtem tükânnýñ arqasýndaki qayalartübünde acele sürette taþ kestirip, kelecek askeriçün kazarma binalarýný qurdurmaða baþlaðan edi.Bu binalarnýñ qurumýna kitken masraflarnýñhesabýný tutmaqný da kendisinden soñ deredeceemin olduðý çýraðý Seidniñ üzerine avale etken edi.

Böylelikle, Seid artýq her aqþam þorbacýsý Acý-baba ile birlikte evge qaytýr ve onuñ odasýnda buhesaplar ile eglenirdi. Orta boylu, tögerek betli,sýmasý þýrnýqlý, qansýcaq, nazik baqýþlý, hesapqa veyazýða kemalatlý Seid, bu devirde Acý-Ahtemniñyanýnda büyügen qýzlarnýñ büyügi derecesineyükselmiþ Bedriyeniñ yüreginde ayrýca bir sýcaqlýq,tarif olunmaz bir duyðu doðurðan edi. Bunuñ içünev halqý arasýnda Seid hususýnda laqýrdý açýlðanda,onu hep de «pek þuh ve pek haylâz bir yaþ, «cinfikirli» bir yaramaz» - dep añdýqlarý zaman, Acý-ananýñ: «Ne qadar þuh ve haylâz olsa da, hesaptave yazýda Seidniñ üstüne kimse çýqmay. Oturýñýzoturðan yeriñizde! Seidniñ qýymetini kesmek sizgeqalmaðan!» - dep Seidni taqdir etmesinden, soñderece hazlana ve yürekten quvana edi. Bundanbaþqa, aqranlarýný ozýp, olarða baþ olðan Bedriye,Acý-babanýñ odasýnýñ divarlarýna asuvlý levhalarnýñtübünde Seidniñ imzasýný körgende, gizliden-gizlionuñ imzasýný öpip, bu levhalarnýñ üzerindekiyazýlarnýñ manasýna irmege týrýþa edi. Ebet,levhalardan biriniñ üstünde nefis Hatý-rika12 ileyazýlmýþ:

Mala, mülke maðrur olýpDime: «Yoqtur men kibi!»

Bir muhalif yel eser,Savurýr arman kibi!

Sözlerini oqurken, yahud Sülüs yazýsý13 ile dülberbir sürette çýqarýlmýþ:

Ýptida aqlýñý ver teftiþe,Soñra peþman olma yaptýðýñ iþe! -kibi derin manalý nasihatlarný ve buña beñzer

diger levhalarný temizlep, yerli-yerine asqanda,Bedriye, bu yazýlarý ile Seid, Acý-babanýñmaneviyatýnda tesir etmek kibi yüksek emellerinisezgen olur edi. Öz-özüne Bedriye Seidniñ zahirdeþuh bir «yaramazçýq» körünmesine raðmen, içdünyasýnda derin tüþünceli ve nadir bir qalp sahibiolduðýna hüküm bere edi.

Böylelikle, Bedriyeniñ Seidge beslegenmuhabbeti künden-küne arta edi. Seidniñhaylâzlýqlarýndan bahs açýlýp da, onuñ toylar ve yakibaþqa cýyýnlarda baþýna boyuncaq taqýp halqnýküldürgenini, yahut teravih14 namazýnda özaqranlarýnýñ tabanlarý tübüne piþken pomidorlarqýstýrýp qaçqanýný aytýp küldüklerinde, Bedriye qýlýç-qalqan kesilip: «Vay, caným halqlar, o qadar negekülesiz, Seid onu hep de yaþlýðýndan, gürlügindenete! Vaqýtý kelir - durulýr! Öyle degilmi, Acý-anam?»deye Acý-Selimeden imdat istegen olur edi.

Acý-Selime tecribeli közünen bu esnadaBedriyeniñ közlerinde peyda olðan muhabbetateþini pek eyi ferq etse de, tüþüncesini týþqabermeyip: «Öyle ya, caným balam, suv bulanmaydurulmaz!» - dep tevekel yerde aytmaðanlar» -sözlerile bu yaþ qýznýñ yüreginde artýq Seidniñ her«günâsý» afu tapýp baþlaðanýný qararlaþtýra edi.

Seid «qulaðý kesik», atik, adden aþar bir yaþolduðýndan, o yenge ile dostluq peyda etken veonuñ vastasý ile evin hýzmetçileri arasýnda olýpkeçken bütün hareketlerden ve aytýlðan öþeklerdenhaberdar edi. Bedriyeniñ de kendisi haqqýndaaytýlðan sözlerni hiç bir defa cevapsýz qaldýrmaðanýnýSeid artýq bile edi. Her kün aqþamlarý evgeqaytqanda, olarða qapu açqan Bedriyeni Seid birçare ile körip qala. Evelden yazýp hazýrlaðan kâðýtnýBedrieniñ gizlengen qapusý artýna bir usul ile beceriptaþlay edi.

Seid Bedriyeni onuñ üstün aqlý, ziyrekligi,çeberligi, becerikligi ve her þeyden ziyade yazdýðý

25

levhalarýný añlayýp taqdir ettigi içün seve edi.Biri-birine meyil etken eki yaþ yürekni sevgi ve

muhabbetten alýqoymaq mümkün olmadýðý, dünyaolalýdan berli hüküm sürgen bir haqiqat ekeni herkese bellidir. Ebet, sevgi ve muhabbet dünyaðakelmesi muqadder olðan yeñi bir vucutnýñ mujdesi,ana ve baba olacaqlarný yek-digerine celp eteturðan küçlü bir quvettir, degilmi? Ýþbu haqiqatnýkerek Acý-baba ve kerekse, Acý-ana pek eyibildiklerinden, öz aralarýnda Seid ile Bedriyeniñ biri-birine münasip körgen ediler. Biri-birine münasipkörülgen eki yaþný niþanlamadan evel, onlarný yekdigerine köstermekni adet edinilgen edi. Bu defada Seid ile Bedriyeni körüþtürmege qarar berip,künlerden bir kün Acý-Ahtem Bedriyege: «Bar,qýzým, yañý anteriñni kiyip bizge yuqarýða bir tazeqave alýp çýq!» - dep manalý ve ohþayýcý bir baqýþetti.

Kerek bu baqýþnýñ, kerekse ötedenberi Acý-babanýñ evinde quruþtýrýlýp kelgen bu soy«körüþtirüv»niñ ferqýna derhal barðan ziyrekBedriye çabik-çabik baþýný tarap, üstüne de qumaþanterini kiydi, eline dostu Ayþeçik hazýrlap bergenqave çezvesini ve tatlý tabaðýný alýp, yuqarý qattakiAcý-babanýñ odasýna çýqtý. Bu esnada Seid Acý-Ahtemge rusça gazetlerden haberler oqup tercimeetmekte edi.

Qapu açýlýp, elinde qave cezvesi ile tatlý tabaðýnýtutaraq, içeri kirmekte olðan Bedriyeni körer-körmez Seid aman yerinden turdu, Bedriyeniñelinden tabaqný alýp kürsü üzerine qoymaqbahanesile, onuñ yürek östüren dülber közlerinebaqtý. Bedriye Seidniñ baht adayýcý bu baqýþ altýndakendisiniñ siyah derinliklerinde samimiy birmuhabbet aks ettiren iri közlerini aþaðý endirip -«Hoþ keldiñiz!» - sözlerini söyleye bilmiþti. Acý-Ahtem bu aralýq ðuya boðazýna toplanmýþ balðamýnýtükürecek olaraq, art sofaçýða çýqa qaldý. Seid bufursatný tapar-tapmaz yýldýrým süratýle sýçrap turdu.Bedriye henuz ne yapacaðýný qararlaþtýrmaqtaeken... bu eki civan arasýnda eppeyi zamandanberli ceryan eden küçlü muhabbet onlarnýñ ateþlidudaqlarý arasýnda tütemekte edi...

Bu eki «sarhoþ»ný þu aralýq qapý artýndaneþitilgen Acý-babanýñ öksürigi ayýndýrmýþtý. Aylanýpiçeri kirgende, Acý-baba Bedriyeni yeñi qavurýlðan

taze qaveni filcanlarða tökip oturðanýný köre bildi.Alevlenip yanmaqta olðan yanaqlarýný nasýl etipAcý-babanýñ baqýþýndan gizlenmesini bilmeyipturðan Bedriyege Acý-Ahtem tatlý-tatlý:

- Seniñ qaveñ bügün her künlerinkinden ziyadeqoquy, qýzým, - dep þaqa etkende, Bedriye:

- Allah-Allah, caným Acý-babam, öyle degeniñinde ne endi? Her vaqýttaki kibi bügün de tazeqavurýlðan qave içesiñiz! Begengen olsañýz, dahaketireyim - dep büyük bir çabiklikle keldigiqapudan yýrlap çýqtý.

Acý-Ahtem qavesini içip bitirgenden soñra, derinbir köküs keçirdi. Küçük týnýþtan soñ, Seitke taraf:

- Ebet, oðlum! Bu qýzýmýz her cihetten baþqaqýzlarýmýzdan üstün. Ve öyle olmasý da lâzim, çünkiBedriyeniñ merhum babasý da þehrimiz içindekimselerge oþamaðan keskin aqýllý, derin bilgili vesoñ derece namuslý bir ustaz edi! - deye Bedriyeniñmerhum babasýnýñ tercimei-i-halýndan haberlerberdikten soñ - iþte, oðlum, saña ömür arqadaþlýðýñamerhum ustazýmýn þu inci danesi kibi qýzýný münasipköremiz, ne deysiñ?

Bu sözleri eþitince, Seid ayaða qalqýp, Acý-Ahtemniñ qoluný öpti.

- Sizge münasip, mence de maqbul hürmetliAcý-babam - dep yerine oturdý...

* * *Seneler keçti... Acý-Ahtem baþýna kelip qonðan

zenginlik ve devletlerden ötrü hiç bir zaman burunýnýköterip ðurur etmedi. Bilakis, qolundaki baylýqtanfaydalanýp, Baðçasaray cemaatýnýñ baþýna qolaysýzhallar kelgende, onu def etmege týrýþtý, Qýrýmnýñçeþit köþelerinde anasýz-babasýz qalðan yetimlerniyanýna alýp büyütti, ev barq etip, ayaqqa tursattý,faqýrlarný toyurdý, qýþ künleri sýqýntýda qalðanlarðadaima yardým elini uzattý, fuqare balalarýnabayramlýq urba ve ayaqqap üleþtirdi ve, nihayet,yine þu qýsým halqnýñ evlâdýna zemane üneri vezenaatlarý ögretmek içün planlar qurýp baþlaðanda,ömüri üzülip, bütün þeher ehalisini aðlata-aðlata,hürmetler ile mezarýna özðartýldý. Onuñ taþlap kittigihayratý daha uzun seneler öksüzlerni quvandýrýpturðaný kibi, býraqýp kittigi çýraqlarý da yarým asýrdanziyade bir müddet Acý-Ahtemni rahmetle yadettiler.

26

Dergimizde basýlmasý baþlanðan iþbu Yusuf veZüleyha (Zeliha) qýssasý XIII asýr baþlarýndayaþaðan, belki de eñ ilkingi þairimiz olðan MahmudQýrýmlýnýñ eseridir. Lâkin eser o zamandaki eskitilimizde degil, eski Osmanlý tilindedir. Sebebi þundaki, eserniñ asýl metni (teksti) asýrlar içinde ðaipolðan, amma kene þu XIII asrýda Eski Osmanlýtiline yapýlðan tercimesi künümizge yetip kelgendir.

Bu tercimeniñ tapýlýþ tarihi þöyledir ki, 1913 yýlýRus türkiyatçýsý N.A.Falev 3BOPAO, òoì XXIVcýyýntýðýnda «Ñòàðîîñìàíñêèé ïåðåâîäêðûìñêîé ïîýìû» adlý maqale çýqartqan edi.Falev tercimeniñ elyazýsýný Gota þehriniñkütüphanesinde tapqan. Elyazma 908/1502 senesiköçürip yazýlðan, eserni «Qýrým dili»nden ve «Deþtdili»nden «Türkiy dil»ge (Eski Osmanlýcaða) Haliloðlu Ali tercime etken. Bu da þu aþaðýdakidörtlüklerden añlaþýla:

Bu kitabi döndürenQýrým dilin giderenTürkiy dili getirenÇoq zahmet görme deyü

Ol Halil oðlu AliYedi divandur eliOl düzdi Türkiy diliDeþt dilinden dönderü

N.A.Falev bu «Türkiy dil»niñ Azerbaycancaðayaqýn bir oðuz lehçesi olðanýný tahmin eter.

