Indre Hjørundfjords forhistorie - Stiftelsen Mork

Indre Hjørundfjords forhistorieBjørke, eit høvdingsete

Boka er utgitt av Anna og Jakob Morks Stiftelse

Redaktør: Kjell Inge Bjørke

2 3

TidsurE

ldre steinalder

Yngre steinalder

B

rons

eald

er

Eldr

e ja

rnal

der

9600 - 4000 f. Kr.

4000 - 1700 f. K

r.

170

0 - 5

00 f.

Kr.

500

f. K

r - 5

50 e.

Kr.

Eldre bronsealder

Mel

lom

neol

itiku

m A

Tidl

egne

oliti

kumSein

neolitikum

Mellomneoliti

kum B

Førromerske jarnalder

Romartid

Folkevandring

Merovingartid

VikingtidM

ellomalder

Nyare tid

Tidl

eg m

esol

itiku

m

Mellommesolitikum

Seinmesolitikum

Yngre bronsealder

Yngre

jarnalder550 - 1

030

e. Kr.

1030 - 1537

e. Kr.

1537 -e. Kr.

9600

8250

6400

4000

2700

1700

100

0

500

Kr.

f

40

0

550 8

00 1030

1537 no

4 5

InnhaldKart 6

Føreord 8

Bernt Aakre 10

Frå Bernt Aakre til Per Fett 15

Hav, land og folk gjennom tidene 23

Skiferspiss frå Skjåstad 39

Sandshamnøksa frå Åkre 45

Flintsigden frå Oddemyra 49

Arkeologiske registreringar dei siste tiåra 55

Leira: Åker frå yngre bronsealder, hus og kokegropsfelt frå folkevandringstid 58

Frå bronsealder til vikingtid i Viddalsbakkane 77

Ner-Åkre 2500 år attende i tid 87

Kalneset – tankar frå ei arkeologisk registrering i 2011 93

Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen 99

Bitar av ein heilskap 104

Sætresteinen, fornminnet som forsvann? 108

Eldre jernalder i indre Hjørundfjord 111

Frå våpengny til demokratisering 128

Frå Bjørke til Lindisfarne 138

Husfrua til Bjørke vert jordfest 151

Tjuvgods frå Lindisfarne? 155

Katalog 158

Dei seinare åras arkeologiske registreringar 165

Litteratur og kjelder 166

Indre Hjørundfjords forhistorie. Bjørke, eit høvdingsete

Redaktør: Kjell Inge BjørkeFramsidebilde: Håvard MyklebustGrafisk form: Fantastiske Osberget

ISBN: 978-82-998810-8-1Trykk: AB Print Oppsett: Osberget ASÅrstal: 2015

Boka er utgitt av Anna og Jakob Morks Stiftelse

Styret: Stig Asbjørn Mork, styreleder Dag Hovelsen, styremedlem Asbjørn Mork, styremedlem

Bronsebeslaget B8256b er nytta som formelement gjennom heile boka. Reinteikning Øyunn Kleiva.

6 7

Bjørke

Kart

Finnes Leira

Viddal

Kartet syner Sunnmøre med Hjørundfjorden, Bjørke, Viddal, Kalnes, Leira, Åkre, Saure, Rørstad, Mork, Sjåstad og Finnes er markert med sirkel og Ålesund øvst.

Kart: Skjermdump Sunnmørskart.

Åkre

Hjørundfjorden

Saure

RørstadMork

Skjåstad

Ålesund

Kalnes

98

“Uagtet Jørringfjorden er omgivet med høie og steile klipper, gjennomskaaren af faa og trange dale, eller saa at sige, et af naturen mindre begunstiget egn, saa har den dog saavel som de meere frugtbare og behagelige nabosogne, i en fjern oldtid været beboet. Men hvilken folkefærd det har været, enten finner, de berømte gother eller asser, som paa sine snækker færdedes langs vore kyster, eller levede som nomader, og ere jordede i forsk-jellige høie paa vore sletter er man ikke vis paa, da saga, som ellers har bevaret saamangen storbedrift fra forg-lemmelsen, blot ved at nævne vor afsidesliggende vraa ved navn Harundarfjord. Imidlertid have dog en deel mindesmærker baade fra Bruna- og Haugaold igjennem tiderne bevaret sig til vore dage. Ligeledes leve endnu en deel sagn i blandt os, og disse ere tildeels knyttede til de endnuværende minder.”

Slik opna Bernt (Berent) Eriksen Aakre f. 1817 sitt handskrivne dokument som han leverte 26 år gamal, i 1843, til biskop Jakob Neumann i Bergen. Dokumen-tet hadde tittelen ”Forsøg til en antiqvarisk historisk beskrivelse over Mindesmerker og Sagn vedkommende Jørringfjords prestehjeld, beskrevne og samlede af Ber-ent Erichsen Aakre 1843”. Bernt var frå Erkegarden på Åkre, og var den fyrste som såg verdien av å skrive ned forhistoria til heimbygdene våre, og å sende inn forn-funn til museumet i Bergen (vikingøks og spydspiss frå Leira).

I arbeidet med denne boka har vi hatt stor hjelp av storverket ”Forhistoriske minne på Vestlandet” av fyrstekonservator Per Fett (1906 – 1983). Han hadde arbeidet sitt ved Bergen museum. Verket frå 1950 vart prenta i 80 hefte, eitt for kvart prestegjeld. Her reg-istrerte han alle fornfunn og faste fornminne på heile Vestlandet. I dette arbeidet for han rundt i landsdelen, på alle gardar i alle grender, og snakka med folk om

fornfunn og gravrøyser, så også i Hjørundfjord. Fornminneboka, som me no kan presentere er ei

vidareføring av arbeidet til Bernt Aakre og Per Fett og er tufta på ein idé av Jakob Mork. Jakob hadde i tankane at der var gjort mange fornfunn her i indre del av Hjørundfjord, mellom anna rike funn på Leikvollen, og desse var innsende til diverse museum. Og så kom idéen om at det hadde vore fint om det kunne lagast ei bok der ein synleggjorde funna med foto, slik at folket som bur eller har røtene sine her inst i Hjørundfjord, kan sjå funna med eigne auge,- det er ikkje så beint fram å få kome å sjå funna i magasina i musea. Son til Jakob, Asbjørn Mork, tok initiativet til at denne boka skulle lagast. Som utgivar av boka er Anna og Jakob Mork stif-telse. Stiftinga sitt formål er å støtte tiltak av humanitær og kulturell art. Under kulturelle tiltak skal det særleg takast omsyn til tiltak på Bjørke og Skjåstaddalen. Stiftinga har dekt alle utgifter for dette prosjektet.

Den nyare historia for vårt område, middelalder til dagen i dag, er godt dokumentert i 36 utgåver av Frå Hjørundfjord; men historia om forfedrene våre strekker seg mange tusen år lenger attende i tid. For å tyde dette tidsspennet har me ikkje berre fornfunna å halde oss til, men også faste fornminne har kome fram i dagen dei siste åra ved overflatesøk; slik som stolpehol, kokegroper og ardspor. Dette siste har gjort at arkeologane betre kan syne korleis menneska her inne levde i dei tidbol-kane boka tek for seg. Dette er spor av våre forfedrar og formødrer som levde frå ca. 3000 f. Kr til ca. 1000 e. Kr, og gjev deg som har din bustad, eller som har røtene herifrå, eit attersyn til dei som fyrst busette seg her inne i den fagre fjorden. Omkransa av mektige fjell og ætta frå liknande menneske; ja, det er folket i inste Hjørund-fjord.

Det syner seg også at det var på høg tid at fornfunna frå vårt område vart avfotograferte, då nokre fornfunn allereie er komne vekk. Desse er nemnde i katalogdelen i boka. Denne boka inneheld ca. 50 foto av fornfunn i tillegg til ei mengd foto av faste fornminne, og desse er no sikra for etterslektene her inst i Hjørundfjord.

Det som i fyrstinga var tenkt som eit hefte, vart etter kvart til ei bok mellom stive permer. Det kjem av eit stort tilflòt av stoff frå våre forfattarar. Desse har med sine innspel og utrøyttelege arbeid gjort at me kan pre-sentere eit slik storfelt arbeid til folket i inste Hjørund-fjord. Arkeologane Øyunn Kleiva, Bergljot Solberg og historikar Lars Ørstavik er hovudforfattarane i boka, men også arkeologane Jo Sindre Eidshaug og Johanne Ranvik har sine artiklar. Roger Håndlykken er hovu-dillustratør og har på ein framifrå måte fått synleggjort historia for oss. Arkeolog Arve Eiken Nytun har sytt for funnkart, som høyrer med i ei slik bok. Arkeolog Tomas Bruen Olsen frå Universitetet i Bergen har levert illustrasjonane som syner korleis havnivået var i dei ymse tidbolkane. Arkeolog Ragnar Børsheim i Arkikon har levert ein illustrasjon av eldre jarnalderhus på Leira. Lars Ørstavik og Øyunn Kleiva har teke foto av funnstadene. Ann Mari Olsen og Svein Skare har teke fotoa av fornfunna som er i Universitetsmuseet i Ber-gen. Det same har Mirjam Vikestrand ved Sunnmøre musèum gjort av nokre fornfunn som høyrer oss til der. Elles har Lars Ørstavik teke resten av fotoa inne på Sun-nmøre musèum og alle foto tekne på Ålesund museum, så nær som fotoet av flintsigden frå Saure, som Øyunn Kleiva har teke. Gunnar Wangen leverte fotoa av Jettegryta på Ner-Åkre og av Leira/Sellereite. Stor takk til alle som har hjelpt oss å kartfeste funnstadane: Ole Viddal, Andreas Viddal, Terje Viddal, Helge Viddal, Nils Leira, Sverre P. Bjørke, Sverre B. Bjørke, Per Arne

Saure, Jan Thore Turbækmo, Svein Mork, Jon Skjåstad og Jon Egil Finnes. Takk også til kulturavdelinga i Møre og Romsdal fylkeskommune, Ålesund museum, Sunnmøre museum og Universitetsmuseet i Bergen for foto og kjeldematerial. Takk til Magne Grimstad jr. og hans stab ved Fantastiske Osberget for godt samarbeid med utforminga av boka, dette har vore til stor hjelp for redaktør og andre som har arbeidd med boka.

Fyrste del av boka handlar om Bernt Eriksen Aakre. Mykje om denne særmerkte mannen har vore ukjent for lokalhistorikarane våre. Eit nybrotsarbeid av his-torikar Lars Ørstavik gjer at folket i bygda som fostra han kan få betre kunnskap om han. Slutten av boka har ein katalog over fornfunn og fornminne for heile indre Hjørundfjord.

Føreord

Redaktør

1110

Bernt Aakreav Lars I Ørstavik

Bernt (Berent) Aakre var fødd i Erketunet på Åkre 16 februar 1817, og sambygdingane kalla han derfor berre Åkre-Bern. Han døydde som dyrlæk-jar i Ås herad sør for Oslo 13 desember 1879. Ei uvand karriere for ein bondegut den gong, men så var han då også «en merkelig mand»

Han vaks opp som nummer to i syskenflok-

ken på tre, og foreldra, Erik Larsson Aakre og mora Brit Knutsdatter Finnes, hadde vore etter måten velhaldne folk, men Erik var 59 år då Bernt vart fødd, og den økonomiske nedturen hadde starta. 16 år gammal laut Bernt overta bruket, men bonde ville han ikkje vere; kan hende grunna «sin svaga kroppsbygnad och sjuke-lighet?» Så det vart verbroren som dreiv, og seinare kjøpte garden i 1842 av Bernt for 200 Spd, ein god slump for ein som ville studere.

For, vert det sagt, han hadde vore sjuk og lege på hospitalet i Ålesund, og der fått opp augene for at aka-demia kunne vere vegen for han. Likeins hadde han lært seg rosemåling og opparbeidd seg i 1838/39 ei skuld på 13 Spd for måling hjå apotekar Øwre i Ålesund. Til sa-manlikning fekk du ei god kyr for 9 Spd, så aktiviteten kan ikkje ha vore ubetydeleg. Likevel kjenner me ikkje arbeid som med visse kan førast attende til han. I 1841-43 var han etter eigne ord omgangsskulærar. Tradisjo-nen seier i Bondalen, men kan det like gjerne ha vore på Urke? Arbeidet hans frå lærartida om fornfunna i Hjørundfjord indikerer det. Kor som er, me finn han

ikkje i listene over tilsette. Likevel, dette verkar å ha vore ei vanskeleg tid i skulestellet, med mange vikarar og lauslege tilsetjingar. I desse åra skal han også ha fare rundt og leita etter metall i sunnmørsfjella, men også samla seg eit herbarium, som han ville syne Ivar Aasen. Slik verkar han, som så mange andre bondestudentar, å gå igjennom ei utprøvingsfase før dei våga det endelege spranget, ei klassereise bort frå bondesamfunnet. Inspi-rasjon fann dei i den gamle opplysingstanken, som stod sterk på Sunnmøre frå midten av 1700 talet, men også i dagsaktuelle inspiratorar. Lokalt var dei tydelegvis Ivar Aasen, Aarflot-ane på Ekset og ikkje mindre hjørund-fjordpresten, Andreas Boeck, som også skal ha gjeve han «undervisning i de døde sprog», gresk og latin. Med slik kunnskap må meininga ha vore å søkje utover heimbyg-da til kunnskapsseta der slike fag var viktige inngang-steikn.

Jacob NeumannI 1837 var ein av Norges mest vellærde, biskop, Dr. Jacob Neumann, på visitasferd på Sunnmøre, og sok-neprest Blichfeldt til Volda helsa han velkomen med spørsmålet: «Hvor mange gravhauger har nu biskopen gravet op før han kom her?» Året før hadde biskopen på trykk i Nordisk Tidsskrift for Oldkyndighed lange lister med «oldtidsminder». Frå Hjørundfjord har han tre nummer: St Olavs pil på Standal, den gamle messe-hagelen som var gjeven kyrkja «ifølge et løfte gjort i havsnød», og avsluttar med at «enkelte gravhøie findes også i dette præstegjeld». Men det var ikkje berre «an-tiquariske sager», som opptok Jacob Neumann, biskop i Bergen frå 1822 til han døydde i 1848. Han var i vidaste forstand ein sann opplysningsmann og ein viktig pådrivar i direksjonen for Bergen museum, som han hadde vore med å skipe i 1825. På visitasferdene greip

han derfor ikkje berre fatt i kyrkje og skule med flid, men samla inn og noterte slikt han fann av historisk eller også naturvitskapleg interesse, og som seinare vart til vitskaplege artiklar. Til han hadde Ivar Aasen kome med herbariet sitt og Den Søndmørske Dialekt i 1841, og gjennom biskopens kontaktar vart det starten på ein karriere. I 1843 kjem Bernt Aakre.

Med seg har han «en god anbefalning frå Boeck» og “Forsøg til en antiqvarisk historisk beskrivelse over mindesmærker og sagn vedkommende Jørringfjords Præstjeld, beskrevet og samlet av Berent Eriksen Aakre 1843”. Han er samtidig med Ivar Aasen og folkeminne-samlaren Peder Fylling (1818 -1890) frå Skodje, som får ein liknande utgreiing publisert i «Urda» i 1847, og i motsetnad til Aakre held han fram og dekkjer mest heile Nøre Sunnmøre med slike «betraktninger». Om desse har kjent til kvarandre, veit eg ikkje, men Aakre var ein god kjenning av Aasen frå ein gong i 1830 åra og livet

ut, sjølv om kontakta var lita mot slutten. I dagbøkene nemner Aasen at han m.a. møtte Bernt i Bergen den 14. oktober 1843, og den 25. oktober 1845 råkast dei på Formo i Vågå. Aakre kom frå Sunnmøre og var på veg til Sverige og veterinærstudiet, og Aasen var på gransk-ingsferd. Og heiter det då: «en morsommere kammerad end B. Aakre skal man neppe finde.»

Studier i SverigeNeumann set Bernt Aakre i kontakt med skulemannen Lyder Sagen, og etter kvart skjønar Bernt at naturvit-skapen står hans hug nærast, og han vil prøve å bli veterinær. Men det er lettare sagt enn gjort, for han kan ikkje studere faget i Noreg. Ved universitet i Kristiania har dei rett nok professor i veterinærmedisin, Chr. Boeck, men ikkje fakultet. Samstundes manglar landet kvalifiserte dyrlækjarar; i 1846 er der berre 21, og det vert redninga når Neumann-krinsen dreg i trådane. Med hjelp av seinare statsminister og dåverande minis-ter for indredepartementet, Fredrik Stang, kjem han inn ved Veterinærinnretningen i Stockholm, men på eiga rekning og risiko.

Finansane verkar å ha vore eit livslangt problem for Aakre, og hjelpa lita, sjølv om amtmann Thesen på Molde dreg i gang ei innsamling eller «subscription», dei kalla. Så allereie første semesteret, måtte han reise attende til Noreg for å prøve å få orden på økonomien. Viktigare enn det pekuniære for å bli akseptert ved in-stitusjonen, var nok attesten frå amtmann Thesen: «De omkostninger eller den understøttelse som måtte blive ham forskudte i sygdoms eller trangs tilfælde, ville blive refunderede af vedkommende præstegjeldskom-mune, hvor han er forsørgelsesberettiget.»

Likevel skulle det gå frykteleg gale, for det er ikkje rett, som det vert sagt, at ved Veterinærinnretningen «studerede han 1845 -1846, men kunde ikke finde seg i skoletvangen og den afmålte lekselæsingen der og vendte derfor tilbage til Kristiania». Studiet had-de starta 2. januar 1846, men allereie 25. november var det over, etter at Aakre hadde vorte «mishandlet af Norling [overdirektøren] på en yderst rå og brutal

måde, hvorfor sundhedskollegiet også har bebreidet overdirektøren» skriv Morgenbladet i Kristiania, 6. oktober 1847. Svenske Aftonbladet hadde då allereie den 29. september gjort greie for den eitt år gamle saka over ein fem spaltar på oppmoding av Bernt Aakre, som hadde fått medhald i påkjæringa si til Kungl. Sundhed-skollegiet. All korrespondanse i saka vert framlagd, og dei graverande forholda vert ikkje avviste av partane,

Bernt Aakre (1817-1879) etter eit foto i N.A. Dahl: Aas Herred (1916). Jacob Neumann (1772

- 1848) fødd i Strømsø (Drammen), var biskop i Bergen Stift frå 1822 til han døydde i 1848. Stiftet omfatta Hordaland, Sogn og Fjordane og Sunnmøre, eit svært kulturminnerikt område, som gav Neumann høve til å dyrke si sterke interesse for «Antiquariske Sager». Det var

såleis naturleg at han var mellom skiparane av Bergens Museum i 1825, men han var også publisist med sterk interesse for ålmenn opplysning. Såleis vart Neumann patron for fleire bondestudentar, t.d. Ivar Aasen og Bernt Aakre. Foto: Ukjend, Norsk Folkemuse-um.

12 13

men tvert om styrka gjennom vitneutsegner: Norling hadde både tildelt Aakre øyrefikar ved fleire høve, og endå til slege han med kjepp i tillegg til verbale overgrep då han 25. september kasta han ut av Veterinærinnret-ningen for forsømingar i tenesta. Utløysande var eitt konkret tilfelle der reinhaldet av krubba til ein sjuk hest ikkje var godt nok for overdirektøren, og Bernt heller ikkje hadde fylgt opp pålegga han fekk. Likevel, agg har der truleg vore lenge, slik overdirektøren ordlegg seg i klagesvaret til Kungl. Sundhedskollegiet.

For han oppfattar Aakres økonomiske situasjon som

problematisk og rotete, skadeleg for personleg omdøme og studiar. Han har vanskar med å tru at den norske staten stod støttande bak «emedan jag formodade at Norska regeringen heldre utvalt en båda til väkst och ålder mer passande, än Aakre.» Med sine 29 år var nok Bernt litt seint ute. Me får gje Norling rett i det. Han synest Bernt har dårleg progresjon i studiet, og held han mistenkt for ein «som først vid akademiene ej haft nogon framgång, sist tilgripet veterinärstudiet så som rädningsplanka». Det siste seier også litt om veterinæren og veterinæryrket sin posisjon i akademiske krinsar den gong; kanskje også i folks medvit?

Etter ni månader sakshandsaming gjev Kungl. Sund-hedskollegiet i september klagar medhald i at han har vorte urettvist handsama, ettersom overdirektøren ikkje har høve til å tukte elevane, som var dei tenestfolk(!) Så «Åkre bør tillatas at af undervisningen fortfarande sig begagna» medan Norling får refs. Og legg dei til, om nokon av partane kjenner seg misnøgde eller søkjer er-statning, kan dei ta saka til retten. Men Aakre gjer ikkje det, ettersom han har oppnådd det han ville, nemleg vinne aksept for at slik framferd «äro høgst otillstandi-ga vid en publik läroanstalt». Men vidare studiar vart det ikkje i Sverige, for tråden var for lengst teken opp i Kristiania hos professoren i veterinærmedisin utan studentar, Chr. Boeck, bror til Hjørundfjordpresten.

«Vor landsmand eller sambygding Bernt Aakre opholder sig nu [1848] her i byen [Kristiania] efter at have udholdt sin trængsel- og udlændighedstid i Sverige. Han har overstået en prøve eller tentamen af et slags kollegium her i byen (prof Boeck mfl.) og skal ved denne prøve ha stået sig ganske godt». Slik vart Bernt Aakre, med Aasens ord, den fyrste uteksaminerte veterinæren i landet, og etter søknad frå Aakre vert det ved kongeleg resolusjon av 31. januar 1848 formalisert at «Den kongelige norske regjering indstiller under 12te d.m. at Bernt Eriksen Aakre af Hjørundfjords præste-gjeld i Romsdals amt, naadigst meddeles autorisation til efter recept at erholde udleveret gifter og legemidler fra apotekerne her i riget under de i naadigste resolution af 30 mai 1838 foreskrevne betingelser. Herpaa behagede

Hans Majestæt naadigst at resolvere». I 1849 er han derfor komen på lista over dei autoriserte dyrlækjarane, men med tilskrifta «ueksamineret», som viser at han ikkje var anerkjend på lik line med dei som hadde ek-samen frå utanlandske veterinærskular.

Dyrlegebok og praksisBernt hadde hatt planar om å drage attende til Sunn-møre, men dette vart det ikkje noko av. Likevel var han ein tur til Bjørke seinare, der han heldt foredrag om husdyrstell og delte ut eksemplar av boka si. Aakre vart dyrlækjar i Aas, og praktiserte der frå 1849 til sin død i 1879, med berre eit avbrot i 1852, då han var «dyrlæge ved artilleriet i Kristiania».

I 1849 gifter han seg med 17 år gamle Sophie Helene Gulbrandsen, dotter til vaktmeisteren ved universitetet i Kristiania. Bernt lærte henne opp til å blande medi- sinar, og ho vart ein dugande assistent. Sophie var nok også grunnen til at han valde Aas, ettersom ho hadde ein bror der, Håkon Gulbrandsen. Saman fekk paret fem born, tre gutar og to jenter. Frå folketeljinga i 1865 kjenner me namnet på fire av borna: Emma (1849-), Bertrand (1852-), Sofie (1857- ) og Halfdan (1864-). Den femte, Aksel, må ha vore fødd etter 1865.

Året han giftar seg, gjev Aakre ut på Abelstads forlag: Forsøg til norsk dyrlægebok: lettfattelig anviisning til at lære at kjende, forebygge og helbrede de almindeligste huusdyrsygdomme. Med 250 sider og 79 illustrasjonar kom den på 84 skilling. Den vart eit referanseverk for dyrlegebøker, som kom seinare, jamvel lenge etter Aakres bortgang, og «som af sagkundige har været anseet for et værdifullt arbeide». Boka var nemleg det engelskmennene kallar «a first», hausta gode kritikkar, og gjorde Bernt Aakre kjend over heile landet, men vart ingen økonomisk suksess for forfattaren.

Målsetjinga kjem tydleg fram i forordet: «Allerede i begyndelsen af mit dyrlægestudium forekom det mig sørgeligt, at man her til lands så aldeles savnede en dyrlægebok, arbeidet med hensyn til den norske landhuusholdnings tarv». Han føler seg trygg på det akademiske grunnlaget for boka, men ser utfordringa

for ein som ikkje er «øvet i forfatterskab at fremstille en sådan materie således, at den bliver fuldkommen klar for menigmanden». Den ‘norske synsstaden’ var der for Aasen også, og for Vinje, eller samfunnsforskaren Eilert Sundt; ja, som for dei fleste som kom på banen i denne tida, så såg dei samfunnet innanfrå. På Sunnmøre hadde det vore gjort sidan Sunnmørsbeskrivelsen og Hans Strøms tid.

Frå det generelle til det meir spesielle følgjer han ein, etter kvart, velbruka pedagogisk tråd. Opnar med «om legemets bygning og forretninger» for så over fleire ka-pittel ta for seg dei vanlegaste sjukdomane for kvart av dei viktigaste husdyra. Både sau og gris, og jamvel hun-den får si omtale, men mest omfangsrikt skriv han om hesten, dyraste husdyret, og ofte det med mest plager. Om kyra har han sjølvsagt velkjende ting for bøndene, som «betændelse i yveret[juret]» og «den besværlige fød-sel», før han endar med korleis ein blandar medisin mot ymse sjukdomar han har skildra. Men ulikt Aasen vart ikkje nybrotsarbeidet starten på ein akademisk karriere, og orsakane til det må heilt klart søkjast i hans livs- situasjon, meir enn i hans akademiske føresetnader.

Han hadde ei veksande familie å fø, og eit yrke som kravde han heilt og fullt i ei av dei store jordbrukskom-munane i landet. For «han var kjendt som en ualmin-delig kyndig og duelig mand i sit fag, og derfor var han nær sagt nat og dag uopholdelig på reiser, ikke alene i sit distrikt, men lige saa ofte til fjernere steder hvor han med sine gode kundskaber og sit sikre blik lægede både mennesker og dyr». Utover denne kommentaren i nekrologen, er lite kjent frå praksisen hans, anna enn i anekdotisk form, som viser ein avhalden og smålåten dyrlækjar, men også vanskane han stod overfor, når han skulle sameine ny vitskap med gamle oppfatningar. Som då han bad dei flytte grisehuset på Østre Garder for å få betre dyrehelse, og det med tilvising til dei underjord-iske. “Jeg burde itte si det, jeg som er en lærd mann”, skal Aakre ha orsaka seg.

For «uagtet at han hele sit liv igjennem arbeidet under fattigdommmens trykkende kår, var alt hensyn til egen fordel fjernt fra hans gemyt, og utallige er de, som

Aakre sitt Forsøg var ein «first» og eit referansepunkt, som det går fram av denne annonseteksten: «Jensenius’s Dyrlægebog med Fremstillelse af Husdyrenes Sygdomme efter With og Aakre med 9 Træsnit a 80 øre» (Aftenposten 24 september 1880). Fotoscan: Vidar Iversen, Nasjonalbiblioteket.

1514

af ham modtog råd, hjælp og veiledning uden godt-gjørelse», held nekrologen fram. Det er desse eigenskap-ane, men også bondestudenten, som har gjeve nøring til den store minnekrinsen rundt Bernt Aakre, både lokalt og andre stadar.

Aakre brådøyr på ein tur til Kristiania, 63 år gammal, i 1879, og tradisjonen hevdar av forgifting etter at han hadde vore og sett til ein av kongens hestar. I Aftenpos-ten for 18. desember står både nekrolog og døds- annonse. «At min kjære mand, dyrlæge Bernt Aakre, omskiftede tiden med evigheden den 13 december, nær 63 år gammel, bekjendtgjøres for fraværende slegt og venner af hans efterladte enke og 5 børn, hvoraf de fleste er uforsørgede. Kristiania, 18 december 1879. Sophie Aakre, født Gulbrandsen. Begravelsen foregår fra Sofienberg lighuus mandag 22 dennes kl 1 ¾».

Nekrologen er anonym, men velforma og velin-formert, ikkje minst om tida på Sunnmøre og dei første 40 åra av livet hans. Nett dei åra kjende Ivar Aasen best, men i dagboka si skriv han berre kort at han hadde vore i gravferda til Bernt Aakre. Sikkert er det likevel at dei første, som skreiv om Aakre, har kjent til og bruka nekrologen som eit blåpapir, og slik har den prega vår kunnskap om Bernt Aakre. Framstillinga kling svært

tydleg igjennom i presten N.A. Dahl sin korte biografi frå 1916, og hos dei som bygger framstillinga si på den. Vi tek opp tråden, og lar nekrologen få siste orda i vår framstilling også:

«Måtte nu de mange, som han ved sin lægehjælp har gledet, erindre hans fattige efterladte, og ved en hjælp-som hånd til gjengjæld glæde dem. Dette vilde være at lægge en uvisnelig krans på den afdødes grav, han, som altid så hen til andres og ikke sin egen fordel».

Ein av utbrettsplansjane i Aakre si dyrlækjarbok, som viser verkty for hestestell, og korleis du kan lese sjukdom i haldningane til hesten. Elles kva tennene kan fortelje om hestehelsa og alderen på dyret. Fotoscan: Vidar Iversen, Nasjonalbiblioteket.

Med islendingen Tormodur Torfason, best kjend i ettertid under det vitskaplege aliaset, Tormodus Torfæus (1636 – 1719), kom det ny fart i norsk historieskriv-ing med 1700-talet som etableringsperioden, og tidleg 1800-tal som gjennombrotet for den moderne his-torievitskapen med Munch (1810-1863) og Keyser (1803-1864) i spissen. Arkeologien som eigen vitskap høyrer først 1800-talet, og særleg då siste 50 åra, til. Korleis kom Hjørundfjord til syne i kjeldene for denne nye interessa?

Torfæi Historia rerum Norvegicarum (1711), som omhandlar norsk historie fram til 1378, var eit oversiktsverk skrive på lærd latin for ei utdanna elite, men trengde derfor også utover Nordens grenser. Torfæus kommuniserte mellom anna ei forståing av at Noreg var eit eige, eldgammalt rike med ei unik historie, og ikkje berre eit «ledemot af Dannemarks Rige». Her går det fram at ein skjebnetime i vår historie var slaget i Hjørungavåg, og særleg Torfæi skildring av slagstaden reiste straks debatt.

For allereie hans samtidige, presten Jonas Ramus (1649 – 1718), fødd på Aukra, lar latinen fare, og vend-er seg til alle lesekunnige på dansk i Norriges Kongers Beskrivelse (1719). Her møter me «Hjøringefjord» i drøftinga av lokaliseringa av Jomsvikingslaget i 986, men bygd på sagalitteraturen, og ikkje med utgangspunkt i Hjørundfjord sine unike historiske, eller også spesielle arkeologiske føresetnader. Likevel er Ramus den første som på trykk definerer Hjørundfjord sine grenser frå «3 stene, som ståe opreiste til kiendige- stene, og kaldes Hiøringer, hvoraf fiorden heder Hiøringefjord». I same nu tolkar han altså stadnamnet, men det er likevel påstanden: «Hagen Jarl, som lå i Halkildsvig [Volda] med 120 skibe, møtte dem[joms-vikingane] i Hjøringsfjord, hvor Jomsvikingerne blev

slagne», som skapte debatt i samtid og all ettertid, og festna inntrykket av Hjørundfjorden som eit unikt og viktig område i historia om fedrelandet. Ramus vender også attende til Hjørundfjorden i posthume Norrig-es riiges beskrivelse (1735) der han tar for seg gamle Hjørundfjordkyrkja på Hustad og altertavla.

I Norges Riiges Historie (1781) gjev 1700-talet sin fremste norgeshistorikar, Gerhard Schønning (1722-1782), støtte meir til Ramus enn til Hans Strøm ( 1726 – 1797), som hadde gått for Liavågen som slagstad,

Frå Bernt Aakre til Per FettHovuddrag i arkeologien for Hjørundfjordav Lars I Ørstavik

Jonas Ramus (1649 – 1718) fødd på Aukra, norsk prest, forfattar, historikar og topograf. I samtida truleg mest kjend for andaktsboka «Naadens Aandelige Markets Tiid», men var også den som plasserte Hjørundfjord på historiekartet ved å legge Jomsvikingslaget dit. Han var og sentral då Anders Hustadnes leitte etter jomsviking-gullet fram mot tusenårsjubileet for slaget i 1986. Hjørundfjord var eit uroleg og våpenrikt område i viking-tida, og det kan sjå ut som at det var her krigskunnskapen fanst på Sunnmør, noko som kunne ha vore viktig for Håkon Jarl i val av slagstad. Foto: Ukjend, Norsk Folkemuseum.

16 17

men som Schøning ikkje finn i samsvar med Jomsvi-kingsoga (Flatøybok) si skildring av slagstaden. Strøms hovudbidrag er likevel om Jørgenfiordens præstegield i band 2 av Physisk og oeconomisk beskrivelse over fogderiet Søndmør, beliggende i Bergens stift i Norge (1762-1766)Dette gjorde forfattaren kjend utover Nordens grens-er, og Strøm vart i ettertid sett på som han som sådde opplysningstidas tankar på Sunnmøre, og slik markerer inngangen til ei ny tid.

Møte med opplysningstidaDet er først og fremst ei topografisk skildring Strøm gjev av Hjørundfjorden, og arkeologisk og historisk materiale kjem berre unntaksvis til orde. Så også i Skjåstaddalen der han rett nok prøver å forklare opp-havet til namnet på den høgt hengande tverrdalen, Skipedalen, som segna vil ha det til vart so heitande etter at der vart funne restane av eit skip. Likevel, dette er første gong nokon forfattar ser Hjørundfjord innan-frå og skildrar området med utgangspunkt i dei lokale føresetnadene. For første gong kan me i kjeldene ‘vere i Hjørundfjord’, men pila peikar også framover gjennom det sosiologiens far, Max Weber (1864-1920), kalla uintenderte konsekvensar.

Strømkjennaren, professor Stein Ugelvik Larsen, forklarer det slik: «Han [Max Weber] viser til hvordan en viktig impuls ga vekst til andre impulser, men hvor den nære koblingen til den originale impuls ikke lot seg påvise. Impuls-konsekvensen kunne være svært så ulik impulsen selv, men forbindelsen lå i miljø-effekten som ble skapt. For å si det enklere: Hans Strøm var helt nødvendig for Ivar Aasen, men de to kunne ikke vært mere ulike enn de var.»

Det same gjeld Hans Strøm og Bernt Aakre (1817 – 1879). Som lokalhistorikaren Ivar Myklebust (1973) påviser, gjekk denne pulsen via, og vart styrkt av, op-plysningsmannen, publisisten, granskaren og pedagogen Sivert Aarflot (1759-1817), som hadde eiga folkebok-samling, museum, trykkeri og avis på Ekset i Volda. Sonesonen til Sivert, stortingsmannen Maurits Aarflot, fregar ofte i breva sine til Ivar Aasen etter Bernt Aakre,

som truleg har vore godt kjend på Ekset. Det var såleis denne forsterka opplysningsimpulsen som møtte og påverka Bernt Aakre, og i den står han fram.

Forsøg til en antiqvarisk historisk beskrivelse over mind-esmærker og sagn vedkommende Jørringfjords Præstjeld, beskrevet og samlet av Berent Eriksen Aakre 1843 er det første freistnaden på eit oversyn over Hjørundfjorden sin arkeologi og historie. Typisk dediserer han arbeidet til biskop Neumann, som han i skrivande stund, nok håpa på ville bli hans patron.

Arbeidet vart til i den bolken han var omgangs- skulelærar. Kan hende var det ikkje i Bondalen, som hevda, men på Urke han var skulemeister, for berre her har han mål på gravhaugane, og berre her verkar han å ha gått verkeleg detaljert til verks. Lite truleg sat han heime i Erkegarden på Åkre og skreiv heller, for opplysningane derifrå og frå nabogarden, Bjørke, er alt anna enn uttømande og eksakte. Han har derfor ikkje fare Hjørundfjorden rundt, som Hans Strøm, med ei «annotationsboog» og observert, notert og gjort seg sine tankar undervegs. For han verkar å ha skrive ned etter minnet med unntak av opplysningane frå Urke.

Aakre og arkeologienDer er heller ingen freistnader på datering av det arkeo-logiske materialet. Men innleiingsvis seier han : «Imid- lertid have dog en del mindesmærker både fra Brand og fra Haugalder bevaret sig til vore dager.» Brand og haugalder bringer han på line med Snorre eller også 1700-talet sine historikarar, som bygde framstillinga og periodiseringa si på sagalitteraturen. Han har derfor neppe kjent til den framvaksande arkeologivitskapen, og så avgjort ikkje danske Christian J. Thomsen (1788 -1865) sitt banebrytande arbeid med å dele oldtida inn i ein stein-, bronse- og jarn-alder, basert på det me i dag kallar ledeteknologi, og som var eit viktig steg i retning av å fri arkeologien frå historievitskapens grep, og gjere den til ein eigen vitskap (1818/1836). Svensken Oscar Montelius (1843 -1821) sin banebrytande typologi med hovudtyper, undertyper og inndeling av aldrane i underperiodar høyrer først 1860 - 70 åra til.

Den rivande utviklinga i den nye arkeologien var såleis ukjend for Aakre, men han stod støtt i tradisjo-nen frå Strøm, der sverdsvingande kjemper og stein-brukande menneske samtidig utgjorde den forhistoriske ‘ursuppa’. Stikkordet vart «beskrivelse» for berre gjen-nom registrering og kartlegging, kunne det skapast eit eksakt grunnlag for innsikt, og med det ny kunnskap.

Innleiingsvis skriv han litt om skogfruer, havmænd, havfruer og huldrer. Seinare refererer han andre folkeminne, noko som gjev han eit innsmett i kanon over den rike folkeminnetradisjonen referert frå Sunnmøre, og det gjennom fire punkt som truleg er ei tilskrift(!).

For etter huldrer kjem innleiinga, dels som ei poetisk skildring av granskingsområdet, dels er den ei grunn- gjeving for arbeidet. I prinsippet ville korkje Strøm eller ein moderne granskar ha gjort dette annleis, men Aakre

seier ingen ting om metode eller framgangsmåte han har nytta. Heller ikkje set han arbeidet inn i ein større fagleg samanheng. Det ville dei ha gjort! Arbeidet sin manglande systematikk og metode gjer det «I mange henseender [til] en ufuldkommen fortegnelse over de antikvariske gjenstande som for tiden findes, eller for en tid siden virkelig have eksisteret», som Aakre orsakar seg, samstundes som han formulerer alle registrantar sitt dilemma: Kva har verkeleg eksistert? Likevel represen-terer arbeidet eit vesentleg utvida innsyn i Hjørundfjord sin arkeologi i høve til det som så langt hadde vore kjent.

En antiqvarisk beskrivelseEtter dei innleiande merknadane deler han stoffet inn topografisk, og merker kvart hovudpunkt etter alfabetet

Åkre og Bjørke sett frå Sætre. Me merkar oss kyrkja frå 1920 på Leikvollen og høgda ovanfor th. der Lininghaugen ligg. Dette var hovdingsetet Bjørke, og sentrum inst i Hjørundfjord gjennom folkevandringstid og yngre jarnalder. Foto: Lars Ørstavik.

18 19

frå A til T. Som Strøm prøver han å følgje matrikkelen rundt fjorden i framstillinga si, ein framgangsmåte han også deler med dei som kjem etter, og som han maktar langt på veg. Ulikt Strøm, startar han med Hjøring-steinane, og skisserer tre moglege tolkingar av namnet Hjørundfjord. Nemleg Rami forklaring med utgangspunkt i Hjøringsteinane, mannsnamnet Hjørund ,og den meir lokale, segna om jenta Jørund frå Viddal. Ho skulle ha vore den einaste som overlevde svartedauden i heile fjorden, og som Hans Strøm hadde funne mest i samsvar me den lokale uttala, «Jørondfjord». Aakre veit ikkje heilt kva han skal meine om rota til namnet. Like-vel, med dette og merknaden «Hjørundfjord findes kun nævnt i Jomsvikingesaga i den del som beskriver slaget i Hjørungavåg », knyter han an til det som hadde vore av historiefaglege utspel om Hjørundfjorden. I alle høve har han kjent til Jonas Ramus og Hans Strøm.

Rundt fjorden nemner han, fordelt på matrikkelgar-dane dei låg på, 12 gravhaugar, men det går klårt fram av teksta at der var langt fleire. Eit fåtal vert gjennom levande segn knytte opp til legendariske personar. For også Hjørundfjorden gøymer «mangen tapper kriger, mangen tømret snekke over sin førers grav». Med segn forklarer han også stadnamn, og med naturtilhøve an-dre, men flesteparten tolkar han ikkje. Det heng truleg saman med arbeidet sin manglande systematikk. Elles kjenner han til «nogle» offerstadar, 2 «stenkredse», 1 gravrøys, 1 pengefunn, 2 gamle nausttomter, 2 funn av stridsøkser av jarn, 1sverd, 1 hestebeisel, 1 handkvern, 1 spjutodd av jarn, 1 kvessestein, 1 hellar det har budd folk i,1 bautastein, 1 steinkross, 1 gravurne, og oske i ein jarnbolle forutan lokaliteten til 1 skipsverft og 1 kyrkjerest på Standal. Ei mangslungen oppramsing, men der ingen av funna treng vere eldre enn jarnalder, og Aakre si framstilling indikerer derfor ei ung busetjing i Hjørundfjord. Noko av funngodset er sendt inn til det nyopna Bergen museum, og anna er tapt.

Han ajourfører også Strøms tidlegare framstilling. Det heiter såleis om «Antikviteter i Hjørundfjord kirke» at det « av Hr. Strøm omtalte drikkehorn[med runer], som skulde tilhøre Hjørundfjords kirke findes ikke

nu. Ligeledes en fortegnelse over kirkens skjebne er for tiden tabt.»

Aakre avsluttar ‘forsøget’ i beste opplysingstradisjon med ei lita språkprøve, nokre ord frå Hjørundfjord. ‘Beskrivelsen’ bråstoggar der, utan konklusjon eller også ein freistnad på syntese, og det skulle gå meir enn hun-dre år før så vart gjort.

Arkeologisk nyorganiseringI åra fram til 1905, då første fornminnelova kjem, skjer det fleire viktige endringar i arkeologien og fornminne-forvaltinga, som i desse åra gradvis kjem inn på stats-budsjettet. Såleis blir Nicolay Nicolaysen (1817-1911) utnemnd til antikvar i 1860, nesten for riksantikvar i dag å rekne. Hans viktigaste bidrag i vår sammenheng er verket Norske fornlevninger. En oplysende forteg-nelse over Norges fortidslevninger ældre end reforma-tionen og henførte til hvært sit sted (1862 -66).

Her får «Hjørendfjord» om lag 1,5 sider der me-steparten går med til å omskrive den gamle altertavla. Nicolaysen nemner ikkje Bernt Aakre, og i følgje Per Fett (1949) har han opplysningane sine frå Sunnmøre stort sett i brev frå Peder Fylling, men den korrespon-dansen skal no vere bortkomen.

B1750/ B1751 Spyd og øks frå Leira, truleg gåve frå Berent Aakre i 1843. Øksa er frå seinast 850 og spydet tidlegast frå 950 i fylgje Per Fett (1975), så dei er neppe funne saman. Foto: Universitetsmuseet i Bergen.

Nicolaysen nemner likevel gravhaugar på Riise, Urke, Nordang og på «Bjørkøren» der det i ein gravhaug vart funne ein gullring. Han registrerer at til Bergen muse-um er det kome inn funn frå gardane Riise, Nordang og Tryset, i alt 9 artefaktar. «Endelig er i prestegjeldet ved fjorden, uvist hvor, funden en meisel af sandsten». Desse opplysningane er interessante også på den måten at dei viser stor lokal interesse for det museale arbeidet i Bergen ved at hjørundfjordingane sende funna sine dit, og ikkje selde til omreisande antikvitetshandlarar. For i denne tida var gravhaugar med innhald og lausfunn gjorde i marka grunneigars eigedom, og som han kunne gjere som han ville med fornminna. Derfor ordna Dr. Jacob Neumann det slik at museet kjøpte Mjeltehaugen på Giske for å unngå opning i beste Indiana-Jones stil. Samtidas Harrison Ford var likevel Anders P Lorange

(1847-1888), etter kvart tilsett som arkeolog ved Ber-gen museum i 1873 og slik også den første autoriserte arkeologen i landet, for i Oslo var det historikarar som enno sat med rorpinnen.

Han var fødd inn i ein rik familie i Fredrik-shald[Halden], vart etter kvart jurist av profesjon og hadde starta si arkeologiske karriere i ung alder som «gravrøvar» på Austlandet. Familien finansierte den dyre hobbyen hans også då han, som den første, hadde 17 mann i arbeid ettersommaren i 1868 for å kome til botnar i gåta Raknehaugen, Nord-Europas største gravhaug. Hans fremste føresetnad låg derfor i feltarbei-det, men til Hjørundfjord kom han ikkje på utgraving. I tilsetjingsbrevet fekk han det arkeologiske ansvaret frå Lista i sør til Sunnmøre mot Romsdalsfjorden i nord. Frå fylkesgrensa mot Rogaland og nordover er

Kalneset eller “Kalvenæsset” hos Bernt Aakre: «Her findes tvende ved hinanden liggende stenkredse, og den ene av disse er merkelig derved, at den har en stor firkantet sten i midten, der efter min anskuelse forestiller et bord. Herom fortælles, at dette næss skulde være et offersted, hvor egnens indvånere samlet seg på St. Hansaften for at tilkjendegive sin glæde med brændoffere, og på den tid skulde bemældte næss være skogbevokset, men blev i en sådan anledning aldeles avbrændt. Den skik at gjøre brisinger eksisterer endnu iblandt os, hvilket har utseende af en slags ofring.» Kvar desse steinringane har vore, kjenner ingen lenger til. Foto: Lars Ørstavik.

20 21

dette framleis Bergen museums område, og tilsetjinga hans signaliserer derfor inndelinga av Norge i definerte museumsområde fullført i 1911. Saman med Fornmin-nelova (1905) gav det ei stabil ramme om det nasjonale fornminnevernet, som enno er der.

Rundt 1870 flyttar Bergen museum inn i nye lokal, og Lorange ordnar no oldtidssamlinga skåpvis inn i stein-, bronse- og jarn-alder, men likevel slik at jarnal-deren er delt i ein ein eldre og yngre del der folkevan-dringstida sluttar, nett som i dag. Han lagar og ein katalog til utstillinga inndelt amtsvis [fylkesvis], og med namnet på matrikkelgarden der funnet er gjort. Dette systemet blir utvikla vidare ved at amtet vert delt inn etter prestegjeld, seinare også etter kommune.

Katalogen er det første ordna oversynet over samlin-gane ved Bergen museum, og listar funn frå to gardar i Hjørundfjord, Nordang og Tryset, i tillegg til nokre funn Lorange ikkje har gardsnamnet på, men alle funna er frå yngre jarnalder. Det innkomne materialet frå Riise, som Nicolaysen nemner, kan kanskje gøyme seg her? Elles omskriv dei funna frå Nordang og Tryset ulikt, men det er Lorange som har dei i monteren fram-for seg, og dette understrekar trongen for eit prenta, katalogisert oversyn om granskinga skulle kome vidare.

Utanom yngre jarnalder er dei andre periodane funntome i Hjørundfjord, og det verkar som om der ikkje har kome folk før på 800-talet etter Kristus, men så, like før katalogen går i trykken i 1876, har Lorange fått pressa inn følgjande fotnote under eldre jarnalder s. 105: «I 1875 indkom et gravfund fra Bjerke gård i Hjørundfjords pgd. I haugen var et «stort gravkam-mer» fyldt med grus. På bunden af kammeret fantes en smaløx, 7 tom lang, en spydspis med fire lige store egge 11 tom lang, en beltesten av lys kvarts, buet og blank uden fure, men tilskåret således at ryggen rækker som en bred kant fremover den del, der har gået igjennem beltet (cfr afbild 561 b, side 98). Af beltet er kun spænden og endesbeslaget tilbage. Spænden er oval og med firkantet bagplade der har været klinket til remmen (se W no 334). Endebeslaget der ligesom spændet er af bronse, er 2,5 tom langt og afsluttes i en rundt, lidt

buet plade (se M.No. 308).” Dette funnet tok arkeolo-gane attende til folkevandringstida, og busetnadshistoria i Hjørundfjord vart skuva meir enn 200 hundre nye år attende i tida, men busetnaden verkar enno ung.

Fjorden hadde vore busett lenge før Jomsvikingslaget, og også før det sagaen visste om! I Hjørundfjord, som andre stadar i landet, fordunsta ‘ursuppa’ til fordel for ei prehistorie klårt definert med utgangspunkt i teknologi og typologi. Tydelegvis var arkeologien der ikkje lenger berre for å stadfeste eller avsanne sagaen. Nei, den arbeidde eigenleg mot andre horisontar enn historievit-skapen, og med ei anna verktykasse, etla til det forvit-nelege oppdraget å kartlegge og forklare historias røter, og slik, mellom anna, presse busetnadshistoria i landet vårt tusenvis av år attende til kanten av istida.

Skulemannen og amatørarkeologen, B.E Bendix-ens (1838-1918) registreringar på Sunnmøre rundt 1880, «det fyrste forsøk på systematisk registrering i distriktet» (Fett 1949), tilfører ingen ny kunnskap om Hjørundfjordens arkeologi utover det som var kjent frå Aakre, Nicolaysen og Lorange. På nesten same naglen står første freistnaden på ei lokal historieframstilling: Minneskrift, Hjørundfjord Kommune, 1837 -1937, men med eitt viktig unntak, eit angelsaksisk beslag nyleg funne i ei kvinnegrav på Bjørke. «Funnet viser kultursamband med England kring 800», vert det blygt konkludert. Brått var Hjørundfjorden i lokallitteraturen ikkje berre ei bygd i Noreg, men ein del av eit større Europa. Allereie i 1932 hadde bergensarkeologen Johs Bøe omtala arbeidet for eit britisk publikum, som ein av Noregs meir spesielle artefaktar. Likevel, Hjørund-fjorden låg i skuggen av den arkeologiske interessa, som frå første verdskrig og utover, var steinalder (Nummedal og Bjørn), så derfor var fokus igjen på det sunnmørske øyriket.

Arkeologi på sykkelSommaren 1946 kom ein arkeolog på sykkel til Hjørundfjord, «og saumfor heile heradet som då var». Det var Per Fett (1909 -1996) i sin fjerde sesong på Sunnmøre, og i ferd med å gjennomføre den mest

omfattande registreringa i Historisk [Bergens] mu-seums og norsk arkeologi si historie. Ei livsoppgåve viste det seg, som omlag 30 år seinare var gjen-nomført med 80 hefte, eitt for kvart prestegjeld i Historisk museums ned-slagsfelt. Ti for Sunnmøre og eitt for Hjørundfjord. For første gong var det laga eit pålitande oversyn over det, som i manns minne hadde funnest, og det, som enno fanst, av fornminne. Dette arbei-det var kanskje miskjent i samtida, men anerkjent i ettertid, då det vart klart at oversyn var kunnskap i seg sjølv, men også at reg-istreringar kunne brukast til å styre arkeologien og

utvikle den som vitskap.I artikkelen Fornminna i søkjeljoset (TSH 1949)

set Fett arbeidet sitt inn i ein registreringstradisjon, går inn på dei mange utfordringane som måtte løysast undervegs, og kvifor registreringane i det heile vart gjort. Grunngjevinga var todelt: «Til den eine sida er omsynet til folk i distriktet», seier han, og ser for seg at både grunneigarar, kommunar og lensmenn då lettare veit kva som er freda, og kvar det er å finne. Vern og kontroll vil då bli betre, men også dei, som har interesse av og ønskjer setje seg inn i arkeologien, får eit betre utgangspunkt for det. Heilt klart moderne synspunkt på publikumsrelasjonar for den gongen å vere. «Men til den andre sida er omsynet til faget. No som det typolo-giske og fenomenologiske arbeid i arkeologien er ferdig, i alle fall i store drag, kjem det behovet fram å setje fornmennesket inn i landskapet i kamp med dei vilkår

naturen baud det og i tru på dei makter, som kunne hindre eller hjelpe det. I dette granskingsarbeidet vil ei godt gjennomførd registrering vere ei hjelp, som berre den kan vurdere, som har prøvt det utan – men kjent saknet».

I Den eldste tida (Fett 1975) freistar Per Fett, som den første, nettopp å skissere busetnadshistoria i Hjørundfjord med utgangspunkt i sine eigne registre-ringar, seinare innkomne funn og stadnamn. Spora etter steinalderen sin jaktkultur er få, og truleg er dei ikkje eldre enn 2000 f.Kr, skriv Fett. For «veidarane heldt seg helst ute i kyststripa. Det var nok ikkje så ofte dei fann seg ærende i Hjørundfjord.» Likeins går han utanom eit jordbrukande neolitikum, «men ved midten av den tusenårige tidbolken vi kallar bronsealder, har vi dei [bøndene]nok, rundt 1000 f.Kr. Bronse frå den tid har me ikkje her; slikt er sjeldsynt vare over heile Sunnmøre. Men vi har ein del flintsaker o.a. som vi torer rekne til dette folket, og vi har nokre gravrøyser.» Desse første hjørundfjordingane ser han på som fehal-darar meir enn åkerbrukarar, og i denne samanhengen plasserer han inn biletsteinen frå Sætre og sigden frå Oddemyra på Saure. Men materialet er lite, og held knappast til den skissa han prøver seg på, og, som hos Bernt Aakre, indikerer også Fett si framstilling ei relativt ung busetjingssoge for Hjørundfjord.

Først 900 år ut i jarnalderen, frå folkevandringstida av, er materialet så stort at eit busetnadsmønster kjem til syne, og ei utvikling kan sporast i dei komande 400 åra. Aakre hadde sett Hustad som «maaske hovedsta-den for Hjørundfjord», men Per Fett tolkar det slik at før 600 e. Kr var der i Bondalen på kvar side av elva eit Stor-Mo og eit Stor-Riise, i Norangsfjorden eit Stor-Urke og inst i fjorden eit Stor-Bjørke, som alle var tilnærma ‘økonomisk likeverdige’. Etter 600 e.Kr skjer det så ei oppsplitting, som lar seg nærare spore i stad-namntilfanget, og delvis etterprøvast i det arkeologiske materialet. Ved overgangen til mellomalderen hadde ein derfor dei namnegardane me kjenner frå langt seinare i Hjørundfjord.

Meir spesielt for våre dagars Storfjorden sokn er at

Per Fett (1909-1996) var son av Noregs første riksan-tikvar, Harry Fett, mag art 1935 og frå 1936 tilsett ved Bergens museum (seinare Historisk museum) der han fekk ansvar for Sunnmøre. Etter kvart vart arbeidsfeltet utvida. Livsverket var serien Førhistoriske Minne. Han har også skildra forhistoria i 6 bygdebøker på Vestlandet, den eine i saman med kona, arkeologen Eva Nissen Fett.Foto: Ukjend, UiB.

2322

Sætre og Finnes ein gong mellom 700 og 900 e.Kr, og kan hende i to vender, har skilt seg frå Stor-Bjørke. Saure, Raustad og Skjåstad har skilt seg ut før 950, og nye grender er komne til med Viddal og Leira. Likevel er «Bjørke (med Åkre) den største av alle gardane her i grenda» og i Hjørundfjord med unntak av Stor-Urke, som Fett hevdar heldt seg samla fram til inngangen av historisk tid. Religiøst reknar han Hjørundfjord som eit sokn under Frøy - kulten, ein kult som ikkje berre lar seg spore i Herøy, men like mykje i naboområdet til Hjørundfjord, Sunnylven (Ørstavik 1994).

Per Fett hadde vore ein framifrå arkeolog av den gamle skulen, som baserte granskinga først og fremst på artefaktar og faste fornminne. Mot slutten av hans karriere stod det likevel klart at framtidas arkeologi ville tuftast like mykje i naturvitskapane, som i kunsthistoria

og typologien. 14C metoden ville kunne gje meir nog-grann og individuell datering, og pollenanalysen ville kunne seie alt om kva dei dyrka og levde av. Isprøvar frå djupt nede i Grønlandsisen ville kunne presentere kunnskap om forhistorisk klima og forureining. DNA ville kunne gje det endelege svaret på kvar folk kom ifrå opphavleg, og strontium i beinsubstansen avgjere om dei hadde budd på Bjørke heile sitt liv, eller hadde kome rekande dit andre stader frå. Vidare er arkeolo-gien betre finansiert, og ein grev på anna vis enn før, og busetnaden vert identifisert gjennom stolpehol og åkerspor, meir enn ved spjut og sverd. Nett derfor har det vore viktig å kome til orde med ein ny statusrapport 40 år etter Fett, og me dediserer den til alle dei som gjennom tusenåra har funne livberging, i slit og glede, inst i Hjørundfjord.