Esernin kolofoný, yani soñlayýcý qýsmý MahmudQýrýmlý ve Halil oðlu Aliniñ kimlikleri haqqýnda çoqbilinti (informasyon) berir. Cümleden:

Bu qýssa bunda dindiQýrýmlu Mahmud öldüQalanýn diyemediYarenlere bildirü

dörtlüginden añlaþýla ki, eser avtorý Mahmudve terciman Ali bizzat tanýþ olðanlar, yani bir ülkedeyaþaðanlar. Bu ülke ancaq Qýrým olabile. Ya, XIII

asýr baþlarýnda Qýrýmda Türkler barmý ediler? Ebet,bar ediler - 1221-1222 seneleri Qaradeñiz ticaretyollarýný Cenevizlerden çekip almaq içünHüsameddin Çoban bey bir qol ordu ileAnadoludan Qýrýmða endirilgen, olar kelip Sudaqnýalðan ve kermen içinde Qýrýmda ilkingi caminiqurðan ediler. Ýþte, Halil oðlu Ali þu qol ordu ilekelgen oqumýþ Türklerden biri, belki cami imamýolðandýr.

Qýrým Qýpçaqlarý o zamanda çeþit dinlerni -Hiristiyanlýq, Ýslâm, Karaizm, Yudaizmni kütkenayrý cemaatlardan ibaret ediler. Türklerniñ kelipSudaqný aluvlarý Qýrýmda Ýslâmnýñ quvvetiniarttýrðan, ve, doðaldýr ki, Qýrým müsülmanlarý veTürkler dostlaþýp ketkenler.

Mahmudnýñ vefatýndan soñ Halil oðlu Ali�de biristek peyda olðan, þöyleki, Yusuf ve Züleyhaqýssasýný o baþqa bir vezin ve redif ile kendisiyazmaq istegen:

Maqsudý vardýr anýñDilegi bu göñlüniñ«Allah vere» diyeniñÖmrün ziyade qýlu.

Ali «göñlüniñ dilegi»ni kerçekleþtirmegemuvaffaq oldu ve 630/1233 yýlý «Qýssa-i Yusuf»eserini yazýp bitirdi. «Qýssa-i Yusuf» türkiyatâlemine çoqtan bellidir, soñki kere o «Êûéññà-èÉîñûô» adý ile 1983�te Qazanda basýlýp çýqtý.

Teessüf ki, Qýrýmlý edebiyatçýlar N.A.Falevmaqalesi çýqqan 1913 yýldan bügünge qadar Gotaelyazmasýnýñ köpyesini elge keçirip olamadýlar. Oqiymetli elyazmaný almaq, ögrenmek vebasýmlamaq mýtlaq kerektir.

Aþaðýdaki «Hikâyet-i Yusuf ve Zeliha» tekstiellinci yýllarda Türkiyede Raif Yelkenci tarafýndantapýlðan, 1960 senesi merhum Ýsmail HikmetErtaylan týpqýbasýmýný yapqan baþqa bir elyazmatekstidir. Eserni Arab hurufatýndan latin yazýsýnaiþbu satýrlar avtorý aqtardý.

Kemal Qoñurat

Hikâyet-i Yusuf ve ZelihaDegerli oquyýcý!

27

Hâzâ Hikâyet-i Yusufaleyhisselâm ve Zeliha

Bismillâhirrahmanirrahim

1. Bir söze baþlayalumEvvelin Allah deyüHem inayet1 ol ideFadl-i bismillâh deyü.

2. Vir2 salavat, ey aziz!-Baþlayalum söze bizHoþ hikâyet göresizQýssayý acebleyü.

3. Bu bir güzel qýssadýr,Size çoq hal añladýr,Yusuf halýn bildirirNitdi Ya�qub aðlayu

4. Ya'qub peyðamber idiHaqqa yaver er idi -Diñle ahir ne oldýQýssasýný añlayu

5. Varýydý3 ol Ya'qubýñAltý helâl avratýOl hatunlar qamusýKörklü, eyü hulu4.

6. Degme5 bir avratýndanOldý ikiþer oðulOðul on bir olýcaqQayurdý Ya'qub qayu.

7. Ya'qub Haqqa yüz urdý«Ber genç oðlançýh» - didi«Qamu6 oðlum büyüdiOhþalumu yoq» - deyü.

8. Duasý oldý qabulHaq Çalab virdi oðulYa'qub aña ad virdi«Güzelce Yusuf» deyü

9. Ol Yusuf anasýndanBir oðul doðmuþidiÝbn Yamin�di adý -Uz, güzel Yusuflayu.

10. Çün Yusuf dünyaya geldiHem anasý ol dem öldiYa'qub qaravaþ7 aldý«Yusufý emzir!» � deyü.

11.Ol qaravaþnýñ, ey yarBir emerce8 oðlý varQaravaþ daim uyurOðluný emsin deyü.

12. Memesiniñ birisinYusuf içün saqladýBir memesin gizlediKendi oðlun emzirü9.

13. Çün buný Ya'qub gördiGöñlü iyü olmadýCariyeye söyledi«Oðluñ satarým!» deyü.

14. Çün cariye iþitdiKöksün urub ah itdiYa'quba çoq söyledi«Oðlumý satma» � deyü.

15. «Ýkisine süt virem10

Qarýnlarýn doyuramBen bunlarý qayýramBeni aðlatma» � deyü.

16. Ya'qub hiç eslemediSözüni diñlemediSatdý onuñ oðlunýQaldý ðarib aðlayu.

17. Ol oðlannýñ bahasýQýrq altun sermayesiYa'qub ol teñrý hassýAltuna ta�meleyü.

18.Ya'qub altuný aldýBazardan eve geldiCariyeye söyledi«Oðluñý satdým» - deyü1 inayet - eyilik

2 vir - ber3 varýydý - bar edi4 hulu - tabiatlý5 degme - her bir6 qamu - hepsi

7 qaravaþ - qul qadýn8 emerce - emizlik9 emzirü - emizip10 virem - berem

28

19. Cariye qarþý vardýBaþýn açýb aðladýAh idüben11 iñlediOðluný çün qayýru12.

20. Dedi «Oðlumý satdýñBeni qatý aðlatdýñDilerim ki sen de aðlaQýrq yýl hiç ye(i)lenmeyü.

21 Ahiri közsüz qalðýlYusufuñdan ayrýlðýlDürlü hasretler körgilDilerim ayanmayu13.

22. Sen peyðamber olasýnAllahý bir bilesinBaña zulüm qýlasýnOl Haqdan utanmayu».

23. Cariye böyle didi14

Ya'qub biraz aðladýBuný debüben15 urdý«Var Yusufý emzirü!».

24. Cariye durdý, vardýOl Yusuf, emzirdiAðlayaraq oturdý«Bu iþ Allahdan» -deyü.

25. Ol qaravaþdý, iþitGör, ne dimiþ er yegitHiç sen de etdikim it16

Dünyada ancýlayu17.

26.Üç kün evde oturdýDürlü fikir getürdiBu zahmeti götürdiAllaha þükreyleyü.

27. Bir sabah öri durdýYüzün toprað�a urdýParmaðýný qaldýrdý18

Haq Çalaba19 yalvaru/

28. Çünki müsliman oldýHaq�ýñ birligin bildiDürlü münacat20 qýldýOðlu içün aðlayu.

29. Dedi: «Ol Ya�qub beniÇoq aðlatdý, ol ðanýSen dahi aðlat anýDiñmesin bencileyü21.

30. Bir belâ virgil22 añaOl zulüm qýldý bañaHaq Tañrý derim saña

Hacetim qabul qýlu.

31. Yusufýný ayýrðýlAnuñ qatýndan alðýlFurqatýna23 yandýrðýlAðlasýn oðul deyü.

32. Anýñ gözlerin alðýlBenim halým sen bilgilAný bir hasret qýlðýl«Ya ulu Tañri!» - deyü.

33. Pek çoq münacat itdi24

Vardý, qabula yetdiCariye eve gitdiOl oðlaný qayýru.

34. Vir salavat, ey dilberBir söz iþit imdi bir«Bilmiþ durur imdi» dir25

Ya�quba qahr eyleyü.

35. Niçe ay u yýl oldýBu kez Yusuf eglendiYa'qub hiç qomaz oldýÝlim, hikmet ögretü.

36. Ya�qub Yusufý sevdýAyrýq26 sevisin qodýOðlanlarýný savdý«Varým Yusufdur» deyü27.

11 idüben - etip12 qayýru - qayðýrýp13 ayanmayu - acýmayýp14 didi - dedi15 debüben - tepip16 it - et, yap17 ancýlayu - öylece18 qaldýrdý - köterdi19 Çalaba - Tañrýða

20 münacat - yalvaruv21 bencileyü - men kibi22 virgil - ber23 furqatýna - ayrýlýq ateþine24 münacat itdi - yardým istedi25 dir - der26 ayrýq - baþqa27 savdý - quvdu

29

30

37. Yusufý Ya'qub sever«Yegit olsa» - der, ever28

Qalan oðlaný qovar«Oyuna qatmañ» deyü.

38. Kendi ile yatýrýrDerse bile29 otururEksigini yetirir30

Yusufý hürmetleyü.

39. Yusufý ðörmez iseQatýna varmaz iseHalýný sormaz iseQalqar varýr isteyü.

40. Çün ki31 Yusufý bulur -Ýki cihaný alurVarlýq aný bilürÖper, quçar qývanu.

41. Ya'qubuñ qýz qardaþýYusufuñ doðrý iþi32

Saqladý qaravaþý«Yusuf anasý» deyü.

42. Bu kez Yusuf büyüdiToquz yaþýna girdiQardaþlarýný gördi -Her gün gider oynayu.

43. Bunlarçün imreniyor -Atasýna söyleyor:«Qardaþlar gider, gelürBen de varsam sevinü».

44. Atasý destür vermezBular ile göndermezHiç qatýndan ayýrmazYani aný saqýnu.

45. Yani oyuna varaNagâh fitnelik ideDönüben eve geleBir yavuz ad daqýnu33.

46. Aydur: «Ýlim ögrengilAndan oyuna varðýlSen büyüyüb er olðýlQardaþlara ulaþu».

47. Pes, Yusuf sakin oldýKitab eline aldýAtasý bile34 oldýHem sözini qýrmayu.

48. Ýlim, edeb ögrendiCahillikden yigrendiBu kez oyundan döndiAtasýna inanu.

49. Yusufýñ aqlý geldiÝlimden nesne bildiÇün on yýl tamam oldýYusuf dünyaye gelelü.

50. Pes, on yýl tamam bitdiÝþitiñ, taqdir netdiGece uyquya yatdýDüþ gördi acebleyü.

51. Yusuf meger uyumýþOl demde düþü görmiþAtasýna söylemiþO düþi acebleyü.

52. Bu gördügi düþ olmýþ:Gökden on yýldýz inmiþAy gün bile yetiþmiþYusufa secde qýlu.

53. Toquzý yýldýz idiOnuncýsý Gün idiOn birinci Ay idiÖgünde secde qýlu.

54. Yusuf bularý gördiDiñlecek durub sordýAtasýna yalvardý:«Bu düþüm nedir?» - deyü.

55. Ya�qub aný diñlediDüþüni key35 tañladý«Manasýný añladý: -Yusuf olur key ulu!».

28 ever - aþýqýr, acele eter29 bile - birlikte30 yetirir - yoq eter31 çün ki - qaçan ki32 iþi - eþi, dostu33 daqýnu - taqýnýp, qazanýp

34 bile - ile35 key - pek

31

56. Aydýr: «Oðlum, bilesinUlu sultan olasýnDürlü rahat bulasýnQardaþlar(ýn)dan key ulu.

57. Ýlle taqrir eylemeHiç kimseye söylemeDüþün beyan eylemeGizle zinhar, saqýnu.

58. Qardaþlarýñ ulularDüþ manasýn bilürlerSaña hased qýlurlarDüþmenlige36 qývanu.

59. Yusuf hiç söylemediKimsesine demediHalasýna söyledi«Aceb düþ gördüm» - deyü.

60. «Babama didüm37 bunýSultan olur, dir beniÇün iþitdim ben anýGeldim sana sevinü».

61. Halasýna söylediDüþün taqrir eyledi«Kimseye dime38!» - didiBasýret ismarlayu.

62. Ol hatun bir gün megerSýðmaz içine xaberOl düþi taqrir iderManisine sevinü.

63. Yusufýñ qardaþleriÝþitdiler haberiHep qarardý iþleri39

Yusufý günüleyü.