Viddal og Hole (heilt til høgre) sett frå Sætre. «Viddal, fordum Viddardalir, er en av Hjørundfjords ældste gaarde, der var beboet før den sorte død. Der fortælles, at blot en pige ved navn Jørrund eller Jørrung i Viddal levede tilbake av sognets indbyggere, da den sorte død herjede i landet», skriv Bernt Aakre. Foto: Lars Ørstavik.

Isen smeltarLandskap og klima set dei naturgjevne rammene for

menneskelivet, gjennom å setje rammene for alt anna levande som mennesket er avhengig av for å overleve. Læra om istida si avslutning er ein vesentleg nøkkel til å skjøne busetjingsmønster, ikkje berre til dei fyrste små fosnafamiliegruppene som levde langs isen, men og kvar folk opp etter tidene kunne og valde å busetje seg. Dette gjeld næringsinnhald i jordsmonn og kvar jorda er lettdyrka, det gjeld, som vi her skal sjå, ei strandline som gjennom dei vel 11. 000 år folk har budd her i landet, har endra seg som etterverknad av istid og smelting av is.

Tilhøvet mellom hav og land er ikkje konstant, men endrar seg i takt med klimatiske tilhøve. Kor mykje vatn som er bunde til is, er det sentrale spørsmålet. Vi skal sjå litt på korleis dei store endringar i klima og landskap frå istida til i dag har innverka på Storfjorden, og kvar det til ulike tider har vore ein for tida sin kultur og næringsgrunnlag høveleg stad å busetje seg. For å forstå litt av dette, tek vi små glimt av den generelle utviklinga frå siste istid av.

Den siste istida var på sitt mest omfattande for omlag 18.000 år sidan. Isen dekte då det meste av Nord-Europa og var ca. 3 km tjukk i Midt-Noreg. Mykje vatn frå verdshava var då bunde i is. Isen trykte landet ned. Breen skuvde og skura og trykte på landet.

For om lag 14 500 år sidan kom ei stor endring, -i klimaperioden Bølling steig temperaturen, isen tok til å smelte. Det vart uroleg ved dei høge brekantane som kalva mot land og fjord. Fram frå brekantane kom eit nyskura og nyskapt landskap av grus og berg. Under breane fossa elvar fram. Etterkvart kom det ytste kystlandskapet til syne.

Avslutninga av istida er ei veksling mellom milde og

kalde periodar. Ein ny, mindre kuldebolk kalla eldre dryas stogga smeltinga. Deretter kjem tidsrommet Allerød, ein mildversbok for om lag 13 700 - 12 800 år sidan. Gjennomsnittstemperaturen sommarstida låg då berre eit par tre grader lågare enn i dag. Breen minkar og vegetasjon vandrar etter kvart inn, bjørka veks.

Yngre dryasSå snur det heile att og den siste kuldebolken i istida kjem, yngre dryas (12 800-11 600 år sidan). Nokon meiner dette er den bråaste temperaturendringa klimahistoria byr på, endringane skjedde i løpet av eit par tiår. Årsaka er komplisert, det kan vere tilhøve som gjorde at Golfstraumen svikta kysten vår: «..i dag er den rådande hypotesen at ferskvatn frå smeltande isdekke førte til at Golfstraumen vart redusert og ein fekk etablert eit kontinuerleg sjøisdekke i Nord-Atlanteren», fortel geografen Jostein Bakke (2010).

Bjørkeskogane forsvann, tundraen vann fram med eit arktisk klima. Breen vaks att og skapte morenar. Det hadde også breen gjort før, men der brear seinare vaks over vart dei eldre spora sletta.

I fylgje fig. 3, har ikkje sjølve innlandsisen i yngre dryas gått heilt ut til Hjørundfjorden, spora etter endemorenen ligg lenger inne. Kring innlandsisen har mindre brear lege, i dalar og ikkje minst sidedalar oppe i høgdene. Desse vaks. Heilt ute på Godøya er det spor etter slik lokal småkyld, -der er nes der masse har sige utover på karakteristisk vis gjennom ein prosess som vert kalla solifluksjon, som tyder på at i små lommer er undergrunnen framleis frosen og tek ikkje til seg vatn (Kristiansen et al 1988).

Det vi her skal presentere er relatert til dagens forsking, men det er og interessant å ta med eit lite glimt frå eit pionerarbeid frå området: Hans Kaldhol

Hav, land og folk gjennom tideneav Øyunn Kleiva

24 25

sitt arbeid «Sunnmøres kvartærgeologi» frå 1932. Som grunnlag for arbeidet for Kaldhol rundt og såg kva spor landskapet hadde etter breane gjennom dei ulike istidene, i form av morenar og sjøavsette terrassar ol. Han målte inn høgda på desse funna. Han var både på Viddal, Leira og på Bjørke. Artikkelen Asbjørn Øye og Hans Kaldhol skreiv i Hjørundfjordboka (1975), har basis i Kaldhol sitt tidlegare arbeid.

Der er endemorenar i Norangsdalen og i Storfjorden som Kaldhol og Øye knyter til yngre dryas. Dei ser for seg at i yngre dryas låg det bre i Skjåstaddalen. Ei sidearm grov ut Tussadalen og vatnet der og sette av ein stor morene tvers over dalen. (Kaldhol og Øye 1975:38). Kaldhol (1932) skildrar morenen som har gått tvers over Saure (sidemorene til bre frå Tussadalen yngre dryas), som elva så har skore gjennom. Bakkane på Åkre og Bjørke er endemorenen til hovudbreen og denne har vore danna med breen ut i havet. Men breen i Skjåstaddalen har allereie avsett synlege spor lenger ute i fjorden: «Ytste kanten gjekk visseleg til Finnes og Kalneset, der det er morene, og fjorden der er så grunn» (same stad:41). Kaldhol trur helst dette skriv seg frå ein tidlegare fase (1932:75, 134). Også innover dalen i Viddal finn han sidemorenar ovanfor marin grense. Her tek vi ikkje stilling til når morenane er avsette kvar, men det er verdt å legge merke til desse når ein ferdast i terrenget. Landskapet vårt er eit einaste stort minne frå tidlegare istider og istidas avslutning.

Samstundes med at både innlandsisen og småbreane veks i yngre dryas er det store isfrie område på kysten vår. På Lerstad er det gjort undersøkingar som viste at der det var lunaste tilhøva, var der framleis små bjørkeskogar, men pollenmengda går ned og generelt er dette ei arktisk tid med 8-10 grader lågare sommartemperatur enn i dag. Rundt brekanten må ein forvente 13 grader lågare (Kristiansen et al 1988, Mangerud et al 1987). Men reinsdyr er truleg komne inn, og isbjørn har ein spor etter lengre sør (Lie 1988:226).

Så slår det om til mildver att. Bakke har studert avset-jingar frå yngre dryas i eit tidlegare vatn på Kråkenes og fortel om svært turbulent og ustabile luft og havstrau-

mar ved slutten av yngre dryas (2010). Den fyrste postglasiale klimaperioden vert kalla preboreal. No veks ikkje breen, men smeltar , - ei ny uroleg smeltevasstid. Preboreal (10.300 -9000 C14 år før notid) er ei kald og fuktig tid, men varm nok til at utviklinga snur, bjørke- og fureskog inntek det opne og nakne nyskapte landskapet.

Dei store klimaendringane i slutten av istida med-førte at vassressursar som låg temde i is, fløymde ut i havet. Ikkje berre forma dette landskapet og skapte t.d. jettegrytene som kom fram på Åkre då dei skulle bygge tunnel (fig 1). Havet steig. Men landet som hadde vore trykt ned av den tunge iskåpa, resite seg - ein lang prosess som framleis går. Dess tjukkare isen over hadde vore, desto større tyngd var det å reise seg frå og desto

Fig. 1. Denne jettegryta på Åkre kom fram i samband med tunnelarbeid i 2008. Nok ei kom fram i 2009. Tunnelen vart flytt og denne jettegryta er i dag ein attraksjon av eit naturminne frå den tida is, stein og vatn forma landet. Foto: Gunnar Wangen.

større landheving når isen for. Terrassen Bjørkegardane og Øvre Åkre ligg på, jfr. Kaldhols innmåling av øvre

marine grense, vart avsett då breen låg i fjorden. Hit opp har altså havet stått.

Figur 2. 12 000 C14 år før notid, om lag for 14 000 år sidan. Då sto sjøen til Skjåstad (85 moh.) Mildversbolkane Bølling-Allerød, har då ein liten stopp: eldre dryas. I mildversbolkane under avslutninga av istida, tok havet til å stige, men landet steig langt raskare. Illustrasjonen viser berre havnivå, ikkje kvar breen låg. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

RaustadMorka

Skjåstad

Ner-Saure

Fram-Saure

SætreFinnes

Viddal

Leira

Åkre

Kalenderår og C14 årDe vil i denne artikkelen, så vel som boka i sin heilskap i hovudsak møte tidfestingar i vanlege kalenderår, enten attgjeve som alder i forhold til i dag eller i år før eller etter Kristi fødsel. Ved tidfesting av organisk materiale som kol eller tre eller bein får ein såkalla C-14 tidfestingar. Dette er ikkje kalenderår slik vi van-legvis reknar. Skilnaden ligg i at C14-aldrane er basert på halveringstider for radioaktivitet, som alt organisk har noko i seg av. Denne nedbrytinga er ikkje lik til ei kvar tid. Programma som reknar om til kalenderår har vorte stadig betre og vi kunne i så måte ha nøya oss med kalenderår. Strandforskyvingskurva (fig. 4) viser C14 år før notid, og for å gje folk ein sjanse til å studere denne, har eg valt å gjengi også C14 år i tillegg til kalen-derår i kartillustrasjonane som tek utgangspunkt i denne og i dei eldre fasane av kronologioversynet (fig. 7), samt der informasjon er henta frå strandlineprogram (Simpson 2003). Omrekningar frå C14 år er gjort via rådande kronologi, men og direkte via kalibreringsprogrammet Oxcal 4.2 (Ramsey 2014). I andre artiklar i boka har eg nytta omrekning til kalenderår levert ved tidfestinga.

Bjørke

26 27

Figur 3. Isobasekart. Tilrettelagt kart på grunnlag av Svendsen og Mangerud 1987:115. Dei stadane som ligg langs same isobase har same heving og senking av jordskorpa. Storbreen eller innlandsisen i yngre dryas har lege lenger inne, ved den andre Storfjorden på Sunnmøre -utifrå endemoreneryggane han har sett att.

Landheving og havstigningDet er balansen mellom kor stor landheving og kor stor havstigning det har vore til ei kvar tid på ein kvar plass som har avgjort om det har vorte ei netto landheving. Nett landhevinga etter istida har vore gjenstand for ei rekke undersøkingar, ikkje minst ved hjelp av boreprøver i myrar og vatn på Sunnmøre som tidlegare har vore under havnivået. Utifrå desse undersøkingane har ein kunna laga landhevingskurver for desse områda. Ved å samanlikne kurvene og bruke kunnskap om avstand til issentrum, har ein laga ein hypotese for korleis landhevinga er på stadar utanom dei konkret undersøkte (Mangerud og Svendsen 1987, Bondevik, Mangerud og Svendsen 1998). Utifrå resultata har arkeolog David N. Simpson utarbeidd eit rekneprogram som gjer at vi kan lage strandlinekurver for alle stadar innanfor det området der geologane har samla inn data til modellen sin (2003, 2005).

Landhevinga er ikkje lik over alt. Berre frå ytterkyst til indre fjordstrok, frå søre Sunnmøre til Nordmøre, -er det store skilnadar - utifrå at avstand til sentrum av iskappa er ulik. Landet har bore ulik tyngd med is. Også berre i Hjørundfjorden finn vi store skilnadar mellom ytst og inst. Då fyrste varmeperiodane som markerer byrjinga på slutten av istida tek til og alt er isdekt, står såleis sjøen ytst på Sørøyane i Sande der den står i dag (!), i Festøya står sjøen 55 m over dagens havnivå – samstundes ville då sjøen vere oppe i heile 96 m over dagens havnivå i Storfjorden.

Generelt sett stig landet raskare enn havet mot slutten av istida og like etter denne er slutt. Vi kan også i Storfjordkurva (fig. 4) sjå det som og er generelt – ein periode i yngre dryas held smeltevassmengdene i sjøen og landhevinga seg i balanse, slik at vi 500 år eller så har ei nokonlunde stabil høgd over havet på vel 70-75 m. (Jfr. Kaldhol 1932 sine målingar av øvre synlege marine grenser). Men så hevar landet seg igjen langt raskare enn sjøen, fram til vel 8800 C14 år før notid, dvs. 7850 år f. Kr., då er havnivået kome ned på i underkant av 25 m over dagens. Dette utgjer 50 m på ca 2500 kalenderår, eller 1 m pr 50 år om utviklinga var jamn.

Istida tek slutt. Byrjinga av eldre steinalder. Reinjegerane kjemIstida er rekna for å ta slutt for ca 11600 år sidan. Då tek eldre steinalder til, og vi er i klimaperioden preboreal (fig. 7 og 8). 500 år etter istidas slutt bur der folk i Norge. Dei eldste fangstanlegga i fjellet er laga av Fosnafolket, reinsdyrjegerar som levde på dei opne viddene på kanten mot dei store breane.

Då breen trekte seg attende lengre sør i Europa, trekte reinen nordetter med brekanten, - og folket som levde av reinen fylgde etter. Dei kan ha kome til våre kystar via Doggerland eller Nordsjølandet, Nord-Europas Atlantis. Mellom Danmark og England var det ved istidas slutt fast land, som vart overfløymt då havet steig som fylgje av smeltevatn – medan våre land reiste seg. Opphavskulturen nord i Tyskland vert kalla Ahrensburg. Fosnafolket vart dei fyrste nordmennene og -kvinnene heitande her hjå oss, namnet kjem av at det var på Fosna, dvs i og rundt Kristiansund, at pioneren i steinalderarkeologi, Anders Nummedal fyrst tok til å finne buplassane deira.

Fosnafolket var nomadar i små familiegrupper. Buplassane deira var leirplassar for små og korte opphald, også hellarar har vore i bruk. Det er ikkje kjent Fosnafunn i form av skiveøkser eller kjerneøkser i flint og tangespissar frå Hjørundfjord. Er dette fordi Fosnafolket heldt seg nærare storbreen eller er det fordi spora etter dei ikkje er kjende? Det er framkome ei rekke Fosnafunn på indre nordre Sunnmøre siste åra. Nokre av fangstanlegga kan vere frå denne tida.

Grunna fokuset på reinen er det altså områda inn mot samtidas brekantar som har størst potensiale for å ha spor etter dei aller fyrste menneska. Havet sto på omlag 60 m over dagens havstand i Storfjorden i byrjinga av perioden. Fig. 5 viser heile fjorden frå Skjåstaddalen, fig. 9 Åkre og Bjørke, fig. 14 Sellereite og fig. 19 for Viddal med havet 60 m over dagens havnivå. Men kurva går bratt nedover, dvs. landet stig og havet fell (jfr. fig. 4). 9500 C14 år før notid ligg fjorden 45 m over dagens havnivå. Fig. 10 Åkre og Bjørke, fig. 15 Sellereite/Leira, fig. 23 Kalnes, Finnes og Sætre.

70 m isobase Storfjorden

14000

14 C år før notid

moh

Figur 4. Strandlinekurve for Storfjorden basert på 70 m isobasen, generert utifrå rekneark utarbeidd av David Simp-son (2003) på grunnlag av arbeida til Stein Bondevik, John - Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998) og Svendsen og Mangerud (1987). Her er nytta C14 år før notid. Det er ikkje det same som kalenderår, som elles er nytta i artikkelen. Bruk fig. 7 for samanlikning. Det kan vere isobasen kunne ha vore eit par m mindre.

12000 10000 8000 6000 4000 2000 00

20

40

60

80

100

120

40m

40m

20m

0m100m

120m

60m 80m 100m 120m

140m

160m

180m

SØR- TRØNDELAG

NORDMØRE

SUNNMØRE

Ålesund

Ervik

STETTE

FRØYAFROSTA

Fjørtoft

SkuløyHaramsøyMolde

Kristiansund

Tingvoll

Yngre dryas endemorene

Isobasar

Undersøkte lokalitetar med strandnivåkurve

Andre lokalitetar

Projeksjon

Projeksjon

SULA

GURSKØY

LEINØY

BORGUNDVÅGAlmestadmyra

60m 80m

Hokkåsvatnet

Gjengsetvatnet

Trondheim

TrondheimsfjordenHITRA

BJUGN

Ugedalstjørn

VERDALS-ØRA

28 29

Figur 5: Dei fyrste reinjegerane møtte ein Storfjord som gjekk 60 m over havnivået i dag. Landet er på veg opp i rask fart. Saursvatnet er del av fjorden. 9600 år f. Kr. (10.000 C14 år før notid). Byrjinga av eldre steinalder. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 6. Storfjorden og bygdene i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Morka

Skjåstad

Raustad

Ner-Saure

Finnes

Fram-Saure

SætreÅkre

Bjørke

ViddalLeira

Periode Kalenderår C14 år før notid (C14 år)

Eldre steinalder Tidlegmesolitikum 9600-8250 f. Kr. 10000-9000

Mellommesolitikum 8250-6400 f. Kr. 9000-7500

Seinmesolitikum 6400-4000 f. Kr. 7500-5200

Yngre steinalder Tidlegneolitikum 4000-3400 f. Kr. 5200-4700

Mellomneolitikum a 3400-2700 f. Kr. 4700-4100

Mellomneolitikum b 2700-2350 f. Kr. 4100-3850

Seinneolitikum 2350-1700 f. Kr. 3850-3400

Bronsealder Eldre bronsealder 1700-1100 f. Kr.

Yngre bronsealder 1100-500 f. Kr.

Eldre jarnalder Førromersk jarnalder 500 f. Kr. - 0

Romartid 0 -400 e. Kr.

Folkevandringstid 400-550 e. Kr.

Yngre jarnalder Merovingartid 550-800 e. Kr.

Vikingtid 800-1030 e. Kr.

Mellomalder 1030-1537 e. Kr.

Arkeologisk periode Kilmaperiode Karakteristika

Tidlegmesolitikum Preboreal Vått/kaldt.

Mellommesolitikum Boreal Turt, varm sommar, kald vinter.

Seinmesolitikum Atlantisk tid Varmare enn i dag. Fuktig.

Yngre steinalder og bronsealder Subboreal Tørrare, framleis noko varmare enn i dag.

Eldre jarnalder –i dag Subatlantisk tid Kaldare – fuktigare. Myrane veks.

Spor etter fangst i fjellet?Hovudtyngda av fangstanlegg i vårt fylke finst på strekninga frå Trollheimen til indre deler av Stranda/ Norddal kommu-nar. Dette er også område med historisk kjende villreinstammar. Dei siste tiåra har vi også fått informasjon om bogestøer og moglege leiegjerde også i fjella i Ørsta, Volda og Vanylven, dette på høgder som vanskeleg let seg forklare utan brear i botnar. Noko av gjerda samstemmer med og kan vere yngre markeringar av fjellgrenser mellom ulike bygder og gardar, knytt til beiterettar ol. Men neppe alle gjerde, og ikkje bogestøene. Korleis skal ein forstå alder og funksjon? Har villrein-en hatt ei vidare utbreiing i yngre perioder, eller er alt dette Fosnafolket sitt verk? Spørsmålet til den årvakne fjellgjengar vert: Finst det fangstanlegg i Hjørundfjordfjella?

Her skal ein og vere obs på at den klimastyrte avsmeltinga av småbreane siste åra medfører sjanse for funn – også av organisk karakter, jfr funn av trepinne som har hatt skremmeband på Brekketindbreen innanfor Øye, men på Strandasi-da hausten 2014. Dette er det vestlegaste og sørlegaste fonnefunnet i vårt fylke. Dei organiske funna er frå yngre period-er, for mesta alt av bre smelta bort i eldre steinalder. Det is og snø har bevart, som no kjem fram, vil fort forsvinne. Gjer ein funn, ver venleg ta kontakt med arkeologane i fylkeskommunen. Det er areal kring høgtliggande, slakke brear litt lenger nord i fylket som har størst potensial. Brear i bratte hellingar har ikkje potensiale for funn.

Figur 7. Kronologiske periodar.

Figur 8. Klimaperiodene etter istidas slutt relatert til arkeologiske perioder.

Morka

Skjåstad

Ner-SaureBjørke

Åkre

Viddal

LeiraSætre

Finnes

Raustad

30 31

Strandnære buplassar i eldre steinalder Ut frå strandlinekurva held landet å stige i rask fart (fig. 4). I midtre del av eldre steinalder, vel 10 000 år før notid i klimaperioden boreal, vert klimaet betre og varmare om sommaren, med turrare vintrar. Furu og hassel trivst. Skoggrensa gjekk heilt opp i 1100 m over dagens havnivå i Sør Noreg! Underteksten er at det også var varmare enn i dag lenger nord. Dette er ei tid der smeltevassmengdene frå nordlege område og polområda er svært store. - Så store at havet stig meir enn landet i ytre strok på Sunnmøre, der landet ikkje har vore så tynga ned og såleis heller ikkje hevar seg så sterkt som lenger inne. Denne nye havstigninga vert kalla tapestransgresjonen. Mange stadar ser vi denne hendinga som ein meir eller mindre markant strandvoll, forma av sjøen, no inne på land. -Men ikkje i Storfjorden. Kaldhol påpeikte mangelen på tydeleg terrassering frå bre og havet si side: «Der er kun få trin som er utarbeidet. Det må skyldes den innelukkede beliggenhet, som ikke gir anledning til synderlig bølgegang» (1932:75). I Storfjorden er tapestransgresjonen elles berre så vidt ei lita stigning i havnivå, meir ein lang periode med nesten heilt stabil strandline på 24-25 moh frå ca 8700 - 7000 c14 år før notid. Havet har sjølvsagt stige som elles, men her er dette ca. akkurat utlikna av landheving. Til samanlikning stig havnivået ytst på Runde med 27 m i tidsrommet frå ca 8250 – 5000 år f. Kr. (9000-6000 C14 år før notid), frå – 23 m o h til +4 m o h.

Jegerar/sankarar er ikkje så bufaste som den som lever av å dyrke jorda. Men ein har sett føre seg ei utvikling frå små mobile grupper av reinsdyrjegarar tilhøyrande fosnakulturen tidleg i eldre steinalder, mot ei meir maritim orientering med basisbuplassar i slutten av eldre steinalder (Nygaard 1989). Folk fer framleis etter ressursane, men er likevel meir bufaste enn før. Det mest vanlege etter kvart er at folk har budd relativt nære sjøen. Gjerne i eit lite daldrag med ei lita elv. Meir vêrharde stadar har kanskje vore kortvarige fangstplassar.

På ytre Sunnmøre der, buplassfunna er mange

frå sluttfasen av eldre steinalder (seinmesolitikum), er bortimot alt som har vore strandtilknytt av buplassar frå den midtre del av eldre steinalder (mellommesolitikum), prega av at havet har stege opp, ruska bort eldre buplassar og lagt over ny masse. Denne tapestransgresjonen, som han vert kalla, i område med samla sett låg landheving, dvs ytterøyane på Sunnmøre, har såleis bortimot viska ut deler av forhistoria vår, om ein ikkje er heldig og finn små rester bevart under tapesstrandvollen, eller sjøvaska slått flint spreidd og flytta ikring av sjøen. Her inne i fjorden ligg alt over dagens havnivå, berre svak overstiging av eldre havnivå har skjedd. Det er her inne vi kan finn fine mellommesolittiske buplassar urøyvde av havet!! Her vil eventuelle strandbundne buplassar både frå midtre og siste del av eldre steinalder ligge over ca. 25 moh, tapestransgresjonen sitt maksimum. Utan velutvikla strandvoll får ein halde seg til høgda og noko over om ein vil leite. Havstand 25 moh er vist på fig. 11 for Åkre og Bjørke, fig. 16 for Leira og Sellereite, fig. 20 for Viddal og fig. 24 for Sætre. Men så spørst det kvar folk då valde busette seg – utifrå ressursar, lende og utifrå tradisjon. Busettingsmønsteret i slutten av eldre steinalder vektar ytterøyane våre. Det har nok sitt grunnlag i tidsrommet føreåt.

Siste del av eldre steinalder, seinmesolitikum, er del av klimaperioden atlantisk tid, ein retteleg god bolk klimatisk på våre kantar, som overgår vår eiga tid med fleire grader sommarstid.

Då klimaet vart betre, endra vegetasjonen seg og nye dyreartar vandra inn i skogane. Marine ressursar vart også viktige. Dette har truleg gitt grobotn for folkeauke og andre busetjingsformer for menneska, som vi mot slutten av eldre steinalder trur vart mindre omflakkande enn dei fyrste folka, slik Asle Bruen Olsen meiner buplassar i vest- Norge viser (1992:245). Vi finn no større basisbuplassar. Dette ser vi godt på våre kantar i ytre strok. Likevel må vi rekne med ein syklus der ein vitja ulike lokale ressursar når det var tid for å hauste dei. Og nye buplassar kjem.

Det er i ytre strok vi finn dei fleste seinmesolittiske

buplassane på Sunnmøre. Karakteristisk for lokaliseringa er små vikar i svært ressursrike område. Straumen mellom Leinøy og Bergsøy, har gitt mange funn (t.d. Kleiva 1996), Storhaugområdet i Hallebygda i Sande har ei lang rekke buplassar frå denne tida. Det store fjordmøtet på søre, kring Eiksundet, også er eit ynda område (Kleiva 2002). Buplassar finn vi stundom også i fjordstrok t.d. Bogjen, Osborg, Ørsta (Ranvik 2012). Inste Hjørundfjorden markerer seg ikkje som eit seinmesolittisk domene, ut i frå det vi no kjenner til, men jammen hadde det vore artig om vi her tok feil!

Når ein finn flint frå steinalder er det ikkje alltid like lett å sjå kva tidsrom det er frå, ein må finne spor etter den karakteristiske flintteknologien i tidsrommet for å tidfeste nærare, eller funna må ligge i eit lag som kan tidfestast med C-14. Både i midten og i slutten av eldre steinalder slo ein flekker. Flekker var universalreiskap: fleire innsett etter kvarandre i eit feste ga ein kniv; med eit par små slag på rett stad og på rett vis vart ei flekke til ein pilspiss, eit lite bor osb. Finn du ei smalflekke, har du funn frå midten av eldre steinalder, har du ei nett lita mikroflekke med to ryggar, har du funn frå slutten av eldre steinalder. Når ein ser på bileta for høgder det kan søkjast på, lyt ein og tenke kvar det var lagleg å bu.

Jegergrupper i yngre steinalder Inndelinga eldre og yngre steinalder er basert på eit skift i næring frå jeger/sankargrupper til jordbruk. Men inndelinga er direkteimportert frå Danmark og Sørskandinavia, og høver i liten grad for Noreg. Yngre steinalder sine fyrste to bolkar er hjå oss ein jegersteinalder. Gruppene vert ofte kalla subneolitiske, fordi jeger/sankarfolka etter kvart lever med kjennskap til jordbrukskulturar og tek preg av dette. Skiferspissen funnen på Skjåstad, førebels eldste funn frå Storfjordområdet, er frå yngre steinalder. Heilt sjøtilknytte buplassar frå jegerdelen av yngre steinalder, tidsrommet 5200- 3850 C14 år før notid vil i starten av tidsrommet kunne ligge noko over 20 m o h. Sjølina 12 m over dagens havnivå 4000 C14 år før notid, i midten

av yngre steinalder – då ein rein jegersteinalder går mot slutt, er vist i fig. 12 for Åkre og Bjørke, fig. 17 for Leira, fig. 21 for Viddal og fig. 25 for Kalneset, Sætre og Finnes.

Bøndene inntek Storfjorden Dette er høgda sjøen ligg på når jordbruket kjem til våre fjordar. Landet fortset sakte å stige vidare. Når landbruket no kjem inn, vektlegg dei også kvar det er lunt og godt for dyrking og kvar grunnen er lett og eigna.

Frå siste del av yngre steinalder, seinneolitikum, er vi over i ein heilt annan fase relatert til metallbrukande tid lenger sør. Frå denne tida er der to gjenstandsfunn i Storfjorden: sandshamnøksa frå Åkre og flintsigden frå Saure. Ingen av desse funna er frå stadar ein kunne ha trudd utifrå landhevinga åleine. Bøndene gjer andre val enn jegerane, men på ytre Sunnmøre synest der stundom vere ein samanheng i busett område på detaljnivå. Dette kan vitne om tradisjon og samanheng i folkeferd, medan dei kulturelle endringane i tida er store (Kleiva 1996). Men det kjem buplassar også nye stadar. No aukar spora etter menneske og ikkje berre i ytre – fjordstroka er i bruk. Mengda av folk må igjen ha auka.

Busetjing/dyrkings- og aktivitetsspor frå eldre bronsealder av i Storfjorden har vi fått ny kunnskap om siste åra. Dette er presentert i artiklar om arkeologiske registreringar siste tiåret. Landhevinga fortset sakte fram mot dagen i dag, eller kanskje helst til i går, sidan balansen har bikka andre vegen og havet stig igjen som fylgje av smelting i polområda. Men utover i bronsealder og jarnalder er det ikkje landhevinga som styrer kvar folk har busett seg og dyrka jord og kvar nye bruk kjem, denne utviklinga går gjerne oppover og framover dalane. Eit unntak her er Finnes, Kalnes og dei vide strandflater på Åkre, som seint kjem opp av havet. Dei fleste funna i Hjørundfjorden er gravfunn frå jarnalder og særleg då yngre jarnalder.

32 33

Figur 9. Havet sto ca. 60 moh tidleg i eldre steinalder for 11600 år sidan (10 000 C14-år før notid ). Inste Storfjorden har delt seg i to. Dei bre- og sjøskapte terrassane på Bjørke og Åkre har teke til å bli land. Bjørke er eit nes mellom «Tyssefjorden» og «Saursfjorden» jfr. fig. 5. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 10. Landet stig fortare enn havet og havnivået er nede i ca. 45 moh for om lag 10 800 år sidan (9500 C14-år før notid). Vi er då midt i eldste del av eldre steinalder, tidlegmesolitikum. Både fig. 9 og 10 viser det Åkre og Bjørke Fosnafolket møtte. No var ikkje Fosnafolket så strandbundne med det same, men det skjer ei utvikling, så vert ikkje overraska om det ligg att ein bålplass med eit par avslag, frå ei rast før Fosnafamilien sette seg i skinnbåten og padla utover fjorden med jaktbytet sitt. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 11. Her er landet som dei meir maritimt orienterte folka i midten og siste del av eldre steinalder møtte. Havnivået visualisert er 25 moh og like ovanfor er aktuelt busetjingsrom dei siste 4000 åra i eldre steinalder, for 10250 – 6000 år sidan (9000- 5200 C14-år før notid). Sist del av siste perioden, seinmesolitikum, samt utover i yngre steinalder, kan dei og ha budd litt lenger nede. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 13. Dagen i dag: Åkre og Bjørke, med dei karakteristiske strandflatene på Ner-Åkre. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 12. 4000 C14-år før notid. 12 moh. Dette er landskapet på Bjørke midt i yngre steinalder. Dersom skiferspissen frå Skjåstad tilhøyrde nokon som budde på Storfjordsida, kunne dei ha budd ned i bakkane ovanom sjøkanten her. Sandshamnøksa frå Øvre-Åkre, som er litt yngre, frå slutten av yngre steinalder, viser at dei fyrste bøndene truleg trekte opp på bakkane. Saure er ikkje lenger sjøtilknytt, men har og funn frå slutten av yngre steinalder. Vi må godt inn i bronsealder før dei fine strandflatene på Åkre kjem fram. Til gjengjeld må strandflata der då ha vore usedvanleg godt eigna til eit enkelt åkerbruk med ard. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Åkre og Bjørke

Om fornfunn- og landhevingskarta i bokaVisualiseringane av havnivå på ortofoto er utført utifrå 70 m isobasen (fig 4) av Thomas Bruen Olsen, Universi-tetsmuseet i Bergen. Stor takk!

Karta over fornfunn er utarbeidd av Arve Eiken Nytun i samråd med Øyunn Kleiva og viser

-Kartfestingar i kulturminnebasen Askeladden (kultur-minnesøk) kva gjeld eksisterande fornminne).

-Ca kartfestingar utifrå funnopplysningar i P. Fett 1950, innberetningar i topografisk arkiv og frå Hjørundfjordbo-ka.

-Kartfestingar utifrå opplysningar frå ei rekke grunnei-garar, bygdafolk og Kjell Inge Bjørke, der desse er meir presise. Innmålt med C-pos.

Tusen takk til alle som har bidrege til dette, inkl. fylkeskommunen for lån av cpos/pda/programvare. Alle fornfunna vil etter kvart kome inn i Askeladden/Kultur-minnesok med litt ulik status (freda, uavklara, fjerna).

Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune er rette instans for spørsmål kring funn og fornminne.

34 35

Figur 18. Leira og Sellereite i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 17. Dette er havnivået på Leira og Sellereite i midten/slutten av yngre steinalder då jordbruk tok til å verte næring på Sunnmøre (4000-3800 C14-år før notid). 12 moh. Ingen funn kjent frå bygda frå denne tida. Det som vart gamletunsområdet på Leira er i ferd med å bli turt land. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 16. Leira og Sellereite. 8250-6400 år f. Kr. (9000-7500 C14-år f. notid), midt i eldre steinalder, hadde ein her eit havnivå på ca. 25 moh. Ovanfor tunet lengst nede, ville sjøen ha stått. Botnen i vika ligg ved vegen/Lisjeelva. Klassisk plassering av buplass i frå midten av eldre steinalder og resten av jegersteinalderen som dekker det meste av yngre steinalder, er like ovanfor strandkanten. Steinalderfolket kunne ha funne heilt andre lune vikar attraktive enn dei som seinare vart bygder. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 14. Her står sjøen 60 m o h og vi er ca. 9600 år f. Kr. (10.000 C14-år før notid). Leira er havbotn, og Sellereite har strandline. Dette er høgda på havet som Fosnafolket møtte. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 15. Endringane i tilhøvet mellom sjø og land endrar seg no fort. 800 år seinare (500 år i C14) står sjøen 15 m lågare. 10800 år før notid. (9500 C14-år f. notid). 45 m.o.h. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Leira og Sellereite

36 37

Figur 19. Reinjegerane sitt Viddal. Havnivå på Viddal om lag ved eldre steinalders start 9600 år f. Kr. (10.000 år C14 år før notid). Havet står 60 m o h. Hole ligg heilt under vatn. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 20. Viddal og Hole. Frå ca. 8250-6400 år f. Kr. (9000 - 7500 C14-år før notid) er det svært små endringar på havnivået som ligg på ca. 25 moh. Eventuelle strandbundne buplassar frå dette tidsromet som er midten av eldre steinalder, vil ligge over denne høgda. Ut i slutten av eldre steinalder og i yngre steinalder, kan dei og budd noko lågare. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 22. Viddal og Hole i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Viddal og Hole

Figur 21. Dette er ifylgje landhevingskurva strandlina som møtte folk på Viddal og Hole då jordbruk vart næring. I slutten av yngre steinalder (4000-3800 C14 år før notid) sto havet ca. 12 moh. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 24. Midtre del av eldre steinalder (mellommesolitikum) og start siste del av eldre steinalder (seinmesolitikum). Havet står 25 moh. (9000-7500 C14-år før notid). Kalneset og sjølve Finneset ligg langt under vatn. Dei er ein markant endemorene i fjorden. Tunet på Sætre i dag ligg i sjøkanten. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 23. I fyrste del av eldre steinalder sto havet over alt som i dag er innmark på Kalneset, Sætre og Finnes. Her er vi eit stykke inne i denne fasen der landet stig fort. Havnivået er 45 moh. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Sætre - Finnes - Kalnes

38 39

Figur 25. Her ser vi situasjonen ved 12 moh, mot siste del av yngre steinalder. Finnes tek til å kome fram. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 26. Fyrst ved overgangen mellom siste del av yngre steinalder og eldre bronsealder fram i mot 1700 år f. Kr. (3400 C14-år før notid), tek Kalneset så smått til å kome fram or fjorden. 10 moh. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 27. Kalneset, Sætre og Finnes i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Skiferspiss frå SkjåstadFetts fk.4, Ellingegarden, Skjåstad gnr 140, bnr 3 av Øyunn Kleiva

Yngre steinalder i Norge er ikkje heilt som yngre steinalder i Sør Skandinavia, der skiljet mellom eldre og yngre steinalder er definert av jordbruket. Vi nyttar tids- inndelinga derifrå, men langs kyst og fjord og høgfjell hjå oss er det framleis jegersteinalder i store deler av yn-gre steinalder. Yngre steinalder vert og kalla neolitikum. Vi kallar jeger og sankargruppene her nord denne tida for subneolitiske, dei lever samstundes med neolitiske jordbrukande folk og er ikkje upåverka av desse, men driv ikkje med jord eller held dyr (Meinander).

I Hjørundfjorden er det no fleire funn som fortel om busetjing og eller jakt i yngre steinalder. Ein spydspiss i skifer er kjent frå Saltre. På Stennes er det funne vest-landsøks. – Og på Skjåstad ein skiferspiss (Fett 1975).

I fylgje dei opplysningane Per Fett (1950) har fått om funnomstenda, vart spissen funnen i ei veite i utmarka likeved elva ei 150 m SSV for tunet på bnr 3 . Det er truleg dåverande drivar Peder Skjåstad som fortalde Fett dette. Odden skal ha lege godt ned i grusen. Måla på spissen er oppgitt til ei lengd på 8-10 cm, breidd 2-3 cm. Måla er noko kraftige for å ha vore ein pilspiss, spørsmålet om dette er ein pilspiss eller ein spydspiss lyt difor stillast, utan svar.

Skiferspissen hadde tverrhakk på den eine ryggen. Skiferspissen er truleg komen bort ifylgje Fett, kanskje fann ikkje eigaren han att. Difor må vi og spørje, har nokon sidan kome over han? Bilete har vi ikkje. For å gje eit bilete av korleis spissen og hakka kan ha vore

Mot elva t.v. bak haugen med gran, skal spissen vere funnen. Foto: Øyunn Kleiva.

40 41

har vi teke med teikning av lang pilspiss ifrå Kvasnes på Sula (fig. 3) og eit bilete av ein stutt frå Osnes i Ulstein (fig. 4). Spissen har tilhøyrt ein jeger frå yngre steinalder.

-Kanskje forsvann den for han her i eit skot som ikkje traff, og pila ikkje vart attfunnen?

-Kanskje vart pilspissen lagt i grava saman med eigaren, så han skulle ha noko å jakte med i den andre verda?

-Kanskje var det her ein av fleire plassar ei jeger/sankargruppe budde i løpet av året?

-Kvifor hamna den djupt i grusen, var det ras eller flaum?

Pilspissar i skifer er nytta på Vestlandet i fyrste og midtre del av yngre steinalder, såkalla tidlegneoliti-kum (TN) og mellomneolitikum (MN). Pilspissar av skifer er på Vestlandet del av ein samla materiell kultur som elles gir funn av andre spissar og avslagsmateri-al i flint, kvartsitt og bergkrystall - og øksetypar som vespestadøks og vestlandsøks type A og B. Skiferbruken aukar og ein finn større variasjon i typar nordetter enn på Vestlandet. Møre og Romsdal har fleire funn og

typar enn lenger sør på Vestlandet. Lenger nord har dei meir enn oss. Ulike type gjenstandar i skifer er ikkje alle samtidige. Dei skiferspissane eg har funne eller sett på Sunnmøre, er enten av ein mjuk gulaktig skifer, eller av ein grønblå bergart med krystallar (Kleiva 1996). Den siste er truleg serpentin som er i slekt med og førek-jem tilknytt olivin, slik også asbest og halvedelstein peridot gjer. Dette er lokalt materiale frå foldingane sør på Sunnmøre/Nordfjord. Stundom kjem ein spiss i grønskifer eller enno gjevare raudskifer – dette er ikkje lokalt material, grønskiferen er karakteristisk for Trøndelagsområdet, forekomsten skal og dukke opp att ved Fannefjorden. Raudskiferen må ein kanskje lenger nord for å finne. –To svært sjeldne raude skiferspissar, sunderøyspissar frå det høge nord, veit vi av på søre Sunnmøre, funne på Yksnøy og på Eggesbønes.

Buplassar frå yngre steinalder viser lenger sør på Vestlandet (Hordaland, Sogn og Fjordane), eit ikkje ulikt mønster frå den utviklinga vi ser i slutten av eldre steinalder, med ein tendens til basisbuplassar i særs res-sursrike område (Nygaard 1989:85) (Olsen 1992). Der ser ein ei endring i lokalisering i siste del av mellomneo-

Figur 2. Ca. kartfesting av funnstaden. Kart: Arve Eiken Nytun.

litikum, eller MNb (Olsen 1992). Mange av buplassane frå seinmesolitkum på søre Sunnmøre har også yngre steinaldersfasar, slik som i Nærøymarka (Kleiva 1996), men vi ser og at nye dukkar opp. Folk fer framleis etter ressursane, men er meir bufaste enn før. Nye stadar kjem til. Kanskje befolkninga har vakse?

Ormen Langeundersøkinga på Aukra gav lite frå tidlegneolitikum (TN), i motsetnad til både tida før og etter (Åstveit 2008:588). Hanne Aarskog har arbeidd med resultatet av dei samla registreringane til Møre og Romsdal fylkeskommune knytt til ilandføringa av gass frå Ormen Lange, då ein før val av lokalisering regis-trerte fleire alternativ ma på Haram. Samanhalde med anna materiale frå nordre Sunnmøre og Nordvestlandet, greier ho ikkje å sjå ei slik samlokalisering med store basisbuplassar som ein har i slutten av eldre steinalder fortsetje inn i yngre steinalder. Den største endringa ho ser i steinalderbuplassmaterialet kjem i MN - då buplas-sane i større grad dukkar opp i fjordane (2009:70).

Dei aller fleste skiferspissar har ikkje dekor i form av innrissa mønster. På nordre Sunnmøre er det 6 funn av skiferspissar med tverrstreksdekor, fortel Astrid Johanne Nyland (2003:55). Desse skiferspissane har såkalla rombisk tverrsnitt og har hengande agnorar, dvs. dei har mothakar som skulle huke spissen fast i dyret og desse mothakane stikk ikkje rett ut. Dei har tange som feste. Dekor på skiferspissar er oftast regelmessig fordelte tverrstrek nedetter ryggen, somme tider to og to nedet-ter. Sikksakkmønster på sida av ryggen er ei dekorform. På innlandslokalitetar er stundom sidekantane tanna. På Sund i Hordaland vart det i 2013 utgrave ein buplass med ein skiferspiss med små kryss på tvers av ryggen (Leif Inge Åstveit 2013). Skiferspissen på Skjåstad had-de tverrhakk på eine sida av ryggen.

Tverrstrekdekorerte pilspissar er lenger sør på Vestlan-det funne i kontekstar som knyter dei sikkert til MNb (Nyland 2003:62). Tidfestinga er overført til Sunnmøre frå lenger sør på Vestlandet (Nyland 2003 og Thomas

Figur 3 t.v. B7747 skiferspiss med tverrstreksdekor frå Storemyra, Kvasnes, Sula k. Teikning: Astrid Johanne Nyland. (Nyland 2003:87, 2006:122). Denne har om lag måla til skjåstadspissen. Figur 4 t.h. Skiferspiss frå Osnes, Ulstein. Denne er langt mindre enn spissen frå Skjåstad. Foto: Marit Årsheim Steinnes. Begge har tverrhakk over ryggen.

4342

Bruen Olsen 2004). Men kunnskapen om forhisto-ria utviklar seg gjennom nye funn. Buplassen Lok.63 Grynnvika på Nyhamna i Aukra var ein av mange buplassar fylkeskommunen i Møre og Romsdal fann, og som så vart utgraven for å gje plass til ilandføringsanlegg for gass frå Ormen Lange. Her vart ornerte skiferspissar, inkludert med tverrhakkdekor funne i kontekst som gir sikker tidfesting til fyrste del av mellomneolitikum, MNa (Åstveit 2006:75 og 2008:593). Skiferspissen frå Skjåstad kan altså vere frå heile mellomneolitkum og er såleis ein stad mellom 5400 og 4300 år gamal, men dei fleste dekorerte skiferspissar er i alle fall lenger sør rekna for vere 4700-4350 år gamle.

Strekdekor på pilspissar har ofte vore kalla eigarmerke. Eit dyr med denne pila i er beviseleg mitt eller vårt dyr. Eigarmerke kan såleis vere både personleg og signalisere kva folk ein høyrde til. Ein tese har vore at mønster vart nytta for å vise gruppetilhøyrigheit, og at behovet for dette aukar når samfunnet er i endring som fylgje av at det blir meir folk, andre kulturformer står utanfor reviret ditt osb. Dekortypen skulle då fortelje meir om kva gruppe du høyrer til. I MNb kjem fleire gjenstandsfunn inn frå jordbrukskulturar, t.d. flintøk-ser frå svensknorsk stridsøkskultur. Ein har altså hatt kontakt med heilt andre kulturar, om enn indirekte, via bytenettverk. Jegersankargruppene si livsform er utfordra og dekor vert viktig for å syne kvar ein høyrer til (Olsen 2004).

Men tidfestinga av dei ornerte skiferspissane er altså utfordra til og å vere tidlegare enn endringsfasen kulturelt, MNb. Når tidfestinga for desse dekorerte spissane også no er meir ordinær jegersteinalder, MNa, har Aarskog (2009) i samsvar med at ho meiner buset-jinga spreier seg meir i MN, også inn i fjordane, søkt andre forklaringar utifrå same grunntanke om dekor som uttrykk for gruppe. -Dekoren på skiferen uttrykker eit behov for samkjensle mellom folk av same gruppe sidan dei no bur lenger frå kvarandre.

Skiferspissar tilhøyrer ein rik kultur som gjennom lang tid føreåt har hogge sine historier, dyr og ge-ometriske mønster på bergveggar. I veidekunsten i

Romsdal og Nordmøre, er mønster ein særs viktig del av bergkunsten (Kleiva 2006). Eg trur ikkje at ei så særmerkt kulturell uttrykksevne og tradisjon i sluttfasen kan reduserast til stressmeistring? I så fall må det vere dei tilknytte ritane det må ha vore større behov for. Eva M. Walderhaug (1994) finn at Ausevikristningane i Flora kan ha vore «konfliktløysar» i dei store kulturelle endringsfasane mot slutten av yngre steinalder. Men mellom Vingen i Nordfjord og Otrøya i Romsdal er ikkje veidekunst kjent. Mangt og mykje har vore sagt om kvifor Sunnmøre ikkje har veidekunst, kanskje ei grense mellom to grupper (Gro Mandt 1991). Det som er sikkert er at vi her har i hovudsak gneiss, ein bergart som gir elendige bevaringstilhøve.

Skifer førekjem sjeldan i store mengder på buplas-sane her. Men så er det slike lokalitetar som Grynnvika då. Kvasnes ligg så å seie ved inngangsportalen mot Hjørundfjorden. Stormyra på Kvasnes er den buplassen på Sunnmøre som kanskje har gitt det rikaste skiferma-terielet. Tilknytt jordarbeid er framkomne mengder av skiferspissar, plateknivar, skifersmykke – og dekorert skiferspiss.(idnr 45553-4, Fettsfk 2). Mellom funna frå Stormyra på Kvasnes er og ein skiferspiss med tverr-strekdekor på ryggen, tverrstreka ligg to og to med mel-lomrom nedetter ryggen ( fig 3). Her er også ein bit av ein kniv med sikksakkmønster. Også på Solevågseidet er det funne ein skiferspiss med tverrstrekdekor B7444. (Nyland 2003:87).

På veidekunstfrie Sunnmøre kan kanskje buplas-sar som Kvasnes, som skil seg ut frå norma når det gjeld skifer og som har dekorert skifer, vore sentrale møteplassar for slekt og klan, og ikkje minst dei naudsynte ritane. Kvasnes ligg i alle fall utruleg godt til, i forhold til både dei indre nordre fjordsystema, Hjørundfjorden og indre lei – samt Breisundet.

Om det var Stennes- eller Saltrefolk som dreiv haust-jakt på Skjåstad den gongen veit vi ikkje. -Kjapt å padle seg innover fjorden ein tur, ville det vore. Busette var dei neppe på Skjåstad, men Skjåstaddalen er i bruk og kanskje er her busetjing no i Storfjorden.

Tusseelva som slynger seg ned mot sjøen og Åkre til høgre. Foto: Håvard Myklebust.

4544

At dette flotte prakteksemplaret av ei sandshamnøks er kjent for omverda, er indirekte eit resultat av den store gulljakta på Bjørke i 1982. Då gullfeberen rasa, reiste arkeolog Heid Gjøstein Resi på vegner av Historisk mu-seum i Bergen til Bjørke. Ho vende heim med ein skatt, om ikkje akkurat Bue Digre sin.

Øksa vart funnen allereie i 1945-50 av Peder J. Aakre. Syster hans ga seinare øksa til John Mork som leverte den til Resi. Etter opplysningane John Mork ga mu-seet, skal øksa vere funnen i samband med nydyrking på stykket kalla Tufta på Voldsgarden, bnr 3 på Åkre. Funnstaden vart skildra som ei sørvendt helling på rydda innmark, ca. 10 m frå bytet mellom Voldsgarden bnr 3 og Bakkegarden bnr 1 i søraustleg retning. Ca 30 m nordaust av fjøsen på Voldsgarden. Kartet fig. 2 viser ca. plassering etter dette.

Øksa er av tung, svart basalt, med ei karakteristisk lysare kvartsstripe. Eggflata er relativt plan og svakt kon-veks nærast egglina, men ikkje holegga, seier arkeolog Tor Arne Waraas ved samlinga i Bergen, han har teke ein liten kik på øksa for meg. Ifylgje tilveksten er øksa 13,3 cm lang, breidde ved egg er vel 4 cm, ved nakken 3,3 cm. Den er katalogisert som med rektangulært frontsnitt: Triangulært tverrsnitt med avrunda kantar. Eggfasett er triangulær. Eggen er skada. Nakken skrått kutta.

Øksa har fyrst vore grovt tilhoggen, før ein har prikk- hogge forma fram og deretter slipt og polert øksa. Vi kan sjå spor etter prikkhogging inne i dei større hog-gespora. Øksa er godt slipt over det heile, med enkelte attståande hoggespor. Dette er ei særs fin høgpolert utgåve med noko meir fyldige former enn mange andre. Nokre av sandshamnøksene, er mindre fyldige i forma og kan minne om dei tosidige flintøksene og flintemna frå sluttfasen av yngre steinalder, seinneolitikum (SN) (Kleiva 1996:66).

Øksetypen har fått namnet sitt etter eit storfunn i vestnorsk arkeologi sine yngre dagar - på Sandshamn

Sandshamnøksa frå ÅkreB13433, Tufta, Voldsgarden, Åkre, gnr 144, bnr 3

av Øyunn Kleiva

Figur 2 Arkeologiske funn kjent frå Åkre. Øksa t. h. Kart: Arve Eiken Nytun

Figur 1 Sandshamnøksa B13433 Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

Sandshamnøksa i bruk under Bjørkehornet for ca. 4000 år sidan. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

46 47

på Sandsøy vart seks økser funne liggande oppå kvaran-dre i ei myr (B3171a-e og 3182). Sandshamnøkser er ikkje kvardagskost å finne, og slett ikkje så flotte som Åkreøksa. Men på Sunnmøre har vi ei tyngd av dei. På Ytre Sunnmøre har vi 16 stk samt 4 meislar som liknar (Kleiva 1996). Det er kjent langt færre sør om Stadt (Asle Bruen Olsen 1981:155).

Sørøyane har fleire funnkombinasjonar som peikar mot ei tidfesting av sandshamnøksene til seinneoli-tikum, og då tidleg i denne, 2350 - 1900 år f. Kr. I Bringsinghaugmyra på Kvamsøy vart ei sandshamnøks, også denne i basalt, funnen saman med flintdolkar frå slutten av yngre steinalder eller seinneolitikum (Å2353-56 (Kleiva 1996 og Kleiva 2000:39 - avbilda). Berit Gjerland framhevar også SN ut frå funnkombinasjonar på Vestlandet (1985:38f ). Det er slike koplingar med andre funn som ein kjenner betre alderen på, som har vore med å tidfeste funna. Men ein skal vere litt var-sam, fordi fenomenet med nedleggingar i myrar, som er svært karakteristisk for tidsrommet seinneolitikum, starta så smått i slutten av midten av yngre steinalder (mellomneolitikum b, MNb) og slutta fyrst i byrjinga av eldre bronsealder (periode I/II). Det har altså somme stadar gjentekne gongar vore lagt gjenstandar i same myra, truleg som offergåver, og då treng dei ikkje alle å vere heilt samtidige. På Marstein i Rauma er såleis sandshamnøks funne saman med MNb- øks (T13992, Morten Ramstad 1999).

Også materialet har vore drege inn i tidsdrøftinga for Ramstad (1999): På Stakanes i Flora er det eit stort diabasbrot som går ut av bruk i SN (Olsen 1981). Ram-stad meiner Stakanesdiabas er nytta i ei av øksene i hans materiale frå Romsdal og tidfester sandshamnøksene til MNb som har arbeidd med Stakanesbrotet og økser derifrå, plasserer sandshamnøksene i SN (Olsen 1981).

Sandshamnøksene er laga av fleire typer råstoff, vi har dei av basalt som denne. Vi har på ytre søre Sunnmøre mange i eitt lysare grågrønt materiale (Kleiva 1996:67). Grønstein og grønskifer er ofte nemnt i katalogiseringa. Katalogiseringa skjer når funna kjem inn og må stun-dom revurderast, slik som for vår øks, som var sagt å

vere av grønstein. Gjerland som har sett på bergartsøk-ser ulike stadar på Vestlandet, mellom anna frå Hareid, har berre to sandshamnøkser frå Indre Hardanger i materialet. Desse er av rhyolitt/kvartsitt, meiner ho, som generelt har fokus på moglege lokale og regionale bergartsbrot (1985).

At det rike Ytre Søre Sunnmørematerialet har økser som i tilverknadsform slekter på tosidige flintemne til økser frå SN, meiner eg styrkar relasjonen til SN som vi i tillegg finn i dei fleste kombinerte dateringsfunna, der også kombinasjonar med den yngste vestlandsøksa, type C, spelar inn. Alt i alt er det langt meir som peikar mot SN enn MNb i vårt område. Men døra til MNb skal ikkje attlatast. Mangt er nemleg framleis for uklart kva gjeld sandshamnøksene.

Anathon Bjørn (1921:16) meinte dei var heimlege. Som type har sandshamnøksene vore kopla opp i mot nordlegare og austlegare motstykke langs Trøndelags- og Helgelandskysten og vidare austover. Brøgger påpeikte likskap med finsk øksematerial (Anton W. Brøgger 1907:50). Helge Gjessing (1920:48) spesifiserte dette til Julios Ailio (1909) si skildring av russisk karelsk meisel, knytt til såkalla kamkeramisk kultur. Carl Fre-drik Meinander plasserer dei same øksene i Finland –i onegisk grønskifer eller diabas - inn i ein seinneolittisk kontekst, Kiukaiskulturen i Vest-Finland (1954:95). Ella Kivikoski fortel at denne seinneolittiske kulturen har sitt opphav i kamkeramisk og båtøkskultur (1964). Kiukais har forgreiningar langs Sveriges austkyst og nyttar også flateretusjert material i sørskandinavisk og russisk flint. Heilt identiske er ikkje øksene, det eg kan sjå frå Ailio.