64. Buný bunda qoyalumAyrýq40 söze girelümBir meclise varalumYine söze qývanu.

65. Ya�qub ol Yusuf ileDüni gündüz hem bileGizil iþi kim bileBaþýna gele deyü.

66. Ya�qubýñ oðullarýBir gün durdý key öriBuldýlar halvet41 yeriVardilar hep danýþu.

67. ������������������

Vardýlar, otruþdilarHep Yusuf dolaþu.

68. Qamusý der bu sözi:«Atamuz sevmez biziYusufda göñlü-göziBir iþ qýlalum» deyü.

---------------------

69. «Yusufý ayýrasuz»Atamýzdan alasuzEger helâk qýlasuzSoñra tevbe olamu?

70. Yahudu aydar: «VarýñÝþ yuvaþ olmaz, bilüñHem qorquñ, agâh oluñAtamýz duya» deyü.

71. Durub bir gün varalumYusufý dileyelümÝyeldüb42 qorqudalumHiç atamuz duyamu?

72. Hele bir gün geldilerYusufý diledilerYa�quba yalvardýlar«Yusufý virgil43» - deyü.

73. Varalum, oynayalumYazuda44 yazlayalumHoþ eyü söyleyelimQamumuz eyü hulu.

41 halvet - avlaq42 iyeldüb - alýp ketip43 virgil - ber44 yazuda - çölde

36 düþmenlige - duþmanlýqqa37 didüm - dedim38 dime - deme, aytma39 iþleri - içleri40 ayrýq - baþqa

32

74. Ya�qub aydur: «Alasýz,Bilmezem, ne qýlasýzAný qurda viresiz46» -Der bunlara söyleyü.

75. Ya�qub hiç istemediSözlerini tutmadýOðlanlarý kitdilerYa�quba kin baðlayu

76. Hâlvet yire vardýlarDanýþuben durdýlarBuný sevab gördiler«Qurda yidirdik47» deyü.

77. Rubil aydar: - Bu hüccetÝter bize seadetOlmýþdurur bu adetAnça oðlaný qurd yiyü.

78. Be kez varub alalumÝledüb yitürelüm«Qurt yemiþdür» - diyelümAtamuza bildirü.

79. Sabah tañla durdularOl Ya�quba geldilerGirü48 selâm qýldýlarQamu tabu eyleyü.

80. Çün selâm eyledilerYusufý dilediler49

Diþlerin biledilerMeger hiyle baðlayu.

81. Pes, Ya�qub halý bildiAðlayu durdu, geldiYusuf baþýn yudurdýÖper, quçar ohþayu.

82.Baþýn yudý, baðladýGözlerin sürmelediBunlara ýsmarladýYa�qub döndi aðlayu.

83.Egnine don giydirdiAltun quþaq quþatdýBaþýna altun tac urdýBile çýqdý dönderü.

84.Dedi: �Oynat, saqlañuzEyü týmar eyleñüzSað aman getürüñüzQavli50 qýldý berkidü.�

85.Ya�qub yolda oturdýBunlar aný götürdiDaya aðlayu vardý -�Yusufý nitdiñ?� - deyü.

86.Ya�qub aydar: �GönderdimAnlara ýsmarladumAðlayu bunda qaldumGitdi anlar dolanu.

87.Daya sekirdüb51 yetdiYusufýñ elin dutdýBunlar döndi, sekirtdiOl aðlar, dönmez girü52.

88.Daya hergiz eslemezYusufýñ elin qomazQoyub bunlarý kitmez�Alýb giderüm!� - deyü.

89.�Men sizden hayal itdimAndan ötürü yetdümBir iþ idersiñ - qorqdum� -Der aþkâre söyleyü.

90.�Ben oðlumdan qurtuldumYusufa oðlum dedimYusuf, girü dönelüm!� -Deyüb aðlar yalvaru.

91.Qardaþlarý geldilerYusufý getürdilerDayayý sekritdilerDaya döndi aðlayu.

92.Ya�quba daya geldiBunlar görünmez oldýYa�qub aðlayu qaldýYusuf(ýn)a özenü.45 hulu - tabiyatlý

46 qurda viresiz - qaþqýrða beresiz47 yidirdik - yedirdik48 girü - kirip49 bilediler - qayradýlar

50 qavli - söznü51 sekirdüb - çapýp52 girü - keri, artqa

33

93.Göñlüne qorqu düþdiDaya ile aðlaþdýEndamlarý titreþdi�NidelümYusuf?� - deyü.

94.Hem Ya�qub, gör ki, nitdiQaravaþ oðlun satdýAña hasretlik itdi�Yusufý saqla� - deyu.

95.Didi: �Ardýnca varam(Aný) girü döndürem�,Döndü, aydur: �umaram -Ahþamýn gele� deyü.

96.Söz çoq - bunlar vardýlarQoyuný53 döndürdilerYamini gönderdiler�Yuri sen eve!� - deyü.

97.Yamin çün eve vardýYusufdan haber aldý�Ahþamýn gelir� - dedi,�Hoþ yürürdür oynayu�.

98. Yamin çün eve gitdiÝþit bunlarý, nitdiRubil Yusufý dutdý«Gel berü!» der qaqýyu54.

99. Tonlarýn çýqardýlarHem bir iki urdýlarYalan ayaq itdilerQaldý Yusuf aðlayu.

100. Etmegini55 aldýlarÝtlerge býraqtýlarYalýncaq yürütdilerQaldý Yusuf aðlayu.

101. Dutuban qaldýrdýlarHem bir iki urdýlarOl düþüni sordular«De, niçe gördün?» - deyü.

102. Yusuf düþün söylediHep hikâyet eylediBunlar hep künüledi -«Bu sultan olur» - deyü.

103. «Biz bunu öldürelümÞahlýðýn bildirelümSoñra tevbe qýlalumGünâhýndan qurtýlu.

104. Eger bu diri olaHep bizden ulu olaBize qatý ar ola» -Didiler künüleyü.

105. Düþüni söyledilerManasýný bildilerBir iki kez56 urdýlar«Yalandur düþüñ!» - deyü.

106. Kimi elinden dutarKimi ardýndan iterYusuf yürer, gâh düþerYine durur yalvaru.

107. Yusuf aydur: «Yoruldum,Hem acýqtum, susadumYürüyemen, buñaldum,Yatayýn!» - der aðlayu.

108. Rubil Yusufý urdýYüzüni yire57 sürdiÞem�un býçaq çýqardýÖldürmege sevinü.

109. Qaçdý Yusuf bir yanaOl da urdý yüzüneGirü vardý bir yanaAña baqar yalvaru.

110. Qýldýqlarýný bildýYusuf azacýq güldiÖlecegini bildiQurtulmaqlýq umanu58.

111. Yehuda aydur: «Ne oldun,Meger sen delü olduñ!Ayt, sen neye güldüñBildir bize ta bellü.

112. Yusuf bu kez ayýtdý:«Ya qardaþlar, bil» - dedi«Bir saðýncam var» - dediSiziñ içün arzýlu.

53 qoyuný - qoylarný54 qaqýyu - açuvlanýp55 etmegini - ötmegini

56 kez - kere57 yire - yerge58 umanu - umut etip

34

113. Ol benim delü göñlümOl evdeki saðýncumSübhanýma sýðýndumDüþün baña ne qýlu.

114. Yañlýþ oldý gelmegimMihnet oldý evmegim59

Ol evdeki saðýncumYañlýþ oldý o bellü.

115. Baña qahrý qýldýñýzAtam hatrýn qoduñýzDüþmaným siz olduñýzÖldürmege quvanu.

116. Yahuda þefqat itdiYusuf yine aðladý.«Yusuf, berü gel!» - didi«Qurtaram seni» - deyü.

117. Yusuf aña sýðýndýEtek altýna girdiQardaþlarý hep durdýYehudayý arayu.

118. Aytdýlar: «Ne gizledün?Qavlimizi60 döndürdüñYusufa sen qýmaduñ61

Sözüñ girü döndürü.

119. Biz toquz qardaþ birüzSeni de öldürürüzYusuf ile qoruz!62» -Didi bunlar söyleyü.

120. «Yusufý virirmisin?Terkini ururmýsýn?Ya bile ölürmisin?Sen dahi Yusuflayu?».

121. Yehuda aydur: «Olmaz,Bu iþi Tañri sevmez.Atamuz qabul qýlmazBu iþinden dön girü!

122. Geliñ, buný öldürmeñÖldürüb qana girmeñYarýn evde yaqýlmañTamu63 içre qaynayu.

123. Atam atasý HalilOna Nemrud netdi, bil -Saqladý aný CelilOdý64 bostan eyleyü.

124. Vahyi itdi aña Cemil:«Aya, Ýbrahim Halil!Oðluñ qurban eylegil!Ki, Ýsmail sevgilü.

125. Býçaq aný kesmediHalil oda65 yaqmadýYa�qub asiy olmadýAllahdan qorqun!» - deyü.

126. �Geliñ, tedbir qýlalumBuný öldürmeyelümBir quyuya býraðalumOl anda öle kendü�.

127. Buný savab gördilerAña razý oldýlarOl quyuya vardýlarYusuf aðlar yalvaru.

(devamý bar)

Esletme: Ya�qubnýñ altý evligi (apayý), 12 oðlu bar

edi. Soñðu evligi Rahileden Ýbn Yamin ve Yusuf

doððanlar. Destanda adlarý keçken Þem�un, Rubil,

Yehuda Yusuf ve Ýbn Yaminniñ aðalarýdýrlar ki,

baþqa-baþqa analardan doððanlar.

59 evmegim - açýqqaným60 qavlimizi - sözümizni61 qýmaduñ - qýymadýñ62 tamu - cehennem

63 odý - ateþni, otnu64 oda - otqa

35

yaratýqlarnýñ canlarýný sen alacaqsýñ».Azrail topraqný Mekke ve Taif arasýndaki Dahna

adlý bir yerge qoydu. Qýrq yýl o topraq üstüneyaðmurlar yaðdý. Otuz doquz yýl qayðý yaðmurý,bir yýl sevinç yaðmurý. Bundan ötrü Adembalalarýnýñ yaþayýþlarýnda qayðý ve keder çoq,sevinç ve þeñlik azdýr.

Hem o yaðmur suvlarý temiz-bulanýq, qara-aq,accý-tatlý, albav-yýmþaq, lezzetli-lezzetsiz ediler.Bundan ötrüdir ki, Adem balalarý da birbirlerinebeñzemezler - biriniñ göñlü temiz, biriniñ - kirli;biri aq teñli - biri qara; biriniñ yüregi yýmþaq, biriniñ- sert; biri saðlýqlý, biri - çerli oldular.

Yaðmurlar toqtaðan soñ Allahu izz ve cellequdreti ile Azrail ketirgen topraq balçýq oldu, soño balçýq insan qorçaðý2 biçimini aldý. Yetmiþ biñmelek kökten Yerge endi, o balçýqtan qorçaqnýseyir ettiler. Meleklerniñ büyügi olðan Ezazil oinsannýñ qursaðýný qaqtý - qursaq içi quvuþ terekkibi boþ edi. «Bunuñ içi boþ eken! Bunu yoldanazdýrmaq qolay olacaq» - dedi Ezazil. Soñrameleklerge: «Eger Allah bunu bizim üstümizde erkli3

etse naparsýñýz?» - dep soradý. Hepsi dediler ki:«Boyun sunarmýz!» Ezazil dedi: «Vallah ki, o menimüstümden erkli qoyulsa, men oña boyun sunmamve eger ki men onuñ üstünden erkli qoyulsam, oñuöldüririm!»

Balçýqtan insan qorçaðý yerde daha qýrq yýl yattý.Soñ Allahu izz ve celle ýþýqtan can yarattý. Canðabuyruq keldi ki: «Bar, o ten içine kir». Can oqorçaqnýñ baþ ucuna keldi, duraqsadý. Cibrail ayttý:«Ey, aziz can! Niçün ekilenesiñ, kirmeysiñ?» Canayttý: «Men ýþýqtandýrým, temizdirim, arýdýrým. Bu

Allah qudreti ile topraqtan yaratýlðan, köklergeyüceltilgen, yarýð cennetke kirgen, Havva ile sýñar(eþ) olðan, «bu terekke yaqýnlaþmañýz!»buyruðýndan týþarý çýqqan, yarýð ucmaqtan(cennetten) qaranlýq dünyaða quvulðan, «YaRabbim! Bu zulümlerni biz özümizge özümiz ettik»- deyü üç yüz yýl aðlaðan, tüm insanlarnýñ atasýAdem safi aleyhisselâm qýssasý budur.