Sambandsvegar både nord og austetter Trøndelag-sområdet/Nordland og Sverige/Finland og sørover langs vestlandskysten er del av yngre steinalderkulturane våre her på Sunnmøre. Det er ikkje urimeleg at funn frå svensknorsk stridsøkskultur, som av og til førekjem, kan ha fylgt desse nettverka dei subneolitiske fangstgrup-pene har hatt nordaustover frå Sunnmøre. Svensknorsk stridsøkskultur er del av ei mektig neolitiseringsbylgje i Europa i mellomneolitikum, som med eit samlenamn

vert kalla bandkeramisk kultur. Sandhamnøkser og truleg også mange av dei enkle skafteholsøksene, viser at desse kontaktvegane framleis er der og fører ting til Sunnmøre, også i SN.

Vesteuropeiske impulsar i form av klokkebegerkul-turen slår inn kystvegen i slutten av MNb med pilspis-sar og dolkar og maritim kompetanse. Det aller fyrste funnet på Sunnmøre, er ein liten klokkebegerspiss frå Myra på Kvamsøya (foto Kleiva 2000:39). Dette er starten på ein kolossalt importmaterial av funn i frå SN, der kystsambanda sørover mot Europa via Danmark tiltek og får dei nordre og austre sambanda til å kome noko i skuggen.

No er dei subneolittiske gruppene, om det er same folket då, neolittiserte i den meining at dei også er vortne bønder. Ein kan ikkje utelate at også folk er komne, men vi ser kkje to ulike kulturar i materialet, og på ytre ser vi samband i lokale eldre busetjingsmønster (Kleiva 1996).

For å gjere det kort: Åkreøksa er mest truleg mellom 3900 og 4400 år gamal. Kanskje litt eldre, om vi let døra på glytt mot MNb. Åkreøksa slektar austetter og Saurssigden søretter. Desse to kulturstraumane handlar begge om metalltid i Europa, men er komne langs ulike kontaktvegar, møtest her i inste Hjørundfjorden som dei to einaste funna frå perioden. Som ein del av denne pakken av impulsar utanfrå slår jordbruket rot hjå oss. I denne perioden er det samla sett kontakten sørover mot Danmark som viser mest att av seg i materialet, men kontakten nordover er der framleis.

Nedlegging av øksar som offer ved steinar er eit fenomen som på Vestlandet går gjennom store deler av heile steinalder, ifylgje Trond Lødøen (1995), som har

vanskar med å tru at enkeltfunne økser langt frå kjende buplassar er graver. Dette er i så fall i motsetnad til myrfunna frå slutten av yngre steinalder, som er meir typiske for perioden (sjølv om fenomenet er å finne også i yngre periodar). Dette finn du meir om tilknytt artikkel om sigden frå Oddemyra. No er verken myr, vatn eller større stein nemnt i samband med Åkreøksa, men så var også finnaren lange faren då opplysningane kom inn. Skal vi våge oss på å tru at det var ei grav med ei gravgåve Peder J. Aakre kom over her oppe på bakkane på Åkre?

Sandshamnøkser er tverrøkser. Dvs. dei har vore skjef-ta slik at eggen har stått på tvers og ikkje rett i forhold til skaftet, slik øksene vi brukar er. Tverrøkser har såleis eigna seg til utholing, men og til å skave reint skinn mm (Gjerland 1985). Øksa er ikkje noko eintydig prov på tømmerfelling for å rydde åker på Åkre denne tida, avsviing ville vore langt meir effektivt og også gitt næring til grunnen som nok elles ikkje var så feit den gongen. Men brukt har ho nok vore, om ein såg seg råd til det. Ein må hugse ho har vore eit sjeldsynt meisterverk, tidkrevjande å framstille og ikkje minst truleg ein langvegsfarande framand fugl. Denne var eigaren stolt av. Kva kar var ikkje han, som hadde slike gjeve ting og altså kontakter utetter som øksa tydeleg vitna om! Sjølv om tida og kulturen då som til alle tider hadde sine klåre grenser for kor mykje det enkelte individ burde legge seg frampå, før ein meinte det ikkje tente fellesskapen, så skjer det eitkvart denne tida som gjer at nokon får vist seg meir fram enn hine. Flotte langvegsfarande gjenstandar har vore godt eigna til å framheve seg sjølv.

Figur 3. Sandshamnøksa B13433 sett frå sida. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

4948

Flintsigden frå OddemyraÅ1220, Fetts fk. 3, Oddemyra, Lassegarden, Fram Saure, gnr 137, bnr 1

av Øyunn Kleiva

I Ålesunds museums skattkammer finn vi Å1220: Eit fint flateretusjert flintsigdsblad. Det er sirleg skreve inn for hand i «manntalet» til museet som «Sag av flint», gåve frå Ole Saure. Sigden er funnen i Oddemyra på bnr 1 på Saure (Fett 1950).

Dette er ikkje berre den einaste flintsigden vi kjen-ner frå Hjørundfjorden, men frå heile dagens Ørsta kommune. 15 flintsigdar er totalt kjent frå Sunnmøre: 10 frå ytre (derav 8 frå ytre søre), 4 frå Volda k, samt Saurssigden. Til samanlikning, eit anna sværandes flott flintblad frå same tidsrom, den for tida så karakteris-tiske nymotens stikkvåpen - flintdolken, er det funne ca 170 stykke av på Sunnmøre. Ytre dominerer totalt, men vel 30 kjem frå midtre og indre strok, ingen frå Hjørundfjorden (Kleiva 1996).

Flintsigdane på Sunnmøre er av to slag, ein kort og brei, og ein lang og smal. Sigden frå Oddemyra er av den lange, smale sorten. Den er 13,5 cm lang, men begge endane er avbrotne og den har nok i si fulle form vore 18-19 cm. Sidan flintsigden er symmetrisk, vert tidfestinga slutten av yngre steinalder/byrjinga av eldre bronsealder (2400-1500 år f. Kr.). Innanfor dette tidsrommet kan ein seie at denne slanke sorten er funne saman med spydspiss frå byrjinga av dette tidsrom-met, medan dei breie er funnen saman med dei yngste typane flintdolk frå slutten av dette tidsromet (Kleiva

1996: 47f ). Materialet peiker mot, men er for lite til å seie sikkert, at den slanke Saureflintsigden høyrer til den delen av seinneolitikum som heiter SNI og som varer frå 2350-1950 år f. Kr. Men ei ca. 4000 år er det altså sidan der vart hausta korn med denne flintsigden.

Eggen har ein glans som kornet gir. Kva korn dei had-de? Naken bygg er i alle fall funne i stolpehol på Vollane på Osnes i Ulstein, kornet er tidfest til 1910-1670 år f. Kr. (Live Johannessen 2004). Sigden er det eldste direkte sporet av åkerbruk vi har i Indre Hjørundfjord. Flint er ikkje så behageleg å ha i handa, så sigden har nok lege skjefta i eit trestykke. Men funnstaden, som vi skal kome attende, til var kanskje ikkje åker. I historisk tid låg åkrane nærare husa, ifylgje Lars Strømme og Ragnar Standal (1990). Så lenge dei skar med sigd, har skjering av korn oftast vore kvinnearbeid på våre kantar.

FlateretusjeringsteknikkSjølv om både pionerbusetjinga, som jakta rein i byr-jinga av eldre steinalder (Fosna), dei mange fiskar/jeger/sankargruppene i ytre strok i slutten av eldre steinalder og bronsealderbøndene nytta flint, så har dei hatt ulik tilgang på materialet, og flinten har vore slått på ulikt vis.

Langs kysten vår kom ved slutten av istida store isberg flytande nordetter med Golfstraumen frå dei meir

Figur 2. Flintsigden Å1220. Tverrsnitt av brotkant t. h. Teikning av Øyunn Kleiva.

Kornskjering med flintsigd. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

50 51

flintrike område. I isen sat flintknollar fastfrose og desse datt av i sjøen etter som isen tina. Med landheving kom noko av dette opp i fjøra, men på ytterkysten av Sunn- møre var landhevinga lita, og allereie i slutten av eldre steinalder ser ein på buplassane at tilgangen på strand-flint må ha blitt dårleg. Teknologien dei nyttar er den same som ein på same tid nyttar over vide areal, men ein går her lengre for å få utnytta flinten ned til min-ste bit, sjølv det som ikkje er beste sort, samstundes som ein brukar andre harde bergartar. Den store flotte sigden frå Saure i gråbrun flint av høg kvalitet frå Dan-mark representerer noko verkeleg heilt anna!

Flintsigden er del av ei funngruppe som består av importert heil- og halvfabrikata av flintreidskap frå Limfjordområdet i Jylland. Heile basisen er tosidige emne som vert hogge nærare til ulike typar flintblad, tosidige flintøkser og anna. Flintsigden er eit slik tynt flintblad, flintdolkar er eit anna. Flintblada startar med rått tilhogde, avlange, svakt sylindriske emne som vart hogde tynne, så vart dei slipte, -for deretter å verte det vi kalla flateretusjerte: dekt av små, små, flate hogg. På sigden i frå Oddemyra kan vi sjå små slipte parti som ikkje er borthogne. Eggen vart så til slutt skjerpa ved småhogg. Den rette skjerkanten på Sauresigden har slik fått nesten ei tannrand som ei sag. Sigden var truleg ferdig tilhogd då han kom hit til lands, han er i alle fall laga av nokon som meistra sitt handtverk til fulle, slik dei vidgjetne flintsmedane på Jylland gjorde. Men same grunnteknologi vart brukt hjå oss i ca. 2400 år, så i litt enklare utgåver var måten ein arbeidde på, ikkje ukjent for folk flest.

Flateretusjeringsteknologien nyttar indirekte slag. Ein slår ikkje rett på flinten, men via ein bit av eit gevir eller anna. Dette gir ein meir kontroll over resultatet. Og det kan trengast, for desse relativt store, tynne flintblada er meisterstykke laga for å likne på dei nye, moderne hamra koparblada som er komne inn. I Europa er det metalltid og etter kvart bronsealder, og det er metallblad som er sværast. Flintblada høyrer heime i eit metall-brukande samfunn, men metallet var dyrt og ein laga etterlikningar i flint. Desse gjekk inn i vide bytenettverk

og store kvanta hamna langs kysten vår. Ytre søre Sun-nmøre har ekstra rikeleg, i eit generelt funnrikt område frå Stadt tom Trondheimsfjorden. Jæren og Oslofjorden har og ekstra mykje. Ytre Sunnmøre har altså ein av landets verkeleg store konsentrasjonar av funn frå dette tidsrommet. Men altså: -lite sigdar.

Kanskje kom sigdane inn via dei som passerte Stad-ten, men flintsigdane frå Bjørke og Ullaland i Aus-tefjorden får oss til å tenke på lokale vegar til indre Nordfjord, for i Hornindal er og funne sigd, og Stryn er ein av to funntoppar i Nordfjord denne tida (Trine Johnson 1993:112).

Offermyrar som heilagstadarDet mest forunderlege ved desse flott og sjeldne gjen-standar er at ein kosta på seg å ta dei ut av bruk! Dei er klart bevisst lagde der dei er attfunne. Mange er funne i myr og vert rekna for ofringar.

Flintsigden vart funne ei alen djupt, dvs, om lag 60 cm djupt i Oddemyra. Mange stadar der det er myr i dag, var der lite eller inkje myr i fram til og med bronsealder, klimaet vart råare frå 500 år f. Kr. Så ein lyt alltid spørje seg ved funn i myr, var her myr då gjenstanden hamna der? Namnet Saure skal visst tyde myrlendt. Sigden i Oddemyra vart ikkje funnen på botnen av myra, så myr var der truleg då sigden hamna der. Om sigden vart nedlagd i myr, er det neppe til-feldig. -Dei fleste praktgjenstandar frå slutten av yngre steinalder/byrjinga av eldre bronsealder er gjort nettopp tilknytt vatn, elv eller myr – eller stundom attmed ein markant stein eller bergvegg.

Til dette kan det søkast mange praktiske forklaringar: Ein kunne gøyme noko ved ein markant stein, som då letta attfinninga. Bløytlegging er viktig om flint skal slåast vidare på. - Kanskje gløymde ein eller fekk ikkje høve til å hente den attende. Ein skal ikkje utelate slike forklaringar, men nedlegging i myr/vatn og stundom ved stein er så gjennomført karakteristisk for desse pre- stisjefunna i denne tidsbolken, at vi ser vi har med ein skikk å gjere, ein trustilknytt skikk, ei rituell handl- ing (Gro Mandt 1988, 1991). Rituell nedlegging ved

Figur 3. Oddemyra ligg vest av nordenden på Raustadvatnet. Vi ser nokre høge steinar der. Sigden skal vere funnen bak t.h., fortel Per Arne Saure. Raustadvatnet er noko senka. Foto: Øyunn Kleiva.

Figur 4 Oddemyra i sommarskrud med nysådd attlegg 2013. Saurs- og Bjørkebudeiene drog opp tausabåten under Båthellin på heim-veg frå støylen. Her er og fleire storsteinar. Funnstaden er t. h. utanfor bildet. Foto: Lars Ørstavik.

52 53

markant stein eller bergformasjon har på Vestlandet er ikkje noko nytt, men har vore ein skikk gjennom heile yngre steinalder(Trond Lødøen 1995). Noko kan vere grav, noko kan vere offer: uansett ei gåve til eit liv eller ei kraft i det hinsidige. Mange stadar er det gjort fleire funn i same myr ved gjentekne nedleggingar over tid.

Nedlegging i vatn/myr tek så smått til i det vi kallar MNb, mellomneolittikum b, siste fase av midtre del av yngre steinalder (2800-2350 år f. Kr.), då så smått en-kelte praktøksar kjem inn frå jordbrukskulturane lenger sør i Skandinavia –og til slutt endar i myrar og elvar slik skikken lenger sør også tilseier. I dei same myrane/tjør-na kjem så langt fleire nedleggingar i slutten av yngre steinalder/byrjinga av eldre bronsealder (Kleiva 1996).

Deponering/offer er elles ein skikk som går vidare opp i tid (Mandt 1991; Gro Bårdseth 1998).

Det er grunn for å tru at Oddemyrssigden er eit offer-funn. Dersom der likevel ikkje var myr eller søyle eller vått på nedleggingstidspunktet kan det og ha vore ei grav, kvinnegrav. Gravene denne tida har lita markering på våre kantar.

Vi tenkjer på helleristningsstadar og gravrøyser som heilagstadar knytt til andre kulturar og tider, offer-myrane var i si tid også slike heilagstadar der kultiske handlingar vart utført og menneska kjende seg nærare maktene og gudane folk den gong trudde rådde. Det kunne vere staden alle kjende, der ein møttest ved særmerkte høve for rituale og for fest. Men det kunne

Figur 5. Oversynskart over funn og fornminne Raustad - Saure. Funnsamling kring vassenden. Her er ikkje bautaane markert. Kart: Arve Eiken Nytun.

også vere løynde, private rom. Dei store steinane, Båthellin, er markante i landskaps-

romet. Noko rart er det her ved enden av Raustadvat-net. På hi sida for Oddemyra finn du Reitebakkane der det har vore gravrøys. Kjende funn er på bøstyk-kjet mellom tunet og vatnet. Her sto og fleire bau-taar på Smieneset, sør om elva (Strømme og Standal 1990:134): «Ein liten ligg ved stovehuset. Ein annan skulle ha runeinnskrift. Kanskje den som vart lagt un-der Larskvennhuset.» Det er mykje som samlar seg eit stykke nordom tuna på Fram Saure. Kanskje det var her bygda tok til før landnåm til Raustad, Mork og Skjåstad i (yngre) jarnalder?

Ei større samfunnsendringTalet på praktgjenstandar aukar kraftig som resultat av større hopehav med omverda. Trafikken langs kysten vår må ha auka, og dette er også tida då båten tek til å bli det primære motivet på helleristningane i ein ny tradisjon – også kalla jordbruksristningar for å skilje kulturtilknytning frå veidekunsten (Mandt 1991). Om det og er tilflytting som skjer, eller om det berre er bytenettverka og kontaktflatene som aukar, veit vi ikkje sikkert, men med den nye tida fylgjer mange skifte i skikk og bruk, ein heil pakke (Christopher Prescott 1995). Åkerbruk og krøter kjem inn for fulle. Hustypen er no av europeisk mønster, små toskipa langhus. Det fyrste langhuset som vart funne i Norge i 1955 av Egil Bakka var eit slikt, -spora låg under Holerøysa på Stokkset i Gjerdsvikja (Johnson og Prescott 1993). Vi er no komne inn i ei tid og ein kultur som vi med mindre og større endringar kan fylgje ubroten opp gjennom tidene, fram til vår eiga tid og kultur.

Busetjingsutviklinga skyt fart. Frå denne tida er også sandshamnøksa på Åkre. Litt lenger ute i fjorden, på Stennes, er ei enkel skaftholøks i stein funnen, ein reiskap nytta til åkerbruk. Snart er der åkrar og gardar enno fleire stadar.

Dette er før skikken med store gravrøyser kjem inn eit lite stykke ut i eldre bronsealder. Alle fekk ikkje slike store gravrøyser då desse kom, dei er få og arbeid-

skrevjande å lage. Og sjølv om ætta nok markerte både hevd på land og viste ein samla maktstyrke som skulle virke i årevis framover, så er gravmælet knytt til individ. Ofring har ikkje på same måte individtilknyting, noko enkelte meiner reflekterer eit samfunn der det ikkje har vore så stor skilnad på folk, der individet er mindre vektlagt enn samfunnet sitt samla beste. Gravskikken er denne tida verken monumental eller særleg ytre markert i haldbart steinmaterial, men nokre av øksene og dei mange flintdolkane som er funne, er nok gravfunn.

Likevel skal ein ikkje sjå bort i frå at det ga personleg prestisje, og kanskje også makt, både å ha, og å kunne gje frå seg slike praktfulle langvegsfarande ting. Kansk-je fekk den som kunne gje frå seg slike eignaluter ein ekstra gunst hjå gudane eller folk. Men kva veit vel vi? Kanskje kravde gudane ei slik gåve for å sikre korn-hausten, redde fe eller folk frå krig og sjukdom, eller for å sikre ei trygg ferd til det hinsidige ved livets slutt, og ein måtte berre gje det ein hadde. Ein må og tenke kva som skjer med landskapet denne tida – det vert for fyrste gong omskapt frå skog der folk sette lite spor, til mark og åkrar. Kanskje kravde slik bruksendring sær-skilte forhandlingar med øvste mynde, nemleg gudane? På vegen frå meir egalitære jeger/sankarsamfunn og mot vår tid, meiner mange ein ser ei aukande stratifisering eller lagdeling (Solberg 1993). Vi er i så fall tidleg i dette. Særskilt verdfulle gjenstandar, som flintsigden, har alltid vore eigna til å framheve både den som ga og den som fekk. Gåvebyte og varebyte har vore berande samhandlingsform, og kanskje skal ein sjå offer til gu-dane som ei forlenging av dette.

Merete Moe Henriksen (2014) er oppteken av at den nedlagde gjenstanden si særskilte historie. Tidlegare bruk gir ei større forståing av sjølve nedlegginga. Mange gjenstandar ber preg av bruk – og er kanskje tekne ut av bruk fordi noko er slutt.

-Kvar haust skar Saurskona kornet med sigden sin. Kvar haust takka ho gudane for lånet. Ho la sigden attende i neverkjeraldet og sette det på fast plass i myra saman med ein liten nøve av det verdfulle kornet og takka for lånet. Slik mor hennar hadde gjort før henne.

5554

Ho var den fyrste skurdkona i dalen, den fyrste som sådde, den fyrste som hausta. Ho bar sjølv sigden og såkornet til gards då ho kom frå Navelsaker. Bryt han ikkje sund, sa ho, vi låner han og kornet av gudane. Kvar haust fekk gudane sigden sin att. I myra låg sigden og trekte vatn og når ho igjen trong han, henta ho han opp og skjerpa eggen lett om naudsynt, reparerte festet med bjørketjøre. Kvart år vart sigden god som ny. Som kornet i åkeren. Den søtlege byggrynsgrauten som dei til fest slo mjølk på og la ein liten smørklump i, kanskje litt rømme og honning i og strødde over hasselneter og blåbær. -Ein herlegdom. Saurskona hadde og hatt med seg ei lita kolla kyr som var med kalv då ho kom. No hadde dei eit lite bøle. Dette var medgifta hennar, eignaluten hennar då ho slo seg i lag med ein kar av den gamle Storfjordslekta, morsslekta hans hadde jakta her gjennom hundrevis av år. Far hans, som hadde kome

padlande uta fjorden var gravlagt på Åkre, han hadde slik ei flott øks, -øksa hadde vandra lenger enn han då ho kom til Åkre. Sjølv hadde dei teke bu på sørsida av elva.

Då Saurskona sjølv tok vegen til hi sida, fekk ho fylgje av sigden. Dei hadde tent si tid båe. Dei to Saurstausene fekk tak i eit nytt emne frå ein av karane i båten som kom til Ullaland året før, han som smilte så lunt til eldste tausa og var ikkje å finne då båten for. Til Saure kom han dagen etter. Så hogg dei ein ny sigd. Han vart ikkje så fin som den førre, men gjorde nytten. Som mor si brende Saurstausene ei bot av skogen som dei sådde i, signa åkeren kvar vår, skar om hausten og takka og ga attende. Og slekta vaks og breidde seg. Og soga om ho som kom med kornet fortalde dei kvarandre i hundrevis av år, og la kvart år til hennar minne litt korn ved dei store steinane, før dei smakte slåttegrauten.

Figur 6. Den andre sida av flintsigden. Foto: Øyunn Kleiva.

Dei fleste forhistoriske minne kom tidlegare fram gjennom funn folk gjorde under arbeid, slik som t.d. flintsigden på Saure – eller dei var kjent pga. tradisjon slik som tilfelle er for dei mange gravrøysene.

Forvaltninga av fornminne og gjenstandsfunn skjer i dag gjennom kulturminnelova av 1978. Den fyrste kulturminnelova vår – Lov om fortidslevninger- kom i 1905 då Noreg vart sjølvstendig. Sidan har fornminne vore freda. Lova kom på bakgrunn av ei rekke store funn av høg nasjonal verdi. Folkeskikk og folketru, had-de tidlegare beskytta mykje. Å røyve, for ikkje å snakke om å røve, ein gravhaug var å utsetje seg for haugkallen, tussefolket – eller forfedrene sin vrede. Ein skulle heller halde seg inne med dei underjordiske, så folk og avdrått held seg friske. Ein hadde og truleg respekt for gamle graver på etisk grunnlag.

Ei tid var, ei anna vart. Den nye tida var tiltaksrik. Men den unge nasjonen hadde lang historie og interessa for både sogelitteratur og fornfunn var stor. Storfunna av Gokstadskipet utgreve i 1880 og Osebergskipet i 1904 tydeleggjorde kva ein risikerte å miste utan lov. Lova sikra at fornminne – faste og lause – var del av vår felles arv og skulle handterast som dette. Funn skulle varslast og sendast til dei landsdelsmusea sine samlingar. Her på Sunnmøre vart dette Bergens Museum som vart stifta 1825. Fornminna i privat eige skulle ligge i fred urøyvde, dersom ikkje anna løyve vart gitt av museet. Men mange gravminne for med kort undersøking frå museet, ikkje minst etter krigen. Etter kvart innsåg ein at enkelte tidlegare gravminnerike bygder knappast hadde ei gravrøys att, slik også i indre Hjørundfjorden, og det vart naudsynt å take betre vare på dei få som var att, ikkje berre samle funn.

Før lova kom var slike antikvitetar gjenstand for sal og i beste fall vart lokale museum eigarar av førhistor-

iske gjenstandar, som elles like godt kunne ha havna i samlingar og i omsetjing utilgjengeleg for andre enn eigar og forsvinne som kjelde til kunnskap. Såleis har Aalesunds museum ei samling som også inkluderer funn frå Bjørke. Sunnmøre Museum fekk ein avtale med museet i Bergen som sikra lokal forvaring og utstilling av fornminne. Begge musea har funn frå Storfjorden og begge musea har i dag utstillingar av funn frå Sun-nmøre, i tillegg til dei som inngår i det som no heiter Universitetsmuseet i Bergen. På utstillinga SPOR som Sunnmøre Museum opna i 2000 og som eg var så heldig å få vere med på frå fylkeskommunen, finn du fleire funn frå Indre Hjørundfjord utstilt, ma frå Leira. Nyustilling av året på Aalesunds museum har også godbitar her inna.

Fram til 1991 var landsdelsmusea einaste forvalt-ningsorgan av kulturminnelova. I 1991 vart denne forvaltninga delt, slik at fylkeskommunane vart fyrste line. Kulturminnelov og plan- og bygningslov vart nærare knytt i hop, men framleis er kulturminnelova ei særlov som går utanpå plan- og bygningslova og som også omfattar tiltak som ikkje er meldepliktige etter plan- og bygningslova. Landsdelsmusea sat i nokre år med frigjeving og utgraving, men frå 2001 vart Riksantikvaren som kulturminnedirektorat dispensas-jonsmynde. Kommunane pliktar å samordne ressursar samla. Den som planlegg eit tiltak pliktar å avklare relasjon til kulturminnelova, for dei fleste skjer dette gjennom kommunen si handsaming av sakene. I dag er ikkje berre førhistoriske, men også mellomalderens minne direkte freda ved lov. For ståande bygningar gjeld særskilte reglar. For marinarkeologiske minne er alderen 100 år. Fredinga av fornminne frå mellomalder eller eldre gjeld også hittil ikkje kjente fornminne. Når der er rimeleg sjans for slike funn, skal dette avklarast

Arkeologiske registreringar dei siste tiåraav Øyunn Kleiva

56 57

av fylkeskommunen tilknytt tiltak og planarbeid, ifylgje kulturminnelova.

I heile gamle Hjørundfjorden herad, som har vore så rik på gravminne og der mange funn er komne fram både under arbeid og utgraving, har det tidlegare vore få konkrete nye søk etter fornminne. P. Fett grov t.d. 1959 ei røys ein kom over på Leira under arbeid. Gravfunna frå yngre jarnalder, inkludert godbitar frå vikingferder, har dominert funnmaterialet sterkt og skapt biletet Hjørundfjorden som det vikingland det i nokre heftige hundreår var. Anders Hustadnes gjorde eit spektakulært søk etter skatten til Bue Digre i 1982, og dette er vel bortimot det einaste søket etter nye funn her i heilt inst i Hjørundfjorden før i 2007.

Frå 2005 og utover kom så fleire plansaker der fylke-skommunen gjennomførde arkeologiske registreringar fleire stadar i Hjørundfjorden, dei fleste her i indre Hjørundfjord. Arkeologisk museum i Stavanger tok som dei fyrste i Noreg til å nytte flateavdekking med maskin. Dette opna for funn av heilt andre fornminne-typer enn dei ein hadde funne tidlegare, busetjingsspor – med spor av hus og livet rundt tuna kom i fokus. Møre og Romsdal fylkeskommune ved Bjørn Ringstad tok som fyrste fylkeskommunen i landet, metodikken i systematisk bruk på registrering frå starten av tidleg på 90-talet. Under registrering opnar ein då ca 2-3 m breie søkesjakter med maskin. Når ein skraper vekk matjor-da vil spor etter t.d. stolpar som har vore sett djupare, teikne seg mot undergrunnen.

Som forventa var det berre å setje grabben i jorda, så kom ei rekke andre funntypar og tidsepokar fram i dagslyset i Hjørundfjorden. Dette gjaldt ikkje minst indre Hjørundfjorden og vi skal her presentere funn frå arkeologiske registreringar på Viddal, Leira, Åkre inkl. Kalneset, Sætre og Bakkedalen som eg alle har hatt gleda av å ha vore prosjektleiar for. Desse funna viser andre sider av samfunnet enn det gravminna gjer, tidfestingane er i stor grad eldre enn hovudtyngda av gravminna, men alle funna er frå jordbrukssamfunna kring fjorden. Det er puslespelbitar til eit større bilete. Ingen av desse funna er så langt grevne ut, og berre eitt

er frigjeve (Kalnes). Det viste seg mogleg å ivareta dei fleste for framtida med litt justering av plan. Funna er såleis freda etter kulturminnnelova, nokre er i tillegg regulert til vern etter plan- og bygningslova.

Ved enkelte funntyper er fylkeskommunen sin doku-mentasjon nok. Fylkeskommunen vurderer plansakene og syrgjer for ivaretaking og dispensasjonsførebuing for kjende funn, samt registrerer etter hittil ikkje kjende der dette er naudsynt. Riksantikvaren er dispensasjonsmyn-de og gjer vedtak om frigjeving og Universitetsmuseet i Bergen (UM) utfører frigjevingsgranskingar/arkeologisk utgraving.

Dersom folk kjem over noko som kan vere arkeol-ogiske kulturminne pliktar ein å stogge arbeidet og ta kontakt med fylkeskommunen for avklaring. Kostnadar til avklaring, registrering og utgraving knytt til mindre private tiltak vert dekt av det offentlege. Det er utar-beidd retningsliner for kva som inngår og ikkje inngår i omgrepet mindre privat tiltak, og der er støtteordningar for saker som fell utanom, der kostnadar vert store i forhold til inntekt frå tiltaket. Sjølv om alle arkeologiske kulturminne eldre enn reformasjonen er av nasjonal verdi, er det stor variasjon på verdien av dei ulike og dei vert handtert deretter. Det er ein stor verdi at folk seier frå om funn. Det er bitar som samla fortel kva indre Hjørundfjord har vore gjennom tidene.

Vi ser at kvar tid har sine metoder som kan hente fram informasjon ein tidlegare ikkje kunne, så det som ligg att er og framtidige kjelder. Vi har og eit ansvar for dei som kjem etter oss. Fornminna har på grunn av sin høge alder ein verdi i seg sjølv, og er del av kultur-landskapet vårt med minne frå mange tider og ikkje minst vår eiga tid. Vår vesle tidsbolk har ingen rett til å fjerne alt. Men no til saka – det som vart funne.

Bilde til høgre syner Leira og Sellereite med Tussedalen og Hornindalsrokken i bakgrunnen. Foto: Gunnar Wangen.

5958

Leira: Åker frå yngre bronsealder, hus og kokegropsfelt frå folkevandringstidIdnr. 113830, Knutegarden, Leira, gnr 132, bnr 1 av Øyunn Kleiva

Figur 1. T.v. På markane nedanfor og nord av husa her på Jensagarden bnr 5 nærast og Knutegarden bnr 1 var det arkeologisk registrering i 2007. Funn vart gjorde på bnr 1, bruket lengst bort. Der løa står på dette bruket, låg ei røys. Mot vest (VSV). Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Fylkesveg 41 mellom Åkre og Leira via Kalneset var utsett for steinsprang og det vart lagt planar for trafikk-sikring med tunnel. Hausten 2007 og våren 2008 gjennomførde Møre og Romsdal fylkeskommune ei arkeologisk registrering for Statens vegvesen: trase for ny veg på Leira og Åkre. Feltleiar begge åra var arkeolog Anne Herstad. På Leira vart det registrert i november 2007. Her hadde ho deler av tida hjelp av kollegaene Berit Vik og Terje Stafseth. Jarle Myklebust sto for gravemaskinarbeidet. Det var mange traséframlegg. Då vi registrerte, hadde ein enda opp med eit alternativ der tunnellen på Leira skulle kome ut noko ovanfor dåver-ande fylkesveg og skrå over dei to fyrste markane ein møter på Leira, nedanfor tuna på Knutegarden bnr 1 og 18 og Jensagarden bnr 5 (fig. 1).

Det vart ikkje slik. Registreringa ga funn av freda kulturminne på Knutegardsjorda (fig. 2). Vi gjorde oss klare til fremje dispensasjon frå kulturminnelov for Riksantikvaren, for å la trafikksikring gå føre fornmin-

na. Men folket i Storfjorden engasjerte seg og fekk flytta tunnelpåhogget litt lenger inn. Dermed vart det teke omsyn til funna og markane på Leira. Og til liks med dei fleste fornminne påvist i Storfjorden siste åra, så ligg dei der framleis, som kunnskapskjelde for framtida.

Tidlegare arkeologiske funn på Leira – og kjelder til arkeologiske funn i dagGravrøyser og haugar har vore den typen fornminne ein har hatt best oversyn over, synlege som dei er, og med tradisjon som har vedlikehalde kunnskapen om dei gjennom opptil fleire tusen år. Gravminna utgjer saman med funn, del av bakgrunnsinformasjon når ein vurderer om og kvar ein meiner det kan ligge hittil ikkje kjende fornminne.

Vegen frå Berent E. Aakre til og med Per Fett sine oversyn skal vere skildra tidlegare i boka. Neste steg i utviklinga av oversyna er dei såkalla ØK-registreringane Historisk museum gjorde på 70- og 80-talet, med gjen-

nomgang av fornminne som var att då Fett for rundt, og ny informasjon. Fornminna vart no kartfest for hand på dei då nye økonomiske karta i M1:5000. For Ørsta kommune føreligg registreringane ikkje opptrykt, men er hjå kommune og forvaltningsinstansar elles. Då Askeladden som nasjonal digital kulturminnedatabase vart opna i 2004, danna registreringane til økonom-isk kartverk grunnlaget. Fylkeskommunen har sidan arbeidd med å legge inn det som sidan er kome fram etter at ØK-registreringane var gjorde, samt for Møre og Romsdal fylkeskommune sin del å legge inn Fett sine opplysningar om funnstadar og gravrøyser som er borte, dels fordi vi veit at registreringane til økonomisk kartverk nok hoppa over smårestar av røyser ol, men også fordi vi vil ha det historiske aspektet inn – ikkje berre kva er att, men og kva har vore. - I P. Fett si ånd. Arbeidet er omfattande og ikkje komplett. Fylkeskom-munen hjelper ved spørsmål. Publikumsversjonen av Askeladden heiter Kulturminnesøk, den finn du her: www.kulturminnesok.no. Askeladden er kobla opp mot andre kartbasar som Gis link og Sunnmørskart mm. Rapportane er også meininga å få ut på nett hjå fylke-skommunen. P. Fett sine Førhistoriske minne ligg også søkbart på nett: www.dokpro.uio.no/arkeologi/fett/

På Leira har det saktens vore gjort funn før, dei fyrste omtalt av Berent Eriksøn Aakre i 1843. Etterkvart kom

fleire funn fram på Leira.Fett sitt arbeid er svært grunnleggande og nemnin-

gane hans, er for å koble kjeldene saman, nytta framleis, sjølv om dagens database nyttar idnr.

• På Jensagarden bnr 5 var kjent to røyser (Fetts fk 1/1 og 2). Her vart det gjort funn og grave ut restene av den eine i 1959, aust av Lisjeelva. Ho bar preg av flaum. Ei anna mogleg lita vart då ikkje røyvd.

• Også på Knutegarden bnr 1 hadde det lege ei gravrøys, Fettsfk 2, med eit bortkome sverd. Røysa låg der løa seinare vart bygd, fortel Nils Leira (Her-stad 2008a) (sjå fig. 1).

• Ei torvdekt røys låg øvst på mark SA for husa på Larsagarden bnr 6 (Fettsfk 3). Denne låg i 1950. Få meter NV av denne var moglegvis ei anna, overdekt av rydningsstein. Funna Aakre leverte og fleire til skal ifylgje Fett ha kome frå ulike røyser som låg nedetter bakkenesa her ( Fett 1975:67).

Gravminna samlar seg kring markane der vegen på Leira skulle kome.- Og ga oss spørsmålet, kvar er spora etter det daglege livet i jarnalderen? Var det fyrst i yngre jarnalder folk busette seg her?

Figur 2. T.v. Idnr. 113830 Oversikt funnområde på bnr 1. Marka austanfor på bnr 5 ga ikkje funn. Med 5 m sone. Kart: Arve Eiken Nytun.

60 61

Leiratunet i historisk tidDei to bruka vi registrerte ein bit av i 2007, samt på Larsagarden bnr 6, har framleis tuna i området der det gamle klyngetunet låg før utskiftinga av innmark og tun i 1876 (fig. 3). Vi ser at vegen i dag ligg nærare Lisjeelva enn i 1876. Dagens hus ligg litt nedanfor dei gamle. Dei andre bruka flytta tuna sine ut. Utskiftingskarta fortel både om situasjonen ved utskiftinga – mellom anna kvar kven sine hus sto og den innfløkte gamle teigblandinga, ei heil landbruks og kulturhistorie for seg- og eigedomsstruktur etter utskiftinga. Stundom er gravrøyser teikna inn, – som ofte har tent som merke ved deling og ofte kan ligge midt i byta.

Tunet har ofte tradisjonar i tider langt attende. Kva veit vi om det på Leira? Strømme og Standal fortel i Hjørundfjordboka at etter tradisjonen låg tunet enno tidlegare utanfor Lisjeelva. Pga den større og striare Storelva/Kårdalselva vart tunet flytt innom Lisje- elva. «På den eldste tunstaden vart det rundt andre

verdskrigen funne eit par graver under jorddyrking», fortel Strømme og Standal i Hjørundfjordboka III (1988:471).

Kva tid tunet vart flytt til gamletunsområdet veit ein-ikkje. Så seint som 1906 gjorde Kårdalselva stor skade (ibid). Per Fett som i 1959 var og ettergrov ein røysrest lenger nede, aust av Lisjeelva, fortel at flaum og skred har prega både røys og omgjevnad der.

Utifrå erfaring om at det kan vere samanheng mellom gamletuna og førhistorisk busetjing, vart det lagt opp til ei arkeologisk registrering på Leira. Vi hadde ikkje lese Hjørundfjordboka godt nok til å vite om tradisjonen om tun nord om elva, til alt hell. For som vi seinare skulle lære meir om på Viddal, har flaumelvane nok medført fleire flyttingar av tuna gjennom tidene.

Prøvestikking: Dei fyrste indikasjonar på sein steinbrukande tidPå Leira vart det fyrst prøvestukke litt. Eit prøvestikk er eit firkanta hol opna med eit par spadestikksbreidd. Det vart då funne både lag som vi seinare skal sjå på og i dette flint. Men undersøkingsområdet låg for lågt til at vi skulle kunne finne steinalder, 3-10 m o h. Har folk halde til her i steinalder, må dei ha budd lenger oppe i bakkane ut frå landhevinga. Landhevingskurver er ein annan nyttig reiskap for å finne ut kvar ein kan finne dei ulike tidbolkane, saman med erfaring med kva terrengtype ein har gjort funn frå ulike tider på.

Flint og kvartsitt vart nytta til spissar og eggar i fleire tusen år etter at steinalderen var over. Dei klassiske

Figur 3. Utsnitt av utskiftingskart 1876 for innmark på Leira.

steinalderbuplassane gir gjerne konsentrerte funn av flint på buplassområdet, der ein har tilverka reiskapen. Spora etter bøndenes flintbruk er meir sparsam, men vidare spreidd i forhold til tun, men også her i områda kring husa. Finn vi flint – litt her og der – går tankane til dei fyrste tusen åra med jordbruksdrift - frå slutten av yngre steinalder, gjennom heile bronsealder og inn i fyrste helvta av eldre jarnalder fram til ca Kr. (sjå om sigden frå Saure). Fyrst då jarnet vart allemannseige, forsvann bergartsbruken til eggreiskap.

På Leira kunne ikkje funna vere frå den aller eldste delen av seinsteinbrukande tid, då var det framleis sjø oppe i tuna (fig. 4). Om der var bønder og åkrar på Leira i slutten av yngre steinalder og der framleis er spor att etter dette, må ein og høgare opp. Prøvestikking er metoden ein nyttar for å finne steinalderbuplassar, men det gir også informasjon om jordsmonn og lag generelt og vert saman med jordbor brukt litt innleiingsvis på dei fleste registreringar.

Søkesjakting med maskinMed funn av flint visste vi at vi ikkje var langt frå husa, kanskje på åkrar like nedanfor. For å sjå om det var spor etter dette, vart det søkesjakta med maskin etter det såkalla flateavdekkingsprinsippet: ta bort matjorda og sjå om der er nedskjeringar ol ned i undergrunnen. Elleve slike søkesjakter med ca 3 m breidd vart opna med maskin. Det vart fyrst opna fire sjakter på kvar av bruka.

Det vart gjort funn av bevarte spor berre på Knute-garden bnr 1. Det vart der lagt inn suppleringssjakter. I sjaktene på bnr 1 som utgjer i underkant av 20% av eit funnførande areal på opp imot 5 mål, vart det funne 11 kokegroper, 13 stolpehol og fossilt dyrkningslag. Grun-nen til at funna stogga nett i bytet kan vere skilnad i driftsmåte i nyare tid. Fig. 5 viser det vi fann.

KokegroperKokegroper, seier arkeologane, -vi har funne kokegrop-er. Kva er no kokegroper? Den rådande oppfatninga av desse hovudsakleg runde eller ovale nedgravingane med gjennomsnittleg 1m i diameter, med trekol langs botn og rand og skjørbrent stein samt fyllmasse i midt, er spor etter matlaging, helst då for meir festlege og høg- tidlege høve. Nokon kallar det søydegroper.

Ein grov fyrst ei hole. Ein laga så eit bål der ein varma opp stein. I denne brennheite steinen la ein kjøt eller fisk, godt innpakka. Over la ein meir av gloheit stein og øvst torva (fig. 6). Så var det berre å vente. Langt-idssteiking på låg varme gir som kjent eit saftig resultat. Kokegropene kunne reinskast og nyttast oppatt. Det var dansken Bjørn Magnusson Olsen som i 1909 tok til å reflektere over relasjonen mellom sogelitteraturens fortellingar om seydir og rituale og fenomenet med søydegroper rundt omkring i verda. Oddmund Far-bregd (1972) sette dette inn i den norske arkeologiske røyndomen.

Våtkoking med tilførsel av vatn gjennom holrom i

Figur 4. Då sein steinbrukande tid tok til for snart 4500 år sidan og dei fyrste bøndene busette seg sto havet 12 moh på Leira. Kart: Thomas Bruen Olsen, Universitetsmuseet i Bergen.

Ei arkeologisk registrering er å finne ut om der er førhistoriske funn, altså påvise og avgrense omfang i forhold til tiltak og få grunnleggande forståingsinformasjon på plass. Dette inneber ma at det mellom sjakter med funn kan finnast fleire enkeltfunn, vanlegvis av den typen vi har funne i sjaktene. Stolpehol vert ikkje fylgde på det vis at vi får fram heile huset, og antal dateringsprøver skal ikkje vere større enn det som trengs for grunnleggande kunnskap.

Ved ei arkeologisk utgraving som er ei frigjevingsgransking, vert større areal opna og fulldokumentert, fordi dokumentasjonen skal erstatte fornminna som vert borte pga byggetiltak. Då ser ein lettare t.d. korleis delen er i for-hold til heilskapen. Men og ei registrering påverkar bevaringsgraden og opning og inngrep så som snitting osb, skal avgrensast til det som trengs for å forstå, med tanke på bevaring. Etter ei registrering er påviste fornminne automa-tisk freda, i dei tilfelle det vert fremja dispensasjon frå fredinga vil utgraving vere eit vanleg krav om ikkje funna er små og fulldokumenterte ved registrering.

62 63

Figur 7 og 8. Kokegroper på Leira: T.v. G4 med litt av G5. T.h. I2 i frost, målestokk 20 cm. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 6. Søyding i kokegrop. Illustrasjon av Arkikon.

dekket skal og vere mogleg. No er mange kokegrop-er litt for grunne for langtidssteiking og ei alternativ tolkning er røykomn (Diinhoff 2005). Andre igjen har påpeikt at om ein hadde eit lite telt kring og slo vatn på steinen, ville ein ha eit dampbad. –Og kanskje finst det ikkje ei sanning her heller. Dei arkeologiske funntypene er for få til å late ei tolkning dekke for fleire muligheiter. Prøv sjølv, fyrste tolkning er i alle fall godt utprøvd (fig. 6). Men hugs å dekk maten godt mot bakteriar i molda.

Ved husa finn ein gjerne nokre kokegroper. Ovom husa mot utmark finn ein gjerne fleire. Somme tider finn ein heile kokegropsfelt, gjerne ikkje så langt frå gravminne. Det er og døme på kokegropsfelt ved husa.

Det har vore spekulert på om det kan ha vore vanleg å feire enkelte festdagar i året nær heile slekta, inkludert dei avdøde. Slekt og avdøde forfedre veit vi frå norrøn tid hadde mykje å seie for dåtida (Narmo 1996).

Kokegroper er funne med tidfesting til bronsealder, men talet aukar sterkt på i århundra etter Kr.f. – romar-tid er ein topp. Skikken avtek i yngre jarnalder ifyglje Konrad Iversen (2013). Meir om kokegroper finn du i artikkelen frå Bakkedalen.

På Leira fann vi i søkesjaktene 11 kokegroper (fig. 5). Dette er I1, I2 (fig. 8), H1, H2, H4, G4 (fig. 7), G5 (fig. 7), G6, F9 (fig. 11-14), F10 (fig. 10) og E3 (fig. 22) samt to kolhaldige strukturar som kan vere kokegroper E1 og I3. Dersom dette talet frå sjaktene er statistisk representativt for heile marka, skal det ligge

om lag 55 kokegroper her. På Leira ligg kokegropene

som vi skal sjå nærme spor etter hus jfr fig. 5. Husspor og kokegrop nær kvarandre har gitt tidfesting til ca same tid. Gravrøys som vi ikkje veit om, er frå eldre eller yngre jarnalder, sidan sverdet kom bort, ligg i nærområdet (Fetts fk. 2).

Det var snitta ei kokegrop: F9. Denne vart også tidfest. Ho vart brukt innan tidsrommet 405-530 e. Kr. Denne delen av jarnalder vert kalla folkevan-dringstid.

Kokegropa vart valt til snitt fordi den skar gjennom det fossile dyrkningslag 1, og ei tidfesting av kokegropa kunne såleis gje relativ alder til det fossile dyrkingslaget. Når ein struktur slik skjer gjennom den andre er den yngre, om vi ikkje veit kor mykje yngre. Dyrkingslag 1 er altså eldre enn kokegropa. Undergrunnen fell akkurat der kokegropa ligg. Difor har massen fått ligge i fred.

Figur 5. Idnr. 113830 Planteikning og kartfesting samankopla av artikkelforfattaren med kartfesting som utgangspunkt. Sjaktene er i planteikningane i rapporten laga rette for å spare tid, kartfestingane ved oppmåling innheld enkeltstrukturar/sjakter (Herstad 2008a).

Fossilt lag i sjakt gått gjennom

FARGEKODER

Fossilt lag mellom lag i sjaktene, anslagsvis

Nyare nedskjeringar

Ardspor

Kokegrop

Stolpehol

Prøvestikk med fossilt lag

Prøvestikk utan funn eller lagFossilt lag i sjakt ikkje gått gjennom

Fossile lag: Strukturar: Anna:

64 65

Figur 10 og 11. Kokegroper i regn: F10 t. v. og F9 t. h. Mot NNA. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 12. Plan og snittteikning av kokegropa F9 etter Herstad 2008a.

Figur 13 og 14. Snitt av kokegrop F9. T.v. mot sør og t.h. mot profil med lag 1 mot aust. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskom-mune.

F9 - kokegrop

Massen består av kolhaldig jord iblanda noko grus og skjør-brent stein. Kokegropa skjer ned i eit underliggande dyrking-slag som synest også klart i profilen. Mål: 100 cm x 75 cm, 15 cm djup.

HusSkikken med å bygge langhus med nedgravne innven-dige stolpar kom inn i slutten av yngre steinalder og denne skikken varte med endringar fram til ein tok til å setje stolpane på heller, slik grindbygga vi kjenner frå vår nære fortid har. Dei nedgravne stolpane viser det spor att av, enten dei har blitt tekne opp og matjords-masse har fylt hola, eller dei har blitt ståande att og har rotna. Somme tider kan ein sjå spor av sjølve stolpen i stolpeholet. På Leira tidfeste vi eitt stolpehol, F5, til 270-535 år e. Kr., dvs. yngre romartid – folkevandring-stid.

På Leira fann vi 13 strukturar som Herstad (2008a)

jfr. fig. 5 tolka som stolpehol og moglege stolpehol. Dei sikraste er E2 (fig. 24 og 25) og H5 (fig. 28-32) samt rekka F5 (fig. 20-23), F6, F7 og F8 (fig. 19). Moglege er G7 (fig. 26), G8 (fig. 27), H3 og rekka F1, F2, F3 (fig. 16 og 17) og F4. Sidan dette ikkje var ei utgrav-ing, har vi ikkje grave fram den heilskapen som syner alle stolpehola og relasjonen mellom dei. Vi veit berre difor at vi har spor etter fleire hus og desse kan vere frå ulike tidsrom. To konsentrasjonar med like stolpehol kom fram i sjakt F, eitt i nord og eitt i sør. I tillegg har vi funne stolphol 3 stadar åleine, der desse kan vere relaterte til heile hus. Men nok areal er ikkje avdekka til å seie at desse sikre strukturane inngår som del av hus.

Figur 15. Frå spora i jorda til treskipa hus, slik det kan ha vore. Øvst ser vi ei planteikning for eit hus som er heilt framgreve, med stolpehol og ei veite som markerer yttervegg. Dei smale søkesjaktene våre gir berre bitar av dette. Det finst i røynda fleire måtar å rekonstruere husa på, om grindene har bore taket heilt eller delvis, er berre eit av mange spørsmål. Rekonstruksjonar, t.d. Forsand og Ullandhaug i Rogaland og Borge i Lofoten utforskar ulike muligheiter ut frå lokale funn. Illustrasjon/rekon-struksjon: Arkikon.

Figur 34. Frå naustrekka på Leira. Gjenbruk av båtbord som

kledning på vegg på grindbygd naust. Løe, naust og trohus har på våre kantar tradisjonelt vore grindbygg. Før laft kom, var også våningshusa stolpehus. Langhusa hysa både folk og fe. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.Sjakt-

kant

Sjakt- kant

66 67

Figur 16. Nedskjering. Mogleg stolpehol F3. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 17 og 18 ovanfor F3 i plan, snitt og skildring. T.h. utsnitt av sjaktplanteikning etter Herstad 2008a.

Figur 19. Stolpehol F8. Mot A. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 20 og 21. Stolpehol F5 t. v. plan (nr), t. h. snitt . Mot aust. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 22 og 23. T. v. F5 plan, snitt og skildring. T. h. Utsnitt planteikning sjakt F med F5-8. Etter Herstad 2008a.

F5 - stolpehol

Massa inneheld kolhaldig jord iblanda noko grus. Tydelig avgrensa i plan og snitt.

Mål: 52 x 65 cm, 36 cm djup.

F3 - mogleg stolpehol

Uklar avgrensing mot omliggande grov raudbrun grus. Massa inneheld kolhaldig grå sandjord. Mål: 42 cm x 52 cm, 12 cm djup.

Strukturrekke sør i sjakt F

Nedskjeringane F1, F2, F3 (fig. 16, 17) og F4 sør i sjakt F, er tolka som moglege stolpehol (fig. 18). Dei utg-jer ein konsentrasjon med ca. jamstore og jamt forma strukturar med relativ jamn avstand mellom (3-3,5 m). Dei danna i sjakta ei svakt boga line orientert NA-SV. Det er ca. 3-4 m mellom dei. Desse stolpehola er sirkulære/rundovale med ein diameter på kring 40 cm. Dei ber preg av at massen er drege noko ut i topp. Dei ligg på den høgste ryggen av dei svakt hallande markane her.

På ei registrering bør ein ikkje snitte alle strukturane ein finn, – då er dei halvvegs borte. Ein snittar det som er tvil om er noko. Så tek ein maks eitt snitt av stolpar av ulik type og plassering om det er slik. Av gruppa F1-F4 var F3 valt ut til snitt (fig. 16 og 17). Denne var berre 12 cm djup og litt uklar i forma. Som stolpehol er dette lite, om ikkje øvre delar av stolpeholet då er øydelagt av aktivitet i tunet frå før. Sjaktene vestanfor,

nærast tunet i dag ber preg av nyare aktivitet. Massen i F1-F4 er ikkje som matjorda over, men kolhaldig, grå sandjord, F3 og dei andre strukturane i gruppa er såleis ikkje eit steinopptrekk frå nyare tid eller avrenning nedover i auren. Vi kan ikkje med sikkerheit sei at F3 er eit stolpehol. Alternativet er ein annan type førreform-atorisk struktur. «Den kullholdige massen holdt seg al-likevel nedover i undergrunnen, og strukturen tolkning som stolpehull kan ikke avkreftes.» skriv Anne Herstad i rapporten (2008a:16). Dei andre strukturane liknar F3 i form og når F3 framstår som eit mogleg, men ikkje 100 % sikkert stolpehol, påverkar dette forståinga av dei andre, sjølv om nett det at her er ei rekke, styrkar tolkninga stolpehol. Strukturane teiknar ein i alle fall tilsynelatande bit til ein heilskap som minner om ein ende eller sida mot ein ende på eit langhus. Den paral-lelle stolperekka skulle då ligge austanfor mellom sjakt F og G. Få dateringsprøver på budsjettet, og ikkje priorit-ert tidfest her.

Stolperekke frå yngre romartid/folkevandringstid i sjakt F

Nord i sjakt F finn vi strukturane F5-F8 (fig. 23). F7 ligg inn mot austre profilkant der terrenget fell i ein knekk mot aust. Desse nedskjeringane tolka som stolpehol, er i plan runde og rundovale. Tversnittet ligg mellom 55 og 65 cm og består av kolblanda, grå sand-jord med noko grus.

F5 er snitta (fig. 20-22). Den var 36 cm djup med flat botn. Trekol herifrå er tidfest til 270-535 år e. Kr., dvs. siste helvta av eldre jarnalder: yngre romartid og folkevandringstid. F5 ligg på 7,8 moh. Strandlinekurva seier havet denne tida sto ca. 3 m over dagens havnivå. Dette er litt for nær i tid til å få presist resultat med så-pass grove kart/kurver. Men huset her skal altså ha lege ca. 3 moh då det sto.

F1

F2

F3

F4

F5

F6

F8

F7

21

22818

2127

1917

68 69

Enkeltståande stolpar i sjaktene ved sidan av

Kanskje kan dei næraste stolpehola i sjaktene kring vere relatert til stolpane nord i sjakt F?

Nordanfor i sjakt G finn vi dei runde strukturane G7 og G8 som Herstad forstår som moglege stolpehol, men som ikkje er snitta (fig. 24-25). G8 er litt mindre enn F5-F8, men ikkje mykje. G7 er lite, 25 cm x 25 cm. Alle desse ligg i område med kokegroper, i tillegg til dels fleire nivå med fossile lag og ein del fall i terrenget som ikkje synest i topp av matjorda. G7 har diverre falle ut ved reinteikning av plan og er difor ikkje med på mitt oversyn (fig 5). G7 ligg enten mellom G6 og G8, eller så er G9 ei feilskriving for G7.

Det finst eitt stolpehol i sjakt E, E2. Dette er og langt mindre enn F5-F8, diameter 32 cm, men med ei klar eintydig avgrensing (fig. 26 og 27). Det ligg like sør

om kokegrop E3. E2 er ikkje snitta. På fig. 5 og 27 er det stipla inn eit band på tvers av sjakta rett sør av E2. Dette er eit parti med fin, grå kolhaldig sand som inne-held parti med kolhaldig sand, som i storleik og form minner om staurhol på ca 7-8 cm i diameter. Kraftig regn forhindra finrensk av området.

Dei eldste langhusa frå slutten av yngre steinalder og byrjinga av eldre bronsealder har stolpehol med ein storleik på kring 30 cm. Dette er såkalla toskipa hus av di dei har ei midtre stolperekke. Med yttervegg gir dette to skip. Dette i motsetnad til langhusa utover i bron-sealder og framover gjennom jarnalder som tilliks med dei grindbygg vi kjenner frå historisk tid i naust og løer har to indre rekker med stolpar i par. Med yttervegg gir dette treskipa bygg. I historisk tid er stolperekkene takberande, om dei var like takberande i førhistorisk tid, veit vi ikkje sikkert.

Figur 24 og 25. T. v. G7 stolpehol. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. T. h. Utsnitt av planteikning sjakt G med G8. (G7 ikkje med). Etter Herstad 2008a.

Figur 26 og 27. T. v. E2 stolpehol framfor E3 kokegrop mot N. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. T. h. utsnitt plan sjakt E med kokegrop og parti med staurhol, snudd for å same retning. Etter Herstad 2008a.

To høgst ulike stolpar i sjakt H

I tillegg til dei enkeltfunne stolpane i sjakt E og G, har vi i sjakt H, H3 og H5. Dei utgjer ikkje noko par. H3 er i plan sirkulær. 5o cm diameter 8 cm djup, litt utflytande i snitt. Usikker tolkning som stolpehol.

H5 er eit rundovalt stolpehol med måla 28 x 36 cm som er funne i eit parti i sjakta der undergrunnen fell. H5 kom fram 90 cm under matjordas topp, derav 60 cm overliggande fossile lag. Stolpeholet er snitta og har i snitt som i plan ei klar og regelmessig form. Det har ein jamn flat botn, men er berre 9 cm djupt (fig. 28-32).

Stolpeholet låg inn mot profil, men ikkje inne i, om det hadde gjort det, kunne kanskje snittet vist relativ al-der mellom fleire lag og stolpe, - om stolpeholet kunne sjåast skjere seg gjennom dei fossile laga over. Massen skil seg frå laga i sjakteprofilen og kan ved dette seiast

ikkje å vere steinopptrekk. Eit stolpehol førekjem ikkje åleine om det er ein del av eit hus. Her er areal i kring som ikkje er undersøkt som kan huse andre stolpar.

Figur 28. H5 samt profil mot V. Foto A. Herstad, Møre og Romsdal fylkeskommune. Profilen består av 3 fossile lag under matjorda på til saman 64 cm av samla djupn 84 cm frå topp torv til undergrunn: 1) vel 20 cm matjord (dagens), 2) 20 cm mørk brun matjord (fossilt dyrkningslag) og så 3) ca 20 cm kolhaldig fossilt dyrkningslag med noko brent leire, 4) 24 cm lysare grått fossilt dyrkningslag og så 5) steril undergrunn.

Figur 29 og 30. H5, t.v. i plan og t.h. snitt. Mot vest. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 31 og 32. T. v. plan, snitt og skildring H5. T. h. Utsnitt planteikning sjakt H. Etter Herstad 2008a.

H3

H2

26 25

Kabel

204

21

2828

2423

H1

H5

Profi

l

H5 - STOLPEHOL

Massa inneheld feit kullhaldig og brun jord. Tydeleg avgrensa i plan og snitt. Snittet viser ein jamn flat botn.

Mål: 36 cm x 28 cm, 9 cm djup.

G8

G6

E3

E2

70 71

72 73

enkelt ved kokegropa F9 (fig. 14) fått bygt seg opp i knekkane og fått ligge i fred for plogen heilt fram mot no. Fordjupinga ved øvre knekk er størst i sjakt G der undergrunnen ligg 135 cm under dagens markoverflate (fig. 35-37) og sjakt H der vi har sett tilknytt stolpehol H5 at det ligg eit 64 cm tjukt fossilt lag under dagens matjord, samla matjordmasse 84 cm. Heilt i sør i sjakt I er laget svært tynt. I H ligg der eit truleg yngre lag over det trekolrike laget som går vidast, og som altså også er å finne utanom sjølve bakkeknekken.

I sjakt I-1, H og G vart raudbrent leire sett i dette tre-kolrike laget. Dei 4 flintfunna som til saman er gjorde, tre i prøvestikk og eitt i jordprøve, kan alle knytast til dette laget. Flint forbind mange med steinalder, men flint vart nytta heilt fram mot vår tidsrekning. Vi kallar tidsepoken slutten av yngre steinalder, bronsealder og fyrste del av eldre jarnalder fram mot Kr. for sein stein-brukande tid. Det var fyrst då jarnet vart allemannseige at flintbruken forsvann.

Heilt nord i sjakt F vart det sett spor etter ard. Den førhistoriske plogen utan veltefjøl, hadde skore seg ned

i grunnen i eit lite område med ekstra fin sandgrunn like nord for F9 og F10, jfr. fig. 5. Pga. kraftig regnver etterfylgt av frost, vart det ikkje tilhøve for å reinse opp og dokumentere desse. Ardspor er oftast berre å sjå der grunnen er heilt fin, dei er grunne og sårbare for opprensking og væte. Meir om ardspor finn du frå Viddalregistreringane.

I sjakt G, der djupna er ekstra stor, er der to nivå med fossile dyrkningslag skilt av grus. Det underste av desse, lag 1-5 er tidfest. Tidfestinga er yngre bronsealder: 890-810 år f. Kr. I denne C14-prøva låg eine flintbiten. Mest sannsynleg er denne prøva eldre enn resterande deler av fossilt dyrkingslag 1.

Den vestre grøne markeringa på fig. 5, har altså i hovudsak eitt fossilt lag, men langs brinken som vi ser fell gjennom sjaktene er det mogleg å skilje ut både to og tre lag. Berre det djupast liggande i sjakt H er tidfest med C14. Og heller ikkje laga ved den nordlegaste knekken som vi presenterer no.

Figur 35 og 36. Kraftig terrengknekk dyrkningslag i sjakt G. Berit Vik teiknar profilen, mot N. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Fossile dyrkningslagVi har nett sett lagdelinga i sjakteprofilen ved H5 (fig. 28). Her kunne vi skilje ut tre nivå med fossile lag un-der matjorda. Når ein åker eller ei eng vert brukt mykje over lang tid, særleg dersom området er åker og vert gjødsla, vil matjordsmengda kunne bygge seg opp slik at underste deler vert liggande i fred for plogen. Slike eldre matjordslag under yngre vert kalla fossile dyrkningslag. Ulike måtar å drive på gir endra farge og konsistens og ein kan sjå skilje i profilane. T.d. er mange av dei eldste fossile dyrkingslaga på våre kantar svært trekolrike. Kan-skje heng det saman med at ein har svidd av skog og så sådd i dette. Ein kan då ha skifta åkrane rundt. Dagens moderne matjord med gjødsling, både natur og kunst, gir ei anna og lysare mold.

Dei finaste, lunaste og mest solrike stykka nærast husa i gamletunsområda, har gjerne vore åkrar, og sidan det var åkrane som fekk det som var av gjødsel, når ein langt om lenge tok til med det, er det her vi oftast finn spor bevart av gamal dyrking. Stundom bygger det seg opp åkerreiner i kantar på åkrar, t.d. om ein pløyer nedover i ein bakke. Dersom ikkje jorda har vore spadd opp att og flytta opp att, kan eldre lag ligge i fred underst.

Ofte ser vi at markoverflata er jamnare enn under-grunnen. I små gjøl og gamle elveleie, i bakkeknekkar har masse fått ligge i fred for og fått betre bevarings- tilhøve enn midt ute på markane, sjølv på stadar der dyrking og gjødsling ikkje har vore så intens at dette åleine har bygt opp tjukkelsen på matjordlaga. Her finn vi ofte små og større lommer av fossile dyrkningslag bevart, medan laga elles på markane er pløgde saman med dagens matjord.

På sidene av flaumelvar eller stadar med surpefonner, kan dette dekke til fornminne, både fossile lag og anna. Så mangt eit tun er flytt av slike årsaker og spora etter dei gamle, inkludert åker, har blitt liggande under grus.

Rester av enkle, fossile dyrkningslag er den hyppigaste førekomande fornminnetypen, og også den som lettast

vert frigjeve frå freding. Kunnskapspotensialet i desse laga ligg på tidfesting av eldste dyrkningshorisontar dei ulike stadane – ein kan gje minimumstidfestingar på alder av dyrking i området. Ved å kombinere tidfesting med pollenanalyser eller makrofossilt korn, kan ein få eit innblikk i kva korn som har vore sådd, kor tidleg kvar og kva type vekster og tre som elles har vakse på og i kring lokaliteten, om ein har gjødsla osb.

På marka på bnr 1 er slike fossile dyrkningslag påviste i sjakter innanfor området som har ulike grønfargar på fig. 5. Ut frå påvisingar i sjaktene viser figuren utbrei-ing av fossilt lag mellom sjaktene med turkis. Vi har og prøvd å vise kvar vi ikkje har gått gjennom dette (mørkegrønt på fig. 5) og det kan såleis ligge strukturar utan at det er sjekka.

Fossilt lag 1, dels med lagdeling

Laget består av mørk brun, feit jord med til dels store kolbitar. Det står i klar kontrast frå overliggande mat-jord. Det er relativt liten variasjon i laget over områ-det det er funne i: sør i sjakt I-1, sjakt H, midt i sjakt G og i nord i austre kant av sjakt F, - samt i ei rekke prøvestikk. Saman dannar dette eit samanhangande parti orientert NV-SA (fig. 5). Laget kjem når ein går frå søraust mot nordvest nedetter marka mot sjøen i samband med at undergrunnen fell langt meir markant enn det overflata i marka generelt gjer. Det kan vere at her har vore eit elveleie slik Herstad (2008a) foreslår. Men eit elvafar skulle gitt knekkar både i S og N. Her er knekk markant i sør. Tilsvarande knekk er observert lenger nede, rett ovanfor vegen.

Det kan vere at strandlineutviklinga har vore medver-kande til at det har vorte to små marabakkar liggande att etter sjøen nedetter. Vi ser nemleg berre to øvre knekkar. Marka kan ha hatt ei tydelegare terrassering frå naturen si side. Det er imidlertid ikkje den gamle tapesstrandvollen vi ser. Han ligg høgare.

I alle fall har eldre dyrkningslag – og som vi nett har sett lagdelt her ved stolpeholet H5 (fig. 28) og

Forrige side syner figur 33. Slik kan romartid/folkevandringstidhuset på Leira ha sett ut. Illustrasjon av Arkikon.

74 75

Fossilt lag ved brinken ned mot vegen – lag 2 og 3

Heilt i nord mot vegen fell undergrunnen brått ein gong til. Også her kjem fossile lag som i Herstad sitt samandrag i nordaust i sjakt H og I-2 vert kalla lag 2 og i nordvest i sjakt J og E vert kalla lag 3 (2008a). Eg forstår dette som to variasjonar av same fenomen, knytt til same knekk -eit djupt og jamnfarga fossilt lag som her like ovanfor vegen ber preg av vegarbeid. Eg ser ikkje bort frå at åkerreine utgjer ein vesentleg part i at det har hopa seg opp. Massen er også mindre trekol-rik enn ovanfor og massene som har skapt dette laget i større grad, kan i større grad vere yngre enn i øvre bakkeknekk.

Lag 2 i NA er eit mørkegrått sand og grushaldig humuslag i NA, ikkje feitt og ikkje kolhaldig. Anne Herstad forstår laget som eit eldre dyrkningslag, det kan også vere påfylte masser, t.d. knytt til vegbygging.

Lag 3 i NV er eit mørkt kolhaldig sand og grusblanda humuslag fyrst sett i prøvestikk AH4. Laget er noko mindre feit enn lag 1, og ikkje like kolhaldig. Lag 3 er avbilda på fig. 41-46. I område avmerka med E10 på fig. 42 og 43 vart det i laget funne finknust blåskjell og moderne spikar saman på 80 cm djupn. Enten er laget som heilskap moderne, eller er det prega av nyare arbeid – Det var ikkje mogleg å sjå eventuell nedgraving eller lagdeling. Vi var ikkje heilt i botn.

Truleg er det denne nedre åkerreina vegvesenet kom bort i på 60-talet (Hustadnes 1982), då også den såkalla bautaen vart funnen som museet såg på 20 år etterpå og som låg nedanfor vegen. Då fylkesvegen Bjørke – Vid-dal vart bygt på 60-talet og kom inn på innmarka skifte hard aurgrunn brått med djup svart mold med 1 m djupn i ei 7 m lengd. I dette fann dei ein 1,7 m lang og ca 30cm brei stein. Anders Hustadnes skreiv i 1982 om dette i Sunnmørsposten og Møre-Nytt, og frå museet kom Heid Gjøstein Resi for å sjå på steinen: «Det er nå ikkje mulig å avgjøre om denne steinen har vært del av et fornminne», skriv Heid Gjøstein Resi etter synfaringa (1982). Hustadnes skaffa 5000,- frå vegkontoret, skaffa lokalt husvere og søkte om utgraving i 1985 av det han kalla «fellesgrava» på Leira. Arkeolog Berit Gjerland var same år ut for museet. Ifylgje rapporten hennar (1985), kunne det ikkje stadfestast at det var nokon bauta sidan steinen var lyft utav sin samanheng. Noko grav var ikkje funnen og ho meinte jorda som ho såg på var svart dyrkningsjord utan særleg trekol.

Så spørst det om det var vegvesenet eller museet som ga oss siste og yngste funnet her på Leira: Spikaren. Det var i alle fall ikkje siste funnet i samband med rassik-ringa av fv 41. Men arbeidet i regn, tele og sol, snø og tining på Leira var over.

Figur 37. Resultatet av teikninga fig 36: vestprofilteikninga i sjakt G over. Kolprøva nederst frå lag 1-5 vart tidfest. Etter Herstad 2008a.

Figur 38, 39 og 40. Lag 2 nord i sjakt H t. v. og i I-2 i midten. Begge Utsnitt av planteikning. Etter Herstad 2008a. T. h. Utsnitt av kartfesting (frå fig. 5). Det er ikkje gått ned i laget i sjakt H t. v., men i sjakt I-2 t. h. der det fossile laget er minimum 50 cm (ikkje gått til botns).

3022

3050min:

Figur 41, 42 og 43. Lag 3 i sjakt J og E. Utsnitt av planteikning fig 41 t. v. i sjakt J og i midten fig. 42 i sjakt E. Tala viser kor tjukt lag moderne matjord utgjer i cm over strek og fossilt dyrkningslag i cm under strek. Etter Herstad 2008a. Vi ser at aust i sjakt E er laget tynt, terrenget i undergrunnen fell sterkt mot V der ein er opp i 60 cm djupn på nede nivå – utan å vere nede. T. h. fig. 43 (utsnitt av fig. 5). Kartfesting av laget (grønt). Gul markering i nordenden av sjakt ved fiskebein/spikarfunn frå fig. 5 .

E4

E5

23 3

18 2

24 10

18 12

22 50

18 32

20 26

30 60

Kolpr.

Kolpr.Lausmasse

Lausmasse

0 m 1 m 2 m 3 m

Lag 1-5

Lag 1-3

7776

Frå bronsealder til vikingtid i Viddalsbakkaneav Øyunn Kleiva

I samband med konsesjonshandsaming av vasskraft- utbygging av Draura/Viddalvassdraga, gjennomførte Møre og Romsdal fylkeskommune hausten 2007 ei arkeologisk registrering i form av søkesjakting med maskin i rørgatetraséen nedgjennom dyrkamarka sør for tuna på Viddal mot elva (fig. 1). Det vart også regis-trert ein trasé for kabling av ei straumline. Etter at det vart gjort funn, vart det registrert ein alternativ trasé. Registreringa vart utført på oppdrag for Tussa AS. Un-derteikna var prosjektleiar, Arkeolog Terje Stafseth var

feltleiar og han utførte arbeidet, med Jarle Myklebust som maskin- sjåfør. Arkeolog Anne Herstad grov på Leira sam-stundes, og dei to hjelpte kvarandre noko. Det vart gjort funn i to område. Funna vart dokumentert og rapporten Stafseth skreiv etter registreringa (2008), er grunnlaget for presentasjonen av funnområda.

Figur 1. Trasélinene det vart registrert etter.

Rørgate 2

Rørgate

Stasjon

Straumkabel

Figur 44. Undergrunnen fell meir enn markoverflata heilt nord i sjakt E. Sjå lag 2 i vestprofil t.v. Det er rest av lag 2 som ligg i sjakta, ikkje ein eigen struktur. Mot N. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 45 og 46. Lag 3 Profil ved E10. Målestokken endar på nivået med moderne forstyrring. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

SamandragPå Leira har vi ved registrering på eit par sentrale markar funne spor frå ulike tider av førhistorisk tid. På ei registrering er det avgrensa kor mange tidfestingar ein skal koste på seg. På Leira gir 3 tidfestingar eit spenn frå 890 år f. Kr. til 535 år e. Kr., dvs. nesten 1500 år. Dei eldste dyrkningsspora er fossile dyrkningslag frå yngre bronsealder (lag 5 sjakt G), overliggande fossile dyrkningslag som dekker eit større areal, er yngre enn

dette og eldre enn kokegrop og stolpehol tidfest. Det kan vere eldre dyrkningsspor på Leira, lenger opp enn det vi har søkt. Vi har påvist busetjingsspor i form av hus frå yngre romartid/folkevandringstid. Her er spor etter fleire hus som kan gje anna tidfesting. Det kanskje mest fascinerande er mengda med kokegroper. Det er det som gir bilete av liv og røre på markane her. Ei av desse er tidfest til folkevandringstid.

78 79

BusetjingshistorieViddal har heilt andre stadar i bygda fleire gravfunn frå yngre jarnalder (Fett 1950, 1975). Om desse finn de meir seinare i boka. Før registreringa var det såleis klart at Viddal har vore busett seinast då. Namneforma og geografi tilsa tidlegare busetjing. Men kvar har folk budd?

Om ikkje noko særskilt har skjedd, t.d. ras eller liknande, er der oftast ein meir eller mindre direkte samanheng mellom kvar dei gamle klyngetunet låg før utskiftinga og kvar tunet låg i mellomalder. Der er ofte også ein omtrenleg samanheng mellom dette og kvar tunet låg i siste del av førhistorisk tid, og ofte lenger tilbake. På Viddal var ikkje dette så rett fram.

Her var mykje skjedd, ikkje minst frå naturen si side, men også frå menneskehand og i nyare tid maskin, for å handtere ein krevjande natur og for å utbetre jorda. Bygdefolket og Hjørundfjordsoga sat som vanleg med nøkkelen. Nedre deler av traséen låg i ei fordjupning, der elva tidlegare gjekk nærare gamletunet fram til flaum på 50-talet. Elva var då noko førebygd, men

større førebygging kom i 1967-68 (Straume/Standal 1988:390). Forbygginga gjekk ca opp til 45 meterskota og medførte mykje masseforflytning og køyring, ifylgje det Stafseth som registrerte her fekk høyre (2008).

Gamletunet på Viddal med teigblanding slik det var i 1860, framgår på utsnitt av utskiftingskartet (fig. 2). Om eg ikkje forstår kartet feil, låg tunet då der Rasmus-garden bnr 1 i dag ligg, på Trulsgarden bnr 7 si mark og tun, samt moglegvis på Pegarden bnr 9. Legg merke til elva gjennom tuna. Denne finn du ikkje på dagens kart.

Men tunet låg ikkje der frå gamalt, ifylgje Vid-dalsfolket. Det låg lenger framme og nærare elva. Lars Strømme og Ragnar Standal skriv i Hjørundfjordboka III at «Eldste tunstaden på Viddal låg inn- og ovafor der Hau-Olagarden ligg i dag. Staden heiter Geilane og finst nærare Storeelva.» (1988:387). Det vert i Hjørund-fjordsoga drøfta korvidt elva var årsak til flyttinga der-ifrå. Før jul i 1743 var det flaum som tok åker og eng, og det kom nytt elvefar ovanfor garden. Også i 1867 og 1906 var det flaumskade i Viddalselva på høvesvis naust og bru. Men bygdeboka meiner også eit vassglòp kunne

Figur 2. Utsnitt av utskiftingskart Viddal 1860. Her er både den nye og den gamle eigedomsstrukturen med, initialane høyrer til dåverande drivar på dei enkelte bruka. På Viddal kom på 30-talet ei ytterlegare utskifting som endra grenser og flytte fleire tun.

vere ei årsak til flyttinga. Ei vassglop er ei blandingsfonn av vatn og snø. I fylgje Strømme/Standal kom folk frå heile fjorden og rydda stein, etter eit slikt stygg vassglòp på «ækra» der Hansgarden seinare fekk sin tunteig. «Og etter segna var det heller fonnfaren frå Holssida enn elvaræsing som gjorde at tuna vart flytta frå Geilane» (1988:390).

Etter overutskifting i 1930 endra eigedoms- og tun-struktur seg ytterlegare. Fleire bruk fekk nye tun, ma. Haulagarden og Bakkegarden der det vart gjort funn. På -70 og -80 talet var det ei tid optimisme i jordbruket. Mykje mark vart utbetra med større reiskap. Dette var tydeleg å sjå på attelega der straumline skulle kablast (fig. 1), der hadde nok vore eitkvart eldre av ukjent alder, men jordlaga var heilt omkalfatra.

Stafseth og Myklebust opna i rør og kabeltrasé (fig. 1), fyrst 10 lange søkesjakter med maskin. Av desse var ikkje den øvste, men deler av dei to 2 påfylgjande sjaktene nedanfor funnførande. Resterande innsats vart sett inn på å avgrense funnområdet i desse og sjå om ein kunne kome utanom med funnfri rørtrasé og å dokumentere. 10 små søkesjakter vart opna kring dei to områda med funn.

Søkesjaktinga med maskin starta på stykket til bnr 1, like nedanfor der drivhusa sto på Hansgarden bnr 6 og gjekk traséen nedetter. Maskinen fjerna matjorda i lange søkesjakter i 2-3 m breidd, slik at ein kunne sjå

om der var nedskore stolpar eller anna i undergrun-nen, og om der var fleire lag med matjord. Allereie ut i andre sjakta, sjakt B, kom funn (fig. 3). Det var såleis høgt oppe på markakantane mot Kvennadalen på 60 m o h på Haulagarden bnr 2 at Stafseth og Myklebust fann fyrst eitt område med førhistoriske spor, Viddal 1. Noko lenger nede, på om lag 50 m o h fann dei eitt til, Viddal 2, - på grunnen til bnr 2 Haulagarden og 3 Bakkegarden (fig. 5 og 6). Desse funna skal vi her sjå nærare på. Dei to funnstadane har det til felles at dei begge inneheld spor frå ulike tidsrom og ulike aktivite-tar/anlegg. Det kan vere områda har gått i eitt tidlegare, men at dette sambandet no er brote grunna jordarbeid.

Etter funna vart det sjakta ein alternativ trasé på sør-sida av dei funnførande sjaktene for å sjå om ein kom utanom funna (fig. 4). Det gjorde ein ikkje, funna gjekk heilt til fyllinga i bakkekanten og dels under denne. Tussa tok omsyn til funna og la om traséen slik at den kom over på Holesida av elva før funna. Sidan det berre var ein smal rørtrasé det var snakk om, vart ikkje funna avgrensa nordover mot busetnaden. Funna ligg der altså i dag, og er freda kulturminne og kan strekke seg lenger nord. Dei er ikkje synleg på markoverflata og normal slått skulle gå greitt. Ved behov for inngrep i grunnen lyt ein ta kontakt med kulturavdelinga i fylkeskommu-nen.

Figur 3. T. v. Viddal 1 Sjakt B. Funn kjem der ein ser sjakta er utvida. Mot vest. Husa på Haulagarden bnr 2 t. h. Viddal 2 kjem på same lina lenger nede, like nedanfor husa på Haulagarden. Figur 4. T. h. Det var ein våt haust. Snøfall avløyste kraftig regn. Jarle Myklebust pløyer før siste sjakting. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

80 81

Figur 5. Oversyn funn frå Viddal. Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 7. Viddal 2 idnr 113829 t. v. og Viddal 1 idnr 113828 t. h. markert med rosa over sjakter. Etter Stafseth 2008.

Viddal 1 idnr 113828Haulagarden, Viddal gnr 130 bnr 2

Det som fyrst kom fram i sjakt B var eit større område med mørk kolhaldig masse ca 10-15 cm tjukk med grov småstein (fossilt lag). Ein kunne også sjå ein kolkonsentrasjon med sundbrent eller skjørbrent stein (strukturen B1 fig. 8). Sjakta vart breiddeutvida på beg-ge sider for å betre oversyn (fig. 7). Samla vart det i sjakt B i tillegg til fossilt lag og B1 funne to kokegroper (B4 og B6) (fig. 9), to konsentrasjonar med skjørbrent stein (B2 og B3, eldstad/kokegrop). I tillegg kjem 2 andre nedskjeringar med usikker tolking (B5 og B7).

I sjakter synnanfor i forsøket på å finne alternativ trasé, kom ein på meir funn nærare bakkekanten ned mot Kvennadalen i sjakt Q og T (fig. 6). Mot sørleg kant var det tydeleg slik grunneigarane hadde fortalt at bakkekanten var fyllt opp med stein. I vesle sjakt Q fall undergrunnen frå 30 cm under markoverflata til 1,5 m.

I sjakt T vart det funne eitt stolpehol (T1) (fig. 11). Ein seier ofte at eitt stolpehol gir ikkje noko hus, men her kan det vere fordi dei andre ikkje er funne eller attkjent. Er det frå andre konstruksjonar? T1 er ikkje tidfest.

I sjakt Q vart det funne ein avgrensa kolkonsentras-jon tolka som eldstad (Q1), og to parti med kol og skjørbrent stein forstått som to kokegroper (Q2 og Q3) Funna låg til dels under store mengder påfylt masse og stein ut mot bakkekanten.

B1 (fig. 8) er tidfest til 720-985 år e. Kr. – altså yngre jarnalder. Kvitperla og raudskiferhein høyrer truleg til denne strukturen. Kokegropene er ikkje alle karakter-istisk eintydige, for B1 er det grunn til mistanke om flatmarksgrav, dvs. grav utan i alle fall no synleg marker-ing i overflata.

Til saman er det på Viddal 1 funne 8 strukturar tolka som kokegroper/eldstad: B2-B4, B6, B8, Q1-Q3. B1 kan ha same tolking, men er og moglegvis botnen av ei flatmarksgrav. I tillegg er funne eitt stolpehol T1, samt 2 andre strukturar (B5 og B7).

I tillegg var det fossilt dyrkingslag i sjakt B, tidfest til

845-765 år f. Kr. – dvs. yngre bronsealder (fig. 11).

Figur 7 øverst. Utvida sjakt B ved funna. Figur 8 under. B1 kan vere ei flatmarksgrav. Ved framrensking kom ei kvit glasperle fram i overgangen mellom det mørke laget i B1 og undergrun-nen, den har altså lagt i strukturen (funn nr 1 på fig. 6). Eit raudskiferbryne/hein kom fram i toppen av laget (funn nr 2 fig. 6). Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 9 over. Kokegropa B6 går inn i profilen. Ei påminning om at omkring det vi fann ligg meir. I høgre kant ser ein så vidt i det fossile laget under matjorda som er eit trekolrikt dyrkingslag frå yngre bronsealder.

C2-C5

L2

L1

C1 Sjakt C

130/2

Sjakt B

M1

Sjakt T

Sjakt R

Sjakt PSjakt O

Sjakt QSjakt M

Mur 4

Sjakt A

Sjakt S

Sjakt L

Sjak

t K

B1

B5B2B3B4

B7B8

T1

Q1

Q3

Q2

B6

f.nr.2f.nr.1

Symbolforklaring

Viddal 1

Viddal 2

50 meter

Kokegrop/eldstadNedgraving/grøft StolpeholFunn (glassperle) Lausfunn (Bryne)

Dyrkningslag Steinfylling

82 83

Figur 11 T1 stolpehol. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 16. Kokegropa C1 frå førromersk jarnalder. Laget i kring er det fossile laget som er tidfest til eldre bronsealder. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 10 Fossilt lag i sjakt B profil, rikt på stein og trekol. Yngre bronsealder. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Viddal 2 idnr 113829Bakkegarden og Haulagarden, Viddal gnr 130 bnr 3,2

Viddal 2 ligg 50 – 60 m vest av funnområdet i sjakt B på Viddal 1 og noko lenger ned i bakkane på ca. 50 m o h, på same marka mot Kvennadalen som Viddal 1 (fig. 6), men nærare kanten. I sjakt C fann ein eit fossilt dyrkingslag som vart tidfest til eldre bronsealder, 1310-1045 år f. Kr. Berre deler av arealet med fossilt lag vart sjekka for andre strukturar. Det kom då fram ei ko-kegrop (C1) (fig. 16), i same området som seinare vart tidfest til 400-200 år f. Kr. (fyrste del av eldre jarnalder: førromersk jarnalder).

Då laget avtok og forsvann mot vest kom dei svake spora etter den førhistoriske plogen utan veltefjøl,

Figur 14 t. v. og figur 15 t. h. Stolpehol C2 t. v. før snitt mot A og t. h. etter snitt mot N. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 12 t.v. og figur 13 t.h. Sjakt C. T. v. ardspor under framrensking saman med den tette stolpholsrekka C2-C-5. T. h. meir fram-renska av stolpehola, men ardspora er vanskeleg å sjå på fotoet pga vassglans. Ardspora er knytt til det fossile dyrkingslaget som er tidfest til eldre bronsealder og som ein kan sjå i nordprofilen t. h. på bileta. Ardspora er eit sikkert teikn på det her har vore åker. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

arden, fram (fig. 12). Der grunnen er fin kan ein stun-dom sjå liner på kryss og tvers der arden har kome ned i undergrunnen. Arden pløgde ein nemleg med i alle slags retningar, resultatet var at jorda vart meir som var ho horva. I dette området med fin grunn og ardspor kom ei boga rad med 4 mørke kolhaldige strukturar fram (C2-C5) (fig. 12-15). Dette er mest truleg stolpe-hol, men dei ligg såpass tett at om dei er samtidige alle, kan dei neppe vere stolpeholspar eller stolperekker ein forbind med langhusa sine indre stolpar. Det kan vere kløvningar i yttervegg. Rekka bogar svakt mot nord, men så svakt at ein utan andre stolpar skal vere varsam med å sei at dette er nordenden på eit hus som har gått mot sørvest.

Til liks med lenger oppe vart det sjakta synnanfor for å finne alternativ trasé for rørgata sjølv om det her er nærare bakkekanten og i så måte trongare. I deler av sjakt L og K vart det då også gjort førhistoriske funn samt moderne steinfylling som hadde bygt opp bakkekantane. I sjakt K fekk ein same laga som i sjakt C, samt moderne steinfylling heilt i sør. Heilt inn mot grensa til steinfyllinga låg i sjakt L nok ei kokegrop (L1) med tre mindre runde groper ikring. (L1-1 – L1-3), der ein mogleg også hadde ei fjerde. Dette er ikkje standard for kokegroper. Her er og ei avlang nedgraving (L2).

Tilsaman vart det i søkesjaktene her funne 2 ko-kegroper/eldstadar: C1 og L1, L1med 3 tilknytte ned-gravingar/små stolpehol, fossilt dyrkingslag, ardspor og ei boga line med sirkulære nedskjeringar derav 1 snitta og rekna som mogleg stolpehol og ei avlang nedgraving.

84 85

SamandragI samband med klargjering av trasé til rørkabel til utbygginga av Draura/Viddal vart det funne fornminne to stadar oppe i Viddalsbakkane. Det vi fann er inga utfyllande liste over kva som eigentleg er på lokaliteten, den har ikkje berre fleire strukturar mellom sjaktene, nordanfor er funnområda ikkje avgrensa. Ei arkeologisk registrering som her er ei påvising, avgrensing i forhold til tiltak og litt grunnleggande kvalitative data. Vi veit difor ikkje heller alt om alle strukturane vi har funne. Viddal 1 og 2 har såleis ei enno større historie enn den vi her kan fortelje gøymd under torva. Flyttinga av rørlina over på Holesida før ein kom ned til funna, in-neber at funna skal få ligge i fred. Markane kan framleis haustast. Men ein kan ikkje grave slik at ein øydelegg fornminna. Lokalitetane er automatisk freda etter kul-turminnelova § 3 og 4.

På det øvre området, Viddal 1, vart det funne 8 ko-kegroper/eldstadar, ei mogleg flatmarksgrav med perle og hein, tidfest 720-985 år e. Kr., eitt stolpehol og to andre strukturar. I tillegg fossilt dyrkingslag tidfest til 845-765 år f. Kr., dvs. yngre bronsealder.

På Viddal 2, eit lite stykke lenger nede, vart det funne 2 kokegroper/eldstadar – ei tidfest til førromersk jarnalder 400-200 år f. Kr., den andre med småstolpar kring, ei boga line med fleire stolpar, ei avlang nedsk-jering og fossilt dyrkingslag/ardspor. Det fossile laget er tidfest til eldre bronsealder 1310-1045 år f. Kr. .

Allereie i eldre bronsealder var det dyrka mark og åker her oppe i bakken på Viddal 2, i yngre bronsealder har dyrkinga strekt seg lenger opp, til Viddal 1. På Viddal 2 veit vi pga ardspora at det har vore åker. At desse djupare liggande fossile laga som gir bronsealdertidfest-ingar ofte er svært trekolrike, meiner ein kan skuldast ei form for svedjebruk eller rydding der ein har brent ned skogen som igjen har gitt næring til det som veks.

Sidan åkeren sjeldan låg svært langt borte frå husa er det god grunn for å tru at busetjinga då også har lege i området. Medan stolpeholet T1 på Viddal 1 kan vere frå eit hus, må stolpehola i sjakt C på Viddal 2 nesten vere frå eit hus. Dei få dateringsprøvene ga diverre ikkje

rom for tidfesting av stolpane. Dei eldste langhusa er toskipa, medan vi litt ut i eldre bronsealder får treskipa langhus. Sidan tidfestinga kjem eit lite stykke ut i eldre bronsealder og dette er vår bakre moglege referanser-amme på alder her, har huset på Viddal 2 truleg vore treskipa.

Av dei mange kokegropene, har vi ei tidfest til århun-dra før Kr. på Viddal 2. Dei andre kan ha litt andre tidfestingar. Større samlingar med kokegroper som på øvre området her, Viddal 1, ligg oftast litt frå husa. Under framrensking av kokegropa B4 på Viddal 1 fann ein bein, deriblant ein ryggkvervel av fisk. Her har ein truleg søyda.

Kokegroper og mogleg grav som på Viddal 1 høyrest ut som ein motsetnad. Kva har langtidssteiking av kjøt, søyding med graver å gjere? No veit vi ikkje her om dei er samtidige, den moglege flatmarksgrava B1 og kokegropene nærast. Kokegropa vi har tidfest nede på Viddal 2 er 1000 år eldre enn den moglege grava. San-ninga er at dette ikkje er ein uvanleg funnkombinasjon. Kokegropsmat er festmat og er såleis knytt til at slekt og vener samlast ved eit særskilt høve. Det er foreslått at ein har minst dei døde, ikkje som vi, med lys på gravene ved helgemesse og blomar ved andre høgtider, men med mat og fest (sjå Leira). Eller kanskje la ein midtsommarsfeiringa, der forfedrene kunne vere med. Det norrøne samfunnet tilla anane mykje kraft i denne verda, ei gåve kunne kanskje godgjere dei på andre sida til hjelp i denne? Her skil førestillingane i den norrøne verda skarpt lag med våre eigne, -med ein annan skikk og trusgrunnlag - bak den evig menneskelege trongen til å minnast og gjere ære på sine døde kjære – og å samlast i godt lag.

Dei 4 tidfestingane gir eit spenn på meir enn to tusen år på den førhistoriske bruken av området desse lokalitetane ligg i, vi kan truleg seie at området har gitt mat i over 3000 år. Vi kan og med sikkerheit seie at Viddal har hatt gardsbusetjing sidan eldre bronsealder; sjølv om vi ikkje veit om stolpane vi fann tilhøyrer hus frå denne tida, er det sannsynleg at husa har lege nær åker.

Vi tek turen tilbake til Hjørundfjordboka III (1988:387): «Eldste tunstaden på Viddal låg inn- og ovanfor der Hau-Olagarden ligg i dag. Staden heiter Geilane og finst nærare Storeelva.»

På stadnamnkartet for Viddal finn vi ikkje Geilane avmerkt, områda avmerkt nærast funna vert kalla Klop-pateigane. Funnområda ligg på Haulagarden, og det lågaste dels også på Bakkegarden. Det kan såleis synast vere i alle fall eit områdemessig samband mellom bu-setjing/åker frå eldre bronsealder og fram til tradisjons-stoffet om kvar klyngetunet låg, moglegvis inntil elva tok føre seg av åker og eng før jul i 1743, eller vassglòp og rasfare trua og tunet vart flytt til der vi finn det på utskiftingskarta frå 1860.

Ofte tenker ein at gardar med strandline av praktiske grunnar har hatt si eldste busetjing nærare ferdselsve-gen, sjøen, i alle fall før ein tok til å gjødsle åkrane i slutten av eldre jarnalder og måtte tenke på at det var lettare å bere avlinga opp, enn gjødsla. Landskapet had-de nok og ein grann skog. Gardane som kom seinare

utgjorde då landnåmet innover dalane. Dette kan og vere tilfelle på Viddal, men gardsinndelinga treng slett ikkje å samsvare med dagens matrikkelgardar. Det kan vere eller ha vore spor etter eldre gardsbusetjing lengre nede. Men alderen på dyrkingsspora gjer det noko usannsynleg at det var fleire gardar i bygda denne tida. Her kan vere gode grunnar for at ein valde å busette seg oppe i bakkane. Nokre stadar der eldste gardsspora ligg høgt oppe, har det vore ekstra god bonitet, solrikt og for kornet betre stadar i historisk tid. Bronsealder har eit noko betre klima enn vi har no. Svedjebruk kan og ha innebore at ein skifte åkrar og mark, avsviing av skog ga næring til åkeren. Og når effekten av dette ga seg, brende ein skog og sådde andre stadar. Svedjebruk kan vere grunnen til at dei eldste åkerlaga ofte er trekolrike på våre kantar. Søren Diinhoff, som har arbeidd mykje med dyrkingsspor på Vestlandet, reknar overgangen frå arding på kryss og tvers til pløying i parallelle spor til siste del av eldre jarnalder.

8786

Ner-Åkre 2500 år attende i tid Idnr. 124223, Jogarden, Åkre, gnr 134, bnr 4av Øyunn Kleiva

Registreringa på Åkre var til liks med registreringa på Leira tilknytt planarbeid for utbetring av fv 41 med tunnel. Fyrst opna Terje Stafseth ei sjakt utan funn på Ner-Åkre seinhaustes i 2007 (Herstad 2008a). Justering av planframlegg med ma ein ny driftsveg til bnr 4 kom inn, gjorde at Møre og Romsdal fylkeskommune tok ei lita ny registreringsrunde lenger oppe enn 2007-sjak-ta. Anne Herstad var feltleiar og har skrive rapporten (2008b). Ho opna våren 2008 saman med arkeolog Torill Skillingsås Nygård og maskinførar Jarle Mykle-bust 6 søkesjakter. Det var dei tre sjaktene A-C sørvest av hagen, og sjakt F søraust for og ovanfor hagen som ga funn (fig.3 og 6).

I sjakta nærast hagen i vest, sjakt A (fig 6 og 9), fann dei spor etter eit hus i form av fire like stolpehol (A2-A5) med ein diameter på ca 45 cm (fig. 4, 6 og 9). Eitt av desse, A2 (fig. 7-8), vart snitta og trekolprøve derifrå er tidfest til 405-390 år f. Kr., førromersk jarnalder. Det er ca. 3 m frå dei to stolpane i sør til dei to i nord, 1,5 m mellom dei to nordlege og mindre mellom dei to i

nord. I alle fall 3 av desse kan ha høyrt til same hus. Stolpehola ligg slik til at huset dei har bore, kan ha gått vidare inn mot dagens hage og hus.

Inne i mellom desse vart det funne eit mindre staur-hol A6 og eit mogleg mindre stolpehol B2, i sjakt B synnanfor.

I deler av sjakt B og C ligg rester av fossile dyrkingslag under matjorda (fig. 5, 6 og 12). Det øvre nivået (lag 2) er tidfest til førromersk jarnalder (410-390 år f. Kr.), medan lag 4 under er hakket eldre – frå yngre bron-sealder (790-550 år f. Kr. ).

Det vart funne ei kokegrop på oppsida av huset i sjakt F (F1). Kokegropene er ikkje tidfeste. B4 er og registrert som kokegrop, men er avlang, moglegvis litt utpløgd, eller ein eldstad. Ut frå laga den ligg i, er den yngre enn det eldste fossile laget. Der var også nokre flekkar med kol.

Ved bygging av reiskapshus/veg synnanfor funna i 2008, frå løa innmot bakken, sjakta eg i 2009 utan funn.

Figur 2 t. v. Ner-Åkre under registreringa i 2008. Figur 3 t. h. Dei funnførande sjaktene ligg sør og vest av våningshuset. Feltleiar t. h. Foto: Anne Herstad og Toril Nygård/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Til venstre: Figur 1. Opning av sjakt B. B4 midt i sjakta. Foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

88 89

Figur 4 t. v. Område med stolpehol og kokegroper i sjakt A t. v. og B t. h. Foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur 5 t. h. Botn av eldre dyrkingslag og B4. Frå Herstad 2008b.

Figur 6. Søkesjaktene på Åkre 2008 markert med grønt. Etter Longvas oppmåling i Herstad 2008b.

Figur 7 t. v. Stolpeholet A2. Figur 8 t. h. Tverrsnitt av stolpeholet A2. Målestokken er 20 cm. Stolpeholet er tidfest til 405- 390 år f. Kr. og ligg på 6 m o h. Stolpane A2-A5 som truleg er del av same konstruksjonen. Begge foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 9. Planteikning sjakt A med dei 4 stolpehola A2-A5 og staurholet A6. Etter Herstad 2008b.

Figur 10 t. v. Kart over id.nr 124223 med 5-m sona markert ikring. Ikkje avgrensa mot vest. Vest og sørgrense på kart går ut over påviste funn. Figur 11 t. h. Fornminna på Åkre med unntak av Kalneset. Kart: Arve Eiken Nytun.

Sjakt A Åkre gnr/bnr 134/4 Ørsta kommune Møre og Romsdal

Sjaktmål: 33 m x 3,2 m Gravd fra SA mot NV

Matjorddjupn i cm langs sjaktkanten

Strukturar: A1: Kolflekk A2: Stolpehol A3: Stolpehol A4: Stolpehol A5: Stolpehol A6: Staurhol

A1

A2

A6

31

28

28

36 32

31

35

34

31

28

30 34

Kabel0 1 2 2.5

30

32

Terrengknekk

N

A3

A4A5

Sjakt F

Sjakt A

Sjakt B

Sjakt C

Sjakt DSjakt 2006

A5A4 A3

F1

B2

B4

A2A6

Kokegrop/eldstad

Stolpehol

Fossile dyrkningslag

90 91

Figur 12 og b. Lagfylgjen i sjakt C mellom pkt 140 og 141 på fig. 6. Lag 1 er matjorda. Lag 2 og 4 er eldre matjordslag. Lag 2 er tidfest til førromersk jarnalder, lag 4 til yngre bronsealder. Lag 3 er eit sand/gruslag mellom lag 2 og 4 i deler av sjakta. Etter Herstad 2008b.

Hus og gamal åker/mark på Åkre ligg på ein under-grunn som tidlegare har vore fin sjøbotn med sand. Slike gamle strandflater har vore gode plassar for åkrar. Med hakke eller ein enkel plog, arden, som ikkje har veltefjøl, var dette ein enkel grunn i forhold til meir steinrik jord, sjølvdrenerande er den og.

-Dyrka har her vore, så tidleg som det var mogleg utifrå landhevinga. Ja faktisk litt før det vart turt land, om vi tek strandlinekurva heilt bokstaveleg, – noko ein ikkje skal med strandlinekurver for desse yngste førhis-toriske periodene. Då er dei ikkje detaljerte nok.

Ifylgje landhevingskurva vi har nytta i fig 3 og 4 i ar-tikkelen om landheving, 70 m isobasen og som kan vere litt for høg for deler av vårt område, sto havet ca 6 m over dagens havnivå 400-380 år f. Kr. Dette er halvme-teren ovanfor den høgda laget vi har tidfest til 790-550 år f. Kr., også det yngste laget med tidfesting 410-390 f. Kr. skal ligge med vatn over. Huset med stolpehol tidfest til 405 - 390 år ligg på 6 m over dagens havnivå og har etter 70 m isobasen stått i sjøkanten, medan andre stolpar har stått halvmeteren ut i. 67 m isobasen dreg heile huset inn på land så vidt det er. Nyttar vi 67 m isobasen, slik vi gjorde under registreringa, kjem vi nesten, men ikkje heilt klar problemstillingane. Høgde-tala for innmålinga har også sine slingringsmonn, som vi her ikkje heilt veit kva er.

Røyndomen er funnet der ute. Funna har ikkje lege under dåverande havnivå. Men vi har ein god indikas-jon på at åker/mark og hus som vi har funne spor etter, låg heilt i sjøkanten. Vi har som sagt sett at eit sandskikt kjem inn mellom dei fossile laga i nedre del av fig. 12, dette kan vere ei springflo som har ført sand inn.

Nausta på Åkre har lege nedanfor tunet her i alle år. Kanskje er dette ein svært lang tradisjon, ikkje minst om dette er beste plassen. På Sunnmøre er svært få nausttufter frå førhistorisk tid kjende. Vi kan ikkje seie sikkert at dette er nauststufter, hus kan og ha lege relativt lågt ved sjøen.

Åkregardane skal tidlegare ha lege samla nede i Åkers-vika heitest det ifylgje Lars Strømme og Ragnar Standal (1990:8 og 11): Ved midten av 1700-talet har Bakke-

garden bnr 1 flytt opp på bakkane. Erkegarden bnr2 flytte kanskje ei 100 år etter, i alle fall før innmarksut-skiftinga i 1847. Dateringsgrunnlaget for flyttinga til Bakketunet er særmerkt og kjelda i Hjørundfjordboka er Erling Urkegjerde 1940: Bakstebordet på Bakke-garden skal ha fylgt stova og stått 200 år på Ner-Åkre og 200 år oppe på bakkane. Har det vore samanhangande busetjing på Ner Åkre i 2500 år? Strømme og Standal finn det noko underleg at dei eldste bruka har flytt ut. Timbra i det freda Bakketunet har fått talt sine årringar, tømmeret på stova er felt før 1650, grindløa er 1500-tal og stabburet er frå reformasjonens dager ifylgje Askel-adden.

Berent Eriksøn Aakre skreiv i 1843: «Aakre. Denne gaard er ikke meget gammel». Det er namnet si kobling til åker som så vert gått inn på og nytta som grunnlag for ein slik påstand. Berent må likevel klart ha notert seg mangelen på synlege gravminne. Her hadde han sjølv ikkje berre interesse for emnet, men eigen kjenn-skap til lendet. Han vaks opp i ei tid der folk framleis heldt greie på kvar gravhaugar og røyser låg, slik dei hadde gjort sidan heidensk tid. Det var gravminna og funna derifrå som interesserte dei fyrste antikvariske kartleggingane av fornminne. Tidfestingane frå Ner-Åkre er i frå tidsrom som ikkje har skikk med markerin-gar av graver i form av gravrøyser og gravhaugar: slutten av yngre steinalder, yngre bronsealder og førromersk jarnalder.

Det er Aakre som fortel at åkeren her nede, Ækren, er den eldste på garden. Han visste då ikkje at Åkreflòten, Åkregardane sitt historisk største samanhangande åkerareal, har røter over 2500 år attende. Strømme og Standal refererer til ei segn frå Elling Urkegjerde om at Finnes hadde sæter på Åkre i gamal tid, på Tyftene. Ei gamal taus som stelte dyra tok til å ta seg opp små åkrar nedmed sjøen. Strømme og Standal fortel at desse selty-ftene som låg nedanfor Bakkegarden på Åkre vart dyrka i 1929 (1990:7). Strømme og Standal trur heller Åkre kunne starta som sætrehamning for Bjørke (same stad). Pr dags dato har vi eldre spor etter folk på Åkre enn på Bjørke, - men så har vi ikkje leita heller på Bjørke.

Lag 1: Matjord Lag 2: Mørk gråbrun humusholdig sandjord iblanda mykje kull, ein del store kolbitar. Glidande overgang til lag 3 og 4. Dyrkingslag. Lag 3: Linse med lys gråbrun sandgrus - likt laget i sjakt B mellom kokegropa B4 og underliggande kolhaldig lag.

Lag 4: Gråbrun humusholdig sandjord. Lysare og mindre kolhaldig enn lag 2. Lag 5: Lys grågul fin sand.

Kolprøver tatt ut frå lag 2 og 4.

11,5 m 12,5 m 13,5 m 14,5 m

Lag 1

Lag 2

Lag 3Lag 4Lag 5

SØ NV

KP

KP

9392

Det finst segner i dag andre stadar som går attende til fyrste fagmann si fortolkning av eit fornminne, det finst vandresegner som er bortimot eins frå bygd til bygd og det finst segner som skal forklare namn og natur. Likevel kan det vere eitt og anna sanningskorn i dei. Segna her fortel i alle fall ei meir ålmenn histore: dei fleste gardar er komne ut frå nett sætrar og støylar. Slik har busetjingsutviklinga gått.

Dei arkeologiske registreringane plasserer dyrkingslaga på Åkrefloten attende til yngre bronsealder og før-romersk jarnalder. –og her er spor etter hus og aktivitet i førromersk jarnalder. Åkre som gard går difor truleg i alle fall attende til dette tusenåret f. Kr. Fortolking som moglege nausttufter, kan og peike mot dette.

Kvifor det ikkje er funne graver når gravskikken igjen endrar seg i siste halvdel av eldre jarnalder og det igjen kjem synlege gravminne på Åkre? -Ja, sei det. Namnet Røysåkeren kan gøyme ei historie som ikkje er nedteik-na. Elles er vegen kortare frå Ner-Åkre til Leikvollen og gravfeltet der enn det er frå gamletunet på Bjørke, om enn ein må over elva. Gardane trengte ikkje vere slik skapt som i dag. Sjølv om århundra etter Kr. gir fleire ei synleg grav enn både før og etter, har det aldri vore slik

at alle har fått store markerte graver. Særleg bronsealder-røyser og vikingtidshaugar har vore dei få.

Segna som altså og har overføringsverdi til generell gardsutvikling frå støyl til gard, fortel ei heilt anna historie enn dei store gravminna. Ikkje minst om kven som må ha teke opp åkrane på støylane, og lagt grun-nlag for vidare busetjingsutvikling - nemleg dei som stelte dyra på støylen – i segna her ei gamal taus. Dette til ettertanke når vi no skal over på dei meir blenkande funn og høvdingar, basert ma på rike kvinnegraver.

Åkre har elles eitt funn som godt kan vere eit grav-funn, det eldste gravfunnet vi finn i Storfjorden og ein av dei to tidlegaste indikasjonane på jordbrukande folk i Storfjorden: sandshamnøksa.

Attende til 2008. Tilførselsvegen til Ner-Åkre vart ikkje flytta vestom tunet og berre sjakter utan funn vart påverka av planen. Men rassikringa fortsette å gje over-raskingar. Ved bygging av tunnelen kom ein på Åkre over to store jorddekte jettegryter frå istidas avslutning (fig. 1 i artikkelen om landheving). Også berggrunnen i Storfjorden ville fortelje si historie. Og også dette greid-de bygdefolket å ta vare på.

Kalneset – tankar frå ei arkeologisk registrering i 2011av Johanne Ranvik

”Her findes tvende ved hinanden liggende stenkredse, og den ene af disse er merkelig derved at den har en stor firkantet sten i midten, der efter min anskuelse forestiller et bord. Herom fortælles at dette Næss skule være et offersted, hvor egnens indvaanere samlet sig paa St. Hansaften for at tilkjendegive sin glæde med brændoffer, og på den tid skulde bemældte næs være skovbevokset, men blev i en sådan anledning aldeles afbrent.»

Notat av Berent Aakre frå 1843 attgjeve i Hjørund-fjordboka, band IV, side 36.Gjennom fire uvanleg varme novemberdagar i 2011 vart det gjennomført ei arkeologisk registrering ute på Kalneset. Målet var å undersøkje om neset hadde vore i bruk i tidlegare tider, før nye fritidsbustader kunne førast opp. Med dei nedteikna orda frå Berent Eriksen Aakre i bakhovudet vart Kalneset synfare og registrert

med tankar om å kanskje finne spor frå svunne tider. Kalneset har ei sentral plassering inst i Storfjorden.

Sundet mellom Kalneset og Finnes er smalt – berre 370 m. I rettleg gamle dagar var hovudferdselsåra til forfedrane våre sjøen, og all trafikk inn og ut frå Bjørke har difor måtte passert Kalneset med ein slik avstand at ein godt har kunna sett eventuelle aktivitetar og konstruksjonar plassert her ute. Nærliggande område har synt seg å vere rike på fornminne, og det ville difor vere rart om areala ute på Kalneset ikkje har vore i bruk i same grad.

Opphavleg har Kalneset vore ein del av ein ende-morene av ein isbre som i si tid nådde heilt ut til Finnes og Kalneset. Same breen har her danna ei grunne tvers over fjorden som gjer området rikt på fisk. Lokalkjente fortel at sundet ikkje er djupare enn 18 meter og at tuppen av Kalneset skjuler eit lumskt farvatn. Sjølve

Figur 1: Oversynsbilete over Kalneset. Her ser ein godt at areala på bruk 6 er slått. Henta frå www.gislink.no.

Idnr. 151984, Syvergarden, Åkre, gnr 134, bnr 5

94 95

Kalneset går inn mot eit bratt og ura fjell i aust, og hø-gaste punkt på neset er på omlag 13 meter over havet. Grunnen her ute er hard og oppe på det høgaste platået stikk grunnfjellet opp i dagen.

Dyrkbart areal på neset har vorte godt utnytta i morderne tid, noko som er godt synleg blant anna ved at stein er rydda og lagt opp i steingardar som markerer grensa mellom bruk 5 og 6 her ute, samt oppbygging av flater på nordsida av neset. I tillegg er mykje stein kasta ut og ned mot sjøen. Flyfoto av Kalneset frå 1961 (tilgjengeleg på www.gislink.no) syner at heile neset var dyrka og det står fleire rekker med hesjer der ute. Buset-jinga i moderne tid ute på neset i Storfjorden starta som husmannsplassar (Strømme og Standal 1990: 36), men neset har lege opent for bruk i mange 1000 år før dette: I følgje strandlinekurva for området kom Kalneset fram i dagen allereie for omlag 4000 år sidan, noko som svarar til yngre steinalder. Strømme og Standal (1990: 36) skriv vidare at det under den store steinen «Blåmei-sa» ute på Kalneset skal ha vorte funne to spydspissar av stein og 4 drikkebeger av leire. Dersom dette er korrekte opplysningar, er det nettopp slike ting som vitnar om

fortidig bruk av neset.Dei flatene som ikkje hadde ståande bygg i 2011, låg

på omlag åtte meter over havet og kunne ikkje ha blitt teke i bruk før for omlag 2500 år sidan, i overgangen melllom bronsealder og jarnalder. Det var desse flatene som vart undersøkte gjennom registreringa. Denne vart gjennomført med både manuell prøvestikking og maski- nell søkesjakting med gravemaskin. Jordsmonnet var generelt skrint, og grunnen hard. I prøvestikka vart det gjort funn av eit fragmentert kolhaldig eldre dyrkingslag, samt nokre spreidde delar av slått kvarts og importert flint. Alle gjenstandar skreiv seg frå dei øvste laga i prøvestikka, og området er i så måte forstyrra i moderne tid. Dette vitnar i tillegg funn av moderne skrot i form av jarnskrammel og eit batteri, om og ein lyt difor rekne at ingen av dei eldre funna skriv seg frå det opphavlege området dei vart mista/kasta/lagde på. I eit prøvestikk vart det funne ein struktur som mest truleg er ein steinsett eldstad. Både dyrkingslaget og eldstaden vart datert med 14C-metoden, og resultatet synte ein bruksperiode i yngre Romartid. I tillegg vart det påvist ein røykomn frå moderne tid.

Figur 2: Denne illustrasjonen syner resultatet av registreringa som vart gjennomført ute på Kalneset i 2011. Store steinar og berg som stikk opp i dagen er markerte med sirklar med s i (desse er ikkje nøyaktig målte inn). Sirkelen i rosa ute til høgre i biletet markerer plasseringa til røykomnen. Små kross med tal syner til prøvestikk, og dei krossa som er raude, er funnførande stikk. Den gule marke-ringa syner eit området som var dekt med nedhogg skog og takstein. Det var difor ikkje mogeleg å undersøkje dette. Det grøne området syner den anteke utbreiinga av det eldre dyrkingslaget, medan det blå + det grøne området tilsaman avgrensar utbreiinga av funnposi-tive prøvestikk og dyrkingslaget. Den steinsette eldstaden vart påvist i prøvestikk 1.

Figur 3: Desse bileta syner røykomnen som vart påvist under registreringa. Denne er frå nyare tid, men bruken av røyk til preservering av mat er ikkje eit nytt fenomen. Dei to øvste bileta er tekne mot nord og aust. Omnen er bygd opp i bakkant av ein stor stein. Dei neste bileta syner røykomnen sett ovanfrå og inni. Biletet nede til høgre syner ei bølgeblekkplate som er nytta for å føre ut røyken. Denne er plassert nede, på austsida av steinen. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune.