Qaçan ki Allahu izz ve celle «Ademniyaratayým!» - diye hitap etti ise, bütün varlýq baþköterip «Menden yarat !» - dediler, çünkü Allahnýñöñünde Ademniñ ayrýca bir qadri olacaq edi. Daðdedi: «Menden yarat, menim baþým köklerdedir».Dünya deñizi dedi: «Men sýñýrsýz keñiþ vederendirim!». Altýn ayttý: «Men qýymetliyim!». Kökayttý: «Cennet mendedir!». Her biri özlerini övdüler.Yer ise özüni alçaq tuttu: «Men aþaðý bir varlýðým,ayaqlar altýnda taptalýrým, övünecek qadar halýmyoqtur». Belli ki, Allah övüngenlerni sevmez,alçaqgönüllilerni sever. Onuñ içün: «Men AdemniYerden topraq alýp yaratýrým!» - buyurdý.

Qaçan ki Ademni yaratmaqnýñ vaqtý ve saatýkeldi ise, Cibrailge hitap oldu: «Bar, Yer yüzündenbir avuç topraq ketir!» Cibrail bir avuç topraqalacaq oldu ise Yer: «Menden topraq alma, mensüfliyim!» - dedi. Cibrail Yernin sözüni aðýrladý,ondan topraq almadý. Soñra Ýsrafil ve Mikail deboþ elnen qayttýlar ise topraq ketirmege Azrailyiberildi. Yerniñ «Menden topraq alma!» sözlerineAzrail: «Maña seniñ sözüñden Yüce Ýyemizniñbuyruðý azizdir!» - dedi, topraq aldý, ketirdi.Azrailge hitap keldi: «Ey, Azrail! Göñlüñ pek qattýeken! Aysa öyle taqdir eterim ki, ileride tüm

Ýslâm dininiñ çoq zengin edebiyatý bardýr. Bu edebiyat öz içine Yaqýn Doðu halqlarý - eskiSümerler1, Arablar, Yehudiyler, Farslar ve Türklerniñ folklorýný alðandýr.

Biz Adem ve Havva, Habil ve Qaabil, Nuh, Ýbrahim ve Nemrut ve baþqa peyðamberler haqqýndaqýssalar - diniy hikâyelerni bir serya olaraq bermege baþlaymýz. Bu hikâyeler halqnýñ çoqtanbilmesi kerek olðan, amma propagandasý yýllarca yapýlmay kelgen eserlerdir. Halq olarný büyükqýzýquv ile oquyacaqlarýna þüphe yoq. Seryamýzný Adem aleyhisselâm peyðamberimizden«bismillâh» dep baþlaymýz.

Kemal Qonurat.

Qýssa-i Adem safiyullah

36

ise topraqtandýr, süflidir - nasýl kireyim?». Cebrailayttý: «Allahu izz ve celle adý ile - kir!». Qaçan kican Allah adýný eþitti - kirdi. Qorçaqnýñ baþýnda,mañlayýndan bir süyem4 yuqarýda, ömgek5 denilgenyýmþaq bir tögereçik býraqýlðan edi - ondan qafatasýiçine daldý. Qafa içinde çoq zaman qaldý, qorçaqnýñmiylerini canlandýrdý. Soñra közleri içine kirgen ediki, közler tirildi, açýldý ve ayaq uclarýna baqtýlar.Kördü ki kevdesi balçýqtan yapýlðan. Közlerindençýp etip birer tamla yaþ tamdý. Can burnunakelgende bir aqsýrdý. Soñ tili ve dudaqlarý tirildi.Dudaqlarý qýbýrdap: «Elhamdu lillâhi Rabbil-âlemin!» dedi. Hitap keldi: «Yarhamuke Rabbikeve lizalike halâqtüke», yani «Rahim etti saña Rabbiñve böylece yarattý seni».

Bundan soñ can köksüne kelip yetti. Yerindenturacaq oldu, aþýqtý, amma ayaqlarý hâlâ cansýz edi,turamadý. Babalarýnýñ tabiatýdýr ki, Adem oðullarýsabirsiz ve aþýðýþçan olurlar.

Andan soñ can qarný içinde yayýldý, mide veiçekleri tirildi, qursaðý qaldýr-quldur ses beripyemek istedi. Soñra bütün etizi6, terisi, kemikleri,damarlarý, siñirleri canlandý. Derken teprendi,baþýný köterdi, oturdý. Qol, ayaqlarýný, her yeriniseyir etti - terisi týrnaq kibi qalýn, yýltýraq, tegiz edi,aylaq7 güzel bir yaratýq edi. Soñralarý, qaçan kiþeytan þerrine oðrap, cennet içindeki boðdaytereginiñ yemiþinden yedi - o qalýn ve yýltýraq terisitöküldi, yýmþaq, qartayðanda bürüþici terili oldu.Buyruq keldi ki: «Bunuñ adý Adem olsun!». Onuñiçün ki, Adem qara topraqtan yaratýldý, Arabçada«adam» demek «qara terili» demek olur.

Yaratýldýðý yerde Adem safiy aleyhisselâm yedikün oturdý. Soñra Allahu izz ve celle endirdi köktenAdem içün qýzýl altýndan quyulðan, inci daneleriqaqýlðan bir taht. Yedi yüz biñ melek oña yaraþýqlýhýlatlar kiydirdi, baþýna altýn tac qondurdý, devrequrup, Ademni ortaða alýp, suqlanýp8 baqýpoturdýlar onuñ teniniñ yýltýraqlýðýna, közleriniñ ferine,tiþleriniñ balqýldýsýna. Derken Adem kördü baþýtöpesinde tolun ay kibi parlaq bir ýþýq yumaðý. Oezelden Muhammedü�l Mustafa içün yaratýlðan nuredi. Ademniñ göñlü o nurða isindi, nurnu yaqýndankörmege küsedi9, oña talpýndý10 ise Allahu izz vecelle Muhammed nuruný Ademniñ alnýna qondurdu.Andan nur keçti sað yanaðýna, soñ iynine11, soñ

qoluna. Adem safiyullah þahadet parmaðýný közüneqarþý tikledi, nur parmaðý ucuna keldi, toqtaldý.Nurnuñ cýllýsý Ademnýñ bütün tenine yayýldý, Ademnurnuñ körküni12 dañladý13 ve «Lâ ilâha illâllahu,Muhammeder resullüllahu!» diye þahadet ketirdi.Þahadet parmaqlarýný köterip kelime ketirmekAdem aqtýqlarýna14 þöylece âdet oldu.

Andan soñra buyruq keldi «Ademni cennetkekirsetiñiz» deyip. Cibrail bir at ketirdi Maymun adlý.Adem o atqa mindi. Cibrail atnýñ tizginini tuttu,Mikail sað yanýnda, Ýsrafil sol yanýnda, köklergeuçtular. Yedi yüz biñ melek te köklerni toldurðanbir quþ üyüri15 kibi. Hep yuqarýða uçtu, Ademniuçmaqqa (cennetke) kirsettiler, qondular. Uçmaqyem-yeþil bir baqça edi, þýrýl-þýrýl suvlar aqar, miskqoquðan yeller eser, terek dallarýnda çeþit yemiþlerpiþken, havasý küneþli ve serin, qara közlü hüriyqýzlar oynap, külüp gezer ediler. Meleklerge hitapkeldi: «Ademný taht üstüne oturtýñýz, tahtnýqanatlarýñýz üstüne alýñýz, öyle gezdiriñiz». Bumelekler içün bir ceza edi. Çünkü Allahu izz vecelle «Ademni yaratýrým!» diye niyet bildirdiktemelekler: «Yoq, yaratma! Onuñ oðlanlarý birbirinefýsq ve fesat eter, uruþýr, qan töker» - degen ediler.Allah meleklerniñ bu sözlerini giybet diye tanýdý,olarnýñ sevaplarýný alýp Adem aqtýqlarý içün saqladý.Soñ meleklerniñ Ademge secde etmeklerinierkledi16. Bunuñ içün Ademge «esma ilmi»niögretti, yani dünyadaki her þeyniñ adýný söyledi.Soñra meleklerden soradý «Bunuñ adý nedir?»,«Bunuñ adý nedir?» - dep. Melekler bilmediler.Hitap keldi: «Ey, Adem! Meleklerge dünyanesneleriniñ adlarýný ögret!» - dep. MeleklerAdemni qanatlarý üstünde alýp uçar ekenler, Ademolarða: «Bu Kök. Bu Yer. Bu Küneþ. Bu Ay! BuSuv. Bu Ateþ. Bu Dað. Bu Çöl!» - diye on biñnesneniñ adýný ögretti. Hitap keldi: «Ey, melekler!Ademge secde etiñiz, yüküniñiz! Çünki kördüniz -o hepsiñizden bilgin, aqýllý. O ustazýñýzdýr, ustazðasecde etmek vaciptir». Yedi yüz biñ melekniñ hepsiAdemge secde etti, yalýñýz Ezazil etmedi. Çünküevvelce tüm meleklerniñ ustazý, ögretmeni o edi,Ademni künüledi. Hitap keldi: «Ey, Ezazil, senniçün secde etmediñ?» Ezazil dedi: «Men alazdan(alevden) yaratýldým, Adem ise topraqtan. Menondan uluð kelem». Ateþ topraqtan uluðdýr demek

37

ile Ezazil yañýldý. Çünkü ateþ hýrsýzdýr - her þeyniyaqar, yoq eter. Topraq ise hýrlýdýr - urluq saçsañsaña birni on etip qaytarýp berir. «Ezazil» demekArabça «yamanlayýcý» demektir, çünkü Ademyaratýlmaz öñüne meleklerge o qutqu17 salðan,melekler de Adem oðullarýný Ezazil sözlerine uyupyamanlaðan ediler. Þimdi Ademge secde etmegeniiçün Allahu izz ve celle Ezazilni lânetledi, Ezazilniñbir laðabý da mel�un (lâ�netli, qarðýþlý) oldu.

Ezazil Allaha yalvardý: «Meni qarðadýñ, mel�unettiñ. Amma sen acýyýcý ve esirgeyicisiñ, rahmanve rahimsiñ. Saña bir ricam bar, red etme». Allahuizz ve celle: «Nedir ricañ!» dep soradý. Ezazil dedi:«Maña qýyamet kününe qadar ömür ber». Qýyametkünü yaqýnlaðanda hepsi insanlar, melekler, hattaki Cibrail, Mikail, Ýsrafil ve Azrail de ölecekler,Allah yañýz qalacaq edi. Ezazil tüþüngen edi ki,herkes ölüp, tek olar ekisi qalsalar, yardýmcýlarsýzqalðan Allahnen uruþacaq, belki de Allahnýyeñecek, evrenge hâkim olacaq edi. Allah buquruntýlarný añladý ve dedi: «Yahþý, men saña uzunömür beririm. Amma seniñ umut etkeniñ qadar uzundegil». Ezazil-i mel�un meyus oldu, umutsýzlandý.Bundan soñ bir adý da Ýblis oldu, bu da Arabçada«ümütsiz» demege kelir.

Þimdi Ýblis týþta qaldý, Adem ise cennet içinealýndý.

Adem bir qaç saat cennetni gezdi, hayret etti.Amma ketkete göñlü cennet güzelliklerindenusandý. Çünkü cennet içinde herbir yaratýqtan birerçift bar edi, ancaq Ademniñ özüne beñzer çifti yoqedi. Mevlâ Taale añladý Ademniñ halýný, oña uyquyiberdi. Adem bir terek tübüne yattý, uyudý. Allahuizz ve celle Ademniñ sol býqýnýný18 açtý, soñðuqaburðasýný çýqarýp aldý, býqýnýný kene bütün etti.Soñra Ademni uyandýrdý, közleri öñündeqaburðadan bir diþi insanný, Havvaný yarattý.«Havva» adý arabça «hayy» sözündendir, «hayy»demek «tiri» demektir, çünkü Havva tiri Ademdenyaratýldý. Allahu izz ve celle Ademni niçün yuqlattýonuñ qaburðasýný çýqaracaqta? Yuqlatmaðan olsaAdemniñ býqýný aðrýtacaq, Adem de aðrý sebepçisiolðan Havvaný yek körecek, sevmeycek edi. Veniçün Ademni uyandýrdý Havvaný yaratacaqta?Onuñçün ki, Adem körmegen olsa Havvanýñ kendiqaburðasýndan yaratýlðanýný, onu baþqa bir

nesneden yapýldý belleycek, onu kene sevmeycekti.Havvaný özünden yaratýlðanýný körgen soñ Havvanýsevdi. Bir de Havva aylaq körklü, aylaq albeniliedi, bütün qadýnlar güzelligi onda toplu edi.Ademniñ raðbeti keldi, «Mana yaqýncaraq kel!» -dep Havvaný ündedi. Havva ayttý: «Meni ister isenözüñ kel» - dedi. Adem yerinden qoptu, Havvanýñyanýna bardý. Eger azçýq sabýr etken olsa, Havvanýñözü kelecek edi. Öyleyken þimdi qadýnlarðaerkekler barýrlar. Amma cennette erkeklergeqadýnlar kelecekler.