1

Sjakt 1

Sjakt

4

Sjakt 2

Sjakt 3

s

ss

19

s

s

s

s

96 97

Ingen av funna frå Kalneset er spesielt gode til å setje ei datering av bruken av området nøyaktig. Funn av importflint og kvarts vitnar om ei datering mot sein steinbrukande tid, men ingen av funna var spesielt diagnostiske. Eldstaden og restane av dyrkingslaget kunne derimot daterast med 14C-metoden og resul-tatet vart yngre romartid, altså år 230-390 etter Kristi fødsel. Dette går ikkje vidare overeins med funn av slått importflint og kvarts, men samsvarar derimot godt med Berent sine opplysningar om mogelege steinsettingar ute på Kalneset:

Bergljot Solberg (2003: 76-78) skriv nemleg i si bok at graver frå yngre romartid ofte ligg enkeltvis på lett synlege stader, gjerne nær bustader, men og langs gamle vegliner. Ei eventuell plassering av gravminne ute på Kalneset vil difor stemme godt overeins med begge desse påstandane. Solberg (2003: 76-78) skriv vidare at det i denne tidsperioden var mest vanleg med branngraver og at desse anten er markert med røys

eller haug, gjerne med ei fotkjede av jamnstore steinar. Berent beskriv i 1843 to steinringar der den eine skal ha ein stor stein ståande i midten. Det kan altså vere snakk om to gravminne som har lege ute på Kalneset og som fortalde tilreisande at dei no nærma seg eit bebodd område, truleg då i form av branngraver der alt innhald er brent før det vert lagt masse over, eller dei brente restane vart lagt i ei urne før den så vart graven ned. Skrint jordsmonn og hard grunn kan ha gjort andre typar gravlegging i form av for eksempel kistenedsetting her ute vanskeleg. Vidare kan kanskje den steinsette eldstaden som vart påvist under registreringa, knyttast opp mot ritual gjennomført ute på Kalneset i tidlegare tider. Forfedrekult er sett på som eit kjent fenomen, og det er ikkje utenkeleg at det har vore gjennomført ulike ritual ved eventuelle gravminne her ute. Ein eldstad har likevel fleire funksjonar, så det er ikkje slik at den påviste eldstaden ute på Kalneset direkte kan koplast opp mot fortidige, rituelle handlingar.

Figur 4: Desse tre bileta syner den steinsette eldstaden påvist i eit prøvestikk. Biletet til venstre er teke mot vest, biletet i midten er teke mot nord og biletet til høgre er teke mot aust. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 5: Dette er ei reinteikning av profilen til den steinsette eldstaden. Teikninga syner eit utbretta prøvestikk. Strukturen er her markert med grått fyll. (1) og (3) er markering av jordsmonnet og undergrunnen i prøvestikket. Reinteikna av Johanne Ranvik.

Figur 6: Seinare vart prøvestikket med den påviste eldstaden freista avdekt med gravemaskin. Maskina gjekk diverre for djupt i arbeidet sitt og mykje av strukturen gjekk difor tapt. Botnen kunne likevel sjåast i den ljosare undergrunnen. Prøvestikket skar ned i strukturen oppe i venstre hjørne. Dei synlege restane måler ca. 0,8 x 0,8 m. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Berent Aakre beskriv og eit St. Hansrituale der meir eller mindre heile Kalneset vert sett i fyr. I Hjørund-fjordboka 1 (Grøvik 1975: 67) kommenterer Grøvik at det ikkje treng å vere ei galen slutning når Aakre skriv at det har vore ein offerplass på Kalneset, men poen-gterer likevel at dette er ei radt vanleg forklaring som folk lett tok til i slike tilfelle. Saman med opplysninga om når busetjinga i moderne tid tok til ute på neset, er det truleg her snakk om myter og overtru, men det er likevel interessant å merke seg at det påviste dyrkingslaget var sterkt kolhaldig. Kanskje kan dette skrive seg frå ei mogeleg fortidig, rituell nedbrenning av vegetasjonen ute på neset og ein kultisk bruk av området slik som Berent beskriv? Samstundes er det like truleg at vegetasjonen her ute kan ha vorte brent ned i samband med utnytting av området til jordbruksføremål: Ny- rydding av områder til dyrking/beite har ofte gått føre seg med avsviing av vegetasjon og det treng ikkje vere noko rituelt knytt opp mot dette.

Ein må og ha med seg opplysningar om at det vart bygd steingardar ute på Kalneset av dei fyrste hus-mennene i 1812. Mest truleg gjekk stein frå dei eventu-

elle steinsettingane kommentert tidlegare i teksten med til dette føremålet. Det er dermed ikkje sikkert at desse steinsettingane var synlege for Berent i 1843. Grøvik (1975: 67) skriv i Hjørundfjordboka 1 i 1975 at stein- kretsane heller ikkje var synlege da. Flyfoto frå 1961 (Gislink) synere heller ikkje spor etter dei. Me må nok difor gå ut i frå at opplysningane frå Berent Aakre om steinsettingane i 1843 var basert på munnlege beretnin-gar, då Kalneset truleg vart rydda for store stein allereie i 1812.

Det er vanskeleg å seie sikkert korleis Kalneset vart utnytta i fortida utifrå dei opplysningane me har frå området i dag. Det som derimot er sikkert, er at det har vore aktivitet i ein eller annan form, her ute. Fyrst og fremst i yngre romartid, men og truleg før dette – dette vitnar slått importflint og kvarts om. Kanskje var fiske målet, men at eit lite landnåm måtte til for å skjerpe opp litt reiskap før fangsten kunne starte? Seinare kan neset ha blitt nytta til jordbruksføremål og/eller som kombinert kultområde for dei busette i nærleiken og områdemarkør for tilreisande før neset seinare vart teke over av husmenn som dyrka det vesle som er av jord der ute i moderne tid. I dag er neset på nytt i bruk, men no til rekreasjon og fritid.

Vest Nord Aust

<KP1> S

S

S S

(3)

(1)

9998

Figur 7: Bilete som syner ein rest av det påviste eldre dyrkingslaget ute på Kalneset. Til venstre i plan og til høgre etter snitting. Dette vart seinare datert til yngre romartid. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 8 På dette oversynskartet ser vi både funna på Kalneset som er omtalt i artikkelen til Johanne Ranvik og funna Jo-Sindre Eidshaug skriv om frå Sætre, samt andre funn frå Sætre og Finnes. Kart: Arve Eiken Nytun.

Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen av Jo Sindre P. Eidshaug

Tidlegare kjente funn på SætreAt området like ved garden Sætre heiter Tufta eller Tyfta vitnar om at busettinga på staden strekker seg tilbake i historisk tid. I arkiva finn ein at det skal ha vore funne ei einegga sverdklinge i lag med nokre andre brotstykkje av jern og nokre trekolbitar i ei steinrøys som skal ha vore på Sætre. Funna har tidlegare vorte sendt inn og registrert hjå Bergen Museum, men ein sit ikkje på nærare opplysingar om kor ei slik røys skal ha lege. Sverdtypen (R498) kan typologisk sett plasserast innafor yngre jernalder (jf. Petersen, 1919: 55ff; Rygh, 1999: fig. 498).

I tillegg til denne klinga står det ein bauta på Sætre. Opphavleg skal denne steinen stamme frå ei fjerna gravrøys med hellekiste som tidlegare skal ha vore funne på Kvernhusattlega, om lag 20 meter opp frå fjorden og 50 meter sør for elva. Det står oppgjeve at han skal ha hatt to små spiralar rissa inn i seg. Nyleg har arkeologar likevel sådd tvil om at desse spiralane er menneskapte. Ifølgje Øyunn Kleiva består steinen av mineral av vari-erande hardleiksgrad, noko som forårsakar ujamn for-vitring og naturleg danning av spiralforma søkk. Sjølv om denne undersøkinga ikkje kunne påvise nokre sikre

menneskeskapte hoggingar, er det kanskje like viktig å bite seg fast i oppgjevnaden om at det på garden skal ha vorte fjerna ei gravrøys med hellekiste.

Møddingar frå eldre bronsealder på SætreIdnr 172987 Sætre 2 og Idnr 172988 Sætre 3

Sumaren 2013 føretok Møre og Romsdal fylkeskom-mune ei arkeologisk registrering av ein liten del av innmarka til Sætre. Gjennom denne registreringa kunne ein dokumentere spor etter aktivitet på Sætre som var endå eldre enn yngre jernalder. Faktisk kunne ein dokumentere aktivitet tilbake til eldre bronsealder, som er tidsepoken som reknast frå 1700 – 1100 f.Kr. Som vi kan lese ut frå strandlinjekurva (jf. Bondevik, Svendsen, & Mangerud, 1998; Svendsen & Mangerud, 1987), vis-er Sætre seg ved overgangen til eldre bronsealder som eit lite, austvendt nes der Sætreelva renn ut av Bakkedalen og ned i fjorden.

Under registreringa vart det påvist og dokumentert kolhaldige jordlag på to åtskilde stadar på garden. Jord-laga, som låg under matjorda, men over den faste grun-nen, inneheldt mykje stein og nokre av desse var tydeleg varmepåverka. I løpet av undersøkinga vart det grave eit

Figur 2. Sætre. Arkeologisk registrering. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 1. Sætre. Oversyn lokalitetar. Frå Askeladden. Inkludert oppsett bauta i sør.

100 101

Figur 3. Sætre. Mødding frå EBA med brente bein. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune.

lite prøvestikk i kvart av desse jordlaga, og dei uttekne massane vart vassålda. I såldet vart det gjort funn av store mengder fragment av brente bein i eitt av desse to laga. Sjølv om brente bein konserverast betre enn ubrente, var det ei overrasking at kolprøvene frå desse laga ga oss dateringar til eldre bronsealder, høvesvis til 1310 – 1120 f.Kr. (laget kor beina vart funne) og 1370 – 1130 f.Kr. Overlappinga i dateringsprøvene peikar på at laga kan ha blitt danna som følgje av aktivitet av same gruppe menneske, om ein då ikkje skulle måtte hoppe over nokre generasjonar.

At laga stammar frå menneskeleg aktivitet er det liten tvil om, og dei vert soleis tyda som ein type kulturlag. Meir spesifikt vart laga tolka som møddingar. Mød-dingar, eller avfallsmøddingar, er opphopingar av avfall etter måltid. Storleiken på møddingane kan tyde på at folk har halde til her over ei lengre periode. Slike møddingar kan derfor innehalde eit stort potensial for å betre kunnskapen om blant anna kosthald i den aktuelle perioden. Til dømes kunne nokre av beinfunna frå møddingen på Sætre identifiserast som ryggvirvlar til mindre fiskeslag. I tilknyting til desse laga vart det også funne nokre slåtte flintstykke. Flint vart som kjent ikkje berre nytta i steinalder, men også innafor bronsealder og delar av eldre jernalder.

Områda kor møddingane ligg er automatisk freda, og mykje kunnskap ligg att i jorda her. I motsetnad til arkeologiske utgravingar, som helst er styrt av problem-stillingar og forskingsspørsmål og soleis er ein represent-

ant for ei meir fullstendig gransking, har arkeologiske registreringar som føremål å påvise, tyde og avgrense kulturminne og kulturmiljø utan å gjere øydeleggjande inngrep i dei. Slike registreringar gjev oss dermed eit lite, men avgrensa innblikk i fortidig aktivitet i områda som vert undersøkt.

Dyrkingsspor frå førromersk jernalder på SætreIdnr 171498 Sætre 1

Under den same registreringa på Sætre kunne det også påvisast spor etter dyrking av jorda tilbake til dei første hundreåra før vår tidsrekning. Mellom dagens matjord og den naturlege grunnen som stammar frå breelvavsetjing, vart det observert eit lag med gråsvart, kolhaldig sandjord som låg bevart innanfor eit avgrensa område. Slike jordlag, som er rydda for stein og skil seg i konsistens frå blant anna møddingar, vert kalla fossile dyrkingslag. Desse laga er spor etter korndyrking og vert danna gjennom kultivering av eit område der jorda har vorte rydda og vegetasjonen avsvidd. Laga kan difor nesten vere svarte som følgje av høgt kol– og sotinnhald. Ei kolprøve som vart teke ut frå det fossile dyrkingslaget ga ein datering til 370 – 170 f.Kr., noko som gjer at dyrkingsspora kan tidfestast til førromersk jernalder (500 f.Kr. – 0), altså den tidlegaste perioden innafor den eldre jernalderen.

Sjølv om det ikkje vart funne spor etter han, veit vi at ein nytta arden til å arbeide med jorda. Ein hadde ikkje

Figur 4. Sætre. Funn av brente bein. Bl.a. ryggvirvler frå fisk. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/ Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 5. Sætre. Fossilt dyrkningslag. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune.

hjelp av plogen til å vende jorda under denne perioden, men i staden nytta ein ard til å lufte jorda. Frå andre stader kjenner ein att spora frå arden som tynne furer som er avteikna i grunnen under den fossile dyrkings-jorda.

Også i samband til desse laga vart det funne flint. Eitt av flintstykka var gulaktig i fargen, noko som indikerer at flinten truleg har vorte importert (kanskje frå dagens Danmark). Flintstykket peikar i alle fall på kontakt- nettverk langt utafor Sætre og bygdene ikring Hjørund-fjorden.

Kokegroper frå eldre bronsealder og ro-martid i BakkedalenIdnr 177646 Bakkedalen 1

Eit vel så interessant funn vart gjort sumaren 2014 i samband med ei arkeologisk utmarksregistrering i Bakkedalen. Like aust om elva som renn sørover og ned mot Bakkedalsvatnet, oppom Kvistebakken, vart det funne to kokegroper under markoverflata. Ei kokegrop består av skjørbrent stein, dvs. stein som er varme-påverka, og kolhaldige massar. Det er mogleg at ein av strukturane helst kan tolkast som ein steinsett eldstad, men for enkelheits skuld vert dei begge omtala som kokegroper.

Kolprøver vart tekne ut frå begge desse strukturane, og merkeleg nok fekk vi to vidt forskjellige dateringar. Medan vi fekk ein datering til romartid (0 – 400 e.Kr.), nærare bestemt til tidsrommet 130 – 325 frå ei av

kokegropene, kunne den andre daterast til 1430 – 1280 f.Kr., altså eldre bronsealder! Desse to strukturane låg om lag ein meter i frå kvarandre og var dei einskilde forhistoriske funna som vart påviste under registrerin-ga. Medan dateringa til romartid er relativt ordinær er dateringa til eldre bronsealder nok meir uvanleg i høve til den generelle kjennskapen vi har om utbreiinga av kokegroper i utmark (Gustafson, Heibreen, & Martens, 2005).

Vi kan nok tenkje oss at det er nærliggande å tolke desse kokegropene som spor etter matlaging, og dermed kanskje som spor etter eldre leirplassar. Kan hende vart staden valt fordi han ligg på eit lite tørt høgdedrag i eit område som elles består av myr. Her var det òg tilgang til vatn i elva. Sjølvsagt er det mogleg at både elvelaup og vegetasjon har endra seg mykje i løpet av to–tre tus-en år, men akkurat dette høgdedraget synest å ha vore ein tørr stad opp gjennom tida. Det er også interessant å leggje merkje til at nettopp denne staden ligg ved inngangsporten til det nordgåande dalføret. So kan ein berre spekulere i kvifor ein har slått leir her og ikkje nede ved vatnet.

Trass i at sjølve omgrepet ”kokegrop” som ein sam-lekategori funksjonelt sett viser direkte til matlaging, evnar omgrepet likevel ikkje å famne om alle moglege tolkingar av groper fylt med skjørbrent stein og kollag (Gustafson, 2005b).

Dei materielle arkeologiske fornminna vi finn i ut-marka er ofte leivningar etter fangstaktivitetar, ressur-sutnytting eller setring. Kokegroper i utmark har soleis både vore knytt til stølsdrift, fangst og ressursforedling (Gustafson, 2005a). I dette ligg det også at sjølve ko-kegropa kan ha hatt ein anna funksjon enn matlaging. I faglitteraturen finst døme på at kokegroper som ligg i fangstmarker eller seterstrøk kan ha vorte nytta til vidareforedling av fangstprodukt eller hatt ein funks-jon knytt til utmarksbeiting (Gustafson, 2005a: 208). Ei undersøking av kokegroper i utmark på Vestlandet knyter dei hovudsakleg opp mot fjellbeiting i perioden før ein tek til å oppføre støylar i jernalderen (Gustafson, 2005a: 207ff).

102 103

Figur 6. Øvst t. v. Bakkedalen. Kulturminna ligg bak trea på høgda på andre sida av elva. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur 7a-c. Øvst t. h. og under. Lokalisering. Kart. Frå Eidshaug 2014.

No har vi rettnok ikkje kjennskap til nokon andre arkeologiske lokalitetar i fjellheimen eller dalføra like i nærleiken av Bakkedalen. Sjølvsagt tyder det ikkje at slike lokalitetar ikkje finst – dei kan beint fram ikkje ha vorte påviste enno.

Ei anna spennande tolking rører seg i retning av kultisk og religiøs praksis. Kokegroper, og då særskild dei større kokegropfelta, vert ofte tolka som spor etter rituelle praksisar knytt til førkristen religion snarare enn spor etter profan matlaging (Diinhoff, 2005; Gustafson, 2005c: 104f, 109ff). Døme på slik rituell praksis kan vere matoffer, altså måltid som vert fortært til ære for gudane samstundes som deltakarane vart knytt tettare saman. Kokegroper vert også knytt til det norrøne ordet

seyðir, som viser til ein jordomn kor kjøttmat har vorte laga til i samband med bloting (Diinhoff, 2005: 135). Kva gjeld kokegropene i utmarka, kan ein tenkje at dei kan koplast til møtestader langs vegfar så vel som rituell praksis i samanheng med offer i vatn og myr (jf. Gustafson, 2005a).

Trass i at ein ofte bind utmarka saman med fangst og ressursar, kan ein likevel førestille seg denne ver-da som ein nokså utrygg stad kor det bur ein rekkje mytologiske skapingar. I den norrøne mytologien kan ein endatil sjå på utmarka som eit uvennleg og kaotisk landskap som står i sterk kontrast til den ordna og trygge garden og innmarka (Risbøl, 2005: 163; Solli, 2002: 25ff). Omgrepet ”utmark” er rett nok problema-

Figur 8. T. v. Bakkedalen. Kokegrop frå romartid. Foto: Arve Eiken Nytun/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur 9. T. h. Kokegrop frå eldre bronsealder. Foto: Arve Eiken Nytun/Møre og Romsdal fylkeskommune.

tisk sidan ein ikkje har kjennskap til om omgrepsparet innmark og utmark, og skiljet mellom dei, var aktuelt i dei forhistoriske periodane (Gustafson, 2005a: 207; Risbøl, 2005: 163). Ein reknar likevel med at skiljet var viktig i yngre jernalder då den norrøne trua galdt (jf. Solli, 2002). Og sjølv om ein ikkje utan vidare kan trekkje førestillingane frå den norrøne mytologien til-bake til romartid og særskilt ikkje til eldre bronsealder, er det rimeleg å tru at det herska ei sterk førestilling om kva for gudar, krefter og mytologiske innbyggjarar som fanst i slike utemde og ubygde landskap. Det kan hende at kokegropene kan sjåast i samanheng med ein rituell praksis knytt til ein slik ukjend førestillingsverd. Kan hende er ei slik tolking for vid, men visseleg vert det på den andre sida for enkelt å trekkje ei rett linje mellom

kokegrop, matlaging og leirplass. Faktum at ei av dateringane overlappa med daterin-

gane frå møddingane på Sætre gjev oss eit grunnlag for å tenkje at det kan ha vore den same gruppa av menne-ske som etterlet seg desse leivningane i jorda. Noko som ein med sikkerheit kan seie, er at ein trenger fleire brik-ker i dette puslespelet før ein kan finne den opphavlege funksjonen til desse kokegropene. Ikkje treng dei ha hatt den same funksjonen heller, det er trass alt ein skil-nad på halvanna tusenår mellom dei to kokegropene!

Figur 10. Bakkedalen. Oversikt. Kulturminna i Bakkedalen ligg lengst nede (sør) i denne delen av dalen. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug / Møre og Romsdal fylkeskommune.

105104

Bitar av ein heilskapav Øyunn Kleiva

Før dei arkeologiske registreringane som nysst er omtalte var kjeldematerialet til busetjingshistoria i indre Hjørundfjord i førhistorisk tid, dominert av gravene med funn frå eit stykke ut i jarnalder. Dei arkeologiske registreringane har gjort ein skilnad i den informasjonen vi no har om busetjinga i Indre Hjørundfjord. Likevel er det vi har funne lagt frå heile sanninga. Vi har registrert der det har vore utbyggingssaker i område med sjans for funn, det kan vere fleire stadar der det ligg busetjingsspor, og det kan også vere mange slike er borte som fylgje av arbeid av ulikt slag. Såleis er det klart at når vi ikkje har funn frå busetjing eller aktivitet knytt til dette frå t.d. Finnes, Bjørke, Saure, Raudstad og Skjåstad som alle har gravfunn frå jarnalder, eller frå Hole som moglegvis har hatt ei gravrøys og Sellereite som ikkje har kjende funn, - så er det ikkje leitt der heller.

Men når så skal seiast har vi hatt 100% tilslag på dei registreringane vi har. Med 6 søk er det påvist 9 lokalite-tar. Det var faktisk berre å setje grabben i jorda, så kom det. Og for å vere heilt ærleg, - det var som forventa. Hjørundfjorden ligg sentralt til i fjordmøta kring Breis-undet og dermed både ytre og indre lei. Her er samband via dal og eid til andre bygder og fjordar. Her er eit mildt klima med tidlege vårar. Når havskodda heng ytst ute i fjordmunningane ein sommardag, kan ein svinge båten inn i Hjørundfjorden til sol og varme. Ras- og flaumelvar og langs fjorden, småe grender ja, men næring fylgjer også massene som fær,- og fjellbeita er best under breane. Klart her har budd folk, og det lenge.

Dei ulike lokalitetane er oppsummerte i kvar sine artiklar. Her vil eg vektlegge det samla biletet som tid-festingane gir. Eg har samla dei 17 tidfestingane frå dei arkeologiske registreringane i indre Hjørundfjord i ein tabell (fig. 1).

Dei fyrste 2500 år med jordbruk Frå jordbruker kjem inn i slutten av yngre steinalder har vi sandshamnøksa frå Åkre, og vi har sigden frå Saure. Dei store, eldre bronsealderrøysene som oftast låg på framskotne plassar mot sjøen, er ikkje kjende frå indre Hjørundfjord. Dvs. alle gravrøyser som er eller har vore er ikkje tidfeste gjennom funn, så utelukke det kan ein ikkje.

Det er tidfest elleve trekolprøver frå dei siste 1500 åra f. Kr. Den eldste tidfestinga gjennom dei arkeolo-giske registreringane må vi opp mot fjellet for å finne. I Bakkedalen vart det sommaren 2014 funne ei kokegrop frå eldre bronsealder som er 3400 år gamal. Det er godt gjort å finne denne typen kulturminne med spade og ikkje maskin. Vi har ikkje så mange såpass gamle tid-festingar til fjells, men sætredalar og fjell er i liten grad registrert. -Påvisinga er ikkje frå støyl der ein kanskje kan vente eit og anna funn. Vi er ovanom støylane. Men her kan kanskje ha vore støyl? Med dette er fjelld-alane med viktige beite og støylar sett på kartet frå eldre bronsealder av for indre Hjørundfjord.

På Sætre er det to stadar funne møddingar eller oppsamla avfallslag, tidfest til midten av eldre bron-sealder (lok. Sætre 2 og 3). Den neste tidfestinga aldersmessig er også frå eldre bronsealder, eit fossilt dyrkingslag der det og var ardspor under, og såleis åker på Viddal 2. Tilsaman har vi altså 4 tidfestingar frå eldre bronsealder, ¼ av det som er tidfest.

Frå yngre bronsealder er der tre tidfestingar: på Leira, Viddal 1 og Åkre er det tidfest dyrkingslag frå yngre bronsealder. Frå førromersk jarnalder, dei 5 århundra før Kr. som vi oftast ser i samanhang med tidsroma føreåt, har vi fire tidfestingar. To av desse er frå fossile lag - på Åkre og Sætre 1, mellom desse kjem det eldst

Figur 1. Tidfestingar frå arkeologiske registreringar i indre Hjørundfjord 2007-2014. (Alder oppført er gjennomsnittet av tidfestingsrommet i år henholdsvis f. Kr. (minus) og etter Kr.

C 14 prøver Storfjorden

tidfeste stolpeholet som er frå Leira som er ca. 2400 år gammalt (men nb på Viddal kan dei vere eldre). Så har vi tidfest ei av kokegropene på Viddal 2 til denne tida.

I yngre bronsealder og førromersk jarnalder var det ikkje vanleg med gravrøyser eller gravhaugar, men flat-marskgraver eller sekundærgraver sett inn i eldre røyser. Denne tida laga ein keramikk som var asbestmagra, og som rett og slett er kalla asbestkeramikk. Den er heilt annleis i skap og form enn den yngre spannforma kera-

mikken. Heilt fram til omlag Kr. nytta ein flint. Særleg førromersk jarnalder var relativt usynleg i materialet før flateavdekkingsfunna tok til å kome, og sidan klimaet då endra seg og vart noko surare, mellom anna var det då myrane tok til å vekse, trudde arkeologane før fla-teavdekkinga si tid, at dette kanskje var ei krisetid. Det kan vere, men funna frå førromersk jarnalder har susa inn dei siste 20 åra på Sunnmøre. Vi er forøvrig i same klimaperiode no.

Kokegrop

Stolpehol

Fossilt lag

Eldstad

- 1500 - 1000 - 500 0 500 1000

853 -805 -1180 -300 470 -850 403 -398 -770

-440 310 310 -1245 -270 -1215 230 -1385

Kalnes

Åkre

Leira

Viddal 2

Viddal 1

Bakkedal

Sætre 3Sætre 1Sætre 2

106 107

Frå Kristi fødsel til kristningaNår vi kjem inn i siste helvta av eldre jarnalder, romar-tid og folkevandringstid, dvs. etter Kr., kom gravrøyser igjen på moten, gjerne i heile gravfelt. 20 graver er ut frå funn tidfest til yngre jarnalder åleine.

Frå romartid og folkevandringstid føreligg det frå dei arkeologiske registreringane fem tidfestingar. Den andre kokegropa i Bakkedalen er frå denne tida, -det skil altså vel 2000 år på desse to attmed kvarandre. Noko som kan vere til ettertanke i forhold til alt vi ikkje har tidfest frå dei arkeologiske registreringane. Så kjem Kalnes fram frå sjøen, hadde eg så nær sagt, med to identiske yngre romartidstidfestingar. Dette er yngste tidfestinga vi har av fossile dyrkingslag. Det kan vere at udaterte fossile lag andre stadar gir slik tidfesting, vi har prior-itert det som ligg djupast, men dei yngre førhistoriske dyrkingslaga kan og ha blitt blanda inn i øvre matjord-slag. Så er det stolephol og hus på Leira i overgongen yngre romartid/folkevandringstid, samt kokegrop frå folkevandringstid. Både på Leira, Åkre og Sætre synest det vere lang kontinuitet i område nytta til busetjing, sjølv om ein på Leira gjennom tidene kanskje har flytta

att og fram i forhold til næraste elva, og Åkre er ei lita gåte.

Yngste tidfestinga er B1, den moglege botnen av ei flatmarksgrav på Viddal 1. Vi manglar framleis spor etter yngre jarnalderhus i indre Hjørundfjorden. Men dette er ein ikkje åleine om, vi har i forhold til eldre jarnalder få funn av hus frå yngre jarnalder her til lands, noko som kan henge saman med at mange stadar har tuftene stått bortimot på same stad i det historiske klyngetunet (for Vestlandet sin del) – med mange bruk og gjerne eitt liggande att etterpå. Etterkvar kom også syllstein i bruk, under stolpen og det vart ikkje tydelege spor etter nedskorne stolpar. Deretter kom timbresto-vene.

I frå førhistorisk tid er det pr dags dato kjent stolpar som kan representere hus på Viddal, Leira og Åkre, der sistnemnde kan vere naust. Når det gjeld mellomalder-en og århundra etter er indre Hjørundfjord så heldig at her framleis finnst ståande bygg, både timbra og grind. Denne ståande og synlege kulturarven er ikkje kvardagskost i vårt fylke, her væte og mott tærer og alt helst skal vere nytt. Men dette rike kapittelet høyrer ikkje til i denne boka.

Figur 2. Yngre steinalder og yngre jarnalder på Skjåstad. Den skada Feirvadrøysa kjenner vi ikkje alderen på. Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 3. Raustad og Saure. Utan bautaane, likevel merk konsen-trasjonen ved Raustadvatnet. Yngre steinalder og jarnalderfunn frå Saure. Yngre jarnalderfunnet på Raustad ligg i bakkane ovanfor det gamle klyngetunet som samla strekte seg nærare vatnet enn tunet som ligg der i dag. Frå Ner-Saure nord om biletkanten, er ikkje kjent funn. Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 4. Bjørke og Åkre. Kjelshaugen ikkje med, lauseleg lokali-sert til ovanfor tunet på Leite som ligg sør for biletkanten. Alle funna på Bjørke ligg på avstand til dagens tun, men nedanfor den store haugen på Leite kom dei over tufter, ifylgje Strømme og Standal 1990. Gamletunet, historisk sett, ligg søraust av dei synste husa på kartet. Bjørke har så langt gitt jarnalderfunn frå etter Kr.f., medan Åkrefunna er frå dei siste 2500 åra før Kr. Også på Åkre har ein vore bort i eldre tyfter oppe på bakken. Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 5. Kalnes, Sætre og Finnes. Herifrå kjem eit rikt assorte-ment av tidfestingar frå eldre bronsealder av. Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 7. Viddal. Funna her er frå eldre bronsealder og oppover i tid. Her har vi plassert Børøysa, som var ei stor røys på flata sør om husa på Hole, bortkøyrt på 1920-talet.Uvisst om rydnings-røys eller gravrøys, skriv Ragnar Standal (Strømme og Standal 1988:450). Kart: Arve Eiken Nytun.

Figur 6. Leira. Frå yngre bronsealder til yngre jarnalder. Kart: Arve Eiken Nytun.

109108

Sætresteinen, fornminnet som forsvann?av Lars I. Ørstavik

Sætresteinen er ei granitthelle med tilløp til 2 spiralar, som etter kvart har vorte tolka ulikt. Såleis skriv Per Fett: «Dei er svært utydelege, men eg vil tru sikre nok»(Fett 1975). Sætresteinen verkar derfor i utgangspunktet å ha vore det arkeologane kallar ein biletstein.

Etter at granitt-hella har stått ute for ver og vind i minst eit halvt hundreår, er tolkinga i fagmiljøet no

(Eidshaug) at denne steinen aldri har vore ein biletstein og fornminne av di spiralspora er alt for lite eintydige. Men kan det også tenkjast at spiralane på Sætresteinen like gjerne er dei svake fornminna som forsvann, piska utydlege av sur nedbør og glatta ut av frost?

Som biletstein hadde den vore ein av tre i heile landet frå oldtida, og ein av 2 frå bronsealderen, som ville ha vore rette dateringa, men ikkje grunna spiralane i seg sjølve. For dei finst i det arkeologiske materialet heilt fram i mellomalderen (Ørstavik 2007). Frå andre kjelder veit me at folk budde her, den gongen også. Spiralane ville derfor så avgjort ha knytt inste Hjørund-fjorden opp til bronsealderens pulserande sentrum, Kreta, og til legendariske prinsesse Ariane og prins Thesevs, som vann over Minotauren, djupt inne i lab-yrinten under palasset i Knossos. Som del av bronseal-derens kulturfellesskap, ville folk her ha delt den same religionen, dei same førestillingane og tradisjonane me kjenner glimtvis frå langt seinare greske kjelder. Saman med spiralane i Vartdals-fjella , ville Sætresteinen ha vektlagt noko vesentleg i bronsealderens religion: Livet, døden og atterfødinga, den årvisse sykliske metamorfos-en i naturen, som dei jordbrukande bronsealder-men-neska observerte og sjølve var ein del av. For det er dette spiralen symboliserer. Men folket her inne ville også ha vore underkasta det same strikte, politiske regimet, tufta på konge og klasse, som også er bakteppet i legenda om Minotauren, og som krev total underkasting, og jamvel menneskeliv som offer.

Sætresteinen var tydelegvis sekundær i lausmassane aust i gravrøysa på Kvernhusattlega, men korleis den hamna der, veit me ikkje. Ferda kunne ha vore både lang og kort. Likevel, spiralen er eit fornemt symbol i bronsealderen, reservert dei dyraste bronsetinga, og slik eit uttrykk for velstand, elite og makt (Brøndsted

Sætresteinen sine spiralar handfritt krita av Kjell Inge Bjørke. Hella er 134 cm høg og 32 cm tvert over på det breiaste oppe. Nede er ho 40 cm. Største tjukta varierer frå 16 til 20 cm. Foto: Lars Ørstavik.

1966). Så den opphavelege plasseringa ville ikkje ha vore tilfeldig, anten den no stod ved offerplassen eller ved hovdingens hall. Kan hende var det hit dei søkte i si tru når endringar stod føre i livet. Eller var det hit dei vart dregne for å få sin dom, eller også stemde for å høyre hovdingens bod? Uansett ville den ha markert makt og underkasting, mellom gudar og menneske eller menneska i mellom.

Om no Sætresteinen er granitt, så ser me farmann og hovding i det også, og heilt uavhengig av spiralane. For då er hella truleg importert, kanskje frå Rødsand i Romsdalen, som har nærmaste granitt-åra. For fjellet på Sunnmøre; ja, Vestlandskysten og heilt nord til Nor-dland er rota av den kaledonske fjellkjeda, og derfor i all hovudsak gneis. På tung kjøl kom ho nok sigande hit, for frakta dei heller, frakta dei nok anna også i eit handelssamkvem slik det seinare også har vore. Bakom skimtar me hovdingens personlege nettverk, kontaktane hans langs kysten. Som importert gjenstand, er hella likevel eit fornminne, men utan spiralane, så kan me

berre seie at ho representerer ein elite eldre enn grava frå yngre jarnalder der ho vart funnen.

Likevel verkar det som om det er i bronsealderen at hovdingmakta vert til på Sunnmøre. Grava i Mjelte-haugen på Giske med sitt fulldekorerte gravkammer må me heilt til Skåne for å finne maken til. Der, i Kivik, ligg Nord-Europas fornemmaste gravminne frå bron-sealderen. På Moldtustranda finn me ein stor flokk gravrøyser av bronsealdertype, som klårt ber bod om hovdingmakt med evne og vilje til å rå. Gjennom 1000 år i den påfølgjande jarnalderen, skiftar det økonomiske og politiske maktsentrumet rundt om på Nordøyane, men aldri slik at makta vert liggande inne i fjordane. Fjordhovdingane syns ha vore dei underordna i øykon-gens rike, men truleg var dei også viktige medspelarar i det administrative nettet som skulle styrke hans makt og hans ære. Slik var nok tilhøva inst i Hjørundfjorden i bronsealderen også om hovdingen reiste bauta eller ikkje.

F-en markerer den omtrentlege funnstaden for Sætresteinen etter Per Fett (1950) Steinen vart funnen sekundært i fyllmassane i den austlege delen av ei gravrøys, bygd av rullestein, på Kvernhusattlega på garden Sætre. Foto: Lars Ørstavik.

F

111110

Eldre jernalder i indre Hjørundfjordav Bergljot Solberg

Eldre jernalder strekker seg fra ca. 500 f.Kr. til 550 e.Kr. De første 500 årene har fått navnet førromersk jernalder fordi det er i dette tidsrommet at jern ble fremstilt for første gang i vårt eget land (se rammeartikkel) og fordi det romerske riket ennå ikke var utvidet til Skandina-vias nærområde.

De neste 400 årene, romertiden, har fått navn fordi Romerriket nå strakte seg helt til Rhinen, og den kontakten som skandinaver fikk med romerne, både gjennom handel og som soldater i den romerske hær, førte til store og viktige endringer i storparten av Skandinavia.

Fra ca. 400 ble Romerriket angrepet fra flere kanter. Hele folkegrupper flyttet seg tvers over kontinentet i lø-pet av noen få år. Den vestlige delen av Romerriket brøt sammen og ble barbarisert, og nye germanske riker ble etablert. De store omveltningene og folkeforflyttingen har medført at perioden ca. 400- 550 har fått navnet folkevandringstiden.

I denne omtalen vil det bli lagt vekt på om/hvorvidt karakteristiske trekk ved de ulike tidsrom har etter-latt seg spor også i indre Hjørundfjord. Det vil bli lagt særlig vekt på å presentere og datere funnene, på å trekke ut hva de kan fortelle om enkeltpersoner og ætt, om maktforhold og statussymboler og om kontakt med andre områder. Dersom statusmarkører mangler i enkelte perioder, men er sterkt til stede i andre perioder, kan de tyde på vesentlige sosiale endringer.

Mulig boplassfunn fra Fremre SaureI indre Hjørundfjord er storparten av jernalderfunnene fra graver. I løpet av de siste årene er det imidlertid

gjort arkeologiske undersøkelser som viser at det har bodd mennesker her inne i fjorden lenge før de eldste gravene i området, slik det er gjort rede for tidligere (se Kleiva, +++). Men også et arkeologisk funn som kom til Bergens Museum i 1940- årene, kan tyde på bosetning. Det dreier seg om et bryne som ut fra råmateriale og form kan dateres til eldre jernalder. Det skyldes at en ved overgangen til yngre jernalder gikk over fra å nytte bryner av kvartsitt, som var det vanlige i eldre jernalder, til å bruke skiferbryner i yngre jernalder. Brynet fra Saure er nettopp av kvartsitt og 15,2 cm langt. Det er funnet på Lassegarden, gnr 27, br 1 ved nyrydding av jord mellom huset og vatnet på Fremre Saure (funnkart Saure 2). Det ble gitt som gave til museet av Ole Saure gjennom konservator Per Fett.

Slike bryner var ikke vanlige i graver, men derimot på boplasser og i hustufter. Det er derfor mulig at brynet kan være fra et boplassområde, men mest sannsynlig har det blitt mistet ute på marka i forbindelse med kvessing av jordbruksredskaper.

Døden, ritualer og gravfunn i jernalderenI vårt land er graver og gravfunn den mest omfattende kilden til kunnskap om jernalderens mennesker og sam-

B9722 Bryne av kvartsitt fra Saure. Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre museum.

Illustrasjon til venstre er av høvdingen som var gravlagd i Lininghaugen. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

112 113

funn, selv om det i dag stadig blir supplert av spor etter hus og bosetning, noe som sterkt bidrar til å korrigere tidligere oppfatninger om når mennesker først slo seg ned for å bo og dyrke jorda i ulike områder.

Frem til de siste 30 år ble gravfunnene tolket nokså direkte, det vil si gravhaugene ble hovedsakelig sett som vitnemål om bosatte gårder, der størrelsen på haugene også antydet sosial status, mens gravgavene kunne avspeile kjønn og sosiale posisjon. Denne måten å forklare graver på har møtt motbør, og i dag mener de fleste at gravene i tillegg til det praktiske har en symbolfunks-jon. Det er derfor sentralt å komme på sporet av hvilke budskap gravene formidler, hva de symboliserer og signaliserer.

Branngraver og ubrente graverDet skjedde store endringer i gravskikken i løpet av jernalderen. Fra ensidig å praktisere kremasjon i de om lag 500-600 første årene av tidsperioden, gikk en over til også å gravlegge den døde ubrent, og brent og ubrent gravlegging fortsatte parallelt frem til kristen gravskikk ble innført.

Det har vært diskutert om branngravskikken, som startet i yngre bronsealder, kan knyttes til et religions- skifte. Sikre svar på dette har ingen kunnet gi. Derimot vet vi at den døde ble lagt på likbålet iført sin egen drakt. Denne tolkningen er basert på funn av nåler, belteringer og spenner av jern - som ble brukt til å holde drakten sammen. Disse gjenstandene var imidler-tid spinkle og utsatt for rust. Etter å ha ligget i jorda i mer enn 2000 år er det bare i heldige tilfeller de er blitt funnet.

Etter at likbålet hadde sluknet, ble beinrestene samlet, ofte renset og knust, for så å bli plassert i et kar og begravd i jorda. Dersom karet var et leirkar eller kleberkar, kan restene av det være bevart til vår tid, men dersom det var et trekar eller en neverkont, vil karet være tært bort, og det blir nesten umulig å oppdage graven. Gravene ble riktig nok ofte markert med en steinkrets eller en steinsetning, men gjennom århun-drenes løp ble de som oftest dekket av tykke lag jord.

Denne gravskikken har ført til at det er funnet få graver fra de første 500-600 årene av jernalderen her i landet. Slik er det også i indre Hjørundfjord.

Få funn av graver fra førromersk jernalder og noe inn i romertid førte lenge til oppfatningen at store områder her i landet hadde vært folketomme. I de siste tiårene har imidlertid arkeologene tatt i bruk en ny utgrav-ingsteknikk. Det er blitt vanlig å fjerne toppjorda med gravemaskin når en skal lete etter spor av bosetning. Det har resultert i bosetningsspor som er langt eldre enn de eldste gravene i de ulike områder.

Mangelen på gravfunn i de første 500-600 årene av jernalderen kan imidlertid peke mot noe vesentlig - at samfunnet kan ha vært relativt likestilt. Kanskje førte egenproduksjon av jern til at bronsealderens elite forsvant fordi den mistet sitt grunnlag for makt. Stor-mennene i bronsealderen kontrollerte nemlig importen av bronse. De organiserte jakt og fangst som fremskaffet pelsverk og huder som var attraktive varer lenger sør i Europa og ledet handelsekspedisjoner til Jylland der de byttet sine varer mot bronsegjenstander eller barrer av bronse.

Da jern ble produsert av hjemlige råvarer, falt det gamle handelssystemet sammen, slik også elitens makt- grunnlag gjorde. Nye og mer effektive jernredskaper gjorde det dessuten mulig for små familiegrupper å rydde og etablere nye gårder. Så istedenfor at landet ble folketomt, har trolig bosetningen ekspandert.

I løpet av romertiden endret gravskikken seg. I tillegg til branngraver ble ubrent gravlegging vanlig. Det ble dessuten vanlig å utstyre den døde med gravgods i både branngraver og ubrente graver. De gravene som lar seg påvise, representerer imidlertid et lite mindretall av de menneskene som levde i jernalderen. Den store major-itet har blitt gravlagt på en slik måte at gravene ikke lar seg etterspore i dag. Undersøkelser av gravminner og gravgaver blir dermed også studier av sosiale forhold og relasjoner. Ved å studere hvor gravene er anlagt, hvilken gravskikk som er nyttet, hvilke gjenstandstyper den døde ble utstyrt med, omfanget eller mengden av gjenstander og - ikke minst - gjenstandenes kvalitet,

har vi en mulighet for å komme fortiden, den døde og vedkommendes slekt et stykke nærmere.

Valg av gravstedValg av sted for gravlegging har aldri vært tilfeldig. Plasseringen av graven og markering av den, enten med en steinlegging, haug eller røys forteller om hvordan den døde ble synliggjort i landskapet. Gravhaugene ble gjerne anlagt på dyrka mark og som regel nær forhistor-isk bebyggelse og ferdselsveier. Haugene ble ofte lagt ut mot brinker, på bakketopper eller mindre forhøyinger for at anleggene skulle synes og virke større. Haug og røys var med på å markere den døde og vedkommendes ætt, og slik inngå i dens historie og sagn.

I indre Hjørundfjord er graver fra eldre jernalder kun funnet/erkjent på Bjørke. Gravene er fra ulike lokaliteter, den ene utgjør et gravfelt nær sjøen på et

område kalt Leikvollen (funnkart 1). Her er det grav-er fra både eldre og yngre jernalder. Området er i dag en del av kirkegården til Bjørke kirke. På Bjørkeøyra (funnkart Bjørke 1 eller 6) kan graver ut fra funntype og form på gravminnet vitne om at de er fra eldre jer-nalder. En siste grav er fra en haug, kalt Lininghaugen. Den lå alene på en høy terrassekant på bruksnummer 3 på Bjørke (funnkart 4). Uten dagens vegetasjon er det fra haugen vid utsikt over fjorden.

GravgaveneHeller ikke valg av gravgaver har vært tilfeldig. Å bære frem gaver til den døde har vært en sentral del av den rituelle presentasjonen før gjenstandene ble plassert i graven. Hvordan det har foregått, er ukjent for oss, men et par skriftlige kilder kan belyse det. De forteller om føremælet, det vil si den rituelle talen til beste for den

Leikvollen anno 1894, der en ser den ene gravhaugen. Foto: K. Knudsen, Bergen.

114 115

døde. I Håkon den godes saga blir det fortalt at han ble hauglagt med sine våpen, og at det ble mælt over graven etter hedensk skikk. Også i fortellingen/diktet om sagnhelten Beowulf fra folkevandringstiden, går det frem at en sentral del av begravelsen var taler om den dødes liv og dessuten sørgesanger.

Gravgavene var klart kjønnsdelt. Menn fikk våpenut-styr i både eldre og yngre jernalder, mens kvinnene ofte hadde smykker og annet draktutstyr av bronse, enkelte ganger også av sølv. I yngre jernalder ble det også vanlig å utstyre menn med redskaper som smed- og snek-kerredskap, utstyr til jakt og til jordbruk. Kvinnene fikk med seg tekstilredskap i både eldre og yngre jernalder. Felles for begge kjønn var kar av ulike slag, enten av keramikk eller i mer sjeldne tilfeller av importert glass. Menn og kvinner kunne også få med seg spillebrikker. I eldre jernalder gjaldt det både menn og kvinner, i yngre jernalder ble de oftest funnet i mannsgraver.

En begravelse ble ikke avsluttet med brenning av den døde eller selve gravleggingen. Trolig har en begravelse omfattet langt mer. En runestein fra Tune i Østfold fra en gang i perioden 200-450 e.Kr. har noen viktige opplysninger. Selv om det ikke er full enighet om tolknin-gen av hele innskriften, er det enighet om at den avdøde mannen het Wodurid med tilnavnet witanda-halaiban. Tilnavnet betyr ‘han som sørget for brødet’, dvs. han som drev gården godt og skaffet velstand til sine. Som de nærmeste arvinger holdt tre døtre gravølet. Innskrif-ten dokumenterer at det gjaldt regler for fordeling av arv og at gravøl var en del av tradisjonen.

Gravene på BjørkePå Bjørke er det flere gravfunn som merker ut gården som et svært sentralt sted. Dessverre er ikke alle gravene godt opplyst. Heller ikke alt gravgods er bevart.

I eldre jernalder inneholdt rike graver gjerne en gullring, enkelte ganger flere. Da Johs. Bøe i 1927 publiserte de norske gravfunnene fra eldre jernalder med gullgjenstander, var det på Sunnmøre 10 graver med gullgjenstander fra denne perioden, et av dem fra Bjørke. Idag er antallet graver med gull fra eldre

jernalder fra Sunnmøre kommet opp i 12. Bøe vis-er at langt den største mengden gravgull er fra yngre romertid, fortrinnsvis fra 4. årh., deriblant gravene fra Godøy og Haram med henholdsvis 311 gram og 625 gram gull. Det gjør Haramfunnet til det mest gullrike gravfunnet fra Nord-Europa på denne tiden.

Gravhaugen på Bjørkeøyra med gullringen som skal være funnet i 1847, er ikke sikkert lokalisert. Heller ikke ringen er bevart. Bøe baserer sin omtale på en beretning av Nicolay Nicolaysen og Wilhelm Frimann Koren Christie i Norske Fornlevninger, og han har tydeligvis oppfattet funnet som pålitelig. Høyst sann-synlig skriver gravhaugen på Bjørkeøyra med gullring seg fra 4. århundre, som er den viktigste perioden med gull i gravene, men helt sikre kan vi ikke være.

I Vikja på strandflaten har det vært en haug som var 5-6 meter i diameter og en halv meter høy. Der har også vært en haug og en steinring litt østenfor. Steinring er en gravform som vesentlig er datert til eldre jernalder. På Sunnmøre er registrert en rekke steinringer, men bare noen få er arkeologisk undersøkt. En av de un-dersøkte viste seg å være fra 4. årh.

Funnene i Vikja er usikre, men form på gravminne

Hellekistegrav. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

(steinring) og gullring tyder på at i det minste to av gravene er fra yngre romertid, og tilstedeværelsen av gullringen kan tyde på at graven har tilhørt en frem-stående person.

Når det gjelder de sikre funnene, er de fleste gjort på Leikvollen nede ved sjøen, hvor kirken ble reist i 1919-20. På dette området er to graver funnet i såkalte hellekister, en gravskikk som ble vanlig i yngre romer-tid (200-400) og folkevandringstid (400-550 e.Kr.). Gravskikken innebar at den døde ble gravlagt ubrent med klær og draktutstyr i ei steinbygd kiste dekket av ei eller flere store heller. Hellekister finnes enkelte ganger på flat mark, men som regel i en haug eller ei røys. Inne i kista fikk den døde med seg utstyr som varierte etter som den døde var kvinne eller mann. Utstyret varierte også etter hvilken posisjon den døde hadde i samfunnet. Det var imidlertid bare et mindretall som fikk denne typen gravlegging som ser ut for å ha vært forbeholdt et sjikt som eide gårder av en viss størrelse og betydning.

En tredje grav med hellekiste er funnet i Lininghau-gen, som ligger høyere oppe på terrassen på Bjørke, på bruk nr. 3, Bertelgarden.

Funnene fra Bjørke er dels kommet til Bergens Muse-um, dels til Ålesund Museum. Funnene blir her presen-tert og diskutert etter deres relative alder. Det funnet som rommer den eldste gjenstanden, ble innlevert til Ålesund museum (nå Sunnmøre museum) der det fikk nummer Å1668-76. Deler av funnet ble gjort i en haug som var ca. 10 meter i diameter og som hadde fotkjede av steiner. Av de åtte gjenstandene som er beskrevet, ble fire funnet i en grav “oppmurt av steinheller”, dvs. en hellekiste, mens fire var funnet løst i jorden på kir-kegården.

Funnet ble typebestemt og beskrevet av Johs. Bøe og publisert i Bergens Museums Årbok for 1930. Funnet omfatter to leirkar, tre spyd, ei øks, bøylen til ei saks, et stykke av et skiferbryne og et jernfragment som kan ha vært en pilspiss. Det er oppgitt at de to leirkarene og to av spydspissene var funnet i hellekista, men ifølge Bøe var det ingen opplysninger om hvilke spyd som befant seg i kista og hvilket som ble funnet løst på kirkegården.

Heldigvis gjør Bøe’s nøyaktige beskrivelse av funnene det mulig å finne ut av dette. I 1994 ble det publisert en undersøkelse av norske gravfunn og løsfunn av våpen fra romertid og folkevandringstid, men vel og merke bare av funnene som befinner seg i universitetsmuseene. Funnet fra Ålesund Museum er derfor ikke inkludert i undersøkelsen. Ved å sammenligne resultatene fra den nevnte våpenundersøkelsen med våpnene fra Leikvol-len, er det mulig å fastslå hvilket spyd som er funnet løst i jorda og hvilke som skriver seg fra hellekista.

I romertid og folkevandringstid inkluderte full be- væpning som regel en lanse og et kastespyd (spyd med mothaker). Som regel hadde spydparet omtrent samme lengde. To av spydene på Leikvollen, en lanse (Å1671) og et kastespyd (Å1670) er henholdsvis 39 cm og 38,9 cm. Det tredje spydet (Å1672) er derimot bare 24,4 cm langt. Dermed må de like lange spydene være fra helle-kista (funnkart Bjørke 1/3) og det kortere spydet være det som ble funnet løst i jorda på kirkegården.

Våpenundersøkelsen fra 1994 hjelper også til å datere spydet (Å 1672) som er funnet løst i jorda, og spyd-

Å1672 Spydspiss, 24,4 cm lang fra Leikvollen. Foto: Lars Ørstavik og illustrasjon av Ellinor M.Hoff, UiB, etter omrisstegning av Per Fett frå 1942.

116 117

paret nærmere. For å ta spydet som var funnet løst i jorda først, var det ifølge Bøe av en type kalt Nydam, med navn etter et stort våpenofferfunn i Danmark. Ifølge den nevnte våpenundersøkelsen tilhører det en gruppe kalt By. Spydtypen er datert til yngre romertid, mer presist til tidsrommet 250-300 e.Kr. By-gruppen er også representert i et funn på Giske. Funnene fra Giske og Bjørke er de eldste våpenfunn fra jernalderen på Sunnmøre. Spydet fra Leikvollen kan være fra en flatmarksgrav, eventuelt har anleggingen av kirkegården fjernet spor av synlig gravmarkering, kanskje også av et mer rikholdig gravgods.

Spydparet, på den annen siden, tilhører en våpen-gruppe som kalles Tveito. Lansen tilhører en gruppe kalt Kragehul, oppkalt etter et annet stort våpenoffer-funn i Danmark. Gruppen er delt i to ut fra ulik lengde på spydene. Gruppen med de lengste spydene kalles Tveito 1, den med kortere varianter for Tveito 2. Spyd-paret (Å 1670-71) hører til den lange varianten og har en generell datering til 400-450 e.Kr.

Steinkisten inneholdt i tillegg til spydene to leirkar. De to leirkarene er karakteristiske gjenstander fra folkevandringstid. Såkalte spannformede leirkar er

typisk “norske”. Bare en håndfull kar er funnet utenfor Norge, de fleste i Nord-Sverige som hadde svært god kontakt med norske områder i romertid og folkevan-dringstid.

Spannformede leirkar skiller seg fra andre leirkar ved at de har et stort innhold av enten knust kleber eller finrevet asbest, noe som gjorde at de tålte varme godt og kunne brukes som små kokekar. Disse leirkarene ser ut som små spann eller blomsterpotter, har ofte en bærehank av jern og rommer gjennomsnittlig ca. 1,5 liter. Vanligvis er karene dekorert med mønster som viser stor variasjon. Dekoren på de to karene fra graven på Leikvollen er ulik, men hører i hovedsak til samme gruppe. Det ene karet har dekor som ligner kurvflet-ting.

Liksom for spydene er dateringen av leirkarene avhen-gig av presis typebestemmelse og av at kar i de ulike typegruppene lar seg datere. En undersøkelse av spann-formede leirkar fra 2008 viser at gruppen med kurvflet-tingsmønster foreligger i 12 funn, to fra Sunnmøre, tre fra Rauma i Romsdal, fire fra Sogn og Fjordane, to fra Rogaland og et fra Aust-Agder.

Det andre karet fra Sunnmøre er fra Giske. De to karene er tilnærmet identiske. Det kan tyde på at de er tilvirket av samme person eller på samme verksted. De daterbare gravene med denne typen kar skriver seg fra ca. 500 e.Kr.

Å1671 og Å1670 Lanse og kastespyd fra Leikvollen. Foto: Lars Ørstavik. Illustrasjoner av Ellinor M.Hoff,UiB.

Å1668 Spannformet leirkar med kurvflettings- mønster fra Leikvollen. Foto: Ann Mari Olsen, Bergen museum.

Å1669 Det andre leirkaret fra Leikvollen. Foto: Ann Mari Olsen, Bergen museum.

Det siste karet er av en type som bare er funnet i fire graver. De gravene som lar seg datere, er fra perioden 500-550 e. Kr. dvs. noe yngre enn det andre spannfor-mede karet.

Den nevnte undersøkelsen av spannformede leirkar tyder på at det i hovedsak kun ble gitt ett spannformet kar som gravgave. Mange hellekister inneholder mer enn et leirkar, slik det er tilfelle på Bjørke. Siden det er

en viss tidsavstand mellom spydparet på den ene siden (ca. 400-450) og karene, det ene ca. 500, det andre 500-550, kan det tyde på at foruten mannen med spydene kan to andre personer ha blitt gravlagt i samme kiste, dvs. at kisten har fungert som et familiegravsted.

Går en over til de gjenstandene som er omtalt i funnbeskrivelsen, men som er funnet løst i jorda på kirkegården, dreier det seg foruten det allerede omtalte spydet fra yngre romertid om ei øks, bøylen til en jernsaks, en del ubestemmelig jernfragment, deriblant et som synes å være del av en pilspiss og et skiferbryne. Av disse er øksa av en type som dateres til folkevandrings-tid, skiferbrynet hører til yngre jernalder, mens pilspiss og saks ikke kan dateres nærmere enn til jernalder. Trolig skriver disse gjenstandene seg fra ulike flatmarks-graver på området. Samlet sett tyder funnene fra Bjørke kirkegård på at området har vært et gravfelt allerede fra senest perioden 250-300 e.Kr.

Enda en våpengrav på Leikvollen er kjent (funnkart

Bjørke 1/1). Om lag 10 meter fra sjøen lå en haug som var 5-6 meter i diameter. Selve graven var ei hellekiste. Det ble kun funnet et spyd i kista, men det blir opplyst at “det så ut som graven var plyndret før”. Dateringen av graven må derfor baseres på selve spydtypen.

Lansen er brukket i tre deler. Formen lar seg likevel typebestemme. Også dette spydet tilhører gruppen Tve-ito 1. Den er derfor fra samme tidsrom som spydparet (Å 1670-71), dvs. tidsrommet 400-450.

Den siste våpengraven fra Bjørke er ikke fra Leikvol-len, men er derimot plassert på en høy terrassekant nær nåværende gårder på Bjørke. Dette er det første funnet (B 3005-3009) fra indre Hjørundfjord som havnet på museum. Det må ha kommet til museet noe før 1875, da det er beskrevet i Aarsberetning for Foreningen til Norske Fortidsmindesmærkers Bevaring for 1875. I

Bergens Museums tilvekstprotokoll heter det at haugen ble utgravd av eierne, visstnok i to omganger. “Ifølge en efterretning fra sept. 1836 blev samme sommer i kammerets sist undersøkte del funnet en lerurne fylt med samme sort grus som i kammeret forresten, men på bunnen av urnen lå tre store hestetenner”. Årstal-

Å1674 Øks fra Leikvollen. Foto: Lars Ørstavik og illustrasjon av Ellinor M.Hoff, UiB.

118 119

let 1836 tyder på at den som grov ut den ene del av kammeret må ha vært Ola Jonsen Bjørke (1808-1898), bruker av gården 1831-1861. Hans sønn, Jon Olsen Bjørke (1832-1911 og bruker av gården 1861-92), grov senere ut resten av kammeret i haugen. Funnet ble deretter “skjenket til museet av herr apoteker Øvre i Ålesund”. Det omtalte leirkaret og hestetennene gikk tapt mens gjenstandene som ble gravd frem av John Olsen, fortsatt befinner seg på museet.

I løpet av de 140 år som er gått siden denne beskriv-elsen ble publisert, har ulike forskere videreutviklet kunnskapen om gjenstandstyper og deres datering. Ofte kan det føre til en mer presis datering av funnene og sette dem inn i en bedre forståelsesramme.

Våpenutrustningen fra graven i Lininghaugen skiller seg fra våpnene i gravene på Leikvollen. I stedet for kombinasjonen lanse og spyd med mothaker besto våpnene i graven fra Lininghaugen av en lanse og ei øks.

Øks ble en del av våpenutrustningen i folkevandring-stiden. Øksene i eldre jernalder var smale med et rundt eller tilnærmet ovalt skafthull. Partiet bak skafthullet var kompakt, tykt og hammerlignende. Våpenundersøkels-en fra 1994 omhandler ikke øksene. Økser ble imidler-tid inkludert i Per Fett’s studie fra 1940. Inspeksjon av øksa fra Lininghaugen viser at skafthullet er mer ovalt enn rundt, noe som kan tyde på at den er fra den siste halvdel av folkevandringstiden.

Spydet fra Lininghaugen er i dag dårlig bevart. Ingen av bitene passer til hverandre, og det er usikkert hvor på spydet de tre ytterste bitene på fotografiet hører til. Spydet må ha vært dårlig bevart allerede på 1930 tallet da arkeologen Per Fett undersøkte de norske våpen-funnene fra folkevandringstiden. Fett plasserte nemlig spydet i en type han kalte R. Denne typen har knapt noen fal, bare en falåpning på 2-4 cm. Dette stemmer

ikke med den opprinnelige beskrivelsen av ”En fireegget Spydspids, 11 Tom. lang, (dvs. 27,94 cm) hvoraf paa Skaftholderen 4 Tom (dvs. 10,16) Den er usædvanlig smal og alle 4 Egge ere lige brede”. Fortsatt kan det observeres at spydet er såkalt firegget, men derimot ikke om det nederste stykket representerer en fal. Det som derimot kan fastslås er at hvis den opprinnelige beskriv-elsen av en fire tommer lang fal er korrekt, kan spydet ikke tilhøre Fett’s type R.

Når en studerer spydene fra folkevandringstid, viser det seg at bare to grupper egentlig har fal, de fire andre gruppene har bare en kort falåpning. De to gruppene med fal er Tveito 1, som tidligere er beskrevet, og gruppen kalt Snartemo. Snartemospydene har blad som er firegget, men i tillegg en utvidelse av nederste del av bladet, noe som ikke er nevnt i den opprinnelige fun-nbeskrivelsen. Slik spydet ser ut idag, lar spydet seg ikke typebestemme, men det er sterkere grunn til å knytte det til Snartemogruppen enn til de andre spydtypene fra folkevandringstid. I så fall peker det mot en datering til yngste folkevandringstid.

B7075 Spydlanse fra Leikvollen. Foto: Svein Skare, Bergen museum.

Lininghaugen, Bjørke. Foto: Lars Ørstavik.

Mannen har imidlertid hatt et belte som kan bidra til dateringen. Mennenes draktutstyr besto i romertid og folkevandringstid av beltespenner og enkle bøylespen-ner. Beltespennene finnes både i jern og bronse. De mest forseggjorte er dekorert. De såkalte beltesteinene synes å være en integrert del av beltene, men opptrer først i senere del av romertiden. De er fint tildannete og slipte, spissovale steiner av kvartsitt. De har en innfat-ningsfure som viser at de har sittet i en festeanordning av metall. Funn med rester av hele beltet viser hvordan steinene har vært festet. De bevarte praktbeltene inne-holder også en liten bronseeske av samme form som beltesteinen. I den har det trolig vært oppbevart knusk til opptenningen. Beltesteinene oppfattes vanligvis som ildslagningsstein der det er brukt et ildstål, dvs. et tynt, sylformet redskap av jern, som ble furet eller slått mot kvartsittsteinene for å lage en gnist.

Selve beltet i graven fra Lininghaugen har nok vært av lær og er for lengst forsvunnet. Til beltet har det imidlertid vært festet en beltestein av kvarts. Denne beltesteinen skiller seg fra de fleste funn av slike steiner. Den har nemlig ingen spor etter riper forårsaket av jern ripet mot steinen. Dette kan tyde på at beltet har vært et praktbelte, der steinen hovedsaklig var en pyntestein som ikke kunne tas ut av beltet.

I graven fra Bjørke er det i tillegg til beltesteinen også bevart en beltespenne av bronse. Selve spennen er festet

til en firkantet/rektangulær, flat plate av bronse (fig. 13). En trekantet, langstrakt plate av bronse som avsluttes av en sirkelformet runding har også tilhørt beltet. Det samme har en bronsering. Slike ringer har vært festet til beltet og har tjent til å henge små redskaper på. Det kan ha vært en pinsett, en syl eller kniv.

Beltespenner av bronse er bare funnet i en forholds-vis liten del av mannsgravene fra yngre romertid og folkevandringstid. Flere av disse gravene er velut- styrte, noe som kan hjelpe til en mer presis tidfesting av Bjørke-graven.

Ingen av de kjente beltespennene er imidlertid identiske med spenne fra Bjørke, men et par spenner har sterke likhetstrekk. Beltespennen fra Bjørke har størst likhet med en spennen fra en mannsgrav på Sem, Grong i Nord Trøndelag. Dette funnet inneholder også et spannformet leirkar som er datert til tidsrommet 475-525. Trolig skriver også graven fra Bjørke seg fra dette tidsrommet. Den representerer i så fall den yngste våpengraven fra eldre jernalder i indre Hjørundfjord.

Lininghaugen var ikke den eneste gravhaugen i om-rådet. På Leitet, bnr. 5, har det vært en haug som var ca. 10 meter i diameter. Den var bygd av stein og jord. Haugen er nå borte, men tuften av den er urørt. Det er ikke funn fra haugen, som derfor ikke kan dateres nærmere enn til jernalder.

Det neste spørsmålet blir – hvor er kvinnene? Det er ikke funnet draktspenner brukt av kvinner eller tekstilredskaper i noen av gravene fra Bjørke fra eldre jernalder. Det kan tyde på at det kun har vært menn, som familiens overhoder, som har fått en prestisjefylt gravlegging.

Det er imidlertid tegn på at gravskikken for menn og kvinner har vært ulik, noe som gjør det mer vanskelig å oppdage kvinnegravene. En undersøkelse av gravene fra yngre romertid og folkevandringstid fra Gloppen i Sogn og Fjordane og Voss i Hordaland viser at kvinne-graver var best representert når det gjaldt branngraver, mens det motsatte var tilfelle for menn. Alle manns-graver med våpen representerte ubrent gravskikk. Dette samsvarer med våpengravene fra Bjørke. Kanskje kan

B3005 Øks fra Lininghaugen. Foto: Svein Skare, Bergen museum.

B3006 Spyd fra Lininghaugen. Foto: Svein Skare, Bergen museum.

120 121

mangelen på kvinnegraver i indre Hjørundfjord skyldes at branngraver, der gravgodset er brent og fragmentert, er langt vanskeligere å oppdage og erkjenne enn graver som er funnet i ei hellekiste?

Som nevnt, kan de to spannformede leirkarene fra hellekisten på Leikvollen representere separate gravleg-ginger. Spannformede leirkar opptrer i både manns- og kvinnegraver. Det kan derfor godt tenkes at et eller beg-ge kar representer kvinner, men uten ytterligere funn av smykker eller tekstilredskaper blir det et spørsmål som ikke kan besvares.

Gravfunnene - en refleks av roller og so-sial posisjonDen ulikhet som gravfunn fra samme tidsrom viser, anses å avspeile reelle forskjeller i samfunnet. Det anses dermed som lite sannsynlig at en person med lav rang ble begravd med rikt gravgods og ruvende gravminne.

I indre Hjørundfjord inneholder alle de sikre grav-funnene våpen. Nærvær av våpen er en anerkjent indikator på at den avdøde var en mann. Det gjelder for hele den perioden hvor våpen inngikk i graver, det vil si fra romertid til utgangen av vikingtid. Men våpen og sammensetningen av våpenutstyret kan også ha ytterligere informasjon. Våpensammensetningen kan for eksempel avspeile avdødes rang innenfor et militært hierarki.

I yngre romertid besto våpengraver av høyeste rang sverd, to spyd og skjold. Graver med mer beskjedent utstyr indikerer en lavere rang. I folkevandringstiden er graver av høyeste rang utstyrt med sverd, spyd – ofte en

enkel lanse – øks og skjold.Ingen av våpengravene fra Bjørke kan plasseres i grup-

pen med høyest rang. Graven med bare en lanse er klart den enkleste, men det er usikkert om denne graven har vært plyndret i gammel tid. De to andre gravene har to våpen hver, men sammensetningen er ulik. Den eldste har to spyd, den yngre en lanse og øks. Forskjellen i sammensetning kan derfor skyldes tidsforskjell. Dersom en skal skille ut rangforskjeller mellom de to gravene må det bli ut fra det øvrige utstyret – særlig at belteutsty-ret i graven fra Lininghaugen kan tyde på en mann av forholdsvis høy rang.

Hvilke funksjoner hadde rangpersoner i eldre jer-nalder? De var familiens/ættens ledere i lokalsamfunnet og representanter i forhold til ledere i andre områder. Dette innebar trolig både militære, juridiske og kultiske funksjoner.

I indre Hjørundfjord er det sparsomt med materiale som kan avspeile de to siste funksjonene. Det blir da viktig å trekke frem opplysningen om at det i helleki-sten på Lininghaugen ble funnet et leirkar som inne-hold tre store hestetenner. Her i landet er det funnet

B3007 Beltestein av kvartsitt fra Lininghaugen. Foto: Svein

Skare, Bergen museum.

B3008 og B3009 Beltespenne og endebeslag med ring av bronse fra Lininghaugen. Foto: Svein Skare, Bergen museum.

hestetenner i graver fra både eldre og yngre jernalder. Det er usikkert hvordan dette skal tolkes, men det blir gjerne satt i sammenheng med kult og religiøse fester.

Menneskefigurer avbildet på noen små gullblikk (kalt gullgubber), der de eldste er datert til folkevandingstid-en, er tolket som norrøne guder. Dermed må disse ha blitt dyrket allerede i folkevandringstiden. Åsatroen var basert på blotet, offeret som skulle blidgjøre gudene, og som symboliserte kontraktsforholdet mellom mennesk-er og guder.

Håkon den godes saga er en viktig kilde til fenomenet blot. I blotet ble et dyr - fortrinnsvis en hest - ofret og tappet for blod. Blodet ble samlet i spesielle kar kalt lautboller, mens hestekjøttet ble kokt og spist under festen. Kanskje kan rester av hest i graver antyde at den døde har hatt en viktig funksjon knyttet til blot og blotfester? I så fall vil den gravlagte i Lininghaugen ha hatt en sentral posisjon i både det militære hierarki og i kulten. Det vil i så fall plassere ham som den lokale høvdingen i indre Hjørundfjord i tiden rundt 500. Mannen vist på side 108 representerer en slik stormann. Fremstillingen av ham er basert på våpen og belteutstyr i Lininghaugen.

Dette er ikke spesielt underlig. Gullringen i haugen på Bjørkeøyra, de tre våpengravene i hellekister, foruten løsfunnene av spyd og øks, som høyst sannsynlig også representerer graver på Leikvollen, peker Bjørke ut som et sentralt sted allerede i yngre romertid og gjennom folkevandringstid.

Etableringen som sentralt område har trolig skjedd gradvis, basert på kontroll av viktige ressurser og mann-skap. De basale ressursene har vært jordeiendommer. Jordbruksland og utmarksressurser var nemlig en av bærebjelkene for makt allerede i eldre jeranlder, slik det har vært senere gjennom historien.

Gården var ikke bare en produksjonsenhet, men ættens ankerpunkt og selve grunnlaget for sosialt liv. Lokaliseringen av gravhaugene nær tunet tyder på at det har vært viktig å understreke ættens eierforhold til gården. Gravgavene gir et noe mer nyansert inntrykk av personene selv og deres hovedfunksjoner.

Funnkart Saure. Funnsted for bryne av kvartsitt.

Funnkart Bjørke (Leikvollen). Graver både fra eldre- og yngre jernalder.

Funnkart Bjørke. Sirkelen i Bjørkefjæra syner funnstad av gullring.

122 123

Her låg den største gravhau-gen litt utenfor og innenfor dagens gjerde. Funnkart 1/3. Foto: Lars Ørstavik.

Kjell Inge Bjørke markerer den minste gravhaugen. Funnkart 1/1. Foto: Lars Ørstavik.

Bleggøks fra ViddalEt av funnene fra Viddal (Å 631) har en form som ligner mye på økser fra eldre jernalder, men som likevel skiller seg fra disse. Dette fordi øksa er uvanlig lang, noe som er karakteristisk for såkalte bleggøkser (gammelnorsk bleigr). Bleggøkser er vanske-lige å datere, da de som oftest er funnet alene eller kun sammen med andre udaterte gjenstander. Likheten med eldre jernalderøkser tyder imidlertid på at de skriver seg fra denne perioden. Bleggøkser ble fortrinnsvis brukt til å kløyve stokker. På Viddal var det trolig bruk for slik redskap, for ifølge navneforskeren Oluf Rygh er gårdsnavnet avledet av viðr som betyr skog.

Foto: Lars Ørstavik.

Jernutvinning og fremstilling av jernredskaper og våpen representerer en av de store materielle endringer og fremskritt i vår forhistorie. Sammenlignet med bronsen som måtte importeres langveisfra, kunne jern fremstilles av råvarer i vår egen natur. Jernet ble derfor det første alminnelige bruksmetallet.

I områdene øst i det nåværende Tyrkia lærte menne-sker for første gang å utvinne jern i det andre årtusen før Kristi fødsel, men det tok henimot tusen år før kunnskapen om jern og jernutvinning nådde Skandi-navia. Det skyldes for en stor del lange avstander, men også at kunnskapen i en lengre periode ble forsøkt kon-trollert. Sist, men ikke minst, skyldes det at det å vinne ut jern fordrer kunnskap og stor praktisk ferdighet.

Omkring 1300-1200 f.Kr. lærte mennesker sør og øst for Skandinaiva å fremstille jern fra malm. I Skandi-navia tok en derimot myrmalm som råvare, i seg selv en nyvinning. Jernmalmen i myr må først lokaliseres. Rød farge på myren er et kriterium, den røde fargen er rust. Når en stikker et spett ned i myren skal det komme knaselyder. Myrmalmforekomstene opptrer gjerne som små, rustbrune klumper. Etter at malmen var lokalisert, måtte den graves opp og tørkes, helst også røstes (brennes på åpent bål) for å fjerne alt kjemisk bundet vann og organiske stoffer. Deretter ble malmen finknust. Den videre prosessen (reduksjonsprosessen)

med å skille avfallsstoffene (slagget) fra malmen skjedde i selve sjaktovnen som var bygd opp av leire og steinhel-ler. For hver brenning ble ovnen fylt med ved som det ble satt fyr på. Deretter fylte en på med vekselvis malm og tre. Etter hvert som treet ble forkullet og brant opp, seg massen nedover. Når temperaturen ble høy nok, rant slagget ned i gropen, mens jernet ble liggende igjen høyere oppe og klebet seg sammen i en klump. Dermed hadde en råmateriale for redskaper av ulike slag.

Dette kan synes enkelt, men i praksis har det vist seg å være komplisert. Tallrike forskere har ikke maktet å fremstille like mye jern i en brenning som en klarte i eldre jernalder. Det betyr at å omdanne myrmalm til smibart jern fordret stor innsikt og erfaring. Kontroll med temperaturen var en avgjørende faktor. Det gjaldt å få temperaturen så høy, ca. 1200 °C - at avfallsstoffene i malmen, slagget, smeltet. Samtididig måtte tempera-turen aldri kome nær 1538 °C, for da ville jernet smelte. Resultatet ville bli at jernet ikke var smibart.

Jernutvinning og spredningen av jernet har hatt sterk innvirkning på samfunnsutviklingen, både lokalt og regionalt. I bronsealderen hadde kontroll over import og omsetning av bronse vært et vesentlig grunnlag for elitens maktposisjon. Det var derimot vanskeligere å ha kontroll over produksjonen av jern, da råvarene som var nødvendig for å fremstille jernet, fantes mange

Opphavsområdet for den eldste jernutvinning (skravert med rødt) og spredningsveier vest, nord og østover (piler). Kart: Lars Stenvik.

Jern medførte vidtrekkende endringer

124 125

steder. Dersom en hadde kunnskap og arbeidskraft, var det mulig å lage jern. Jern har derfor blitt kalt det demokratiske metallet.

Jernet markerte et klart tidsskifte i vårt land, først og fremst teknologisk, men også samfunnsmessig. Det at så utbredte råvarer som myrmalm og trevirke kunne utnyttes til fremstilling av redskaper og våpen som var bedre og laget av langt lettere tilgjengelige råvarer enn bronsegjenstandene, førte til en betydelig utvidelse av ressursgrunnlaget. Økser i det nye metallet gjorde det lettere å rydde skog og øke jordbruksarealet. Jerngrev,

-ard og -sigd bidro til mer effektivt jordbruk og dermed til økt bosetning, og åkerbruk og husdyrhold fikk en mer dominerende plass.

Det er riktignok funnet få jernredskaper fra før-romersk jernalder her i landet, men da en ikke lenger finner større redskaper av stein i denne perioden, må vi kunne anta at redskaper av jern var blitt vanlige.

Spannformede leirkar er en spesiell type kar som i all hovedsak bare er funnet på norsk område. Her i landet er de forholdsvis sjeldne på Østlandet, mens de på Sør- og Vestlandet er svært tallrike, og er utbredt videre nordover, helt til Troms. De eldste karene er datert til tiden rundt 300 e.Kr., de yngste til tiden omkring 550 e.Kr.

Ved overgangen til merovingertid (ca. 550) opphører all leirkarproduksjon, inkludert av spannformede kar, her i landet og den ble ikke tatt opp igjen før på 1700-tallet. Spannformede kar er funnet i både manns- og kvinnegraver, i hustufter, nausttufter og i huler og hellere der folk har oppholdt seg. En landsdekkende studie av gravfunn med relativt vel bevarte spannforme-de kar omfatter ca. 1000 graver.

Spannformede kar er relativt standardiserte. De ser ut som små spann eller blomsterpotter, har ofte en bære-hank av jern og rommer gjennomsnittlig ca. 1,5 liter. Formen varierer fra rettvegget til lett buket. Dekoren er derimot variert. Det gjør det mulig å dele karene i grupper og typer med en relativt presis datering.

Det som skiller spannformede kar fra annen keramikk er sammensetningen av massen karene er laget av. Leire er utgangspunktet for fremstillingen. Langt fra all leire er gangbar, den må ha spesielle egenskaper – helst være finkornet. Den geografiske fordelingen av finkornet leire varierer. I Møre og Romsdal er de eneste kjente forekomstene på øyene Haram og Giske. I Sogn og Fjordane er der forekomster enkelte steder i Nordfjord, langs Sognefjorden og i Luster.

Fig.6 Å1668 Spannformet leirkar med kurv-flettingsmønster frå Leikvollen. Foto: Ann Mari Olsen, Bergen museum.

Spannformede leirkar

Før leiren kan brukes, må den renses, gjerne ved siling der de største partiklene fjernes. Generelt er leiren så plastisk at den krymper opptil 10 % når den tørker. For å hindre denne krympingen kan leiren blandes med andre materialer. De spannformede leirkarene ble laget av leire som var ”magret” (gjort tørrere) med knust kle-berstein eller med finknuste asbestfibre. Kleberstein ble knust til pulver før det ble blandet med leiren. Karene som er blandet med kleber har ofte en grå, grafittaktig overflate. Asbesten derimot ble revet opp og blandet med leiren. Asbestfibrene synes i godset som lyse fliser eller tråder.

Spannformede kar skiller seg fra all annen samtidig keramikk ved en meget høy andel magringsmateriale. Bare 20-25% av karet består av leire, mens hele 65-80% utgjør magringsmateriale. Det viser at det ble bare tilsatt så mye leire at karet kunne henge sammen. Både asbest og kleber gjør at karene tåler varme godt. De kunne med andre ord plasseres på ildstedet slik at innholdet kunne varmes eller kokes.

På landsbasis er ca. 45 % av karene magret med as-best. Distribusjonen av kar magret med asbest er uttalt regional. Kar magret med revet asbest dominerer i Sogn og Fjordane, Møre og Romsdal og Nordland, og begge de spannformede leirkarene fra Bjørke er magret med asbest

Asbest er funnet i flere deler av landet, men hoved- tyngden i Nord Norge og på Sunnmøre. Vanligvis opptrer asbest i grenseområdene for olivin-, serpentin-, talk- og kleberlokaliteter.

Den vanligste asbesttypen her til lands er krysotil, en type serpentin-asbest som kan opptre sammen med serpentinitt og olivinstein, bergarter som er særlig kjent fra Møre og Romsdal. Asbesten fremstår som glatte, fettaktige årer i disse steinsortene. En har ikke konkrete opplysninger om hvor det ble hentet ut asbest på Sunnmøre, men et stykke asbest av lys grågul farge er innlevert til Bergen Museum (B 13256). Stykket er funnet på Sandeggane i Ørsta ca. 1200 m.o.h.

Den store innblandingen av asbest og kleber i leiren gjorde at de spannformede karene ikke kunne frem-

stilles på samme måte som annen keramikk. Ved å ob-servere hvor karene var skjøtt og ved å eksperimentere med fremstillingsmåter, har man kommet frem til at leiren har blitt kjevlet ut til en tynn leiv som så ble lagt rundt en form av tre for så å bli skjøtt sammen i sidene. Bunnen ble satt på til slutt, og så ble karene dekorert opp ned, med kammer, pinner og stempler, eller med fingre og negler. Det er vist at ved å trykke eller risse inn dekor på karets vegg ville den utvide seg. Leira løsnet dermed lettere fra blokken. Mange kar fikk også et jern-bånd rundt kanten med en bæreinnretning som gjorde at de kunne bæres.

Tørkingen av karene har trolig tatt flere dager, avhengig av årstid, temperatur osv. Den siste prosessen, brenningen, forutsetter som regel en tørkeovn. Det gir keramikeren bedre kontroll over temperaturen. En un-dersøkelse av temperaturen for å brenne spannformede kar viser at temperaturen varierte mellom 550 – 800°C, normalt mellom 700-800°C.

Undersøkelse av en lokalitet på Mo i Ørsta viser at i et lite hus som trolig var et verksted datert til 380-210 f.Kr., var det spor etter en mulig tørkeovn. Det vitner om at teknikken var kjent allerede i førromersk jernalder.

Det har vært diskutert om de spannformede karene var husflidsproduksjon eller om det fantes spesialiserte verksteder som produserte for et større marked. Haakon Shetelig hevder at karene (i hvert fall de yngste og best utførte) bærer preg av håndverksmessig kyndighet og at det derfor ikke kan være snakk om småindustri til eget behov. Han forestiller seg at det, i nærheten av de beste råvarene, fantes ”fabrikker” som produserte leirkar og distribuerte dem utover landet. Bøe støtter hans tanke om at handelen har vært viktig for sprednin-gen av leirkarene, en teori også Rolfsen slutter seg til. I sin avhandling ”Båtnaust på Jærkysten” påpeker han at karene som ble funnet i nausttuftene har gjennom-gående bedre kvalitet enn de som er funnet i hustuftene i samme område. Han konkluderer med at karene kan ha vært en ettertraktet handelsvare.

Neste dobbelside: Høvding med langspyd på Leira har eit vakent auge utover Hjørundfjorden. Illustrasjon Roger Håndlykken.

126 127

129128

Dei to første hundreåra av yngre jarnalder kallast merovingartid , og perioden er oppkalla etter den dåverande franske kongeætta, merovingarane. For dei, som gav perioden namn, meinte nemleg at perioden sitt hovudvåpen, saksa (eit einegga sverd), var ein frankisk impuls, men i ettertid har ein funne ut at opphavet til saksa helst må søkjast hos nomadefolk på steppene i Asia. Sjølv om øksa også er kjend mot slutten av folkevandringstida 400-550, så er det første no ho vert ein fast del av våpensettet. Spydet er enno med, langt og tungt, men pil og boge har ikkje vore fullt så vanleg,

og «ikke hørt til normalutstyret, verken i merovingertid eller vikingtid»( Hagen 1983). I tillegg har der vore eit skjold, så omframt sverdet, skil væpninga seg lite frå den følgjande vikingtida. Den kraftige dominansen av våpen i funna tyder på ein våpenglad og krigersk mannskultur, i Hjørundfjord som elles i Noreg.

Denne endringa i våpenmengda er likevel berre eitt av mange brå omskifte ved overgangen mellom eldre og yngre jarnalder, og som mange granskarar har sett som resultat av ei klimaforverring på 530 talet, som vart et-terfølgt av ei av dei store katastrofane, den justinianske

Frå våpengny til demokratiseringMerovingartid 550 – 800 e. Krav Lars I Ørstavik

Her ser vi frå Viddal med Bjønnaåkeren og Dalsåkrane. Foto: Lars Ørstavik.

pesten. Pesten skal ha breidd seg frå Aust-Europa i 540 -541, og med stadige oppblussingar rådd grunnen heilt fram til 622. Men samanliknar me med Svartedauden vel 700 år seinare, som truleg halverte folket i Noreg, og skapte eit demografisk daudvatn på 200 år, får me problem med å forklare den sterke ekspansjonen i be-folkninga, som no slo ut i eit indre landnåm og ein overskotsprega økonomi. Bakgrunnen var truleg ålmenngjeringa av jarnet, og den raske utviklinga i jarnteknologien. Lars F Stenvik (1994) har påvist for Trøndelag at no kunne 2 mann produsere like mykje jarn, som 15 før (1994).

Nedgangen i funn rundt 600, også på Sunnmøre, har derfor truleg andre årsaker enn pest. Ei betre forklåring er nok dei kaotiske politiske tilhøva på kontinentet etter det Vestromerske rikets fall i 475, som førte til saman-brot i handelen med dei gamle romerske provinsane. Dette er i funna tydeleggjort gjennom ny gravskikk. For på sikt vart handelsbrotet ein ekstra tilskuv til å legge i grava slikt ein hadde på garden, og som kjenneteik-na avlidne i yrke og stand. Dei etter kvart rike funna opnar opp for oss eit breiare innsyn i dagleglivet i yngre jarnalder (550-1066) enn for tidlegare tider. Denne gravkulturen fekk i dei siste hundreåra av jarnalderen stor spreiing i Noreg, geogra- fisk og sosialt, og toppar seg i praktfunna frå vikingtida. Opphavet til gravskikken er truleg austskandinavisk, men den omfattande spreiinga og utviklinga her til lands gjer den likevel til eit særnorsk fenomen i yngre

jarnalder. Samstundes ville eit handelssamanbrot også heilt

klart ha truga fundamentet og strukturen i øykongens rike (sjå Fornminnet som forsvann), og nye område og nye ætter ville ha kome i fokus, som på Borre i Vestfold på 600 talet (Solberg 2012). Tankevekkande er likevel Lotte Hedeager(1992) mfl. sine teoriar om at nedgangs-fenomena i gravfunna skuldast at makta var konsolidert, og at leiarane derfor ikkje på same måten hadde trong for å vise makt med prakt. Spørsmålet er likevel om dette er teoriar for Hjørundfjord, som nett når det gjeld maktstruktur og politisk tilknyting, kan verke å vere i ein overgangsfase i merovingartida, meir enn nabobygda Ørsta og på Vartdal- stranda (Ørstavik 2004).

Så korleis spore makt? Tradisjonelt har det vore gjort gjennom våpenfunn, gravlegging og gravfunnas saman-setjing. Berre dei som representerte eigarskapet til jorda, verkar å hatt rett til gravlegging, og slik markerer også gravene fordelinga av samfunnets viktigaste ressurs, jorda. Slik lar både våpenmakt og økonomisk makt seg delvis etterspore i funnmaterialet, og våpenfunn og graver blir derfor dei viktige funntypane for å forstå endringane i vårt område.

Stor-Bjørke For Hjørundfjord har om lag ¾ av alle våpenfunna i

noverande Ørsta kommune i merovingartid. Det er så markert at det må ha ei anna forklaring enn ei tilfeldig overrepresentasjon i funnmaterialet. Frå Nordang har

B9826 merovingartidsspyd frå Viddal. Fal og odd er skadde. Lengd 41,8 cm og breidda er 10 cm. Fotografert i utstillinga ved Sun-nmøre Museum. Gåve frå Elling Viddal. Foto: Lars Ørstavik.

Bjønnaåkeren

Dalsåkrane

130 131

me eit nesten komplett våpensett med sverd, øks og spyd, som det einaste i Hjørundfjord. Var det kan hende her fjordhovdingen no sat, og ikkje på Bjørke, som i folkevandringstida? Så kva var tilhøva inst i fjorden?

Ved inngangen til merovingartid har Stor-Bjørke nok strekt seg frå Viddal til Bueide, og omfatta alt av inste Hjørundfjord, for konsentrasjonen av gravene på sjølve Bjørkegarden i folkevandringstid tilseier det. Stor-Bjørke var såleis eit veldig godskompleks, som truleg baserte seg på fjordfiske, fedrift, jakt, åkerbruk, ja, jamvel sanking om hausten, og kanskje også utførsle av ved, trelast og kan hende jarn også. Eit velkjent knippe aktivitetar frå seinare tider, men, som ikkje er like lettspora, av di omtrent alt er organisk og lett forg-jengeleg. Likevel, frå Viddal, Leira, Sætre og Åkre finn me spor etter åkrane deira, og Åkre tyder nett det, åkrar. For ifølge Rygh, så er det avleidd av fleirtalsforma, og eit lappeteppe av åkrar er det derfor, som gøymer seg bak namnet Åkre. Så seint som i 1860 åra var der 10 åkrar med eigne namn (Strømme og Standal 1990).

Om mykje, for ikkje å sei det meste av Åkre, hadde vore dyrka og arda den gongen, så hadde det vore trong for mykje folk i onnene, vår og haust, særleg innhaust-inga er ofte tidskritisk, for både regn og kulde kan truge. Elles måtte dei ha hatt store bygningar til å lagre dei turre kornbanda i, for dryfting og maling kunne dei meir ta etter kvart. Med handkvern om so var(Aakre 1843). Dei har truleg sådd bygg, havre og kanskje kve-ite, som var vanlege kornslag den gong, det siste meir vanleg på Austlandet enn her i vest. Kvart slag hadde sin åker eller åkrar. Ei pollenanalyse ville kunne ha avslørt forholdet mellom dei. Elles dyrka dei nok lin på eigne åkrar, men også hamp, grønsaker og urter, dei siste helst til medisinsk bruk, men også som krydder i maten, som til dømes med kvann. Lauken er både kjend frå gamle innskrifter og Snorres forteljing om slaget på Stiklestad, der eit inntak av lauk måtte til for å avgjere om pil og spyd hadde nådd inn i innvolane.

Viddal eller ved - dalen røper kvar dei henta veden, og her var det kan hende mykje bjørk og or, men i Morka

Måsesteinane Finnes. Her låg B9738 « i Bøekra , rett opp frå Måsesteinane, ei 25 meter frå stranda» og Å1042 15-20 meter syd for. Den var også ei flatmarksgrav, men her var den døde dekt av ei helle. Foto: Lars Ørstavik.

vaks skog til å bygge av. I gardsnamnet Raustad, lar første oppsitjaren, Raud, seg finne att, eller er det tvert om fargen, som viser til raude, jarnrike myrer her? På Sætre, rett over Bjørkevika kan namnet tyde på at dei i si tid hadde heimesæter. Her kinna dei smør og ysta ost utover tidleg-sommaren medan produksjonen var på sitt høgste.

Stor-Bjørke var såleis ei omfattande verksemd, og må ha hatt bruk for ei mangslungen ekspertise, og jamvel ekspertar, slike som t.d. skomakar og smed. Fleirtalet av dei som drifta godset, var likevel ei blanding av trælar og leiglendingar, slik det er kjent frå seinare. Trælane var ufrie, og heldt nok til i eigne bygg på hovudgarden, medan leiglendingane var frie, og helt til på dei jord-stykka dei leigde (Solberg 2014). I tillegg har hovdingen nok hatt det som sagalitteraturen kjenner som huskarar, eit lite, væpna følgje.

Fleire gongar i året må det ha vore trong for å sende varer ut i marknaden, eller vart alle varer henta av øykongens førsleskuter fordi berre han hadde rett til å drive handel? Dette vel fungerande menasjeriet var i siste konsekvens ein manns ansvar, så derfor rådde det ein manns vilje, og ein manns lov. Når så utfordringa kom, truga ho derfor både mannen og menasjeriet.

FunnaViddal er eit samansett naturnamn, som kan ha vore til før nokon slo seg ned der fast. Hole er yngre, så i mer-ovingartida var der nok berre ein stor gard. Frå Bjøn-naåkeren på Viddal har me eit spyd, langt, breitt, tungt og mest utan ryggribbe, meir så ein skulle tru det var meint for bjørnejakt heller enn strid. Tradisjonen knyter funnstaden til bjørneplaga, men kan det også tenkjast at opphavleg heitte åkeren oppatt etter rudningsman-nen, Bjørn, og at me her ser i hælkappene på ein av dei verkelege gamle-karane på Viddal? Likevel, ein kosteleg ting den gong, og eit tydleg vitnemål om at utkoma var større enn trongen, slik at der var eit overskot å byte til seg for. Bytet trong ikkje ha vore langt av leid heller et-tersom der var smed på Rekkedal i Bondalen i merovin-gartida. Segna kjenner han som Gosse Rekkedal.

Bygdesmeden frå yngre jarnalder har blitt sjølve sym-bolet på jarnet sin revolusjon. Allereie i merovingartida er der ei sterk auke i jarnproduksjonen, som gjer jarnet meir tilgjengeleg enn før, og relativt billeg. Dette gjer jarnet til ein viktigare innsatsfaktor i jordbruket, som så opplever ein produksjonsauke, som i sin tur medverkar

Å1042 c knivblad, 17c cm lang «hvorav 7 cm på tangen», funne i grav på Finnes no i Ålesund Museum. Tangen peikar ned til venstre. Del av eit større funn som omfatta sverd og øks. Gåve frå gardbrukar Ole Finnes. Foto: Lars Ørstavik.

Bjørnejakt. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

132 133

til sosial utjamning. Bygdesmeden smidde endringar i samfunnet, kan ein mest seie, og fleire må ha kravd sin rett. Vår mann på Viddal er helst å sjå som ein renning av denne nye tida.

Frå Viddal, åtskilt med ei rasfarleg strand imellom, ligg nabogarden Leira. Attmed ligg Sellereite, og som namnet indikerer, er den yngre og seinare utskilt frå Leira. I merovingartid var her derfor berre ein stor gard med naturlege grenser, som på Viddal. Det er ikkje kjent funn som med visse kan seiast å vere frå merovin-gartid, men B11330 er eit fint vikingtidsfunn gren-sande ned på 700-talet etterfølgt av fleire funn. Denne velstanden må ha bygt seg opp over litt tid, så Leira må nok derfor sjåast som ein del av den same bølgja som på Viddal og Finnes. Skjåstaddalen går ut av Stor-Bjørke mykje seinare, og truleg av heilt andre årsaker.

På Åkre og Bjørke har me heller ikkje våpenfunn frå merovingartid, men tvert over vågen, både på Finnes og Sætre, har me fleire funn. Namnet Finnes er eldst, og er samansett. Om det er mannen Finn, ein finn, eller elva Finna, som har gjeve neset namn, skal eg ikkje ha meint noko om, men om det var ein finn, så ville det unekteleg ha vore ein liten sensasjon. Per Fett ser for seg at både Finnes og Sætre låg under Stor-Bjørke, på same måte som Åkre, i folkevandringstid, men at dei vart ut-skilde derifrå mellom 700-900, «mogleg i to vendingar» (Fett 1975). Ser då for meg at Finnes for først, ettersom Sætre både er eit yngre namn og knyter det klarare opp til hovudbølet med funksjon, som anten ein plass eller også eit område for sesongbruk, ei slags heimeseter, men berre utifrå det arkeologiske materialet er det nok van-skeleg å skilje dei åt i så måte. For våpenfunn frå desse to nabogardane fell ganske så saman i tid.

I bakken, ovanfor Måsesteinane og 25 meter opp frå

sjøen, vart der på Finnes funne to graver, som er daterte til merovingartid. I kvar av gravene låg der einegga sverd, i den eine jamvel øks og piler. Elles var der i båe gravene nokre småreiskap. På Sætre vart det i det Per Fett kallar «bronsealderrøysa» funne eit einegga sverd frå tida 700-900 (sjå Fornminnet som forsvann). Mest truleg er det vel at dette også er merovingartid ettersom der ikkje er andre våpenfunn frå desse gardane.

Dei spannforma leirkara er borte frå gravene, ja , ker-amikken i det heile, og som er typisk for yngre jarnalder (550- 1066). Alle funna verkar å ha kome frå ubrende jordfestingar, sjølv om brend gravlegging heller ikkje var uvanlege i yngre jarnalder. Kva som er det religiøse skil-jet mellom ubrend og brend gravlegging, veit me ikkje, men der kan ha vore sosiale grunnar av di fleire kvinner enn menn vart brende.

Tolking av våpenfunnaIngen av dei nemnde våpenfunna utgjer fulle våpensett, som må tolkast slik at ingen av dei viser til hovding-makt. Nærast kjem likevel grava på Finnes, som berre mangla spyd og skjold. Per Fett valde å sjå dette som eit uttrykk for at «nye grender kjem til» (Fett 1975), og i den prosessen markerer nok våpenfunna slektslei-arane, som slo seg ned der. Gravskikken viser dei som av lokalsamfunnets elite, og slik også som frie menn. Desse gravene markerer derfor eit omskifte, som kan ha vore resultatet av ein fredeleg prosess, ei utparsellering til Bjørkehovdingens trugne menn, men eit våpenfullt Hjørundfjord indikerer helst at prosessen gjekk alt anna enn stillsleg for seg. Det er denne prosessen, der oftast gammal jord skiftar eigar, som historikarane har kalla det indre landnåmet i motsetnad til vikingtidas ytre landnåm. Båe landnåma skal ha hatt den same forkla-

B9738 einegga sverd frå merovingartid. Funn frå grav ved Måsesteinane, Finnes. Foto: Svein Skare, UiB.

ringa, nemleg befolkningsauke, men treng det ha vore slik over alt? Dette var i førre hundreåret ein mykje brukt forklaringsmåte, som i våre dagar er trengt i bak-grunnen av eit knippe nye modellar. Det er mest so, at om Hjørundfjord er avleidd av hjorr (sverd), så var det i desse kampens år at Hjørundfjord gjorde seg fortent til namnet, gjerne frå dei som budde rundt og var vitne til oppflòtet.

Tydelegvis har gamal makt og styringsstruktur vorte sett under press. Mest truleg er det yttergrensene i øykongens rike me ser kollapse i Hjørundfjord, som ein følgje av nedgangen i handelen med Europa. Ikkje berre vart gravfunna færre, men sverda, våpena og krigarane, øykongen hadde råd til, minka også i tal. Maktkon-traksjonar har ofte som resultat at yttergrensene skalar av, og manglande våpenfunn frå Bjørke må kan hende setjast inn i ein sånn samanheng. For bjørkehovding-ens makt minka også då handelen fall saman, og sende hovdingsetet inn i ein omstillingsprosess. På ei vis eller ei anna, ja, kan hende nærast på mirakuløs vis, unn- gjekk hovdingen ei total oppstykking av Stor-Bjørke, men dei viktige og attraktive strandgardane frå Vid-dal til Sætre med inntekt både frå fiske, åkerbruk og fehald på rikelege sommarbeite, måtte han avstå. Om utfordrarane kom innanfrå eller utanfrå lar seg ikkje seie ut frå funnmaterialet, men det siste er nok likevel mest truleg. På den andre sida var der vel heller ikkje avgifter å betale for bjørkehovdingen lenger, så oversko-tet vart att på Bjørke, og kunne på sikt skape grunnlag for ny makt. For enno var Stor-Bjørke størst, og strekte seg frå Vågen til Bueide, og ein indikasjon på det er at utmarksgrensa til Sætre følgjer fjelleggane «også mot Saure». I same leid er opplysningane om at bjørke-folket setra saman med Skjåstad og dei andre dalegar-dane i Sledalen, ein dal bjørkegarden ikkje grensar til (Strømme og Standal 1990). Elles heldt gravlegginga fram på det gamle slektsgravfeltet, Leikvollen, noko som også fortel sitt (sjå Husfrua til Bjørke vert jordfest).

Den direkte trugselen frå nykomarane ser likevel ut til å ha vore kortvarig. Frå Finnes og Sætre manglar våpen-funn frå resten av yngre jarnalder, som kan hende indik-

erer at slektsleiarane der seig attende i bondesamfunnet, og mista si framskotne stilling. Kan hende var dei, om enn på ny vis, allereie underordna bjørkehovdingen? På Leira og Viddal er der også våpenfunn frå den påfølg-jande vikingtida, som må tolkast slik at slektsleiarane der hadde ein framskoten plass og øvde press jarnalder-en ut. Korkje politisk eller økonomisk makt var derfor samla og eintydig lenger inst i Hjørundfjord.

Dette må også hatt juridiske implikasjonar, utan at me kan vere meir uttømande på det enn å seie at sidan der no var 5 kjelder til juridisk forståing, der det før hadde vore ei, så måtte denne sluttvis bygge på konsen-sus for å unngå konflikt. Altså måtte dei frie aktørane møtest for å bli samde, og grunnlaget for eit bygdeting var lagt. Kan Aakres bortkomne «stenkredse» (1843)på Kalneset ha vore eit minne om det? Hit kom i alle fall slektsleiarane seg lett nok med båt både frå Sætre, Finnes, Bjørke, Leira og Viddal. Eller var det her dei utøvde delar av sin religion, slik Aakre ville ha det til? Kan hende stengde ikkje det eine for det andre heller, som me skal sjå.

Religion og samfunnEin viktig innfallsport til gudstru, gudsdyrking og religiøs organisasjon i forhistorisk tid har vore stad-namnmaterialet. Særleg då stadnamn med gudenamn i seg eller også for kultplassar, som hov og horg, men også heilagr, som i samansette namn har vorte til Helg/Helle Slikt stadnamnmateriale kjenner me ikkje frå inst i Hjørundfjord, og i heile Hjørundfjord er der berre eitt, nemleg Frøland i Bondalen. Altså vart guden Frøy dyrka der i dalen, eventuelt systera Frøya, og samanset-jinga med land indikerer frå folkevandringstid av. Av di ein ikkje kjenner gudenamn frå andre stader, så kan likevel Frøy/ Frøya ha vore ein slags hovudgud for heile Hjørundfjord.

Korleis det kan ha vore før Frøys tid, veit me lite om i Hjørundfjord, men gudsdyrkinga kan ha vore min-dre einsarta, ettersom kvar større grend nok har dyrka sine gamle gudar og si ætt. Det ville likevel forundre, om ikkje ein av desse gamle gudane var Njord, kjend

134 135

fleire stadar på Sunnmøre, og stort sett populær over heile Vestlandet lenge før folkevandringstida. Leknes med «nogle små offersteder» (Aakre 1843) og namnin-gen Leikvollen på Bjørke kan ha vore kultstadar før folkevandringstida. Dei vart neppe oppgjevne seinare heller, for frøydyrkinga si skuld, av di heidendomen var polyteistisk og ikkje monoteistisk, det vil seie at den like gjerne tok opp i seg nye truselement, som å kvitte seg med gamle. Det er neppe å ta det for langt at Leikvollen med dei mange ættegravene var sentrum for ættedyrkin-ga på Bjørke, det som i vikingtida er kjent som alveblot. Det utelêt heller ikkje at her kunne ha vore eit tempel eller hov med plass til dei lokale favorittgudane.

Religionsskiftet i folkevandringstid (400-550), der ein gjekk frå grødekult til den meir krigerske åsatrua (Tor og Odin mfl.), ser ikkje ut til å ha slått inn på Sunnmøre i særleg grad, skal me døme etter stadnamn-materialet. Den gamle gudeætta, vanene, er derimot velkjend, for Njord (Nerthus) og borna Frøy og Frøya kjenner me til fleire stadar. Njord er først og fremst ein gammal fiske- og fangstgud, som etter kvart også blir ein grøde eller fruktbarheitsgud. Overgangen til Frøy, ville venteleg ha vore like smidig, som me finn den i nabosoknet til Hjørundfjord, Sunnylven. Her er det i stadnamnmaterialet minner om både dyrking av Njord ( Nerthus) og Frøy (Ørstavik 1994), Nerthusdyrkinga i Sunnylven må ha vore omtrent som den hadde vore for Tacitus, som beskreiv den i boka Germania i år 98:

«På en ø i oseanet fins det en hellig lund og i den en vigslet vogn som er dekket med et klede, og som bare presten får lov til å røre. Det er han som blir var at gudinnen har tatt plass i sitt aller helligste, og som ledsager henne i den dypeste ærbødighet, når hun kommer i sin vogn, som blir trukket av kyr. Da blir det glade dager, og alle stedene hun finner verdige et besøk, blir pyntet til fest. De begynner ingen krig på dette

tidspunkt, heller ikke bærer de våpen, og alle redskaper av jern blir gjemt under lås og lukke. Da føler og nyter alle den almene fred og ro – men også bare da, inntil gudinnen er blitt trett av omgangen med dødelige, og den samme prest fører henne tilbake til helligdommen.

Umiddelbart efter blir vognen, kledet og, om vi tør tro på det som fortelles, også selve gudinnebildet tvettet i en bortgjemt og hemmelig sjø. Dette blir utført av treller, som omgående blir druknet i det samme tjernet. Dette har skapt en mystisk frykt og en from uvitenhet om dette guddommelige vesens sanne natur, som bare de til døden vigslede, får skue».

Frøy (fremste herre/herre) rår for veret, grøda eller årsveksten, for velstand og lukke, og er neppe vesensfor-skjellig frå Njordkulten. Frøy var svært populær i yngre jarnalder i heile landet. Symbolsk nok er Frøy-figurane, oftast gjorde med erigert penis. Frøya(frue) rår for kjærleik og daude. Det er nok heller Frøy, meir enn systera, som har vore dyrka i Hjørundfjord, som ein refleks av ei ekspanderande, jordbrukande befolkning i folkevandringstida. Desse tre, Njord, Frøy og Frøya, høyrde til den gamle gudeætta, vanene, og er dei einaste av den gamle gudeætta me kjenner namnet på. Desse vart i folkevandringstida tekne opp mellom æsene etter ein religionsstrid, om me skal tru sagalitteraturen. Men ein overgang frå Njord til Frøya, har neppe representert vesentlege endringar eller religiøs utvikling, og det er ein aldersstegen fruktbarheitsreligion, som møter kris-tendommen i Hjørundfjord, som på Sunnmøre elles, og forsvinn ut og vekk i det møtet (Ørstavik 1994 ).

Lokalt på Bjørke kan nok denne udramatiske og lite skilsettande religiøse overgangen, til liks med ættas sterke stilling, ha vore med å sikre bjørkehovdingen som religiøs leiar, i den seinare sagalitteraturen kalla góde (jamfør Soga om Ramnkjell Frøysgóde), og slik gjort vidare autoritet og status mogleg i merovingartida,

B6734 einegga sverd frå Sætre utan tange funne i “Bronsealderrøysa”. Datering er merovingertid. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.

trass i økonomisk og politisk maktbrest. For eit Indre Hjørundfjord som eige godeord (sjølvstendig, heident religiøst område i sagalitteraturen), kan også ha gjeve grunnlag for større autonomi, og derfor vore ønskjeleg av alle frie aktørar.

No låg neppe sentralheilagdomen for Hjørundfjord på Frøland heller. For det første er det for langt frå fjorden, og for det andre, indikerer land at dette helst er eigedom, som er lagt til hovet, lik til dømes Frøysa i Sunnylven (Ørstavik 1994). Hovet (det heidne tempe-let) låg nok meir sentralt, anten på Sæbø eller Hustad, der første kyrkja seinare vart reist. Magnus Olsen (1878 - 1963) var av dei første til å påvise at ei mengd kyrkjer vart reiste på tidlegare hovtomter, og at der truleg var eit slag hovsokn før der kom kyrkjesokn. Gjerne var der også eit felles hov for heile Sunnmøre, truleg på Godøy (Gudøyna sagt fram til vår tid) (Ørstavik 1994).

Dette Frøy-soknet skulle ha hatt ein juridisk paral-lell, slik at heile området hadde eit felles ting, gjerne i tilknyting til hóvet (Olsen 1934). Hjørundfjord tingsokn har vore del av det større Sunnmøre fylke, som først seinare vart ein del av Gulating. Hjørundfjord tingsokn fell også langt på veg saman med det seinare Hjørundfjord skipreide, som etter kvart skulle stille med ei 22 sesse i leidangen, altså eit langskip med 44 roarar/krigarar + styrmann/ høvedsmann/ hovding, eller

også 45 mann. (Gulatingslova paragraf 315 og Magnus Lagabøtes testamente av ½ 1277)

Er det kan hende tinghaugen ved hovet, Aakre (1843) skildrar på Hustad: «På denne gård findes en rund i midten oppkastet gravhaug, og sagnet beretter, at der skal ligge en konge hvis navn ikke er bekjendt». Som Magnus Olsen (1934) påviser frå Inntrøndelag, så kan godt hovdinghaugar vere midtpunkt eller tinghaugar. I så fall, kan me gje Aakre rett i at Hustad var «maaske hovedstaden for Hjørundfjord» Namnet Hustad eller Husastadir , kjent frå fleire stadar i landet, går truleg attende til merovingartid i alle fall, og i nokre tilfelle kan namnet kanskje vere eldre.

Her på Hustad møttest opphavleg nokre få hovdingar i folkevandringstida, men talet må ha vorte betydeleg utvida med åtaket på hovdingmakta i merovingartida, for berre frå inst i fjorden kom det i alle fall fire fleire tinglemar no. I tillegg måtte hovdingens husting, som er kjent frå sagaen, vike plassen for bygdetinget, i alle fall inst i Hjørundfjord. På Bjørke vart den politiske makta, bokstavleg og symbolsk, flytta ut av hovdinghal-len til ein frittliggande tingstad i landskapet. Våpengny hadde slik også ført med seg maktspreiing, og gjeve ei slags primitiv demokratisering som utgangspunkt for vidare utvikling inst i Hjørundfjord.

Neste dobbelside: Bjørkehøvdingen er komen heim frå Englandstur og møter Skjåstadhøvdingen. Fruene på brygga. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

Funnkart Viddal. Dalsåkrane ned mot sjøen der merovinger- spydet vart funne.

Funnkart Sætre og Finnes der dei to merovingersverda vart funne. På Sætre vart sverdet funne på Kvennhusattelega. På Finnes på Bøekra.

136 137

139138

Frå Bjørke til LindisfarneVikingtida 793 – 1066 e.Kr

av Lars I Ørstavik

Vikingtid er den einaste av jarnalderen sine 6 arkeol-ogiske periodar, som har eit nordisk eller også norsk utgangspunkt, dette av di perioden er karakteristisk omskriven i norske og nordiske kjelder samstundes som der for arkeologane er eit distinkt nordisk funnmate-riale. Periodenamnet kan også lesast som eit uttrykk for den gleda nasjonalt inspirerte arkeologar og histori-karar på 1800-talet fann i det dei tolka som endeleg eit heimleg motsvar på den einsidige kulturpåverknaden utanfrå gjennom keltartid, romartid, folkevandringstid og merovingartid.

Lenge har det likevel vore klårt at periodenemninga byr på problem. For historikarane, som gruppe, har ingen eintydig definisjon av viking, og vikingtid blir derfor heller ikkje eit eintydig omgrep. I framhaldet blir det også vanskeleg å nå konsensus om kvar ein bør setje skiljet til den påfølgjande perioden, mellomalder. Eit anna problem oppstår når to, rett nok nærskylde vitskapar, historie og arkeologi, deler same periodenemninga, for arkeologane har siste 30 åra villa flytte starten på vikingtida fram til 750 med utgangspunkt i ny datering av viktig gjenstandsmateriale. Internt i arke-ologien er det også problematisk at dei to periodane, merovingartid og vikingtid, er så veldig nærskylde. Det meste som startar i merovingartid held fram i vikingtid. Det nye i vikingtid er at sverdet vert toegga igjen, sterk utvikling av skipsteknologien med påfølgjande røvar-tokter, oppdagingar og ytre landnåm der område langt utanfor Norges grensar vert busett av nordmenn. Men dette er ikkje meir skilsettande enn at det kan forklarast som trendar innanfor råma yngre jarnalder, så treng eigenleg arkeologien desse konfliktskapande periodane? Mi tidsramme tar utgangpunkt i skilsettande historiske hendingar for eit overbygg, som eg freistar moderere lokalt gjennom det arkeologiske materialet.