Adem Havvanýñ yanýna bardý, quçaqladý, öptü,tenini uvuþtýrmaða baþladý. Cibrail ayttý: «Ey,Adem! Hava seniñkidir. Amma aþýqma! Nikâhsýzyaqýnlýq yollu degildir!» - dedi. Soñra Allahu izzve celle olarða nikâh qýydý, hutbe oqudý ve olarnýyañðýz býraqtýlar.

Cennetniñ bir künü bizim dünyamýz hesabýncabeþ yüz yýl olur. Adem ve Havva cennette yarýmkün, bizim sayý ile eki yüz elli yýl qaldýlar, soñcennetten quvup çýqarýldýlar...

(Devamý kelecek sanýnda)

SÖZLÜKÇE(Türkçe-Rusça sözlükte bulunmaðan sözler)

1 Sümerler - øóìåðû2 aqtýq - ïîòîìîê3 qorçaq - ìàíåêåí, ñòàòóÿ4 erkli - âëàñòíûé5 süyem - ïÿäü6 ömgek - àíàò. ðîäíè÷îê7 etiz - ïëîòü8 aylaq - ÷ðåçâû÷àéíî, êðàéíå9 suqlanmaq - ëþáîâàòüñÿ10 küsemek - âîçæåëàòü11 talpýnmaq - òÿíóòüñÿ12 iyin (iyni) - ïëå÷î13 körk - êðàñîòà14 dañlamaq - óäèâèòüñÿ15 üyür - ñòàÿ (ïòèö)16 erklemek - èçâîëèòü17 qutqu - ïîäñòðåêàòåëüñòâî18 býqýn - áîê

38

Memet Osman-oðlu Müyeddin Sevdiyar (1913-1999)(Vefatý münasebeti ile)

Qýrýmtatar milliy davasý büyüklerinden, degerli tarihçi ve þairimiz Memet Sevdiyar 1913 senesi 15 yanvarkünü Qýrýmnýñ Aqmescit þehrinde doðdý. 1931 senesi orta mektepni bitirip, 1932-35 ss. Qýrým PedagojiÝnstitutý Til ve Edebiyat Þubesiniñ Aqþamki Bölüginde oquy. Ayný zamanda, Qýrým Saðlýq-SaqlavMinistrliginde bölük müdiri vazifesinde çalýþmaða baþlay. 1935-38 ss. Qýrým Radiokomitetinde edebiy-medeniy eþittirüvler bölüginiñ müdiri olaraq iþley. 1941 senesi cenkke kete, Or-Qapuda esir tüþe, qurtulýpAqmescitke döne, mýnda qýrýmtatar tilinde çýqqan “Azat Qýrým” gazetasýnda çalýþa. 1944 senesi QýrýmdanRomanyaða köçe. 1945 senesi Ýtalyanýñ Roma þehrindeki Þarqiyat Ýnstitutýnda tahsil ala. 1948 senesiTürkiyege avuþa. 1957, 1960-61 seneleri Ankarada çýqqan �Qýrým� mecmuasýnýñ neþrinde faal iþtirak ete.1961 senesi AQÞ�ða köçe ve birazdan soñra New-York þehrinde yerleþe. Arqadaþlarý Mübeyyin Altañ veFikret Yurter ile birlikte �Qýrýmtatar Milliy Merkezi�ni meydanða ketirerek, onuñ terkibine kirgen “SürgündekiQýrýmtatarlarýný Öz Vatanlarýna Keri Qaytarma Oðrunda Küreþ Komiteti� ve �Qýrým Fondu�nýñ iþlerinialýp bara. Ayný zamanda, edebiyat ile meþgul ve qýrýmtatar etnik tarihi üzerine araþtýrmalar yapa.Vefatý-1999 senesi 9 iyün künü New-York þehrindedir. Yatqan yeri cennet olsun!ESERLERÝ:1.. “Ðurbet Yollarýnda�. Þiirler cýyýntýðý- New-York ,1933.Bir sýra þiirleri Aqmescitte çýqmaqta olðan �Yýldýz” mecmuasýnda da basýlðandýr. Bq.: “Yýldýz” , 1993: ¹ 3;1994 : ¹3, ¹4; 1999: ¹1. �Yýldýz�dan ðayrý ayrý þiirleri “Salðýr” mecmuasý (¹2(1991)) ile �Qýrým� ve“Yañý Dünya� gazetalarýnýñ çeþitli senelerindeki bir sýra sanlarýnda yer alðandýr.2.“Ýòþäû îá ýòíîãåíåçå êðûìñêèõ òàòàð” / “Qýrýmtatar Milletiniñ Menþei�./- New-York, 1997.Memet Sevdiyarnýñ bu tarihiy araþtýrmasýnýñ ayrý qýsýmlarý“Ýòþäû èç “Ýòþäîâ îá ýòíîãåíåçå êðûìñêèõ òàòàð” rubrikasý altýnda 1997 senesi 27 sentâbr künündenbaþlap bugünge qadar “Qýrým” gazetasýnda basýlýp kelmektedir.3. “Qadimiy Salðýrnýñ qaynaq suvu kibi aqqan ömrüm” . Hatýralar.- Qýrým, 1996 : ¹¹38-49; 1997:¹¹2-10, 12, 14, 15, 17-31, 33-37.

Dostuma

Ðayýplarýmýz

Her þeyniñ yañýsý pek yahþý olðanda,

Dostluqnýñ eskisi qiymetli ola.

Dostlarnýñ birisi uzaqta qalðanda,

Digeri hasretlik çekmekten sola.

Bizim de közümiz bir künde açýldý,

Sevginen, iþançnen bir yolda kettik.

Eki saf göñülde baht nuru saçýldý,

Ebediy dostluqçýn ant-yemin ettik.

�Yahþý dost zorluqta sýnalýr� degenler,

Biz böyle sýnavdan çoq kere keçtik.

Fedakâr olmaða çoq dostlar bilgenler,

Onuñ saf suvundan biz de çoq içtik.

Araða soqulðan bir cadý sert elnen

Bizlerni quturðan deryaða attý.

Seni o qorqunçlý zindanða aydadý,

Meni de köpürgen dalðaða qattý.

Men saðým, dostçýðým, ðurbette olsam da,

Ellerim çalýþa, qalemim yaza.

Men saðým, saðlamým, zahmette qalsam da,

Kelse de baþýma çoqtan-çoq qaza.

Bekleyim, ayt, dostum, muqaddes sözüñni,Sesiñni eþitip olmayým… yoqsa…Ebediy olaraq yumdýñmý közüñni?

Buða men inanmam, qiyamet qopsa.

Vatanýñ aþqýna yaþamaq kereksiñ,

Yaþamaq, yaþatmaq, sevdirmek, sevmek.

Bunýñçün çoq künler küreþmek kereksiñ,

Degil ki dehþetli zindanda ölmek.

Unutma, bu qanlý küreþniñ baþýnda

Sevginen, iþançnen bir yolda kettik.

Hatýrla: toðayda, çeþmenýñ baþýnda

Ebediy dostluqçýn ant-yemin ettik. 1945.

39

Aðlama, bülbülEy, bülbül, ne içün þay mahzün ötesiñSabahnýñ tañ yeli nazikten eskende?Ne içün göñlümni rahatsýz etesiñYürekni keskin oq parçalap keskende?

Yoqsa, bir zehirli yýlannýñ tiþleriSeniñ de günahsýz teniñe battýmý?Yoqsa bir hýyanet alçaqnýñ iþleriSeni de yuvañdan týþarý attýmý?

Yoqsa, öz sesini bülbülge uydurýp,Aç qýrðýy seni de ölümge cetemi?Þu büllür qanýñnen qarnýný toydurýp,Yüksekke, köklerge havelep ketemi?

Aðlama, bülbülim, aðlama, cesür ol,Ufuqný aðartýp, al küneþ doðacaq.Haq içün meydanða atýlðan çevik qol,Canavar qýrðýyný al qanða boðacaq.

O vaqýt sesiñni yükseltir, yýrlarsýñHürriyet, adalet, azatlýq yýrlarýn.Nazik hoþ ahenkle sevinçnen sýrlarsýñYurtumnýñ çölleri, çayýrý, qýrlarýn.

08.01.1945

Aziz milletime

Ne tarafqa aylansam, qayda baqsam,Seni körem, göñlümni sen alasýñ.Yat illerde olsañ da, zorluqsañ da,Saf öskensiñ, kene de saf qalasýñ.

Emek seniñ bayraðýñ, saflýq canýñ.Muqaddestir, yemindir aytqan sözüñ.Namus seniñ yoldaþýñ, haqtýr qanýñ,Ateþ saça etrafqa elâ közüñ.

Ebediysiñ, büyüksiñ, qocamansýñ,Tarihlerden silinmez þeref-þanýñ.Qayda barsañ - yükseksiñ, odamansýñ,Hiç þübhem yoq - parlaycaq istiqbaliñ.

Yaþa, millet, biñ yaþa, oðruñ cürsün!Saflýq daim yoluñda yoldaþ olsun.Kelsin künü - Vatanýñ sefa sürsün,Hýrpalanðan hayatýñ sevinç tolsun!

18.05.1946Roma

Yýrla, keday!

Yüregimde yaralarnýñ aðrýsýný hiss etkenday,Aydýn gece siyah kökte munarlandý tögerek ay.Azaplarða can dayanmay, beden yana, qalpler aðlay,Yükselt bütün hoþ sesiñni, göñül ohþap, yýrla, keday.

Yýrla, keday, çevik sesiñ qartal kibi qanat kerip,Urallarný dolaþsýn da, Sibiryada oyða dalsýn.Þehitlerniñ hýrpalanðan ruhlarýna selâm berip,Altaylarda can çekiþken milletimniñ göñlün alsýn.

Ýlham berip, yýrla, keday, yaralanðan göñlüm coþsun,Ðariplikten qahramanlar mühitine avuþayým.Saðlam sesiñ zayýflaðan bedenime quvvet qoþsun,Milletimniñ þanýn haqlap, vatanýma qavuþayým.

Aç közüñni, baq, etrafný matem sardý, yer-kök aðlay.Battý küneþ, qarardý kök, söndü yýldýz, tutuldý ay.Beden yana, göñül sýzlay, azaplarða can dayanmay,Yeter artýq, yeter, qardaþ, susma bügün, yýrla, keday!

16.04.1947Roma.

40

NÝÇÜN...Niçün hasret yükü tüþmiy* yürekten,Niçün qurtuluþ yoq suvuq ðurbetten?Niçün ðarip halqým toymadý dertke,Niçün köle bola, köne kötekke?Niçün aqýl yuqlay, fikir uyanmay?Niçün tuya, köre, müçe oynamay?Niçün ömür azap bola, þay keçe?Niçün macür1 tuva da þaytip köçe?Niçün kündüzi ayaz, gece bora?Niçün bir tarlýqta yetiþmiy Çora?Niçün köz torlana yurtsuz körgende,Niçün mutlu2 yigit �yurt� dep ölgende?Niçün hasret yuta yurtqa susaðan,Niçün cavlar3 bola bayram qutlaðan?Niçün halqým kervan-qatar sürüle?Niçün qartlar yol boyuna kömüle?Niçün þaytip cav çoqraqný qurutqan?Niçün anay balasýný unutqan?Niçün, Quday, osal sýnav beremiz?Niçün ata mezarý yoq töremiz?Niçün yürek þay dayana horluqqa?Niçün bunday çýdamlýmýz zorluqqa?Niçün ýnsýz4, azatlýqný oylamay,Niçün halqým bir birimen boylanmay,Niçün susa birin tutup sökseler?Niçün küzküre yamanlýq etseler,Niçün suvuq cat eldeki kiþiler,Niçün dost dep aytalmaysýñ bir þiyler?Niçün tuvðan yurt adýnda toqtalam?Niçün ömür aqýþýna oqtalam?Niçün yuva qura hasret yürekke?Niçün yigit yol uzata erekke5?Niçün, Quday, sen duama iymeysiñ 6 ?Niçün bizni soylu qul dep bilmeysiñ?Niçün, Quday, köz yaþýmýz týyýlmay?Niçün ðurbet kefaretke7 sayýlmay?

2.04.1975«Emel», N88 (1975)

* Þiir �Emel” dergisindeki imlâsý ileberildi.1 Köle - qul, esir2 Macür - «mühacir» sözünden olsakerek ki, manasý «köçmen»dir.3 Mutlu - bahýtlý.4 Cav - duþman.5 Insýz - sessiz.6 Erek - uzaq.