For historikarane startar vikingtida med åtaket på Lindisfarne, som er vel dokumentert i skriftlege kjelder, og inneheld nøkkelingrediensar som skip, åtak på og plyndring av kloster og kyrkjer og annan råskap utførd også seinare av våre forfedrar i England, men også langs kysten av kontinentet og i dagens Ukraina og Russland. Det er først og fremst dette, meir enn handelsman-nen og oppdagaren, som ser ut til å ha prega Europas forståing av vikingen i samtid og ettertid. Dei britiske øyane var dei norske og danske vikingane sin viktigaste arena perioden til ende, og det ville derfor vere merkeleg å velje ei reint nasjonal avslutting på vikingti-da. Lenge markerte 1030 med Olav den heilages død i slaget på Stiklestad slutten på vikingtida i Norge, men det årstalet har så visst lea på seg! 1066 er nok eit betre alternativ av to grunnar, nemleg Harald Hardråde sitt åtak og fall ved Stamford Bridge, som varsla slutten på dei norske åtaka, og i alle fall gjev ei nasjonal avgrens-ing. Vidare Vilhelm Landevinnar (William the Con-querer), Gange-Rolfs ætling, som ved Hastings same året sikra seg England, innførte ny militær organisasjon, og slik sette ein effektiv stoppar for nordisk opportun-isme. Vikingtidas viktigaste scene var dermed låst, og vikingtida i si opphavlege form var over. Dette forhin-drar likevel ikkje at der kan vere store lokale skilnader i

B6768 ei av to økser funne på Uraneset, Viddal, no i Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.

Noreg ettersom ein tredje aktør, kristendommen, også har spela ei vesentleg rolle med å få avvikle vikingen i den ur -typiske plyndrande forma frå Lindisfarne. Slik synleggjer nemleg kristningsprosessen den individuelle entreprenørens store betyding for vikingtidas drama.

Etterkrigstidas teoriar om kvifor vikingtida kom, har vore fleire. Den mest seigliva har knytt indre og ytre landnåm, vikingtidas ekspansjon og handel, til ei raskt veksande befolkning. Utfall med utgangspunkt i eit overfolka samfunn er nå nedtona til fordel for hypotes-er med utgangspunkt i dei nye maktstrukturane ein meiner vart skapt i folkevandringstida, som baserte seg meir på maktstatus, våpenmakt og hird enn på ætt og biologiske band. Ein føresetnad for å halde oppe dette systemet skal ha vore rause gåver, som i sin tur kravde plyndringar og raid for å skaffe eit nødvendig overskot (Hedeager 2001). «De kan oppfattes som en økonomisk nødvendighet for å opprettholde den nye samfunnsor-denen». (Titlestad 2012) Så spørs det, om det var slik i Hjørundfjord?

FunnaFrå vikingtid i Ørsta kommune er funne minst 45 våpen, langt dei fleste gravfunn, og altså vel ei dobling

i høve til merovingartid, både i tal og spreiing. Dei fordelar seg på 21 namnegardar og 25 funnstader. 11 av namnegardane med funn er frå Hjørundfjord ( Ørstavik 2004). Dette viser at væpninga av Hjørundfjord, som me spora i perioden forut, skaut fart i vikingtida.

Men Hjørundfjord skil seg ut i det insulære (frå Storbritannia og Irland) funnmaterialet også. Ifølgje Wamers(1985) er der gjort 15 gravfunn i vårt fylke, i hovudsak av beslag. 9 av desse er frå Sunnmøre, og av dei igjen er 3 frå sjølve Hjørundfjord (Bjørke, Standal og Kvistad), men legg me til «nabogardane» Vatne, Kalvatn og Festøy, så har me sjølve vikingreiret på Sunnmøre. For det er neppe tvil om at alt det meste av dette er røva gods, og ikkje kjøpt for eit formål, ettersom materialet, omframt beltespennet frå Kalvatn, er gjenbruka tilfeldig. I dei to Trøndelagsfylka, har Heen-Pettersen(2013) påvist fire funn med insulært materiale, som ho daterer til før 800, nemleg gravfunn frå Grande, Skei, Gjeite og Melhus. Frå Sunnmøre er kjent 2 slike gravfunn, frå Bjørke og frå Osborg i Ørsta sentrum. Dette viser kvar dei første vikingane kom frå på Sunnmøre, men er også ein indikasjon på relativ sty-rke i framstøyten i høve til andre og større område. Det insulære materialet og våpenfunna indikerer derfor at

B4655 «Jernsverd, enegget, fra yngre jernalder, bøiet, men nu brustet i bøiningen, meget beskadiget af rust, men oprindelig vel bevaret, med smuk glødpatina. Hjalterne er meget tynde, som paa [Rygh fig.489]NO. 489, nogen knap findes nu ikke, klingen har en midtren-de, der dog umærkeligt går over i rygpartiet, medens den i en tydelig afsats begrænses mod egdelen. Odden noget defekt. Længde nu 88 cm., hvoraf håndfanget med hjalterne 11,5 cm. Fra “Hjørenfjord”.» Foto: Svein Skare, UiB.

140 141

uroa i lokalsamfunnet me påviste i merovingartid, held fram også i vikingtid.

Frå Viddal kjenner me tre økser. Den eldste er frå 850 – ca. 900. Dei to andre er frå 900 talet. Øksa er den frie odels - bondens våpen gjennom vikingtid og mellomalder, og seinare berre kjent som landeverja heilt fram til byrjinga av 1800 talet ( Norheim 2000). Det var desse odelsbøndene, som i vikingtid utgjorde leidangen, landets mobiliseringsforsvar frå Håkon den gode si tid og framover. Det var også desse som hadde talerett og domsrett på tinga, og slik gjennom tingord-ninga styrte landet og valde kongane. Hole kan ha vorte fråskild Viddal i perioden slik at mot slutten av viking-tida hadde der blitt to odelsbønder der det før hadde vore ein, som eit resultat av presset frå ei snøgt aukande befolkning.

Nabogarden Leira, derimot, har neppe vorte delt i vikingtida, etter som Seljereite helst høyer heime i mellomalder som gardsnamn. Aakre (1843) nemner funn av stridsøks og tre- urne frå Leira, som han, saman med eit spyd leverte til Neumann i 1843, alt ført under Leira. Bonden på Leira var nok odelsbonde, som han på Viddal og Hole, men spydet kan tolkast som at han stod sosialt lenger framme av di spydet var eit dyrare våpen. Det tyder også B11330 på, som forutan eit einegga sverd, har ein handleddsring i bronse, restane av ei bronsenål og jamvel ei gullfolieret glasperle. Det vakre sverdet B4655 frå perioden 850 – 950, og som kan kombinerast anten med øksa eller også spydet i Aakres

donasjon, viser at odelsbonden på Leira var mellom dei fremste vikingtida ut.

På Finnes og Sætre er der ikkje våpenfunn eller grav-funn frå vikingtida, men det betyr nødvendigvis ikkje at gardane har vore fråflytta. Funna frå merovingartida kom frå flatmarksgraver, så det kan berre vere det at vikingtidsgravene ikkje er oppdaga enno, men det kan ha også ha gått tilbake. Finnes har vore ein god gard, men også ein fonnhev bustad, noko som lar seg lese ut av seinare tiders skatteskyldnad. Om busetnaden der hadde vorte teken ut av fonn, kan dei då ha kasta seg på første utvandringsbølgja til Shetland og Orknøyane siste par 10 åra før 800? (Myhre 1994)

Frå Bjørke, derimot, er det fleire vikingtidsfunn frå Leikvollen, og båe kjønn er representerte. Frå starten på vikingtida er den skilsettande kvinnegrava (B8256 ), særskilt omtala i Husfrua til Bjørke vert jordfest. Så er der ei mannsgrav ( B7076) der det heiter i tilveksten frå 1919:« a) To smale firkantede pilespidser av jern, type Rygh 542….b) Liten kniv med sterkt buet ryg.. c) en liten saum, defekt d) Fiskesøkk av sten, eggformet med en dyp fure indhugget efter længden…e) Simpelt bryne av skifer…f) Små stumper av brændte ben »Pilespis-sane er spesielle, og legg me til fylgjande opplysning frå Aakre(1843) under Bjerke: « I en af disse [gravhaugane] fandtes for nogle år siden et sverd, et hestebidsel, en lang kvæssesten, en jern… og en liden håndkværn, hvil-ke ere for tiden tabte », så får me eit funn som minner om C 1274(Rygh 542) mfl frå Fosseholm i Buskerud, og ein bygdehovding verdig. Ca 900 eller tidleg 900 tal ville vere ei rimeleg datering. Så er der på Tyssheim gjort to funn, ei øks av I type, Petersen figur 40, (Peters-en 1919), som daterer denne mannsgrava(?) til 900ta-let, og ei perle Å1426, som truleg er frå ei kvinnegrav, også frå vikingtida, og «funne saman med fleire perler som kom bort»(Fett 1950). Vidare skriv Strømme og Standal (1990)l: « Dei fann forresten eit sverd med gylt handtak og ei stridsøks i stovetufta» då dei grov tomt til stova på Leikvollplassen, som kom opp 1897. Våpena er no bortkome, men etter opplysningane lar funnet seg lettast plassere i vikingtid.

B11330b. Handleddsring i bronse som Rygh 709 med tverrmåla 6,5 og 5,1 cm. Fotografert i monteren på Sunnmøre Museum. Foto: Lars Ørstavik.

På Fram- Saure er nemnt at på Smieneset, på sørsida av elva, stod fleire bautasteinar 2-3 meter høge. Jamvel skulle ein hatt «runeinnskrift»( Strømme og Standal 1990). Desse er ikkje lenger samla på den opphavlege plassen, men er spreidde rundt om på garden. No er det slik at bautasteinar i seg sjølv ikkje lar seg datere, men ofte står dei på graver, som kan tidfestast. Bautasteinen

er oftast ein minnestein, men treng ikkje vere det. Der er frå Hordaland døme på at bautasteinar også har blir brukt til å vise grenser eller byter i marka. Det er neppe tilfellet her på Fram-Saure. Mest truleg er dei i tid samanfallande med den dokumenterbare busetnaden i dalen elles, og såleis frå vikingtid. I same leid dreg sverdet Å598 som er funne her.

På Raustad vart det funne under restane av eit kleber-kar, to like armringar i bronse. «De mest almindelige av vikingtidens armbåndstyper i Norge.» (Petersen 1928, kfr. figur 184) Vanligvis daterte til første halvdelen av det 9ande århundret. Under jorddyrking på 1930-talet vart der også funne 2 spydspissar av jarn ved gamleve-gen( Strømme og Standal 1990)

Så er me komne fram til Skjåstad, for frå Morka, som truleg den gongen var eit utmarksområde under Skjåstad, kjenner me ikkje funn frå denne bolken. På Skjåstad vart det i haugen ved lødebrua på Haugen funne overhjaltet til eit sverd, ei øks av Petersen(1919 ) type E frå ca. 850- 950, og restane av eit spyd av type I, som høyrer med til første del av 900 åra, som også er ei høveleg datering på sjølve grava. Med unntak av Bjørke, skil dette funnet seg ut i heile området vårt, og er ein bygdehovding verdig. Spydet er av same typen ein burde ha funne i B 7076 på Bjørke. Desse to gravleg-gingane er såleis nær kvarandre i tid. Elles er der eit markfunn av ei jarnøks, truleg Petersen type K, frå ein gong på 900talet. Kva Skjåstad tyder, er uklart, men det er eit samansett namn av skjá og stad. Det første er tolka til å kunne ha med elva å gjere, den klare eller også gjennomskinlege.

Stad-endinga bringar både Raustad og Skjåstad attende i vikingtida, som også funna bygg oppunder, og me kan vel seie det slik at ein gong på slutten av 800 talet vart Bjørkehovdingen utfordra på nytt, og i alle høve Raustad og Skjåstad vart frådelte. Mest truleg skjedde det same med Saure. Etter kvart vart heile dalen heitande Skjåstaddalen, som den framleis gjer. På dette namneskiftet (så viktig som dalen er, må den ha heitt eit kvart før også) kan der søkjast to forklaringar. Nemleg at namnet reflekterer at vikinghovdingen på

B8256d Perlekjeda til husfrua representerte i si tid ein god verdi, sjølv om den var i glas. Små einsfarga glasperler i kombinasjon med mosaikkperler hadde vorte mote i yngre merovingartid. I vikingtid kan ein og finne perler i kombinasjon med amulettar eller anna. Funnstaden og det slitne hengeholet til det angelsak-siske beslaget frå same grava, indikerer at det gjerne også har vore ein del av dette smykket. Perler er kjende heilt frå steinalder av i Noreg, men vart vanleg kvinneutstyr i gravene frå romartid av. I mannsgraver er perler sjeldne. Glasperler har vorte tolka som import, men frå vikingtid er det også kjent produksjon her til lands. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.

142 143

Skjåstad, og seinare ætta hans, var pytt og panne der i dalen, noko som likevel ikkje går heilt i hop med funn av 2 spyd, 2 tydlege rangsteikn frå Raustad. Frå seinare veit me at i alle høve Skjåstad og Raustad, og kanskje Saure, høyrde med til Fyrde skipreide, og sett frå Fyrde, var Skjåstad første og største garden der i dalen, og slik kom kanskje namnet på dalen til. Til slutt er det å seie at i heile indre Hjørundfjord finn me ikkje utstyrsgraver etter 950, og ser ein bort frå markfunnet på Skjåstad, lar heller ikkje gjenstandsmaterialet seg datere stort yngre. 950 må derfor ha vore eit viktig tidsskilje for området sett under eitt.

Frå Bjørke til LindisfarneEndringane, som førte med seg dette hamskiftet, starta truleg etter våronna i 793 (sjå Tjuvgods frå Lindisfarne) Førsleskuta til Bjørkehovdingen, kan hende ei tidleg knarrtype, som godt let seg segle men også ro av to eller fire mann på korte strekk. Henne lasta dei no med sperrer, bord og plank frå Morka, never, jarn, tjøre og anna nybyggarane på Orknøyane kunne ha bruk for. Tonnevis av varer representerte store verdiar, og Bjørke-hovdingen kan derfor ha invitert med bøndene frå Leira og Viddal som ekstra mannskap mot at dei også fekk ta med av sine ting. 10 mann var dei nok, 4 meir enn nødvendig for å manøvrere båten i alt slags ver(Chris-tensen 2000) Vel væpna med sverd og øks, og klare til å bite frå seg og forsvare både skute og last var dei også. Derfor ottast dei berre storm eller også overskya ver som kunne gjere navigasjonen vanskeleg, spesielt om natta. Skuta stakk 1,6 meter djupt i sjøen, om lag det doble av

når ho gjekk i ballast, så dei rekna med at det kunne ta to døgn å nå fram til nørste Orknøyane. Frå sagaen og britiske kjelder veit me at vikingruta seinare heldt fram nord om Skottland og spreidde seg så til Hebridane, Irland eller også ned gjennom Irskesjøen.

Det er på Nordøyane ein i dag finn dei eldste stad-namna, og det er her ein gjer dei eldste funna, og kan hende er dei så pass gamle som 770 (Myhre). Men stadnamnsmaterialet viser også at nykomarane overtok Orknøyane heilt frå petar (pikterar) og papar (keltarar), og nokre arkeologar har jamvel antyda at dei utrydda dei i det me kallar «folkemord».

Sjølve husveggane kan byggast av lokal stein eller også torv, men sperrer og noko taktrod, men også materiale til bord og benk og husgeråd ville det vere trong om utanfrå, for det stormpiska øy-samfunnet hadde, som på Færøyane, berre noko lite bjørk i dei lunaste vikane.

B7076 a. gravfunn frå Leikvollen, Bjørke. «To smale firkantede pilespidser av jern, type RYGH 542, bare med længere og slankere tange, længde 12,1 cm». Foto: Svein Skare, UiB.

B9943 «Øks av jern som PETERSEN, Vikingesverd fig. 40, men litt slankere. De øvre skaftfliker og eggen er noe skadd. Tvers over bladet ved skaftholet på den ene siden går to parallelle innrissete linjer. Nå 14,3 cm lang. Funnet på Bjørke, Storfjorden s., Hjørundfjord p., Sunnmøre, gnr 25, bnr 15, tett nedenfor vegen NV for Tysseheim pensjonat, en fot ned. Gave fra JAKOB MORK ved FETT». Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre Museum.

Eigna materiale til båtbygging , furu særleg, men også eik, ville dei trenge frå gamlelandet for å kunne ut- nytte dei rike fiskeressursane i havet rundt øyane. Alle nybyggarane var nordmenn, så diskusjonen går meir på i fagmiljøa om dei kom frå Sørvest eller Nordvest. At sagaen lar Harald Hårfagre gje øyane til Ragnvald Mørejarl rundt 875 i sonebot ( Orknøyinganes saga) og at jarledømet blir i ætta i hundrevis år, kan truleg takast til inntekt for Nordvest. Kan hende var det også hit Finnes-folket hadde fare?

Sidan sauer, men også andre krøter, kan gå ute heile året, så vaks der raskt fram eit ekstensivt husdyrhald på øyane i vest. I Historia Norvegiae frå 1170åra vert det fortalt om folk som åtte flokkar på 1000 sauar på vesterhavsøyane. Jordbruksprodukt, men framfor alt den verdfulle saueulla , var det bjørkehovdingen kunne rekne å få med seg heim i byte. Råseglet av ull på Bjørkehovdingens eiga skute var truleg 96 kvm, som på vår tids Saga Siglar (Ragnar Thorsets knarrkopi). Ei seglflate stor nok til å kle 40 mann, og no skulle alle ha segl på båtane sine, så ulla ville nok ikkje verte motteten i farmen, nei! Verdien returlasta representerte ville sette ein ny fot under hovdingsetet på Bjørke, og bøte på tapet av inntektene frå gardane som var mist. Bjørke-hovdingen ville igjen vere i stand til å betale for venskap slik det hadde vore gjort før i ætta ( Hedeager 2001). Såleis ville han kunne trygge si eiga stilling og skape grunnlag for ny makt

Her ute på Orknøyane får han skikkeleg kunnskap om kristendomen, om kvitserkane på Papey, dei rike klostera og kyrkjene inne på hovudlandet, som også var oppbevaringsplassar for rikmenns gull og sølv,(Myhre 1994)) og berre var verna av uvæpna munkar og respekten for dei heilage bygningane. Drøset går etter kvart om det rikaste klosteret i nord, på tidevassøya Lindisfarne omgjeven av lumske sandbankar, og berre tilgjengeleg til fots over sandstranda nokre timar kvar dag på full fjøre. Og innanfor låg Bamburgh, den kongelege residensen, med eit stort oppbod av væpna menn. Kan hende er det i drøset om kvelden, i ljosken frå langelden, at ein plan tek form. Hentar dei returlasta

på heimtur, vil ikkje båten stikke djupare enn 86cm, så om kjølen treff sandbotnen langt ute, så vil likevel ikkje vatnet nå dei meir enn til livet når dei hoppar over bord, og skundar seg i land. Overraskingsmomentet vil framleis vere på deira side. Frå full flod til fjøre sjø går det ca 5 timar, som må bli ramma rundt heile føretaket, og set grenser for kva ein kan ta seg i ferd med. For om kongens menn nådde over på fjøra, hadde dei lite å stå imot med. Om dei også kjende til klosteret sitt signal-system, lar seg ikkje vite noko om (Backhouse 1993). Så, endeleg, dukkar dei opp i kjeldene.

Å598 Sverd frå Saure med hjalte av same type som B4655 frå Leira? Rygh 489. Perioden 850 -950. Fotografert i monteren på Ålesund Museum. Foto: Lars Ørstavik.

144 145

Åtak ved daggryAnglo-Saxon Chronicle hevdar at åtaket skjer 8 januar 793, men mange historikarar hallar no til at det truleg er ei feilskriving for 8 juni ettersom desember og januar framfor alt er dei store stormanes tid, som kan vere ei sann utfordring for vår tids moderne stålbåtar også.

«Herjande innfall av heidne menn gjorde sørgjeleg skade på Guds kyrkje på den Heilage øya med røving og drap» (Anglo-Saxon Chronicle for 793), men samt-idskjelda er likevel Alkuins brev til kong Æthelred av Wessex der han skriv: «Høyr! I nær 350 år har me og for fedrane våre butt i dette vakre landet, og aldri før har

slik ei illgjerning kome over Britannia, som me no har opplevd av eit heident folk, heller ikkje hadde nokon trudd at eit slikt åtak frå havet ville vere mogleg. Sjå! St Cuthberts kyrkje er flekka av blodet til Guds prestar og frårøva all utsmykking, og ein stad meir heilag enn nokon annan i Britannia har blitt eit offer for heiden-skapen». Dette måler så kronikøren Simeon av Durham ut tidleg på 1100-talet: « Det same året kom heidningar frå nordlege områder med hærmakt over havet som stik-kande kvepsar og spreidde seg til alle kantar som ville ulvar, røva og slo ihel, ikkje berre trekkdyr, sauer og ok-sar, men like til prestar og deknar og flokkar av munkar og nonner. Og dei kom til kyrkja i Lindisfarne og la alt

The Lindisfarne Priory Stone, funnen i dei normanniske klosterruinane og no utstilt i Lindisfarne Priory., viser åtaket på Lindisfarne i 793, som innleia vikingtida. Er dette dei første avbilda Hjørundfjordingane? Foto: English Heritage.

aude med grufull plyndring, trampa over dei heilage stadane med ureine føter, grov opp altera og røva alle skattane i den heilage kyrkja. Nokre av brørne drap dei, andre tok dei med i lekkjer og mange jaga dei bort med spott og spe, og nokre drukna dei i sjøen.»

Som fleire har påvist, er der fleire konkrete feil i Sim-eon si framstilling. For ikkje var der nonner på Lindis-farne, ikkje vart altera gravne opp ettersom St Cuthberts relikvieskrin fekk stå i fred ved altaret, og slik la dei heller ikkje alt aude. St Cuthberts kyrkje var ei trebyg-ning som i 875 vart demontert og flytt til Norham

då munkane rømde øya. Tydelegvis vaks dramaet på Lindisfarne med dei erfaringane ein seinare hadde gjort seg med vikingane, og ein bør rimelegvis vakte seg vel for, med utgangspunkt i m.a. Simeon, å gjere dei til ei « utbrytergruppe fra en større flåte som rundet Cape Wrath i Nordvest-Skottland i 794 og angrep klostere og bosetninger på Hebridene»(Hjardar og Vike 2012).

Truleg var åtaket på Lindisfarne langt mindre dram-atisk enn seine kjelder ber bod om. Likevel, der vart teke fangar, Alkuin føreslo jamvel at der vart tilbode løysepengar, og ein skal jamvel ha blitt løyst ut (Mag-

B9033 Stormannsfunnet på Haugen, Skjåstad, vart gjort der treet står ved løebrua, og det vart funne eit overhjalt, ei øks og restane av nedste delen på eit spyd av typen Rygh 521. Haugen er truleg naturleg, og både lødebrua og lødemuren er skorne ned i den. Profilen under hagegjerdet tilseier at haugen også har strekt seg innover dyrkamarka på hi sida. Truleg er det haugen som har gjeve bruket namn. Foto: Lars Ørstavik.

146 147

nusson 2010). I 1920 åra grov Ministry of Works fram, i dei dei langt seinare normanniske klosterruinane, øvste delen på det som truleg har vore ein steinkross. På eine sida er der hogge inn ein kross med sol og måne, guds hender og folk i bøn. På den andre sida er avbilda åtaket på Lindisfarne, har det vore hevda, til Richard N. Bailey (1980) sette fram den tanken at steinen berre var ei framstilling av at Dommedag var nær, ei haldning som skulle ha vore gjennomgåande vanleg i Europa i mel-lomalderen. Om så var, utelet ikkje det eine det andre, ettersom det står i Matteusevangeliet (24kap, 6 vers) at krig og bod om krig, skal vere teikn på at dommedag er nær. Kva kunne ha vore eit sikrare dommedagsteikn enn eit væpna åtak på Guds kyrkje? I respekt for det heilage, ville nok kunstnaren ha halde seg til sanninga så godt han kjende ho.

Steinen viser ei gruppe på 7, sikkert den delen av skipsmannskapet som kunne gå på land. Minimum tre måtte vere att for å andøve båten, så den ikkje fjøra oppe. Fremst går hovdingen tilsynelatande med handa kvilande på sverdhjaltet, så 5 krigarar væpna med øks og sverd og til slutt ein uvæpna som synest bera ein fakkel. Det siste kan indikere at dei kom inn på floda i morgontimane, anten dei no kom inn til Sand Bay i nordaust eller også inn på Harbour Bay der bygningane og klosterruinane no er. Vitneverdet til steinen avheng vidare av to ting: I kva grad kunstnaren har forstått opptrinnet, men også evnar å framstille det korrekt. Gruppa er tydelegvis avbilda etter rang, som truleg reflekterer korleis dei sette opp formasjonen. Først kjem

hovdingen, så 2 bønder væpna med sitt tradisjonelle våpen, øksa, så hovdingens huskarar med sverd i hand, og sluttvis ein uvæpna (træl?) som held ein fakkel. Væpninga er også av ein type me ventar oss frå denne tida, den breikjefta skjegg- øksa Petersen B (1919 ) ,og sverdet med den pyramideforma knappen Petersen H (1919). Elles er dei kledde slik ein ville vente seg eit skipsmannskap: I skinnvams over ein varm ullkjortel med kroppsforma beinkle og sko. Steinen er noko versliten, men det kan verke som hovdingen kan ha hatt hjelm og dei andre ikkje. Realismen er slik at ein mest kan mistenke kunstnaren for å ha vore augevitne til hendinga. I så fall, er The Lindisfarne Priory Stone den einaste augnevitne – skildringa som er kjend.

Fekting med våpen og kamprop frå krigarane kom-binert med hovdingens ro, synes å indikere at ulike ut-fall var mogleg, som forhandlingar med hovdingen, eller også kamp og eldpåsetjing, men av Alkuins brev kan det verke som om det gjekk liv før det kom til forhandling-ar. Båe partar var dermed under press: Hjørundfjordin-gane, som ville kome seg bort før det fjøra ut og kon-gens karar kom frå Bamburgh, og munkane som ville redde livet. Verdisaker har dermed skift hender, og gislar har vorte gjevne for at dei sikkert skulle kunne drage sin veg. Trælen har truleg slakta ein sau eller to til niste på vegen attende til Orknøyane. Sånn er det nok ein må forstå kjeldene når buskap vert slakta og folk førde bort i lekkjer. Nesten så kjapt som det hadde starta, var det over, og att sat ei oppøst og livredd befolkning, for «ikkje hadde nokon trudd at eit slikt åtak frå havet ville

B9033 b Frå grav på Haugen, Skjåstad. «Overhjalt av jern, langovalt, jevnhøit, med to huller til å nagle fast knappen. Høidesidene er dekorert med innstemplede linjer og prikker til å opta sølvinnlegg. Stykket har glødeskall og er helt og næsten komplett. Lengde 7,7 cm.». Foto: Ann Mari Olsen, UiB.

vere mogleg». Eit beslag frå ei kvinnegrav på Leikvol-len knyter Bjørke til munkesamfunnet på Lindisfarne, som var dei første offera for teknosjokket vikingskipet, ein nordisk innovasjon, som skulle vere med å prege dei neste 250 åra i engelsk historie. Det er derfor ikkje rart at historikarane har sett dette åtaket som starten på vikingtida, ein periode som vart minst like omskifteleg og dramatisk på heimebøane her til lands, som ute i Europa.

Lokale verknader«Mennene, som drog i ‘vesterviking’, skil seg heller ikkje ut[i gravgodset]- i den grad gravfunna i det heile doku-menterer ferdene deira – frå alle dei andre i fellesskapet. Dei var igjen aktive i landbruket, som handverkty i gravgodset gjev belegg for, og har ofte søkt inn mot eit ‘fredeleg’ yrke ettersom over ein tredel av alle manns-eller dobbel-graver med insulære metallsmykke, inne-held snikkar- utstyr eller også smedverkty.» (Wamers 1985)

Kan hende verkar det slik om ein berre ser på grav-funna, men ættesamfunnet var ikkje sterkt nok til i lengda heilt å stå imot vikingtidas økonomiske og sosiale utfordringar. Nettopp det insulære gravgodset indikerer at røvartoktene heldt fram i Hjørundfjordom-rådet, og bautasteinane på Saure seier tydleg frå om at nokre gongar må det ha gått alvorleg gale. Den stadige straumen av sølv og andre verdisaker har nok ført til inflasjon, som med gull og sølvflaumen frå Amerika vel 500 år seinare, og slik skipla økonomien og skapt nye sosiale forventningar inst i Hjørundfjord også.

Inflasjon har gjort arbeidskrafta dyrare, og det ar-beidsintensive jordbruket på Bjørkegodset gav dermed mindre avkasting. Vekstsektorane var kapitalintensive røvartokter og handel med relaterte aktivitetar, kvar for seg eller også i kombinasjon, slik sagaen også kjenner det. Dei kostesame langskipa tok over etter knarren et-tersom vikingraida endra karakter frå nålestikk til mas-sive åtak etter 835. Framvoksteren av kaupangar og byar i Norden i vikingtid talar eit eintydig språk om hande-lens veksande betyding for økonomien. Stormenn og

handel må ha gått godt i hop. Såleis har ein lenge meint at det var Giskeætta, som har stått bak handelsstaden Borgundkaupangen, som vaks fram i vikingtida.

For å kunne satse på dei nye vekstnæringane, er det at Bjørkehovdingen, ein gong mellom 850 og 900 sel unna jordegods, og rimelegvis til leiglendingane sine. Ut går derfor Saure, Raustad og Skjåstad for å mønstre risikokapital, men det er også ei anna side ved medal-jen, at truleg var det røvartoktene som hadde gjort det mogleg for leiglendingane å kjøpe jorda dei brukte. Som gardeigarar ville den sosiale posisjonen deira auke av di jord gav makt, og ved å satse annleis enn hovding-en, kan det ha vore mogleg å auke avkastinga også. Det kan også tenkjast at den smule demokratisering me har påvist, har medverka til at anslag mot eigedomsretten hadde vorte vanskelegare gjennom tingets auka bety-ding og domsrett.

Bjørke med Åkre var, trass i fråskiljinga, likevel største garden i inste Hjørundfjord, og større enn største gardane i Bondalen, som hadde vore gjennom ein til-svarande utskiljingsprosess ( Per Fett 1975). Avhendinga har derfor truleg gjort Bjørkehovdingen til den rikaste mannen i Hjørundfjord. Oluf Rygh (1908) hevdar gardsnamnet Bjørke kjem av Birki, ein krull med bjørk-eskog, men somme trur det kan ha med Birka, ein han-delsplass, å gjere. I så fall ville den mest truleg ha kome til i tida rundt 900 då ressursane på Bjørke flaut friast.

Kristendomen slår gjennomReligiøst var også vikingtida ei omstillingsperiode, men kristendomen har verka å slå inn ulikt rundt om i landet. Utstyrsgravene inst i Hjørundfjord ser ut til å opphøyre ca. 950, og det gjeld vel resten av Hjørund-fjord også, at inga grav med visse kan seiast å vere mykje yngre. Dette må vere uttrykk for at i alle fall det øvste samfunnssjiktet no var kristna av di kristne ikkje sender med avdøde grav - gåver. Det var og hos dette øvste sjiktet at makta i lokalsamfunnet låg, og det var desse som også møttest på tinghaugen på Hustad (sjå Frå våpengny til demokratisering) Skiljet går såpass skarpt i funna at ein kan vere freista til å tru at kristendomen

148 149

har vorte tingteken lokalt ca. 950, ikkje som ei nyord-ning, men meir som ei stadfesting av tilstanden. For eit slikt vedtak måtte nok til for å kunne riva hóvet og bygge felles kyrkje, og like viktig, der var inga sterk nok hovdingmakt lenger til å stå imot i eigeninteresse då endringa kom. For på Bjørke er der ingen tradisjon om ei lokal kyrkje i hovdingens regi.

Den eldste kyrkja, som er kjend, stod på Hustad der hóvet nok også kan ha vore. Den er sagt å ligge «I Worffru kirkio sokn i Bonadale» ifylgje oversynet over erkestolens gods frå 1430 åra, vanlegvis kalla Aslak Bolts jordebok etter erkebispen då. På Sunnmøre og berre her, listar jordeboka kyrkjeeiga sokn - vis, og ikkje etter skipreide, fjordung eller åttung, som var dei vanlege, juridiske einingane brukte elles. Det indikerer venteleg to forhold, nemleg at den verdslege organiseringa kan ha vore svak, eller også at Sunnmøre kan ha vore tidleg kristna. Vidare har «Worffru» vore mellom dei aller eldste sokna på Sunnmøre, om ikkje det eldste, for ein reknar dei å vere eldst, som er kalla opp etter helgenar eller krossen. Rundt 1050 har det derfor vore fem sokn på Sunnmøre: St Pæder i Borgund, St Pæder på Stran-da, Worffru, Kross sokn i Ørsta og St Olafs i Syvde( Ør-stavik 1995). Forklaringa på kvifor Hjørundfjord vart så tidleg kristna, må venteleg søkjast i to forhold, nemleg ein svært aldersstegen heidendom, men også det nære tilhøvet til England frå starten på vikingtida . For det

er først og fremst engelsk kristendom som vinn innpass langs Vestlandskysten, og meir enn nokon annan stad, burde det vere tilfellet i Hjørundfjord.

I merovingartid og vikingtid verkar inste Hjørund-fjord å ha vore eit uroleg samfunn, meir so enn resten av Sunnmøre, og i sterk endring frå eit hovdingstyrt einmannsføretak, som hadde vorte til i folkevandringstid, til å bli ei bygd av rimeleg jamstore gardar der Bjørke likevel var primus inter pares ved vikingtidas slutt. Dette er inga villa utvikling, men eit resultat av ytre krefter, også utanfor Noregs grenser, som lokalt fører til maktspreiing, eller også ei primitiv ‘demokra-tisering’. Dette gjev kristendomen raskare gjennomslag, og derfor endrar kulturbiletet seg snøggare i ein peri-ode. «Det gamle samfunn» frå folkevandringstid kom aldri attende til Hjørundfjord etter anslaget i merovin-gartid, og slik fell kan hende ein av hjørnesteinane i Hedeagers og Titlestads moderne historie bort? Ikkje for det, Bjørkehovdingens freistnad på å kompensere gjennom handel, drog bygda inn i vikingtid, og slik nærare dei europeiske straumdraga enn ho nokon gong hadde vore. Raidet mot Lindisfarne ser ut til å ha opna opp for ny kultur og ny økonomi, som fekk mest like store maktkonsekvensar for Bjørkehovdingen sjølv, som for nokon annan, utløyst av ei kjede av endringar, som hadde starta med kollapsen i handelen med det gamle romerske området.

Å1376 a (bilde under) og b, er to handleddsringar i bronse funne i ei brann-grav på Raustad under eit kvelva kleberkar. Foto: Lars Ørstavik.

Ruinane av det normanniske benediktinar- klosteret frå ca. 1120 e. Kr. Bakerst kyrkjeruinane med den kjende og luftige Reg-nbogebogen. St Aidans opphavlege kloster frå 635 e. Kr låg truleg meir der St Marys kyrkje ligg til venstre. Det var ei samling runde hytter bygde av pålar med leirklint flettverk til veggar og strå til tak. Klosterkyrkja var bygd av tre slik keltarane brukte, og det heile var inngjerda. Bak høgaltaret stod frå 698 til 875 e. Kr. skrinet til St. Cuthbert, tidlegare prior og biskop i Lindis-farne, og Nordenglands viktigaste helgen. Foto: Lars Ørstavik.

Parti frå hamna på Lindisfarne med klosteret til venstre og landsbyen til høgre. Sjøen skal ha strekt seg heilt fram til den grøne bakken i 793 e. Kr., fortsett forbi båtane og ut av høgre biletkant til eit område dei kallar The Palace. Der var heller ingen landsby den gongen. Munkane kan derfor ha vore heilt aleine då det uventa åtaket kom. Bak skimtar me dei store sand-bankane rundt øya, som kjem fram straks det fjørar ut. Foto: Lars Ørstavik.

151150

Husfrua til Bjørke vert jordfestav Lars I Ørstavik

Leknes og Leikvollen ber i seg same minnet om leik i gammal tid, men helst då ein religiøs leik, vil eg tru. Ik-kje rart kan hende at der var graver båe stader, og på Le-knes jamvel «nogle små offersteder» ifylgje Bernt Aakre, som ingen seinare i manns minne har visst beskjed om.

Grava på Leikvollen, kyrkjestaden på Bjørke, vart fun-nen då slekta grov grav til eit dødt barn. Rasmus Buset på Sunnmøre museum vart varsla, og redda helst funnet for Bergen museum (Johs Bøe). Per Fett si velordna framstilling nedanfor er frå 1946, og byggjer nok på ei utspørjing av gravarane av di funnsituasjonen er langt meir detaljert enn hos Bøe:

«Grav under flat mark heilt ute ved kanten mot elva bak kyrkja. Liket må ha lege med hovudet mot O, der ei [av 2] oval spenne låg. 30 cm lenger V låg to armringar, ein på kvar side. Mellom spenna og høgre armring låg eit firkanta bronsebeslag. Under den ovale spenna låg glasperler. Vevskei og beisel lå langs søre side. B.8256.»

Liket hadde ikkje vorte brent, men nedgrave, skriv Bøe, som daterer jordfestinga til rundt 800, heller før enn seinare, av di der vart funne 2 små, tunnskala ovale spenne utan dekor, som aller helst høyrer 700 talet til (Bøe/Petersen). Altså ei grav frå heilt i starten av vikingtida. Bronsebeslaget er også frå 700 talet med 800 som eit terminus ante quem, ifølgje Bøe, ein observas-jon som assosierer grava med dei første vikingåtaka på dei britiske øyane. «Liket låg med hovudet mot aust

som elles er kristen skikk», konstaterer Per Fett seinare. Kristen skikk var, og er det, å setje ned avlidne med blikket vendt mot aust slik at den døde kan sjå Kristus kome attende med solrenninga. Orienteringa av den døde i grava med sjølve hovudet i aust, tilseier derfor at det er ei heiden jordfesting. Gravgodset peikar også i same leid.

Ovale spenner kjem oftast parvis, og kvinna har anten hatt eitt på kvar skulder eller også over brysta, og mellom dei ser ein ofte eit tredje smykke, anten sydd til drakta, eller også festa med nål(Petersen1928) Beslag, rivne av heilage bøker eller relikvieskrin på dei britiske øyane, ender ofte som slikt tredje smykke i norske vikinggraver, og så er tilfellet med bronsebeslaget frå Leikvollen også. Kan hende har desse beslaga jamvel vore ein del av sjølve ‘brudekjøpet’(Carroll, Harrison and Williams 2014), og slik viktig symbolikk å få med seg til dødsriket? Om så var, kan ho ha døydd i bar-selseng av di beslaget var relativt nyleg kome til Bjørke. Funnstaden i grava tyder likevel på at det kan ha vore ein del av perlebandet, anten ho hadde glasperlene rundt halsen eller mellom dei ovale spenna. Ingen har freista setje på det nål, og den einaste tilpassinga er at ein nagle er piksa ut, og noko har vore tredd igjennom holet, som på sikt har runda holranda. Armringane gjer smykkesettet komplett.

Ei vevskei til oppstadveven høyrer ofte med i kvin-negraver, og viser vel helst sosial rang, for beiselet fortel

Husfrua til Bjørke vert gravlagd. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

B8256e Vevskei av jern, kvinnegrav Leikvollen. Foto: Svein Skare, UiB.

152 153

ho åtte sin eigen hest i levande live, og den fekk ho med seg i grava for å ri standsmessig inn i dødsriket, som skildra på ein bautastein frå Gotland (Gjerdrum). Der-for er dette heller ikkje grava til kven som helst, men me vil seie sjølve husfrua til Bjørke.

Det er vel mest så ein må tru der opphavleg må ha vore haug over grava hennar, men i yngre jarnalder trong det ikkje vere dimensjonar over dei. Kor som var, vart ho gravlagd på ein heilag ættestad, for på Leikvol-len har der vore mange graver, også haugar med fotkjede frå eldre jarnalder. I fleire hundre år vart bjørkeæt-ta sine viktigaste menn og kvinner gravlagde her, og om skikken endra seg, var tydelegvis ætta like baus.

Dei religiøse leikane her på vollen har truleg også vore til heider for dei døde, og slik freista involvere skug-geverda positivt i dei levande sine kår. Gjennom kulten av forfedrane demonstrerte ætta også retten til området og dermed legitimiteten for si eiga makt. Død utfordrar dette maktgrunnlaget, og skaper for ætta ei krise, som må forvandlast til grunnlag for ny makt. Dette vart mellom anna søkt sikra gjennom rituala rundt den døde.

Desse rituala er sjølvsagt ikkje kjende frå samtida, men Gjerdrum (2011) har prøvd seg på ein retrospektiv analyse for vikingtida (og tidleg kristen mellomalder) med utgangspunkt i m.a. Snorre og ritualteoriane til Arnold van Gennep, modifiserte gjennom Victor Turner og Catherine Bell sine arbeid. Van Gennep deler døds-prosessen i tre, nemleg åtskiljings, liminal- og integre-rings-fasen.

Om ein person brådøyr, så startar åtskiljingsfasen med dødsbodskapen. Om ikkje, er der ei periode der personen førebur seg på å døy, m.a. rår med midelen sin, korleis gravferda skal vere, og gjerne tar farvel med vener og slekt. Det kan såleis godt tenkjast at husfrua vår sjølv bestemte kva ho ville ha med seg i grava, og i kva klede og utstyr ho ville gravleggast. Frå det litt seinare osebergfunnet veit me at dette også kunne gjelde kven ho ville gravleggast saman med, men der er ingen indikasjonar på at husfrua til Bjørke fekk med seg ei trælkvinne i grava for å gå henne til hende i dødsriket.

Då ho var død, vart liket flitt og vist fram for slekt, vener og sambygdingar, som slik fekk visse for at ho var død, og om ho hadde døydd naturleg eller ikkje.

B8256a spenner med tynt skal og utan dekor daterer grava til 700-talet. Foto: Ann Mari Olsen,UiB.

Me anar dei nok ikkje berre møtte fram som sørgjande, men like mykje som vitne, og at åtskiljingsfasen også må ha hatt juridiske element i seg, som kunne påverke ætta si stilling i ettertid. Om dei også spådde vandringa hennar i dødsriket, som seinare i kristen tid, ut frå om ho var eit fint lik, gjev sagaen ingen indikasjonar på. Heller ikkje om vikingtidas menneske hadde for vane å vake over liket. Kor lang tid dette tok, kunne sikkert ha variert etter omstenda, men arabaren Ibn Fadlans verdskjende framstilling av ei viking-gravferd i dagens Russland, nemner 10 dagar fordi dei skulle lage eigne lik-kle til hovdingen(!).

Så vart liket ført til gravstaden. I vogn, på slede eller på ei båre og med tonefølgje frå ranglar og lur, veit me ikkje, men truleg vart ho lagt i grava der hesten og vevskeia allereie var plasserte. Ei volve (Ibn Fadlans død-sengel) kan ha leia ein seremoni, me ikkje har konkret kunnskap om innhaldet i, og sluttvis lyst husfrua heim til Hel, og ikkje Valhall, som er kjent få sagaen, etter-som ho var kvinne og ikkje krigar. Det vart mælt over grava, sagt godord om og halde minnetale over den døde, skal me tru sagaen. Deretter vart grava kasta att, og åtskiljingsfasen var over. Dette vart markert med ein sort gravøl, som også er kjent frå kristen tid. Gjerdrum har funne haldepunkt for at minst ein tredjepart av av-lidne sin midel skulle gå til dette. Di større og gjævare, di meir skuldast dei å minnest henne i ettertid, og av større verde vart avlidne for ætta sitt framtidige makt-grunnlag.

Til hest hadde no husfrua byrja reisa til dødsriket, i van Genneps liminalfase, ein stad utanfor samfunnets struktur og hierarki som «oppfattes som hellig og som noe påvirket av overmenneskelige vesener eller krefter». For gjennom ei overgangsrite hadde ho blitt plassert der, og ein del av eit slikt rite kunne ha vore ofring av ferdamat og drykk for å få ho i veg. Ettersom alt var organisk materiale, har det berre rotna bort med tida, og viser derfor ikkje att i funnet. Slik ferdamat er likevel kjend frå osebergfunnet.

«Når [ho] så vender tilbake til strukturen, har [ho] med seg noe nytt, noe hellig som [ho] fikk i limi-

nalfasen, og som gjør [henne] bedre egnet til sin nye status.» Avdøde er no klar for å bli integrert på nytt.Dette blir markert ved minne-eller arve-drykk. Det mest famøse av desse arveøla i soga, er det danskekon-gen Svein Tjugeskjegg (985 – 1014) heldt etter far sin, Harald, og der jomsvikingane (Haralds allierte) drakk Brage- skåla på at dei ville fare nord til Norge for å drepe Håkon Jarl. Avlidne sine gamle vener, handel-spartnarar og allierte var sjølvskrivne til arveølet, som hadde to viktige funksjonar: Markere eit skifte, og samstundes halde på gamle strukturar. Det vart sikkert halde arveøl på Bjørke også for å markere at morsarven var delt, og signalisere at ein ville halde på det nettver-ket ho hadde vore med å skape. Slik heldt ho fram livet i grava, ved å styrke og verne om ættas stilling, og som ein del av ættekulten på Leikvollen.

B8256c Handleddsringane i bronse åt husfrua til Bjørke merkjer seg ikkje ut av di den «mest almindelige av vikingtidens arm-baandstyper er i Norge R.721 med de bølgeformede ornamenter» (Petersen 1928). Foto: Lars Ørstavik.

155154

B8256b «Firesidig sterkt forgylt bronsebeslag med innbuete sider. 7,1 x 7.2cm. Angelsaksisk arbeide. Siselerte ornamenter. Beslaget har vært festet ved fem små runde bronsenagler, en i hvert hjørne og en på midten. Ornert med dyreornamenter og båndfletninger. Grav-funn. Bjørke kirkegård, Hjørundfjord s og p. M. og R. Ca 800. B 8256 b.» (Petersen 1955). Foto: Ann Mari Olsen, UiB.

Tjuvgods frå Lindisfarne?av Lars I Ørstavik

I 1932 vart det i grava åt Husfrua til Bjørke frå før 800 funne eit beslag, som arkeologen Johs Bøe (1891- 1971) omskreiv og daterte same året i engelske Antiquaries Journal, av di han « trur det vil vere av ei viss interesse for dei som studerer engelsk arkeologi». For Johs. Bøe, som allereie då var ein leiande arkeolog, ikkje berre i Bergen, men i landet , innsåg straks det spesielle med dette arbeidet, som mindre ligg i det kunstnarlege enn i konsekvensane av sjølve dateringa.

«Det er laga i støypt bronse og måler 7.2 cm på det vidaste, men er berre 1-2 mm tjukt» skriv Bøe, som held fram at på baksida «under den grøne patinaen er der spor av eit dekklag av kvitt metall. Oppsida er dekt med ei bjart og kraftig forgylling med unntak av top-pane på knutane eller naglehovuda der den er fallen av». Omframt ein brest, er arbeidet nesten perfekt bevart.

«Alle naglane, der det no manglar ein, er hamra flate frå undersida, men ein kan enno øygne at opphavleg må midtnaglen ha stukke fram minimum 8mm. Dette må då vere tilnærma tjukta på underlaget beslaget opphav-leg var festa til», skriv Bøe. Når underlaget nærmar seg centimeteren i tjukt, så kan dette like fort ha vore på eit relikvieskrin, som det var eit bokbeslag, slik Per Fett kallar det. Fett gjev også ein god glytt inn i den vanske- lege identifiseringsprosessen når han skriv at det var «så fint gjort at ein fyrst var i tvil om tingen kan hende heller skulle vere frå ein av dei irske stormeistrane».

«Ornamenta på oppsida verkar ikkje støypte, men gravert inn i overflata, design og gjennomføring røper både handelag og smak», held Bøe fram, før han ser nærmare på sjølve kunsten: « Overflata er delt inn i medaljongar av eit rammeverk. Dette er ikkje dekorert med unntak av ei punkta line som langt frå dekkjer ribbeflatene. Flata mellom [ytter-] rammene er langs kanten dekt av velkjende motiv for ein kvar student

av angelsaksisk kunst. Dei ymse bandflettingane er repeterte nesten symmetrisk frå felt til felt.»

«Dei fire inste felta rundt sentralnaglen og eitt i eit hjørne, inneheld nesten identiske dyremotiv. Motivet er kraftig stilisert, men hovudet med eitt auga og stor, open kjeft let seg i alle fall lett nok øygne, så også det meste av ein fot med tær i ei flika avslutting. Tunga er dregen ut, renn saman med foten, og krullar seg rundt hovud og kropp på ein velkjend måte i gammal engelsk ornering». Bøe seier vidare at det ikkje kan vere tvil om at dette er eit angelsaksisk arbeid, viser til ein av samtidas verkelege kjennarar, Mr. Reginald A. Smith si avhandling i Archaelogica, samanliknar beslaget med Witham-nåla, og Lunde-fragmentet, men endar opp med at « der er endå større likskap med Ixworthnåla der hovudet er delt i 4 felt». « Hans [Smiths] datering av Witham-nåla til åttande hundreåret (Smith 1.c. 241), er støtta av vårt funn». ( Sjå Husfrua til Bjørke vert jordfest) Johs Bøe summerer dateringa slik: « beslaget må derfor ha funne vegen over Nordsjøen på eitt av dei fyrste vikingtokta som fann stad heilt mot slutten av det 8 hundreåret [heilt i starten på vikingtida], og for pro-duksjonen av beslaget og den dekorative stilen kan 800 setjast som eit terminus ante quem». Kva ligg så i dette?

I 1932 var det kjent sju slike ferder i kjeldene. Det var The Millhill Burial på Arran datert til ca. 750, så eit åtak i Dorchester- området på sørkysten av England i kong Beorhtrics tid (786-802). Anglo-Saxon Chronicle omtalar dei som «Danish men», ei nemning som kan hende betyr like mykje skandinav som dansk. Der-etter kjem vel dokumenterte Lindisfarne i 793, i 794 klosteret Jarrow sør for Lindisfarne og heimsøkte Iona i 795, 802 og 806. Så teier dei engelske kjeldene fram til 835. Ettersom beslaget vart funne i ei grav, som van-skeleg kan vere yngre enn 800, så har det som skjer etter

156 157

835 ingen relevans for tolkinga av vår artefakt. Dette er samanhengen krigarane frå Bjørke høyrer heime i, som dei einaste pionervikingane ein så langt har makta plassere lokalt i høve til kjeldenes meir upresise «North-men», «Danes», eller berre «heathens». Ein av plassane ovanfor var det dei slo til mot, men kva for ein? I framhaldet ligg spaninga i om me så å seie kan ‘ta dei på fersken’.

Å påvise kvar desse første vikingane kom frå, ja, kven dei var, vil måtte få konsekvensar for tolkinga av dei tidlegaste raidas omfang, organisasjon og styrke, og slik for dei teoriar, som med rimelegheit kan skipast, om vi-kingtidas start og tidlegaste årsaker. For småhovdingens innbringande nålestikkstrategi mot kyrkjer og verjelause kloster, ber om forståing for andre årsaker og verknader enn danskekongen Svein Tjugeskjegg (985 -1014) sin massive invasjon av England i 1013.

The Millhill Burial, Lamlash, Isle of Arran på vest-kysten av Skottland med funn av einegga sverd og

skjoldbukl, vart først skildra og datert av Balfour (1910). Dateringa 750 har hatt støtte i norsk arkeologisk elite frå starten og forbi 1993 (Shetelig, Grieg, Myhre), men er ettertrykkeleg avvist av Stephen H. Harrison i 2000, som overtydande daterer funnet til tidlegast mot slutten av det 9 hundreåret. Dorches-ter-raidet er berre kjent frå Anglo-Saxon Chronicle, og som heller ikkje daterer det, men kallar åtakarane «Danish men». Elles er kanalkysten litt langt sør om dei kom frå Nordvestlandet, for då vil det vere meir naturleg å kome inn til strendene av Skottland eller også Nord- England. Åtaka på Lindisfarne, Jarrow og Iona er derimot på rett kurs, og er vel dokumenterte i kjeldene.

Klosteret på Lindisfarne vart grunnlagt av ein munk frå Iona, St Aidan, i 635 på tidevassøya Holy Island etter invitasjon frå Oswald, konge av Northumbria, og kon-takta mellom klostera var god fram til 793. Iona på dei Indre Hebridane hadde keltisk opphav og keltiske, kun-stnarlege røter, men moderne kunsthistorikarar under-

Klosteret på Iona slik det står i dag. Her kraup kristendomen i land frå Irland med Colm Cille eller også St Columba (521-597), som grunnla klosteret i 565. Klosteret vart ein av dei viktige pulsarane for kristendomen i Vest-Europa, og det viktigaste klosteret på dei britiske øyane, før det vart øydelagt av vikingane i 806. Det var mor-klosteret til fleire andre, i både Irland, Skottland og England, der avleggaren Lindisfarne vann seg ei leiande kulturell stilling. Markus-krossen t.h. er frå 900 talet medan St. John krossen ved døra, ein tru kopi av originalen i museet, stod der før vikingane slo til. Foto: Lars Ørstavik.

strekar likevel at keltisk og angelsaksisk stil renn saman her i nord og skaper ein «Hiberno-Saxon» eller også «insular style». Det merkast ikkje minst på kunstskatten The Lindisfarne Gospels frå 721, men slik påverknad er heller sjeldan på metallarbeid. “The influence of Celtic style ornament was not confined to Anglo-Saxon man-uscripts; it also appears on eight-century sculpture and metalwork, albeit fairly rarely.” Derfor ville ein ha venta eit tydleg keltisk uttrykk, og ikkje angelsaksisk, om vårt beslag var frå Iona, som derfor neppe er staden det har vorte ‘henta’.

Åtaket mot Jarrow i 794 enda i fiasko for vikingane. Dels vart leiarane deira drepne, dels øydela ein storm flåten, og dels vart vikingane tekne til fange. Dette og arbeidets kvalitet tilseier at me helst må vende blikket mot Holy Island eller også Inis Metcaut, som skal ha vore det opphavelege, førkristne namnet.

I kjeldene trør klosteret Lindisfarne fram, som eit pulsområde for kunst og kultur, langt utover Northum-bria sine grenser, gjennom heile 700 talet. Eremitten og kunstsmeden Billfrith stiller i same klasse, som Fett sine irske stormeistrar, når han ein gong etter 721, pry-

der The Lindisfarne Gospels med utsøkte arbeid i edelt metall. Han meistrar både keltisk spiralornamentikk og angelsaksisk dyreornamentikk til fullnad, men einaste grunnen til at me kjenner han ved namn, er at han er nemnd i ei tilskrift om korleis The Lindisfarne Gospels vart til. Så der kan lett ha vore fleire enn han.

Likevel, impulsane til arbeidet verkar å ha kome utanfrå Northumbria. Eksempelets makt førte Bøe sørover til Ixworth i Anglia, eit kjerneområde i den an-gelsaksiske kunsten. Stilkjennaren, professor Egil Bakka, vurderte også beslaget som eit sein - saksisk arbeid p.g.a. dyreornamentikken, eit argument som ikkje vert motsagt av den tyske eksperten, Egon Wamers, i hans avhandling om Insularer Metalschmuck in wikingerzeitli-chen Gräbern Nordeuropas. Så om beslaget si kulturelle tilknyting og alder er der ingen dissens. Frå Anglia kjennest heller ikkje noko vikingraid frå før 835, så då spørst det, om det ikkje likevel var ein hærflokk leia av hovdingen på Bjørke som i 793 raida Lindisfarne, og starta det me i ettertid kallar vikingtida. Utruleg nok er det mest so at ei anna tolking ville verke søkt.

Det forgylte bronsebeslaget vart funne på funnkartet pos.1/4.

159158

Katalog over fornfunn og fornminne frå Indre Hjørundfjord ordna etter stigande matrikkelnummer.

Viddal gnr 130B9721 Vikingøks. Funnstad Gamlereitane på bnr 4, Dortegarden id.nr 212460. Mogeleg flatmarksgrav. Inn-levert i 1946 av Ole I. Viddal til Bergen museum. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

B6768 Vikingøks. Funnstad Dalsåkrane på bnr 8 Jørngarden (før utskiftinga i 1930-åra) id.nr. 145369. Gravrøys. Innlevert i 1918 av Ole O. Viddal til Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.

Å631 Øks frå eldre jarnalder. Funnstad Dalsåkrane bnr 8 Jørngarden. Foto: Lars Ørstavik.

B9826 Merovingerspyd. Funnstad Bjønnaåkeren, Urda-neset på bnr 7 Trulsgarden (etter førnemnde utskifting) id.nr.145369. Flatmarksgrav. Gåve frå Elling Viddal i 1946 til Sunnmøre museum. Foto: Lars Ørstavik.