Server Turupçu(10.11.1914 - 3.03.1985)

Qýrýmnýñ Aqmescit þehrindedoðdý. Ýlk ve orta tahsiliniVatanýnda tamamlay. 1934senesi ailesi ile Ýstanbulða köçe.1937 senesi Polonyaða ketip,Vilno Üniversitetiniñ SiyasiyBilgiler Fakültetinde tahsil ala.1939 senesi II. Cihan Cenkibaþlamasý ile Ýstanbulða döne.Vefatý - 1985 senesi 3 martkünü Ýstanbuldadýr.

1960 - 70. seneleri �Emel�dergisinde bir sira þiirleri ileqýrýmtatar edebiyatý tarihiüzerine maqaleleri basýlðandýr.

Qýrýmtatar Çetel Edebiyatýndan

7 Ýymek - göñül indirmek.8 Kefaret - günahtan arýnma.

41

Nasýl bir künlerge qaldýq, qardaþlar.Bu uzun yollarda taldýq, qardaþlar,Aman-aman bitip-yandýq, qardaþlar,Közümiz ögünde sabiyler ole, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Dünyaða nam bergen bir millet edik,Asýrlar tübünden tirilip keldik,Vatanða köz tikip qurbanlar berdik,Bizni kene böleler bir þýna ile, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Qalmadý aramýzda birlik keñeþi,Þunýñçün qýzdýrmay Vatan küneþi,Þunýñçün yürüþmey, ey halqým, iþiñ,Þunýñçün baðrýñný hancerler tile, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Hepimiz qabardýq mingen hamýrday,Qarýþýp qalmayýq bir top çamurday,Kesilip baþladýq quruðan tamýrday,Yaþaymýz bularný bile ve bile, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Bizni kene birevler oynatmaq istey,Kene damsýz þorba qaynatmaq istey,Kenardan hoþlanýp bir baqmaq istey,Bar, oyna, közyaþýñ sile ve sile, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Sañki duþman oldýq bir-birimizge,Ürmet yoq ne ölü, ne tirimizge,Ne oldý, qardaþlar, ne oldý bizge?!Kene dersiñ bir belâlar bastýrýp kele, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Alladan berilgen güzel bu topraq,Közlerimiz kibi körlanðan çoqraq,Tereklerimizde sararðan yapraqBiz kibi çekmekte feryat ve nale, -Dünya bizge baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle.

Ey, felek, iþiñe aqýllar yetmey,Tatarnýñ baþýnda tüþünce bitmey,Bir küçük arzum bar - aqlýmdan ketmey:Ömürler bite ve ömürler kele, -Demesinler:«Dünya bularða baqýp, bir köznen aðlay,

bir köznen küle».

TÜÞÜNCE

ESKÝ YURTMýnda her þey bir zamanda þan-þühretni añdýra,Hal-hazýrki vaziyeti aqýlýñný aldýra.Teþekkürim sizge bügün, Eskiyurtlý qandaþlar,Toplanýrmýz qýrýmtatar adlý bütün qardaþlar.

Toplanýrmýz þu muqaddes Azizlerniñ yanýna,Ebet, bir kün bu milletniñ can kirer ya canýna.Baðçasaray deseler, baþým-közüm aylana,Çünki kobek tamýrýmýz mýnda kelip baylana.

Aslý özum Eski Yurttan uzaq çölde tuvsam da,Baðçasaray içün catsýñ degen oyný quvsam da,Baðçasaray deseler, içim-bavrým uzüle,Bilmem niçün közyaþlarým kirpigime tizile.

Nice kere ayaq bassam ipranðan Hansarayða,Her bir taþý-tahtasýna toyalmayýp qarayman.Köz taþlayman nice asýr iç-içinden iñlegenSahibi yoq boþap qalðan meþur Þain-Qullege.

Zemaneviy edebiyatÞakir Selim1942 senesi Aprel 10-da Qýrýmnýñ Büyük-As köyünde doðdý. 1944 senesi bütün halqnen beraber sürgün

etildý. Samarqand vilâyetine tüþti.Samarqand pedagoji bilim yürtuný ve Samarqand Devlet Üniversitetiniñ rus filologiya fakültetini bitirdi.Ýlk þiiri 1961 s. �Lenin bayraðý� gazetasýnda basýldý. Bundan soñ �Aqbardaq�, �Duyðularým�, �Sevgi

alevi�, �Uyanuv� ve diger þiir kitaplarý neþir etildi.�Tüþünce� ve �Baðçasaray� þiirleri 1996 s.Ankarada Hazreti Muhammed Peyðamberimizniñ (S.A.V.)

Qutlu Doðum haftasý münasebetinen ötkerilgen �Vatan ve millet sevgisi - imandandýr� adlý þiiriyet yarýþýndaBirinci mükâfat ile taqdirlendiler. Kene þu yýlý türkiy þairler Þöleninde Arif Nihat Asiya mükâfatýnýñ laureatýoldý (Ankara-Qýbrýz). 1997 senesi meþur Polonya þairi Adam Mitskeviçniñ �Qýrým sonetleri�ni tercimeetkeni içün �Polkül� Fondunýñ laureatý, 1998 s. ise W.Þekspirniñ �Makbet� adlý faciyeviy dramatik eserinitercime etkeni içün Qýrým Devlet Mükâfatýnýn laureatý oldý.

Þimdi �Yýldýz� mecmuasýnýñ baþ muharriri vazifesýnde çalýþa.

42

körünmege baþladý. Meselâ, 1907 senesi Kezlevdeqýrýmtatarca «Alim Qýrým aydamaðý» spektaklioynaldý. (8)(Soñundan «Alim aydamaq» mevzusuile baðlý bir çoq yañý eserler yazýlýp, onlarca defalarçeþit sahnalarda qoyulðan edi). Aqmescitte iseqýrýmca teatr oynalðan künleri özcesine birbayramlarða çevirilip, sahna oyunlarý ile birge baþqamedeniy tedbirler (konsert, oyunlar, çeþit medeniyaqþamlar ve bir çoq diger þeyler) keçirile edi (9).

Teatr oyunlarý vira quvvet alðaný ve seyircilerniñañýna, turmuþuna tesir etkeni sebebinden, sahnadaqoyulðan spektakllerge aks sadalar ve qýymet kesicifikirler matbaa yüzünü köre baþladýlar. Meselâ, 1907senesi yanvar 17-de Baðçasaray sahnasýndaqoyulðan «Daðýlan týfaq» spektakli hususunda sözyürütürken, Keþfi Çelebi umumiy fikirler ile beraber,hatta artistlerniñ oyun usullarýný tahlil etmege týrýþtý.Mezkür spektaklge baðýþlanðan taqrizinde o böyleyaza: «Celâl Meinov dahi Süleyman bek rolünümuvafýq (yani güzel, uyðun - Ý.K.) amele keçirdi.Bahasus Süleyman beyin vefatýnda kösterdigisanaat bu biraderimizin artistlik cihetindenistidatnamesini isbata kâfidir, faqat yaralanmýþSüleyman bekin ahýr nefesinde can çekiþtigi birvaqýtte ikinci avcýyý kösteren (Zaysevin) onuñqalpaðýna közünü qoymaq kibi bir taqým usul, oyundabulunmayan alâmetler köstermesi yersiz vemünasebetsiz edi. Ýleride bu ðayr-i-tabiy hallaradiqqat olunur - deyu ümit idiyurýz...(10).

Qýsqadan söylenirse, o devirde sahna hayatýnýñhalqýmýzða büyük tesiri oldu. Aktör vedramaturglarýmýznýñ icadý halqýmýznýñ añýný yukseltip,yüreklerini hoþ etmesi, sahnadaki hayatqa duyðudaþolmasý ile cihan medeniy esnasýna qoþulmameselesinde büyükten-büyük rol oynadý.

1. Bàðíåêå Á.Â. Òåàòðû â ãðå÷åñêèõ êîëîíèÿõñåâåðíîãî ïîáåðåæüÿ ×åðíîãî ìîðÿ.. (1926) - Ñïðàâêàâ êí. - Ôèëèìîíîâ Ñ.Á. Õðàíèòåëè èñòîðè÷åñêîéïàìÿòè Êðûìà. Ñèìôåðîïîëü, «Òàâðèÿ».1996 (119ñ.)Ñ.46.

2. Kåðèìîâ È.À. Èñòîêè êðûìñêîòàòàðñêîãîñöåíè÷åñêoãî èñêóññòâà. -  êí. - Êðûìñêàÿ ÀÑÑÐ(1921-45), Ñèìôåðîïîëü, «Òàâðèÿ», 1990 (320 ñ.). Ñ.144.

3. Gasprinskiy Ý. Bügün fevral dörtte //Terciman, 1886fevral 4).

4. Gasprinskiy Ý. Baðçasaray aqþamlarý //Terciman,1897 mart 3.

5. Meinov C. Qýrýmda tatar teatrosu// Yeñi dünya, 1925noyabr 17.

6. Meinov C. Ayný menba.7. Gasprinskiy Ý. Kavkazlýlar Qýrýmda // Terciman, 1903

yanvar 15; 1902 dekabr 29).8. Gasprinskiy Ý. Qýrým haberleri // Terciman, 1907 fevral

28.9. Gasprinskiy Ý. Ayný menba. 1907 yanvar 26.10. Keþfi Çelebi. Milliy teatro // Terciman, 1907 yanvar

17.Ýsmail Hasan oðlu Kerim

Milliy teatrimizin tarihine dairQýrým sahna sanatý çoq asýrlýq tarihke malik olðaný

bellidir. Kendi inkiþafýný ta qadimiy Yunankoloniyalarýnda, yani eki buçuq biñ yýl evvel, baþlap,(1) Qýrým hanlýðý devirinde bayaðý inkiþaf etip,(2)lâkin Rusiye zaptý ile yoqqa çýqarýlðan edi. TekXIX asýrnýñ soñ çeriginde qýrýmtatar milliy ziyalýlarýnýñusanmaz ve yorulmaz hareketleri neticesindeyañýdan canlanmaða yol tuttu.

«Terciman» gazetasýnýñ haberine köre, 1886senesi fevral 4-te Baðçasarayda Mihaylidi adlý birzenginniñ salonunda qýrýmtatarca spektakl oynaldý.(3)1897 senesi kene Baðçasarayda, Upravazalasýnda Ýsmail Lemanov, Seitcelil Hattatov veMansurskiy taraflarýndan qýrýmtatarca çeþit levhalarnumayýþ etildi. Bu ve bundan soñki kerelerinde deçoqusu defalar spektaklden qazanýlðan aqçalarhayýrlý iþlerde qullana ediler. Mezkür spektakldentoplanðan meblað Harkov ve Moskovaüniversitetlerinde oquðan qýrýmtatar studentlerineyollanýldý (4).

Bir qaç yýl soñ, artýq rus ve cihan klassikasýnýsahnalaþtýrma iþleri baþlaðan edi. 1900 senesiBaðçasarayda A.S.Puþkinniñ «Saran pehlivan»(«Ñêóïîé ðûöàðü») dramasý qoyuldý. Onuqýrýmcaða nazým olaraq Ýsmail Lütfi çevirdi. Esasqaramanlarnýñ rollerini Celâl Meinov, Osman Zaatov,Settar Mishorlý, Ýsmail Lütfi ve Abdulla Terlikçioynaðan ediler (5).

1901 senesiniñ baþýnda türk yazýcýsý NamiqKemalnýñ «Zevallý çocuq» pyesasý oynalsa, aynýsenesi (1901 oktyabr 14-te) Baðçasaray sahnaoyunlarý içün ayrý hane berilgen soñ, Qýrýmda milliysahna sanatýnýñ sür�ati ve sýfat derecesi bayaðýyukseldi (6).

Asýlýnda XX asýrnýñ baþýnda Seit AbdullaOzenbaþlýnýñ «Olacaða çare olmaz», Molyerniñ«Zoraki tabip», N.V.Gogolniñ «Evlenüv», türk-tatarhayatýndan «Bahtsýz Nayle haným», Madatovnýñ«Qýrt-qýrt», N.Narimanovnýñ «Nadanlýq»,A.Ahverdovnýñ «Daðýlan týfaq» (yani «Daðýlðanhoranta») ve diger pyesalar oynala. O devirdekigazetalarnýñ haberine köre, spektakller oynalýrken,zal ve salonlar qýrýmtatar seyircileri ile tolu olup,olarnýñ hoþuna kete ve havesini ketire ediler (7).

O seneleri belli dramaturglarýmýz S.A.Özenbaþlý,A.S.Ayvazov ve H.Þ.Tohtarðazýdan ðayrý, sahnaiþine müptelâ olup, pyesa yazmaða tutunðan EmiraliQaiþev peyda oldu. Merhum yazýcýmýz ÞamilAlâdinniñ haberine köre, Qaiþevniñ «Sarý yapraqlar»adlý pyesasý sahnada 1904 senesi qoyulðan edi.

1905 senesi, Birinci rus inqilâbý baþlanðan soñ,bütün medeniy ve, þu cumlede teatr ile baðlý iþler,artýq Qýrýmnýñ, baþqa þeher ve büyük köylerinde decanlandý. O devirniñ matbaa haberlerine köre, teatroyunlarý Aqmescit, Qarasuvbazar, Kefe, Yalta,Alupka, Aluþta, Kezleve ve diger yerlerde

Medeniyet

43

Qýrýmtatarcanýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý

Aa

aah àõ!aba 1) ãðóáàÿ òîëñòàÿ

øåðñòÿíàÿ ìàòåðèÿ2) áóðêà èç ýòîé ìàòåðèè

aba � maq îòâåðãàòü, îòêëîíÿòüabacý èçãîòîâèòåëü áóðêèabadan áëàãîóñòðîåííûé,

öâåòóùèéabadanlýq áëàãîóñòðîéñòâî, -åííîñòüabaða ïàïîðîòíèêabajur àáàæóðabalý îäåòûé â áóðêóaban � maq íàâàëèâàòüñÿ; ñèäåòü íà

÷üåé-ë. øåå (ïåðåí.)abandýr� maq çàñòàâèòü ñòàòü íà êîëåíèabandon îòêàç (îò èìóùåñòâà, ïðàâ)abanoz ýáåíîâîå (÷åðíîå)

äåðåâîabanozsoylar áîò. ýáåíîâûåabaq ñó÷îê; ñâèëü (â äîñêå)abaqlý có÷êîâàòûé, ñâèëåâàòûéabarsýn ðîæà (áîëåçíü)abart� maq ïðåóâåëè÷èâàòüabartý ïðåóâåëè÷åíèåabartýlý, ïðåóâåëè÷åííûéabartma ïðåóâåëè÷åíèåabartmacý ëþáèòåëü ïðåóâåëè÷èâàòüabartmalý ñì. abartýlýabat áëàãîóñòðîåííûé.abay ìàìà! (äèàë.)abayla� maq çàìåòèòü; óâèäåòüabaylý âíèìàòåëüíûé,

îñìîòðèòåëüíûéabaysý� maq (âðîäå áû) çàìåòèòüabaysýz íåâíèìàòåëüíûéabaysýzlýq íåâíèìàòåëüíîñòüAbaza 1) àáàçèíåö

2) íåïîíÿòëèâûé (ïåðåí.)abazalan� maq ïåðåñïðàøèâàòüabazan èçãîëîäàâøèéñÿ ïî

æåíùèíå

Abbasiy èñò. àááàñèäûabdal 1)áðîäÿ÷èé äåðâèø;

2)áàëäàabdalcasýna ïî-äóðàöêè; ãëóïîabdallan� maq âåñòè ñåáÿ ïî-äóðàöêèabdallaþ� maq îãëóïåòü, îòóïåòüabdallýq ïðèäóðêîâàòîñòüabdalquþ ãëóïûø (ïòèöà)abdest, abdes ðèòóàëüíîå îìîâåíèåabdesbozan çîîë. áû÷èé ñîëèò¸ðabdesli ñîâåðøèâøèé îìîâåíèåabdessiz íå ñîâåðøèâøèé

(-øàþùèé) îìîâåíèåabdar 1) ñî÷íûé; 2) êðåïêèéabdýra� maq âñïîëîøèòüñÿabdýraqla� maq âñïîëîøèòüñÿabdýrat� maq âñïîëîøèòü, íàïóãàòüabdýravuq ïóãëèâûéabdýr-sebdir (èäòè) ïîøàòûâàÿñüabe ýé, òû!abeci ïåðâîêëàññíèêaberasyon àñòð. àáåððàöèÿabes âçäîð, àáñóðäabýhayat æèâàÿ âîäà; ýëèêñèð æèçíèabýn� maq ñïîòêíóòüñÿabýndýr� maq çàñòàâèòü ñïîòêíóòüñÿabýnýp - sürünip ñïîòûêàÿñüabýq ãåðìîôðîäèòabýrevan ïðîòî÷íàÿ âîäà; æèçíü

(ïåðåí.)abýru äîñòîèíñòâî; àâòîðèòåòabýt øàã (ìåðà äëèíû)abýtla� maq øàãàòü, ïåðåñòóïàòüabide ïàìÿòíèê, ìîíóìåíòabideviy ìîíóìåíòàëüíûéabis ìîðñêàÿ áåçäíàabisel ãëóáîêîâîäíûé,

àáèññàëüíûéabit ðàá, íåâîëüíèê; ðàá áîæèéabiy ó÷òèâîå îáðàùåíèå ê

ñòàðøåìóabla ñòàðøàÿ ñåñòðàablalýq ïîëîæåíèå ñòàðøåé

ñåñòðû

44

ablaq êðóãëîëèöûé, ïîëíîùåêèéabli ìîð. ôàë, âàíòàabluqa áëîêàäàabone ïîäïèñêàaboneci ïîäïèñ÷èêabonent àáîíåíòabonman àáîíåìåíòaborda ïðè÷àëèâàíèåabort àáîðòabortiv àáîðòèâíûéabosa ìîð. ñòîï!abra ãðóçèê (ïðè âçâåøèâàíèè)abra� maq âçÿòü â ðóêè, ñïðàâèòüñÿabral� maq óïðàâëÿòüñÿ, áûòü

óïðàâëÿåìûìabralmaz íå ïîääàþùèéñÿ óïðàâëåíèþabralmazlýq, -ðý íåóïðàâëÿåìîñòüabravsýz íåóïðàâëÿåìûéabraþ â ïÿòíàõ; ïðîêàæ¸ííûéabraþlýq ìåä. ïðîêàçàabrek àáðåê, ðàçáîéíèêabsent àáñåíò (íàïèòîê)absenteizm àáñåíòèçìabses ìåä. àáöåññabsis ìàò. àáñöèññàabsolüt àáñîëþò, -íûéabuhava êëèìàòabullabut áåñòîëêîâûé;

íåâîñïèòàííûéabulya ìåä. àáóëèÿ, îñëàáëåíèå

âîëèabuq-sabuq íåâïîïàä (î ñëîâàõ)abur-çubur âñÿêàÿ âñÿ÷èíàabus õìóðûé, óãðþìûéabuslýq, óãðþìîñòüabut ñì. abýtabutaðaç çåìëåìåðíûé øåñòabuzambaq áåññâÿçíûé, âçäîðíûéabuzettinbey ñòèëÿãà, ñíîáAbhaz àáõàçåöaceba óäèâèòåëüíî, èíòåðåñíîacar ñèëüíûé; îòâàæíûéAcar àäæàðåöacarlýq, -ðý áóéíîñòü, ïûëêîñòü

acayip óäèâèòåëüíûé, -íîacayiplik,- gi íå÷òî óäèâèòåëüíîåaccý ãîðüêèé; ãîðå÷üaccýcaraq ãîðüêîâàòûéaccýlaþ� maq ïðîãîðêíóòüaccýlýq, - ðý ãîðüêèé âêóñacebülacaip ñàìîå óäèâèòåëüíîåacele 1) ñïåøêà; 2) ñïåøíîaceleñi òîðîïûãà; òîðîïëèâûéaceleten ñïåøíî, íàñïåõAcem ïåðñacemce 1.ïåðñèäñêèé ÿçûê;

2.ïî-ïåðñèäñêèacemi íîâè÷îê (ãäå-ë., â ÷¸ì-ë.)acemice íåóìåëî, êàê áû âïåðâûåacemilik- gi íåîïûòíîñòü;

íåêîìïåòåíòíîñòüacenta/acente àãåíòacentalýq, -ðý àãåíòñòâîacep yäèâèòåëüíî!aceplen� mek óäèâëÿòüñÿ, èçóìëÿòüñÿaceplendir� mek âûçûâàòü óäèâëåíèåacý ãîðå÷ü, ãîðüêèé âêóñacý� maq æàëåòüaccýaðaç áîò. êâàññèÿaccýbadem ãîðüêèé ìèíäàëüaccýbaqla áîò. ëþïèíaccýçigdem áîò.áåçâðåìåííèêaccýdülek áîò.áåøåíûé îãóðåöaccýyarpýz áîò.ïåðå÷íàÿ ìÿòàacý-ðýcý áîò.ùàâåëü êèñëûéacýma æàëîñòü, ñîñòðàäàíèåacýmasýz áåçæàëîñòíûéacýmaz áåçæàëîñòíûéacýn-� maq æàëåòü, ïîæàëåòüacýnacaq äîñòîéíûé æàëîñòèacýndýr-� maq 1.âûçûâàòü æàëîñòü;

2.ïðè÷èíÿòü ñòðàäàíèÿacýnýq æàëîñòüacýnýqlý âûçûâàþùèé æàëîñòüacýnýþ æàëîñòüacýrða áîò.õðåíacýrýq áîò.ïàëü÷àòêàacibe äèêîâèíà

45

acil ñðî÷íûé, ñïåøíûé,acilen ñðî÷íî, ñïåøíîacip, -bi óäèâèòåëüíûé,

íåîáûêíîâåííûéaciz áåññèëüíûé, íåñïîñîáíûéacizane ñìèðåííî, ïîêîðíîacizlik, -gi áåññèëèåacun ìèð, ñâåòacunsal âñåìèðíûé, ìèðîâîéacuv æàëîñòü, ñîñòðàäàíèåacuvsýz áåçæàëîñòíûéacuvsýzlýq, -ðý áåçæàëîñòíîñòüacuze ñòàðàÿ êàðãàacyo êîì.àæèî, ëàæacyocý áèðæåâîé äåëåöaç ãîëîäíûéaç � maq îòêðûâàòüaçalya áîò.àçàëèÿaçan àíàò.ýêñòåíçîð,

ðàçãèáàòåëüaçar îòêðûâàëêàaçaroz çàâèòóøêà, ðîñ÷åðêaçarozlý çàìûñëîâàòûéaçý óãîë; àñïåêòaçý� maq (ïðî)êèñíóòüaçýcý îòêðûâàþùèéaçýl� maq 1.îòêðûâàòüñÿ;

2.îáíàðóæèòüñÿaçýlým àñòð.ñêëîíåíèåaçýlýr-qapanýr ðàñêëàäíîéaçýlýþ îòêðûòèåaçýlma 1) îòêðûòèå;

2) ðàçâ¸ðòûâàíèåaçýlmaz íå îòêðûâàþùèéñÿaçým âñòóïèòåëüíîå ðàçúÿñíåíèåaçýmla� maq ðaçúÿñíÿòüaçýn îòêðûòèå, îáíàðóæåíèåaçýndýr� maq ìàò. ðàçâ¸ðòûâàòüaçýnla� maq ðàçâåäûâàòüaçýnlama ðàçâåäêàaçýnsama ðåêîãíîñöèðîâêàaçýortay ìàò. áèññåêòðèñàaçýq îòêðûòûé, -îaçýq� maq ïðîãîëîäàòüñÿ

açýqaðýz ðîòîçåéaçýqaðýzlýq-ðý ðîòîçåéñòâîaçýq-aydýn ÿñíûé, -îaçýqçasýna îòêðûòîaçýqköz 1.ëîâêà÷; 2.ëîâêèéaçýqközlü ëîâêèé, ñìûøë¸íûéaçýqközlülik,-gi ëîâêîñòüaçýqla� maq îñâåùàòü (âîïðîñ),

ïîÿñíÿòüaçýqlama ïîÿñíåíèåaçýqlayýcý ïîÿñíèòåëüíûéaçýqlýq,-ðý îòêðîâåííîñòü; ïðîñòîðaçýqmeþrep,- bi áåçíðàâñòâåííûéaçýq-saçýq 1.ïîëóîáíàæ¸ííûé;

2.íåïðèñòîéíûéaçýq-saçýqlýq,-ðý íåïðèñòîéíîñòüaçýqsýz ýêîí.áåçäåôèöèòíûéaçýqtan 1.èçäàëåêà; 2.áåç òðóäàaçýqtýr � maq äåðæàòü êîãî-ë.

âïðîãîëîäüaçýqtoxumlýlar áîò.ãîëîñåìÿííûåaçýqtüs ñâåòëîãî îòòåíêàaçýsal ôèç.óãëîâîéaçýt� maq 1.çàêâàñèòü; 2.ùèïåòüaçýtýlðan êèñëîå (î òåñòå)açýtqý çàêâàñêàaçköz (lü) àë÷íûéaçköz(lü)lik,-gi àë÷íîñòüaçközlen� mek ïðîÿâëÿòü àë÷íîñòüaçlayýn íàòîùàêaçlýq, - ðý ãîëîä; ãîëîäîâêàaçlý - toqlu âïðîãîëîäüaçma ïðîõîä; îòâåðñòèåaçmalýq,-ðý ìîþùåå, ÷èñòÿùåå

ñðåäñòâîaçmataþ õèì.ïîòàøaçmaz 1.ñêðûòíûé; 2.øàõì.ñâÿçêàaçoluþ ïåðåõîä â ñîñòîÿíèå

ãîëîäàaçqý ïîëèðîâêà; øëèôîâêàaçqýcý ïîëèðîâùèê, øëèôîâùèêaçqýç îòìû÷êà; êëþ÷açqýla� maq ïîëèðîâàòü, î÷èùàòüaç-sarý áëåäíî-æ¸ëòûé

46

açtamaq, -ðý íåíàñûòíûéaçuv ãíåâ; çëîñòüaçuvçan ðàçäðàæèòåëüíûéaçuvlan� maq ðàçîçëèòüñÿaçuvlandýr� maq ðàçîçëèòüaçuvlý çëîé, ðàçîçë¸ííûéaçuvsýz íå çëîé; áåççëîáíûéad èìÿ; íàçâàíèåada îñòðîâada� maq îáåùàòü; äàâàòü îáåòadabalýðý çîîë.ëèíüadaçayý áîò.øàëôåéadaçýq,-ðý îñòðîâîêadadiyoz õóëèãàíadajio ìóç.àäàæèîadal � maq áûòü îáåùàííûì,

îáåòîâàííûìadale ìóñêóë, ìûøöàadaleli ìóñêóëèñòûéadalet ñïðàâåäëèâîñòüadaletkâr ñïðàâåäëèâûéadaletkârane ñïðàâåäëèâîadaletli ñïðàâåäëèâûéadaletsiz íåñïðàâåäëèâûéadaletsizlik, -gi íåñïðàâåäëèâîñòüadalý îñòðîâèòÿíèíadaliy ìûøå÷íûé, ìóñêóëüíûéadam ÷åëîâåê; ìóæ÷èíàadamaqýllý 1.èçðÿäíûé

2.èçðÿäíî, êàê ñëåäóåòadamaþar ëþäîåä, êàííèáàëadamaþavcýlýq,-ðý ëþäîåäñòâîadamca ïî-÷åëîâå÷åñêè, ÷åëîâå÷íîadamcaðýz áåäíÿæêàadamcasýna ñì. adamcaadamcýl ëüíóùèé ê ëþäÿìadamcýlayýn ñì. adamcaadamçýq, -ðý ÷åëîâå÷åêadamlýq, -ðý ÷åëîâå÷íîñòüadamotu áîò.ìàíäðàãîðàadamsýz áåç ëþäåé; áåç ñëóãadamsýzlýq, -ðý áåçëþäèåadamtamýr ñì. adamotuadan � maq áûòü îáåùàííûì

adanç îáåùàíèåadançla � maq îáåùàòüadanýl � maq áûòü îáåùàííûìadanýlðan îáåùàííûé; îáåòîâàííûéadapte àäàïòàöèÿadaptele � mek àäàïòèðîâàòüadaptelen � mek àäàïòèðîâàòüñÿadaq, -ðý îáåùàíèå, îáåòadaqlý äàâøèé îáåò; îáðó÷¸ííûéadar âðåìÿ, ñðîêadarlý ñâîåâðåìåííûéadarsýz ðàíüøå âðåìåíè (ñðîêà)adarsýzlýq,-ðý íåñâîåâðåìåííîñòüadasoðaný áîò.ëóê ìîðñêîéadaþ ò¸çêà; ëèíã.îìîíèìadaþ � maq çàáëóäèòüñÿadaþlýq,-ðý îäíîèìåííîñòü; îìîíèìèÿadaþ-qudaþ â ïðèÿòåëüñêèõ îòíîøåíèÿõadaþtýr � maq ââåñòè â çàáëóæäåíèå;

ñáèòü ñ ïóòèadat � maq âûíóäèòü äàòü îáåùàíèåadatavþaný äèêèé êðîëèêadav aþý óãîùåíèå íà ïîìèíêàõadavet âðàæäàadavetkâr âðàæäåáíûéadavetkârane âðàæäåáíîadavetkârlýq,-ðý âðàæäåáíîñòüaday êàíäèäàòadaylan � maq áàëëîòèðîâàòüñÿadaylýq,-ðý êàíäèäàòóðàadcý ôèëîñ.íîìèíàëèñòadcýlýq, - ðý íîìèíàëèçìadçekme æåðåáü¸âêàaddedil � mek ñ÷èòàòüñÿ; áûòü

ñîñ÷èòàííûìaddeñiþimi ìåòîíèìèÿaddet � mek 1.ñ÷èòàòü, ïîëàãàòü;

2.ñîñ÷èòàòüaded 1.÷èñëî; 2.øòóêàadediy ÷èñëåííûé; ÷èñëîâîéAdem Àäàì, ïåðâî÷åëîâåêademiy ñâîéñòâåííûé ÷åëîâåêóademoðlu ñûí ÷åëîâå÷åñêèéademzade ñûí Àäàìà; ìóæ÷èíà

47

adenit ìåä.àäåíèòadenoma àíàò.àäåíîìàaderans ìåä.ñïàéêàadese ëèíçà; àíàò.õðóñòàëèêadet ïðèâû÷êà, îáû÷àéadeta îáû÷íî, îáûêíîâåííîadetullah íà âñ¸ âîëÿ Àëëàõàadha ðåë.æåðòâûadýañýlmaz íåêèé, íåêîòîðûéadibelli ïðåñëîâóòûéadikeçken âûøåíàçâàííûéadýl ãðàì.ìåñòîèìåíèåadýlsal ìåñòîèìåííûéadým øàãadýmçýq, -ðý øàæîêadýmdaþ â íîãóadýmla � maq øàãàòüadýmlýq, -ðý â (ñòîëüêî-òî) øàãîâadýmsayar øàãîìåðadýna èìåíèadýnen à èìåííîadýp îïóøêà (ìåõîì)adýpla � maq îïóøèòü ìåõîìadýr õîëìadýrlý õîëìèñòûéadýrlýq, -ðý õîëìèñòàÿ ìåñòíîñòüAdigeli àäûãååöadil ñïðàâåäëèâûéadilâne ñïðàâåäëèâîAdin Ýäåì; çåìíîé ðàéadiy ïðîñòîéadiyat ïðèâû÷íîå, ïîâñåäíåâíîåadiyce ïðîñòîadiyleþ � mek ñòàíîâèòüñÿ ïðîñòûì,

çàóðÿäíûìadiyleþtir � mek îïðîñòèòü; îïîøëÿòüadiyleþtirüv îïðîùåíèå; îïîøëåíèåadiyleþüv ñòàíîâëåíèå îáû÷íûì,

çàóðÿäíûìadjunkt àäúþíêò, àñïèðàíòadla � maq äàâàòü (ïðèñâîèòü) èìÿadlama íîìåíêëàòóðàadlan � maq íàçûâàòüñÿ; ïðîñëûòüadlandýr � maq äàâàòü èìÿ (íàçâàíèå)

adlaþ � maq ãðàì.ñóáñòàíòèðîâàòüñÿadlaþqan ñóáñòàíòèðîâàííûéadlav ïðèñâîåíèå èìåíèadlý (èçâåñòíûé) ïîä èìåíåì...adlýq, - ðý ñïèñîê èì¸í; èìåííèêadlý - sanlý èçâåñòíûé, çíàìåíèòûéadliy ñóäåáíûé, þðèäè÷åñêèéadliye ñóäåáíûå âëàñòè; çäàíèå

ñóäàadliyeci þðèñòadministrasyon àäìèíèñòðàöèÿadministrativ àäìèíèñòðàòèâíûéadministrator àäìèíèñòðàòîðadministrle � mek àäìèíèñòðèðîâàòüadministrlev àäìèíèñòðèðîâàíèåadres àäðåñadresle � mek àäðåñîâàòüadresli èìåþùèé àäðåñ;

àäðåñíûéadressiz áåçàäðåñíûéad-san èìÿ (èçâåñòíîñòü)adsýz áåçûìÿííûéadsýz-yolsuz íè÷åì íå èçâåñòíûéadu âðàãadular ìèí.ïîëåâîé øïàòadvokat àäâîêàòadvocatlýq,-ðý çàíÿòèå (äîëæíîñòü)

àäâîêàòàadvokatura àäâîêàòóðàaerasyon àýðàöèÿaerator àýðàòîðaeroaçýnlama àýðîðàçâåäêàaerobus àýðîáóñaeroçana àýðîñàíèaerodinamik àýðîäèíàìè÷åñêèéaerodinamike àýðîäèíàìèêàaerodrom àýðîäðîìaerofaros àýðîìàÿêaerofotoayðýt àýðîôîòîàïïàðàòaerograf àýðîãðàôaerografya àýðîãðàôèÿaerojenik àýðîãåííûéaeroloji àýðîëîãèÿaeromekanike àýðîìåõàíèêà

48

aeromobil àýðîìîáèëüaeron àýðîíaeronavigasyon àýðîíàâèãàöèÿaeronavt àýðîíàâòaeronavtike àýðîíàâòèêàaeroplan àýðîïëàíaerostat àýðîñòàòaerostatike àýðîñòàòèêàaerosüret àýðîôîòîãðàôèÿaerosüretleme àýðîñú¸ìêàaerosüzgeç àýðîôèëüòðaeroyam àýðîâîêçàëaerozöl àýðîçîëüaf, afvý ïðîùåíèå, ïîìèëîâàíèå;

îñâîáîæäåíèå îò ÷åãî-ë.afacan ïðîêàçíèê, øàëóíafalla � maq ðàñòåðÿòüñÿafallat � maq îøàðàøèòü, îøåëîìèòüafat áåäñòâèå, íåñ÷àñòèåafatla � maq 1.ïîäíèìàòü øóì;

2.ïðîãîâîðèòüñÿafazya ìåä.àôàçèÿ, ïîòåðÿ ðå÷èafelium àñòð.àôåëèéaferide òâîðå÷èå; òâàðü, ñóùåñòâîaferin ìîëîäåö!aferist àôåðèñòaferistlik, - gi ñêëîííîñòü ê àô¸ðàìafet áåäñòâèå, êàòàñòðîôàaffekt àôôåêòaffektlengen àôôåêòèðîâàííûéaffektlenme àôôåêòàöèÿaffet � mek ïðîùàòü; àìíèñòèðîâàòüaffeyle � mek ïðîùàòü; àìíèñòèðîâàòüaffiks àôôèêñaffiksle(n)me àôôèêñàöèÿaffol � maq áûòü ïðîù¸ííûìaffolun � maq áûòü ïðîù¸ííûìaffolunýr ïðîñòèòåëüíûé, -î

affolunmaz íåïðîñòèòåëüíûé, -îaffrikata ãðàì.àôôðèêàòàAfðan(lý) àôãàíåöafý íåïðî÷íûé (î ñîîðóæåíèè)afýdan íåïðî÷íî (ñäåëàííûé)afi ôîðñ, ôàñîíafif öåëîìóäðåííûéafili ôîðñèñòûéafiþ àôèøàafiþle � mek àôèøèðîâàòüafitap ïîýò.ñîëíöåafiyet çäîðîâüåafiyetsizlik,-gi íåäîìîãàíèåafonya ìåä.àôîíèÿ, ïîòåðÿ

ãîëîñàaforistik àôîðèñòè÷åñêèéaforizm àôîðèçìAfinalý àôèíÿíèíaforoz îòëó÷åíèå (îò öåðêâè)aforozla � maq îòëó÷àòü (îò öåðêâè)aforozlý îòëó÷¸ííûé (îò öåðêâè)aforozname àðãî. âîë÷èé áèëåòaför àô¸ðàaförci àôåðèñò, -êàAfrikalý àôðèêàíåöafrikanist àôðèêàíèñòafrikanistike àôðèêàíèñòèêà (íàóêà)afro-asyaviy àôðî-àçèàòñêèéafrüzmen ëþáîâíèöàafur � maq ëàÿòüafurt � maq ïîáóäafuruv ëàéafyon îïèóìafyonkeþ îïèîìàí; íàðêîìàíafyonkeþlik,-gi íàðêîìàíèÿafyonla � maq îäóðìàíèòüafuonlan � maq áûòü îäóðìàíåííûìafyonlý ñîäåðæàùèé îïèóì