Leira gnr 132B1750 Vikingspydodd. Funnstad bnr 4 Larsagarden. Gravrøys id.nr. 145448. Innlevert av Berent Eriksen Åkre til biskop Neumann i 1843. Foto: Ann Mari Ols-en, Universitetsmuseet i Bergen.

B1751 Vikingøks. Funnstad bnr 4 Larsagarden. Gravrøys id.nr.145448. Innlevert av Berent Eriksen Åkre til biskop Neumann, Bergen i 1843. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.

Illustrasjon av Roger Håndlykken.

Katalog B4655 Vikingsverd. Frå gravrøys i nærleiken av røysene som øksa og spydodden vart funne, men sverdet vart ikkje innlevert til Bergen museum før i 1890-åra. Id.nr som dei to førnemnde. Foto: Svein Skare, Universi-tetsmuseet i Bergen. Funna B1750, B1751 og B4655 er nok frå forskjellige gravrøyser, då det i dette området på Leira har vore fleire røyser.

B11330a Einegga sverd frå vikingtid. Funnstad bnr 5 Jensagarden. To gravrøyser. id.nr. 145446. Heile funnet (a- f ) innlevert av Jens J. Leira i 1959 til Sunnmøre museum. Foto: Lars Ørstavik. Ettergraving av Per Fett same året utan at fleire funn kom for dagen.B11330b Handleddring. Foto: Lars Ørstavik. B11330 c og d. Del av bronsenål og to små bronseplat-er. Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre museum.B11330 e Glasperle. Foto: Lars Ørstavik.B11330 f To kljåsteinar (for å tynge ned vev). Foto: Lars Ørstavik (den eine) og Mirjam Vikestrand, Sunn- møre museum (den andre).

Åkre gnr 134B13433 Sandhamnøks av basalt. Yngre steinalderfunn. Funnstad. Tufta, bnr. 3 Voldsgarden id.nr. 212462. Funnen av Peder J. Åkre. 1945 – 1950. Innlevert 1982 av John Mork til Bergen museum. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

Bjørke gnr 135B7075 Spyd, folkevandringstid. Haug med hellekiste. Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen. Kyrkjegarden på Leikvollen er fellesareal for alle bruka på Bjørke. Kyrkjegarden har id.nr. 145439. Gåve frå distriktslækjar Eyvind Bugge i 1919 til Bergen museum. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

B7076 (a- f ) Brend mannsgrav (flatmarksgrav) viking-tid. Funnstad; kyrkjegarden på Leikvollen. Heile funnet (a – f ) er gåve frå distriktslækjar Eivind Bugge i 1919 til Bergen museum. Heile funnet fotografert av Svein Skare, UiB. B 7076a. To pilspissar.

160 161

B7076b Kniv, bogen i ryggen, rett i egga.B7076d Fiskesøkke. B7076f Små stumpar av skjør-brende bein av vikingmannen. (B7076c båtsaum og B7076e bryne av skifer er diverre kome vekk for museet i Bergen.)

B8256 (a- g) Ubrend kvinnegrav (flatmarksgrav) viking-tid. Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen. Heile funnet (a- g) er innsendt av Rasmus Buset i 1932 til Bergen museum.B8256a To ovale draktspenner. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.B8256b Angelsaksisk forgylt bokbeslag i bronse, brukt som hengesmykke. 7 x 7 cm i firkant. Foto: Ann Mari Olsen,UiB.B8256c Armringar av bronse. Foto: Lars Ørstavik. Rin-gane er for tida utlånt til Sunnmøre museum.B8256d Perlehalsband med 51 perler. Foto: Ann Mari Olsen, Universitetsmuseet i Bergen.B8256e Vevskei av jern. Foto av Svein Skare, UiB.B8256f Hestebeksel. Foto av Svein Skare, UiB.B8256g Beinstykke (7,5cm) av vikingkvinna. Foto Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

Å1668 til Å1676. Funn frå folkevandringstid. Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen Å1668 – 1671, dei to leirkara og dei to lengste spyda, vart funne i ei mura hellekiste i 1928, då flatmark, men før kyrkjegarden vart planert i 1920, var det haug over grava. Funnet innlevert til Ålesund museum i 1928. Tilvekst i Bergen museumsårbok i 1930.Å1668 Spannforma leirkar med flettingsmønster. Ålesund museum. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.Å1669 Spannforma leirkar med anna mønster. Ålesund museum. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.Å1670 Spyd med agnorer 39 cm langt (kastespyd) Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.Å1671 Spyd 38,9 cm (lanse til nærkamp) Ålesund Mu-seum. Foto: Lars Ørstavik.

Å1672 - Å1676 er lausfunn andre stader på kyrkje-garden. Å1672 Spyd 25,5 cm. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.Å1673 Bryne av skifer. Brynet tilhøyrer yngre jernalder og ikkje som resten av funnet, som er folkevandringstid. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Å1674 Øks. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Å 1675 Bøyel av saks er diverre kome vekk ved Ålesund museum. Å1676 Jarnfragment. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.Heile funnstaden, kyrkjegarden på Leikvollen, har som før nemnt id.nr. 145439. Å1426 Glasperle, raudbrun. Fleire andre perler vart også funne, men dei har diverre kome vekk. Funnstad Leikevollplassen bnr. 13. id.nr 212466. Mogeleg flat-marksgrav. Innlevert av Sivert Nilssen Bjørke i 1928 til Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Sivert Nilssen Bjørke fann også eit vikingsverd med gylt handtak og ei stridsøks, då han grov tufta til stova han sette opp på Leikvollen i 1897. Så her har nok vore ei grav. Funna diverre tapte. B9943 Vikingøks. Funnstad ned for ”Tussheim” pens-jonat, i bakken nedom vegen. bnr. 17. id. nr. 212467. Mogeleg flatmarksgrav. Innlevert av Jakob Mork i 1948 til Sunnmøre museum. Foto: Mirjam Vikestrand, Sun-nmøre museum.

B3005 – B3009 Folkevandringsfunn. Funnstad Lining-haugen bnr. 3 Bertelgarden. id.nr. 145441. Gravhaug med hellekiste, som i dag er fjerna. Funnet innlevert av Jon Olsen Bjørke i 1875 til Bergen museum. Jon Olsen var brukar av garden 1861- 1892. Grava vart først opna av faren Ola Jonsen i 1834. Han fann eit leirkar med oske og nokre hestetenner. Dette er tapt.B3005 Øks frå folkevandringstida. Foto: Svein Skare, UiB. B3006 Spyd frå folkevandringstida i fem delar. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

162 163

B3007 Beltestein av kvartsitt. Foto: Svein Skare, UiB. B3008 Beltespenne av bronse. Foto: Svein Skare, UiB.B3009 Endebeslag og ring av bronse. Foto: Svein Skare, UiB.I ”Fjøshaugen” like ved var det funne eit sverd. Må vere ved løda til Martegarden bnr.. 4. Sverdet er diverre tapt.Haug på Leite. Knutegarden bnr..5. id.nr. 145442. ”Uppå Leite var største gravhaugen på Bjørke. Han Knute-Per (1850 –1932) kjaurde den vekk, men grava er urøyvd, trur eg.” ( Johan J. Bjørke. ca. 1950 )To gravhaugar og steinring i Bjørkevikja. Bnr. 3 Berttel-garden og bnr.. 43 Klokkergarden. Id.nr. 145443.I ein gravhaug på ”Bjørkeøyra” vart det funne ein gullring i 1847. Ringen diverre tapt. Wilhelm Frimann Koren Christie, som var med å skipa Bergen museum i 1825 har notert seg dette funnet, men funnet har heilt sikkert ikkje kome til Bergen. (Bergljot Solberg) ”Bjørkeøyra” må vere i Bjørkevikja. Bergljot Solberg tidfester dette gullfunnet til romertid ca. 400 e.Kr.Berent Eriksen Aakre skriv i sitt dokument innlevert til biskop Neumann i 1843: ”Bjerke fordum Bjørke. Her findes, deels ved søen, deels længere op på marken, forskjellige gravhøie. I en af disse fandtes for nogle aar siden, et sværd, et hestebidsel, en lang hvæssesteen, en jernplade og en liden haandkværn, hvilke ere for tiden tabte.”Aakre skriv også: ”Her findes en Høi (Haug) eller rettere en Stenhob, der til forskjellige Tider har været undersøgt i Tanke om at finde pænger, som man siger, men kun de sidste Undersøgende har fundet nogle Stykker af en blaa Glasflaske.” Dette må vise til Kjelshaugen opp om husa på Knutegarden bnr. 5 på Bjørke. Det har vore eit gammalt sagn om at i haugen skulle der stå ein kjel full av myntar, derav namnet på haugen. Dette er nok ein naturleg haug og ikkje gravhaug , men tek det likevel med.

Fram- Saure gnr 137B9722 Bryne av kvartsitt frå eldre jernalder. Lausfunn. Funnstad på bnr. 1 Lassegarden, mellom stova og vat-net. id.nr. 212469. Innlevert i 1946 til Sunnmøre mu-seum av Ole O. Saure f.1893. Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre museum.

Lininghaugen, Bjørke. Foto: Lars Ørstavik.

Å598 Vikingsverd. Funnstad i ein gravhaug med hellekiste i Reitebakkene. Id.nr. 145444. Bnr. 1 Lassegarden. Manns grav. Nokre jarnringar som høyrde til funnet er komne vekk. Innlevert før 1920 av Ole O. Saure f.1893 til Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik.

Å1220 Flintsigd frå yngre steinalder. Funnstad Odde-myra, ein meter ned. Bnr. 1 Lassegarden. Id.nr.212470. Lausfunn. Truleg offer til høgare makter. Innlevert midt på 1920- talet av Ole O. Saure f. 1893 til Ålesund mu-seum. Foto: Øyunn Kleiva.På sørsida av elva, på Smieneset stod der fleire bau-tasteiner, to til tre meter høge. Den eine ligg no under Larskvennhuset.

Raustad gnr 138Å1376a og b Armringar av bronse. Kvinnegrav som var flatmarksgrav. Funnstad opp i bakken nær utmar-ka, bnr. 4 Fyrskegarden. id.nr 212471. Innlevert 1928 av Jakob R. Rørstad til Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Deler av klebergryte og jarnfragment har diverre kome vekk. På Raustad skal det også ha vore funne to spyd- oddar på 1930-talet som truleg er tapte.

Skjåstad gnr 140B9033b Sverdhjalt med inngraveringar for sølvinnlegg. Truleg tilhøyrt ein høvding. Vikingtid. Sverdhjaltet funne i ein gravhaug, saman med ei øks og delar av eit spyd. Øksa B9033a er diverre kome vekk. Funnstad bnr. 4 Haugen. id.nr 145411. Innlevert av Knut J. Saure i 1938 til Sunnmøre museum. Foto: Ann Mari Olsen, UiB.B9033c To delar av spyd, det lengste er noko av falen. Innlevert saman med hjaltet. Foto: Lars Ørstavik.

B9735 Øks frå yngre jernalder. Flatmarksgrav. Funnstad bnr.1 Sammelgarden. Id.nr. 212472. Innlevert 1946 av Jakob J. Skjåstad til Bergen museum. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.Der har også vore ei gravrøys på Feirvadet, Sammelgar-den bnr. 1. id.nr. 145488. Røysa er utan funn og er i

Illustrasjon av Roger Håndlykken.

164 165

notid skada under arbeid med elveforbygging.Skiferspiss. Steinalderfunn. Funnen fremst på Skjåstad på br. nr. 3 Ellingegarden. Id.nr. 212474. Skiferspissen er diverre tapt.

Sætre gnr 141B6734 Einegga sverd frå merovingertida. Funne i ein bronsealdergravhaug på Kvernhusattelega. Sekundær grav Id.nr. 145384. Innlevert 1918 av Edvard L. Sætre til Bergen museum. Foto: Ann Mari Olsen, Universi-tetsmuseet i Bergen. I same haugen vart det funne ein mannslang stein med innhogde spiraler. Den står reist opp i tunet på Sætre.

Finnes gnr 142B9738 Einegga sverd frå merovingertida. Funnstad i Bøekra rett ovafor Måsesteinane, bnr. 4 Arnegarden. Flatmarksgrav. Id.nr. 212475. Innlevert 1946 av Johan J. Finnes til Bergen museum. Funnet innheldt også to stykker skinnhasper av jarn, eit knivblad 9,2 cm langt og nokre jarnfragment som nok er tapt. Foto: Svein Skare, UiB.

Å1042c Kniv frå merovingertida. Grava innheldt også sverd og øks. Sverdet Å1042a og øksa Å1042b har diverre kome vekk ved Ålesund museum. Funnet skal også ha inneholdt to pilspissar og hestebeksel, som nok også er tapte. Flatmarksgrav mellom nokre stein-ar i Bøekra, 20 m lenger sør enn det andre sverdet frå same tidsperiode. Bnr. 5 Knutegarden. Id.nr 212475. Innlevert 1922 av Ole J. Finnes til Ålesund museum. Kniven fotografert av Lars Ørstavik.

B6923 Øks av stein. Såkalla ”Sunnmørsøks” som i grunnen ikkje er fornfunn, men tihøyrer middelalder. Funnen ved jordarbeide ein eller annen stad på Finnes. Innlevert 1916 til Bergen museum. Foto Svein Skare, UiB. Storhaugen. Muleg gravhaug opp om jordvollen som er fonnvern. Id.nr. 212478. Ikkje fornfunn her.

Viddal gnr 130Id.nr. 113828 Viddal 1 Haulagarden bnr.. 2. Kokegropsfelt. Fossilt dyrkingslag. Eitt stolpehol. Mogleg flatmarks-grav. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Stafseth T. 2008.Id.nr. 113829 Viddal 2 Haulagarden bnr.. 2 og Bakkegarden bnr. 3. Kokegroper og eldstader. Fossilt dyrkingslag. Ardspor. Stolpehol. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Stafseth. T. 2008.

Leira gnr 132Id.nr. 113830 Knutegarden bnr..1 Kokegropsfelt. Stolpehol. Eldstad. Fossilt dyrkingslag i fleire nivå. Ardspor. Spreidd flint. Automatisk freda etter kulturminnelova/ Regulert til verna spesialområde. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Herstad. A. 2008b.

Åkre gnr 134Id.nr. 124223 Jogarden bnr..4 Kokegroper. Stolpehol. Fossilt dyrkingslag (todelt). Automatisk freda etter kulturmin-nelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Herstad. A.2008b.Id.nr. 151984 Kalneset. Åkre br. nr.5 Smårester av fossilt dyrkingslag, ein eldstad samt enkelte sein steinbrukande funn i matjord. Dispensasjon frå kulturminnelova, jamfør § 8,4 knytt til reguleringsplan. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Ranvik. J. 2011.

Sætre gnr 141Id.nr. 171498 Sætre 1 Fossile dyrkingsspor over fleire nivå. Flint, sein steinbrukande tid. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013.Id.nr. 172987 Sætre 2 Kulturlag, avfallsmødding. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registrerings-rapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013.Id.nr. 172988 Sætre 3 Kulturlag, avfallsmødding. Flint. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registre-ringsrapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013.

Bakkedalen (felleseie Åkre og Sellereite)Id.nr. 177646 Bakkedalen. Kokegroper. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Eidshaug J.S. 2014.

Dei seinare åras arkeologiske registreringar

166 167

Litteratur og kjelderBernt Aakre Aftenposten 18 desember 1879, s2

Aftonbladet 29 september 1847

N.A. Dahl: Aas Herred. Bidrag til en østlandsbygds historie s 70-71 (1916)

Folkeminner fra gamle dager i Frogn. Pensjonist-nytt nr 2- juni 2013. Årg. 33.

Ivar Grøvik: Hjørundfjordboka, kultursoga, b1 og 2 ( 1975 – 1977)

Morgenbladet 6 oktober 1847

Ola Syrstad: Bernt Aakre – den første dyrlegen i Follo (Follominne 2003)

Frå Bernt Aakre til Per FettBernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent

Eriksen Aakre 1843 (TSH 1915)

Sivert Aklestad: Minneskrift, Hjørundfjord kommune, 1837 – 1937 (1937)

M.A.E. Aarflot: Ivar Åsen, brev til vener i heimbygda (1950)

B.E. Bendixen: Antikvariske Iagttagelser i Søndmøre, Hardanger, Vos og Sogn. Aarsberetning fra Foreningen til Norske Fortidsminnesmerkers Bevaring 1880)

Tore Bjørgo: Registreringa som styrande faktor i arkeologisk forsking i Festskrift til Anders Hagen.

Historisk Museum: Arkeologiske skrifter, nr 4 (1988).

Johs. Bøe: An Anglo-Saxon Bronze Mount From Norway. The Antiquaries’ Journal XII, Oxford (1932)

Reidar Djupedal: Ivar Åsens Dagbøker (1951 – 1958)

Per Fett: Den eldste tida i Ivar Grøvik: Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(1975)

Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld i Historisk museum: Forhistoriske minne på Sunnmøre (1950)

Per Fett: Fornminna i søkjeljoset (TSH 1949)

Anders Hagen: Gåten om kong Raknes grav. Hovedtrekk i norsk arkeologi (1992)

Kong Christian 3s handfesting (s 512 ) i Knut Helle: Norske middelalder dokumenter( 1973)

Stein Ugelvik Larsen: Innledning i Beskrivelse over Fogderiet Søndmør, b1 (2001)

Anders P Lorange: Oldsakene ved Bergens Museum (1876)

Oscar Montelius: Typologien eller utvecklingslâran tillempad på det meneskeliga arbetet (1900)

Ivar Myklebust: Frå Erik Pontoppidan til Ivar Åsen (1973)

Nicolay Nicolaysen: Norske Fornlevninger. En oplysende fortegnelse over Norges Fortidslævninger ældre end Reformationen og henførte til hvært sit Sted (1862-1866)

Jonas Ramus: Norriges kongers Beskrivelse (1719)

Jonas Ramus: Norriges Riges Beskrivelse (1735)

Gerhard Schøning: Norges Riiges Historie b 3 (1781)

Hans Strøm: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør, beliggende i Bergens stift i Norge (1762 – 1766)

Christian J Thomsen: Ledetraad til Nordisk Oldkyndighed (1836)

Tormodus Torfæus: Historia rerum Norvegicarum (1711)

Lars Ørstavik: Runer og nedskriven historie i –fra de første fotefar. Sunnmøres forhistorie (1984)

Lars Ørstavik: Tru og kyrkje på Sunnmøre 1000-1536 i Stein Ugelvik Larsen og Jarle Sulebust: I balansepunktet (1994)

Hav, land og folk gjennom tideneEin av dei fyrste til å interessere seg i kvartærgeologien vårt område var Hans Kaldhol (1872-1951), geolog og landbruksskulelærar frå Hareid. Pioneren som

med spade og nivelleringskikkert kartla korleis breane hadde rykka fram og trekt seg attende på Sunnmøre (1932). Kaldhol var også amatørarkeolog med eiga

samling. Han var vel den fyrste som fann og påpeikte at på ytre Sunnmøre har havet gått opp over eldre busetjingsspor, -som så vart liggande under grus og

sand. Han meinte dette var ei fylgje av at havet hadde stått lenger oppe. Dette var då kontroversielt. No veit vi at «ut i øyane», har både den generelle landhevin-

ga, men og tsunamien eller flodbylgja etter Storeggaskredet fløymt over eldre nivå inkludert buplassar. Den såkalla tapestransgresjonen, der havet på nytt stig, er

der vel knappast spor etter i Storfjorden.

Det fører for langt å skulle gjengi alle kjelder i ein populærvitskapleg artikkel. Noko eg vonar kunnskapsbyggarane har forståing for. Dette gjeld både

naturvitskap og arkeologi. Kunnskapen om istida si mangslungne avslutning er eit stort tverrvitskapleg puslespel der mange har bidrege, og som oversiktverka

haustar av. To slike oversiktsverk, Strilesoga og -frå de første fotefar (Indrelid 1984 og 1996), har eg nytta saman med noko av faglitteraturen. Mellom dei som

har produsert denne kunnskapen, må særleg nemnast geologane John-Inge Svendsen og Jan Mangerud som saman med fleire har gitt oss innsyn i istidene og

landheving, ma har dei utarbeidd kart over heile breen i ulike periodar. Nokre artiklar av dei er nemnt under, men fleire ligg som bakteppe, saman med ei rekke

andre arbeid som det her fører for langt å vise til frå botanikarar, og osteologar. Her har vi teke med pollenanalysane frå Lerstad og Sula (Kristiansen et al), som

inngår i forskinga bak kurveoppbygging for landhevinga (Mangerud og Svendsen 1987). Arkeologien har stor nytte av kunnskapen som er komen frå brytninga

mellom botanikk og kvartærgeologi, og her er og eit samspel med arkeologien.

Takk til John-Inge Svendsen for råd og bruk av illustrasjon. Takk til David N. Simpson for råd og for strandforskyvingskurveprogrammet!

Bakke, J. 2010. Raske klimaendringar. – Kva kan vi lære av fortida. I Klima 2 – 2010.

Bondevik, S., J. I. Svendsen and J. Mangerud. 1998. Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits

of western Norway, Journal of Quaternary Science, 13

Fett, P. 1950. Førhistoriske minne på Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld.

Indrelid, S. 1984. De første mennesker på Sunnmøre. I Indrelid, S. og Larsen, S. U. – fra de første fotefar. Sunnmøres forhistorie. Ålesund.

Indrelid, S. 1996. Strilesoga. Nord- og Midhordland gjennom tidene. Band 1. Bergen

Kaldhol, H. 1932. Sunnmøres kvartærgeologi. I Norsk geologisk tidsskrift 11. Oslo

Kaldhol, H.† og Øye, A.1975. Geologien I Hjørundfjord. I Grøvik, I.: Hjørundfjordboka. Kultursoga I.

Kleiva,Ø.1996. Kva torva i Nærøymarka gøymde. I Folk og fortid 1996. Fosnavåg.

Kleiva, Ø. 2002.Eiksundssambandsregistreringane. I Mi gamle grend Nr. 10. Hovdebygda soge- og velferdslag.

Kristiansen, I.L., Mangerud. J , og Lømo, l. 1988. Late weichselian/early holocene pollen- and lithostratigraphy in lakes in the Ålesund area, western Norway. I

Review of Paleobotany and palynology 53 (1988).

Lie. R. W. En oversikt over Norges faunahistorie. I Naturen 1988 nr 6.

Lohne, Ø.S., Bondevik, S., Mangerud, J. Svendsen, S.I. 2007. Sea-level fluctuations imply that the Younger Dryas ice-sheet expansion in western Norway

commenced during the Allerød. I Quarternary Science Reviews. Vol 26. Iss.17-18.2007.

Mangerud, J. 1987. The Alleröd/Younger Dryas Boundary. I Berger, W.H. og L.D. Labeyrie (red): Abrupt climatic Changes. NATO ASI Series Volume 216

Nygaard, S. 1989. The stone Age of Northern Scandinavia: A Review. Journal of World Prehistory, 3 (1).

Olsen, A. Bruen. 1992. Kotedalen – en boplass gjennom 5000 år. Bind 1. UiB, Bergen.

Ramsey, C. B. OxCal Version 4.2. Online kalibreringsprogram. Oxford Radiocarbon Accelerator Unit. University of Oxford. https://c14.arch.ox.ac.uk/

Ranvik, J. 2012. Rapport frå arkeologisk registrering E39 Ose-Osborg, Ørsta. Upubl. Møre og Romsdal fylkeskommune.

Simpson, D. N. 2003. SeaLevelCurvesSunm-STrond_v2.xls. Rekneark for berekning av strandforskyvingskurver for Møre og Romsdal og Sør-Trøndelag.

Tilgjengeleg frå forfattaren.

Simpson, D. N. 2005. Automating the extrapolation of Sea-level displacement curves: Implications for Mesolithic research in Western Norway. I McCartan, S.

et al: Mesolithic Horizons. Belfast.

Svendsen, J. I. and J.Mangerud. 1987. Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross-section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2.

168 169

Skiferspiss frå SkjåstadTakk til Astrid Johanne Nyland og Marit Årsheim Steinnes for løyve til bruk av bilete. Dei store registreringane på aktuelle innlandsføringsstadar og deretter

frigjevingsundersøkingane knytt til Ormen Lange på Aukra er eit svært viktig bidrag til forståing av steinalder mm på Nordvestlandet (Hein B. Bjerck (red.)

2008).

Bjerck, H. B. (red.) 2008. NTNU Vitenskapsmuseets arkeologiske undersøkelser Ormen Lange, Trondheim

Fett, P. 1950. Førhistoriske minne på Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld. HM, UiB. Bergen.

Fett, P. Den eldste tida. I Grøvik, I. 1975. Hjørundfjordboka I. Hjørundfjord bygdeboknemnd. Volda.

Kleiva. Ø. 1996. Kva torva i Nærøymarka gøymde. I Folk og fortid. Tidsskrift for Herøy sogelag 1996.

Kleiva, Ø. 2006. Fang kvalen! Tankar langs ristningsberga på Nordvestlandet. I Barndon, R et al: Samfunn, symboler og identitet, - Festskrift til Gro Mandt på

70-årsdagen. UBAS 3, UiB. Bergen.

Mandt, G. 1991. Vest norske ristninger I tid og rom. Kronologiske, korologiske og kontekstuelle studier. Upubl. Doktorgradsavhandling, Ui B, Bergen.

Nygaard, S.1989. The stone Age of Northern Scandinavia: A Review. Journal of World Prehistory, 3 (1).

Nyland, A. J. 2003. Å finne noe kjent ved det ukjente, ytre nordre Sunnmøre i neolitikum. Upublisert hovedfagsoppgåve i arkeologi. UiB. Bergen.

Nyland, A. J. 2006. Mot normalt – nye gjenstander i gamle tradisjoner – et neolittisk samfunn i endring. I Barndon, R et al: Samfunn, symboler og identitet, -

Festskrift til Gro Mandt på 70-årsdagen. UBAS 3, UiB. Bergen.

Olsen, A.Bruen.1992. Kotedalen – en boplass gjennom 5000 år. Bind 1. Fangstbosetning og tidlig jordbruk i vestnorsk steinalder. Nye funn og nye

perspektiver. UiB. Bergen.

Olsen, T. Bruen. 2004. Egger av tid og rom. Transformasjonen av steinalderens fangstsamfunn i Vest-Norge. Upubl. hovedfagsavh. i arkeologi, UiB. Bergen.

Walderhaug, E. 1994. «Ansiktet er av stein». Ausevik i Flora – en analyse av bergkunst og kontekst. Upbl, hovedfagsoppgåve i arkeologi, UiB. Bergen.

Aarskog, H. 2009. Steinalderlokaliteter i tid og rom. En undersøkelse basert på Ormen Lange-registreringene på Nordvestlandet. Upubl. masteroppgåve i

arkeologi. UiB. Bergen.

Åstveit, L. I. 2006. Som man leter finner man. Røys, boplass og materiell kultur frå mellomneolitikum på Nordvestlandet. I Primitive tider 9 . 2006. Oslo

Åstveit, L. I. 2008. Tidlegneolittisk tid (TN) 4000-3300 BC Mellmneolittisk tid (MN) 3300-2300 BC. I. Bjerck, H. B. (red.) 2008. NTNU

Vitenskapsmuseets arkeologiske undersøkelser Ormen Lange. Trondheim.

Åstveit, L. I. 2013. En lokalitet frå fangststeinalderens yngste periode. Nettartikkel på nettstaden www.norark.no 25.9.2013

Sandshamnøksa frå Åkre-Takk til Tor Arne Waraas, samlingsseksjonen, UM, for å ha sett på eit par ting ved øksa for meg.

Utover kjeldene eg har nytta finst to fine små artiklar frå Møre-Nytt.

-Møre-Nytt 14.8.1982: Steinalder-øks funnen på Bjørke.

-Hurlen, Anja-Kathrin og Håskjold, Anne-Marta: Forskjellige øksar frå steinalderen. Del av serie i Møre-Nytt om fornfunne frå Ørsta, valfag prosjekt i arkeolo-

gi ved Volda vidaregåande

-Om funntilhøva er nytta korrespondanse mellom John Mork og Historisk Museum i Bergen ved Signe E. Nygård, Berit Gjerland og Heid Gjøstein Resi og

tilvekst.

-Om ikkje anne er nemnt er kjelda stort sett Kleiva 1996 og 2000.

Ailio, J. 1909. Die Steinzeitlichen Wohnplatzfunde in Finland. Helsingfors.

Bjørn, A. 1921. Træk av Søndmørs stenalder. Bergen Museums Aarbok 1919-20.Bergen

Brøgger, A. W. 1907. Norges Vestlands Stenalder. Bergen Museums Aarbog 1907. Bergen.

Gjessing, H. 1920. Rogalands steinalder. Stavanger.

Gjerland, B. 1985. Bergartsøkser i Vest- Noreg. Upubl. magistergradsoppgåve i arkeologi.

Kivikoski, E. 1964. Finlands förhistoria. Helsingfors.

Kleiva, Ø. 1996. Frå det sosiale livet til tinga. Seinneolittikum på Ytre Søre Sunnmøre. Upubl. Hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB, Bergen

Kleiva, Ø. 2000. Gåva langvegs frå. I Jul på Sunnmøre 2000. Ørsta.

Lødøen, T. K. 1995. Landskapet som rituell sfære i steinalder. En kontekstuell studie av bergartsøkser fra Sogn. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB.

Bergen.

Meinander, C. F. 1954. Die Kiukaiskultur. Finska Fornminneföreningens Tidsskrift 64. Helsinki.

Ramstad, M. 1999. Brytninger mellom nord og sør. En faghistorisk og lokalkronologisk studie over Møre i yngre steinalder. Upubl. hovudfagsoppgåve i arke-

ologi, UiB. Bergen.

Olsen, A. Bruen. 1981. Bruk av diabas i vestnorsk steinalder. Upubl. magistergradsoppgåve i arkeologi.

Flintsigden frå Oddemyra. Sein steinbrukande tidTakk til Per Arne Saure for å ha vist kvar Oddemyra er og kvar funna er gjorde sånn ca. Dersom ikkje anna er nemnt er kjelda Kleiva 1996 og 2000.

Bårdseth, G. A. 1998. Depot som arkeologisk kjeldekategori. Ein analyse av depot og depotskikk frå mesolitikum til førromersk jarnalder i Sande og Volda

kommune, Møre og Romsdal fylke. Upbl. Hovedfagsoppgåve i arkeologi. IAKN. Oslo.

Fett, P. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk museum, UiB, Bergen.

Henriksen, M. M. 2014. Stille vann har dyp bunn. Offerteoriens rolle i forståelsen av depotfunn belyst gjennom våtmarskdepot frå Midt- Norge ca. 2350-500

f. Kr. Doktorgradsavhandling. NTNU. Trondheim.

Johannessen, L. 2004. Arkeologiske undersøkelser – Krushammaren-Halseneset- Skeide gnr 6 og Osnes gnr 7, Ulstein kommune, Møre og Romsdal fylkeskom-

mune. Med bidag av Anne Karin Hufthammer, Lene Halvorsen og Kari Loe Hjelle. SFYK, BM, UiB, Bergen.

Johnson, T. 1993. Seinneolittisk tid i Sogn og Fjordane. Gjenstandstyper og funndistribusjon. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeolog. UiB, Bergen.

Johnson T. og Prescott, C. 1993. Late Neolithic houses at Stokkset, Sande in Sunnmøre. Arkeologiske skrifter historisk Museum No.7-1993 UiB, Bergen

Kleiva, Ø. 1996. Frå det sosiale livet til tinga. Seinneolitikum på ytre søre Sunnmøre. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB, Bergen

Kleiva, Ø. 2000. Gåva langvegs frå. I Jul på Sunnmøre 2000. Sunnmøre frilynde ungdomslag. Ørsta.

Lødøen, T. K. 1995. Landskapet som rituell sfære i steinalder. En kontekstuell studie av bergartsøkser fra Sogn. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB.

Bergen.

Mandt, G. 1988. Gudene til ære. Om miljøet rundt offerfunnene på Bergsøy i Sunnmørsleia. Arkeologiske skrifter Historisk Museum No.4-1988. UiB, Bergen.

Mandt, G. 1991. Vestnorske ristninger i tid og rom. Kronologiske, korologiske og kontekstuelle studier. Upubl. doktorgradsavhandling i arkeologi. UiB.

Bergen.

Prescott, C. 1995. From Stone Age to Iron Age. A study from Sogn, western Norway. Tempus reparatum. Bar internationa series 603, Oxford.

Solberg, B. 1993, Western Norway in the Late Neolithic and Early Bronze Age. Can loose finds contribute to our understanding of demography and social

stratification? Arkeologiske skrifter No. 7-1993. UiB, Bergen.

170 171

Leira: Åker frå yngre bronsealder av; hus og kokegropsfelt frå folkevandringstidHovudkjelde til funna er registreringsrapport til Herstad og dateringsrapportar.

Aakre, B. E. 1843 «Forsøg til en Antikvarisk Historisk Beskrivelse over Mindesmerker og sagn. Vedkommende Hjørundfjords Præstegjæld 1843» trykt i

Tidsskrift for Sunnmøre Historielag 1915. Original i Bergen Museums manuskriptsamling.

Diinhoff, S. 2005. Kogegruber – glimt af en rituell praksis gennem 1500 år. I Gustafson, L. et al (red). De gåtefulle kokegroper. Varia 58. Oslo.

Farbregd, O. :1972. Kolgroper og keltartidsproblem. I Viking XXVI. Oslo

Fett, Per. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Vol . 7. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk Museum i Bergen.

Fett, Per. 1975. Den eldste tida. I Grøvik, I. 1975: Hjørundfjordboka I. Kultursoga.

Gjerland, B. 1985. Rapport frå synfaring Hustadnes, Leira og Store- Standal 12.8.1985 Upubl. Historisk museum, Bergen

Herstad, A. 2008a. Rapport frå arkeologisk registrering idnr. 113870, Leira gnr 132 bnr 1 og 5, tilknytt fv 41, Møre og Romsdal fylkeskommune. Upublisert.

Hustadnes, A. 1982. Bautastein vart funnen i vegen Bjørke-Viddal? Møre- Nytt 25.5.1982

Hustadnes, A. 1982. Bautasteinen på Leira eit fellesgrav-mæle? Sunnmørsposten 14.7.1982

Iversen, K. 2013. Kokegroper på Vestlandet. En analyse av enkeltkokegroper og kokegropsfeltlokaliteter på Vestlandet. Upubl. Master oppgåve i arkeologi. UiB.

Bergen

Narmo, L.E. 1996: Kokekameratene på Leikvin – kult og kokgerop. Viking LIX. Oslo.

Olsen, M.B. 1909. Om ordet saydir. I Aarbøger for Nordisk oldkyndighed og historie 1909.

Resi, H. Gjøstein 1982. Innberetning. Befaring p.g.a. melding i pressen om funn av bautastein. 16.9.82 Upubl. Historisk museum, Bergen

Strømme, L. og Standal, R. 1988. Hjørundfjordboka. Band III. Gard og ætt. Ørsta trykkeri.

Frå bronsealder til vikingtid i ViddalsbakkaneDiinhoff, S. pers. med.

Fett, P. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Vol . 7. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk Museum i Bergen.

Fett, P. 1975. Den eldste tida. I Grøvik, Ivar 1975: Hjørundfjordboka Band I. Kultursoga. Hjørundfjord bygdeboknemnd.

Stafseth, T. 2008. Rapport frå arkeologisk registrering. Idnr 113828 og 113829, Viddal gnr 130, Rørledning konsesjon Draura-Viddal. Møre og Romsdal

fylkeskommune. Upubl.

Strømme, L. og Standal, R. 1988. Hjørundfjordboka. Band III. Gard og ætt.

Ner-Åkre 2500 år attende i tid Kjelda til registreringsresultata er Herstad 2008b.

Aakre, B. E. 1843. Mindesmærker og sagn frå Hjørundfjord. I Tidskrift for Sunnmør historiske lag 1915. Ålesund.

Herstad, A. 2008a. Rapport frå arkeologisk registrering idnr. 113870, Leira gnr 132 bnr 1 og 5, tilknytt fv 41, Møre og Romsdal fylkeskommune. Upubl.

Herstad, A. 2008b. Registreringsrapport. idnr 124223, Åkre gnr 134 bnr 4 tilknytt fv 41 Møre og Romsdal fylkeskommune. Upubl.

Bondevik, S., J. I. Svendsen and J. Mangerud. 1998. Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits

of western Norway, Journal of Quaternary Science, 13.

Svendsen, J. I. and J. Mangerud. 1987. Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross-section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2.

Strømme, L. og Standal, R. 1990. Hjørundfjordboka. Band IV. Gard og ætt. Egset trykk. Volda

Kalneset – tankar frå ei arkeologisk registrering i 2011Der anna ikkje er oppgjeve er Ranvik 2011 kjelda.

Grøvik, Ivar. 1975. Hjørundfjordboka. Kultursoga I. Hjørundfjord bygdeboknemnd. Ørsta kommune. Volda trykkeri, Volda.

Ranvik, J. 2011. Arkeologisk rapport: Fritidsbustader på Kalneset, 134/5, Ørsta kommune. Upublisert. Møre og Romsdal fylkeskommune.

Strømme, L. og Standal, R. 1990. Hjørundfjordbok Band IV. Gard og ætt. Egset Trykk AS, Volda.

Solberg, B. 2003. Jernalderen i Norge. Cappelen Akademisk Forlag.

Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen Der ikkje anna er nemnt er Eidshaug 2013 og 2014 kjelda.

Bondevik, S., Svendsen, J. I., & Mangerud, J. (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin

deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6), 529-537.

Diinhoff, S. (2005). Kogegruber - glimt af en rituel praksis gennem 1500 år. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper (Varia

58, s. 135-144). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Eidshaug, J. S. P. (2013). Sætre på Bjørke – ID 171498, ID 172987 og ID 172988. Upublisert rapport. Molde: Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune.

Eidshaug, J. S. P. (2014). Bjørke–Hovdenakk – ID 177646. Upublisert rapport. Molde: Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune.

Gustafson, L. (2005a). Kokegroper i utmark. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper (Varia 58, s. 207-221). Oslo: Kulturhis-

torisk Museum, Fornminneseksjonen.

Gustafson, L. (2005b). Om kokegrop - koksteinsgrop - kogegrube - jordugn - härdgrop - torkugn - skärvstensgrop. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens

(red.), De gåtefulle kokegropene (Varia 58, s. 7-8). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Gustafson, L. (2005c). Om kokegroper i Norge: Forskningshistorie og eksempler. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper

(Varia 58, s. 103-134). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Gustafson, L., Heibreen, T., & Martens, J. (red.). (2005). De gåtefulle kokegroper (Varia 58). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Petersen, J. (1919). De Norske Vikingesverd. En typologisk-kronologisk studie over vikingetidens vaaben. Kristiania: I kommission hos Jacob Dybwad.

Risbøl, O. (2005). Kokegroper i røyk og damp - et kokegropfelt i gårds- og landskapsperspektiv. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle

kokegropene (Varia 58, s. 155-165). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Rygh, O. (1999). Norske Oldsager (orig. 1885). Trondheim: Tapir.

Solli, B. (2002). Seid. Oslo: Pax Forlag.

Svendsen, J. I., & Mangerud, J. (1987). Late Weichselian and holocene sea-level history for a cross-section of western Norway. Journal of Quaternary Science,

2(2), 113-132.

Bitar av ein heilskap – arkeologiske registreringar samla settStrømme, L. og Standal, R. 1988 : Hjørundfjordboka III.

Strømme, L. og Standal, R. 1990: Hjørundfjordboka IV.

Sætresteinen, fornminnet som forsvann?Johannes Brønsted: Bronzealderen s 60 fg i Danmarks Oldtid b2 (1966)

Anders Hagen: Helleristningar i Noreg (1990)

Gro Mandt: Bergkunsten speiler tro og tanke i fortiden. Fra de første fotefar (1984)

172 173

Per Fett: Hjørundfjord Prestegjeld/ Setre i Førhistoriske minne på Sunnmøre (1950)

Per Fett: Den eldste tida s 51 fg i Hjørundfjordboka, kultursoga b1 (1975)

Lars I Ørstavik: : Våpenfunn og makt i folkevandringstida( Møre Nytt 14 september 2004 i serien Litt om Ørsta si forhistorie)

Lars I Ørstavik: Eit bronsealderminne frå Sætre? I Frå Hjørundfjord årsskrift nr 29 (2007)

Einar Østmo: Billedstein. Norsk arkeologisk leksikon (2005)

Eldre jernalder i indre HjørundfjordBemmann, J. und Hahne, G. 1994: Waffenführende Grabinventare der jüngeren römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit in Skandinavien. Studie

zur zeitlichen Ordnung anhand der norwegischen Funde. Sonderdruck aus Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75. Verlag Philipp von Zabern –

Mainz am Rhein.

Bøe, J. 1927. Norsk gravguld fra ældre jernalder. Bergens Museums Aarbok 1926. Hist.-Antikv. Række Nr. 2.

Dietrichson, J.W. 1976. Beowulf-kvadet. Oslo: H. Aschehoug.

Engevik, A. 2008. Bucket-shaped Pots. Style, chronology and regional diversity in Norway in the Late Roman and Migration Period. BAR International Series

1816.

Fett, P. 1937: Setrangbeltet og andre belter fra den eldre jernalder. Bergens Museums Årbok. 1937. Hist.-ant. rekke. No. 7.

Fett, P. 1940: Arms in Norway between 400 and 600 A.D. Bergens Museums Årbok 1938/39. Hist.-ant. rekke. No. 2/1.

Fjelberg, K.A. 2008. Kremasjon og inhumasjon - Ein komparativ analyse av gravskikk i Gloppen og på Voss i yngre romartid og folkevandringstid. Masterop-

pgåve i arkeologi, AHKR, Universitetet i Bergen.

Grønvik, O. 1981: Runene på Tune-steinen. Universitetsforlaget.

Holmsen, A. 1961: Norges historie. Fra de eldste tider til 1660. Universitetsforlaget Oslo - Bergen.

Ilkjær, J. 1997: Gegner und Verbündete in Nordeuropa während des 1. bis 4. Jahrhunderts. In: Military Aspects of Scandinavian Society in a European Perspec-

tive AD 1–1300. Eds. A. Nørgård Jørgensen & B.L. Clausen. Publications from The National Museum. Studies in Archaeology & History Vol. 2. Copenhagen.

Shetelig, H. 1912. Vestlandske graver i jernalderen. Bergens Museums Skrifter. Ny række. Bd. II no. 1. Bergen

Snorre Sturlasson. Kongesagaer. Oversatt av Anne Holtsmark og Didrik Arup Seip. Gyldendal Norsk Forlag.

Steinsland, G. og Meulengracht Sørensen, P. 1994: Menneske og makter i vikingenes verden. Universitetsforlaget.

Jern medførte vidtrekkende endringerBrøgger, A.W. 1940: Jernet og Norges eldste økonomiske historie. Avhandling utgitt av Det Norske Videnskapsakademi i Oslo.

Espelund, A. 1996: Rapport fra de arkeologiske utgravninger ved Øst-Fjergen 1992–1993, metallurgisk del. I: Undersøkelser i forbindelse med kraftutbygging i

Meråker, Nord-Trøndelag. Red. L. Stenvik. Rapport – Arkeologisk serie 1996–1. Vitenskapsmuseet. Trondheim.

Farbregd, O., Johansen, O.S., Stenvik, L.F. 1985: Undersøkelsene på Heglesvollen. Tidlig jernproduksjon i Trøndelag. Viking XLVIII.

Haavaldsen, P. 1997: Lavteknologisk jernframstilling i Rogaland i jernalder og middelalder. I: Fire fragmenter fra en forhistorisk virkelighet. Red L. Selsing.

AmS-Varia 31.

Johansen, A.B. 1973: Iron Production as a Factor in the Settlement History of the Mountain Valleys surrounding Hardangervidda. Norwegian Archaeological

Review Vol. 6 No. 2.

Larsen, J.H. 1991: Jernvinna ved Dokkfløyvatn. De arkeologiske undersøkelsene 1986–1989. Varia 23. Universitetets Oldsaksamling. Oslo.

Narmo, L.E. 1997: Jernvinne, smie og kullproduksjon i Østerdalen. Arkeologiske undersøkelser på Rødsmoen i Åmot. Varia 43. Universitetets Oldsaksamling.

Stenvik, L. 1994: Jern og samfunn – verkstedplasser for jernframstilling i Trøndelag. Spor – fortidsnytt fra midt-norge. 9. årgang 17. hefte.

Stenvik, L. 1996: Fra myrmalm til jern – teknologi med økonomisk overskudd. Spor – fortidsnytt fra Midt-Norge. Nr. 1.

Spannformede leirkarBøe, J. 1931: Jernalderens keramikk i Norge. Bergen Museums Skrifter, Nr. 14, Bergen.

Breivik, H.M. 2006: Spannformete leirkar i Midt-Norge. En studie i regionale særpreg. Mastergradsoppgave i arkeologi. Våren 2006. NTNU Trondheim

Diinhoff, S. 2005.”Den førromerske jordbruksbosætning på Moflaten ved Ørsta”. Fra funn til samfunn. Jernalderstudier tilegnet Bergljot Solberg på 70-års

dagen. Red. K.A. Bergsvik og A. Engevik, s. 105-119.

Engevik, A. 2008. Bucket-shaped Pots. Style, chronology and regional diversity in Norway in the Late Roman and Migration Period. BAR International Series

1816.

Kristoffersen, S. & Magnus, B. 2010. Spannformete kar. Utvikling og variasjon. AmS-Varia 50, Arkeologisk museum, Universitetet i Stavanger,

Kleppe, E. J. & Simonsen, S. E. 1983. Bucket-shaped Pots – a West-Norwegian Ceramic Form. Experiments with Production Methods. AmS-Skrifter 10,

Stavanger.

Rolfsen, P. 1974: Båtnaust på Jærkysten. Stavanger Museums Skrifter 8.

Rolfsen, P. 1974b: Når og hvor oppstod det spannformede leirkaret? I: Viking XXXVIII. Norsk Arkeologisk Selskap.

Shetelig, H. 1904: Spandformede lerkar fra folkevandringstid. Aarsberetningen for Foreningen til Norske fortidsmindesmerkers Bevaring. Christiania.

Stout, A. 1986: The Finer Handled Vessels of Western Norway’s Early Iron Age.

Arkeologiske Skrifter Historisk Museum No. 3, Universitetet i Bergen.

Frå våpengny til demokratiseringBernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent


Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(Ivar Grøvik red,1975)

Anders Hagen: Norges Oldtid (1983)

Lotte Hedeager: Iron Age Society (1992)

P.A. Munch: Norrøne gude-og heltesagn (1981)

Magnus Olsen: Hvad våre stedsnavn lærer oss (1934/1973)

O. Rygh: Norske Gaardnavne. Romsdals Amt (1908)

Bergljot Solberg: Jernalderen i Norge. 500 før Kristus til 1030 etter Kristus (2014)

Lars F. Stenvik: Jern og samfunn – verkstedplasser for jernframstilling i Trøndelag. Spor – fortidsnytt frå Midtnorge. 9 årg. 17 hefte (1994)

Lars Strømme & Ragnar Standal: Sætre. Gard og ætt, Hjørundfjordboka Band IV (1990)

Cornelius Tacitus: Germania (1968)

Lars Ørstavik: Heiden og kristen. I balansepunktet (1994)

Lars Ørstavik: Våpenfunna og landnåmet i merovingartida. Litt om Ørsta si forhistorie (Møre Nytt 2004)

Frå Bjørke til LindisfarneAnglo-Saxon Chronicle (The Online Medieval & Classical Library, Berkeley Digital Library Sun Site)

Bernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent


Janet Backhouse: The Lindisfarne Gospels (1993)

Richard N. Bailey: Viking Age Sculpture in Northern England (1980)

Arne Emil Christensen: Ships and Navigation. Vikings, edited by William W. Fitzhugh and Elizabeth I. Ward (2000)

174 175

Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(Ivar Grøvik red,1975)

Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld i Historisk museum: Forhistoriske minne på Sunnmøre (1950)

Lotte Hedeager: Tusen års Europahistorie – Romere, germanere og nordboere (2001)

Aina Margrethe Heen – Pettersen: Insular artefacts from Viking-Age burials from Mid-Norway. A review of contact between Trøndelag and Britain and Ireland (2013)

Historia Norvegiae omsett av Astrid Salvesen (1969)

Kim Hjardar & Vegard Vike: Vikinger i krig (2012)

Jon Gunnar Jørgensen: Aslak Bolts jordebok (Riksarkivet 1997)

Magnus Magnusson: The Cradle Island (2010)

Bjørn Myhre: The Beginning of the Viking Age. Viking Revaluations edited by Anthony Faulkes and Richard Perkins (1994)

Per Terje Norheim: Våpen i Norge. Fra spyd og luntelåsmuskett, til Krag-Jørgensen og bajonett (2000)

Orkenøyingenes saga, oversatt av Anne Holtsmark (1970)

Jan Petersen: De norske vikingsverd. En typologisk –kronologisk studie over vikingetidens vaaben (1919)

Jan Petersen: Vikingetidens smykker (1928)

Oluf Rygh: Norske gaardnavne. Romsdals Amt (1908)

Liv Kjørsvik Schei: Orknøyene (1985)

Lars Strømme & Ragnar Standal: Sætre. Gard og ætt, Hjørundfjordboka Band IV (1990)

Torgrim Titlestad: Norge i vikingtid. Våre historiske og kulturelle røtter (2012)

Egon Wamers: Insularer Metallschmuck in wikingerzeitlichen Gräbern Nordeuropas. Untersuchungen zur schandinavischen Westexpansion (1985)

Lars Ørstavik: Korleis vart Sunnmøre kristna? Sunnmørsposten 3 juni 1995.

Lars Ørstavik: Væpning og samfunnsstruktur i vikingtid . Litt om Ørsta si forhistorie (Møre Nytt 2004)

Husfrua til Bjørke vert jordfestJohs. Bøe: An Anglo-Saxon bronze mouth from Norway i The Antiquaries Journal, Volume XII, 4 Issue, pp 440 -442 (1932)

Jayne Carroll, Stephen H. Harrison and Gareth Williams: The Vikings in Britain and Ireland (The British Museum 2014)

Arnold van Gennep: Rites de passage. Overgangsriter (1999)

Elisabeth Gjerdrum: Graven og høysetet. Ritualer omkring den norrøne kongens begravelse og innsettelse fra 900-1300. Masteroppgave i historie, Institutt for

arkeologi, konservering og historie, UIO H 2011

Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, kultursoga 1 (1975)

Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld. Historisk museum: Førhistoriske minne på Sunnmøre (1950)

Jan Petersen: Vikingetidens smykker (1928)

Kjell Inge Bjørke: Munnleg kommentar til første artikkelutkastet (2015)

Tjuvgods frå Lindisfarne?Anglo-Saxon Chronicle (The Online Medieval & Classical Library, Berkeley Digital Library SunSite)

Johs. Bøe: An Anglo-Saxon bronze mouth from Norway i The Antiquaries Journal, Volume XII, 4 Issue, pp 440 -442 (1932)

Janet Backhouse: The Lindisfarne Gospels (1981)

J.A. Balfour: Notes on a Viking Grave Mound at Millhill, Lamlash, Arran i Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland LXIV, s221 -4 (1910)

Egil Bakka: Some English Decorated Metal Objects Found in Norwegian Viking Graves. Contributions to the art history of the eight century A.D. Årbok

Univ. Bergen. Humanistisk serie 1.

Peter Brown: The Book of Kells (1991)

Jayne Carroll, Stephen H. Harrison and Gareth Williams: The Vikings in Britain and Ireland (The British Museum 2014)

Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, kultursoga 1 (1975)

Stephen H. Harrison: The Millhill Burial in Context. Artifact, Culture, and Chronology in the ‘Viking West’. I Acta Archaeologica, vol 71, s 65-78. (2000)

Jan Petersen: Vikingetidens smykker i Norge. Katalog over utstillingen av norske smykker fra vikingtiden. Det IX. Nordiske arkeologmøte, Stavanger (1955)

Peter Sawyers: The Oxford Illustrated History of the Vikings (1997)

Egon Wamers: Insularer Metallschmuck in wikingerzeitlichen Gräbern Nordeuropas. Untersuchungen zur skandiavischen Westexpansion (1985)

Leslie Webster: Anglo –Saxon Art (The British Museum 2012)

Kate Tristram: The Story of Holy Island. An illustrated History (Canterbury Press)

176

Bergljot Solberg f. 1935. Busett i Ber-gen. Professor emerita i arkeologi. Tilsett ved Universitetet i Bergen frå 1982. Som professor frå 1989 til ho gjekk av med pensjon i 2005. Har forfatta lærebøker i arkeologi t.d. ”Jernalderen i Norge” 2000, og har skrive ei rekke artiklar i norske og utanlandske tidsskrift. Har i boka skrive om eldre jarnalder. Magistergrad Bergen 1976. ”Jernalder på Nordre Sunnmøre.” Bosetning, ressursut- nyttelse og sosial struktur.

Lars I Ørstavik f.1953. Ørsta. Lektor med historie hovudfag, har publisert diverse artiklar om lokal historie, vore medforfattar i ma. frå dei første fotefar, I balansepunktet og Ørsta tider 1 og har redigert fem forskjellige titlar. Som amatørfotograf har han vore medillus-tratør i ymse samanhangar.

Øyunn Kleiva f. 1961. Vartdal. Arke-olog/rådgjevar hjå Møre og Romsdal fyl-keskommune frå 1996. Har i boka skrive om dei eldste tidene og funna, samt dei arkeologiske registreringane i Storfjorden dei siste ti åra. Hovudfag Bergen 1996: «Frå det sosiale livet til tinga. Seinneoliti-kum på ytre søre Sunnmøre».

Roger Håndlykken f. 1964. Hjørun-gavåg. Arbeidar i dag som innkjøpar, men har tidlegar teke utdanning innan grafisk formgjeving og har bakgrunn frå reklamebyrå og trykkeri. Han har sitt eige teiknestudio og driv no mest med illustrasjon i denne verksemda på kveld og helgebasis. Har tidlegare illustrert i bøker som «Der storstormen rasar» utgjeve av Ishavsmuseet i Brandal i 2002, og boka «Mayday» for Telenor år 2011. Illus-tratør i boka.

Johanne Ranvik f. 1986. Eresfjord. Arkeolog. Feltarkeolog NTNU Viten-skapsmuseet og Møre og Romsdal fylke-skommune. Har i boka skrive om funna ho gjorde på Kalnes 2011. Master 2011 Trondheim: «Biletvevane i Øverhogdal» om tekstil og persepsjon i vikingtid/tidleg mellomalder.

Jo Sindre Eidshaug f. 1983. Trondheim. Arkeolog. Prosjektleiar Møre og Romsdal fylkeskommune. Har i boka skrive om funna på Sætre i 2013 og i Bakkedalen 2014.Master Trondheim 2013: «The Formation of Knowledge on Maya Cenotes: An Analysis of the History of Archaeological Research Regarding the Cenotes of the Yucatan Peninsula, Mexico.”

Thomas Bruen Olsen f. 1973. Bergen. Arkeolog/Gis-koordinator Fornmin-neseksjonen, Universitetsmuseet i Bergen. Han har laga visualiseringane av førhistoriske strandliner på 3D ortofoto. Hovudfag 2004 Bergen. «Egger av tid og rom. Transformasjon av steinalderens fangstsamfunn i Vest-Norge.»

Arve Eiken Nytun f. 1984. Hareid. Arkeolog. Feltarkeolog Møre og Romsdal fylkeskommune. Sætre- og Bakke- dalsregistreringane. Han har målt inn og kartfeste funnstadar, samt laga funnkarta i boka. Master 2013 Trondheim: “Å Sitte på viten. Forskningshistorisk analyse av dei før-reformatoriske varslingssystema med vetar i eitt nordisk perspektiv.”

Handskrifta til Jakob Neumann i originaldokument frå 1836 i Nordisk Tidsskrift for Oldkyndighed der han skriv om fornminne på Sunnmøre. Under “Jørringfjords præstegjeld” punkt c står der “Enkelte gravhøie findes også i dette præstegjeld”. Sjå side 8.

Bidragsytarar til boka Original handskrift av biskop Jacob Neumann

Nettstaden: www.stiftelsenmork.no.

Forsida til nettstaden for stiftinga Anna og Jakob Morks Stiftelse

“Uagtet Jørringfjorden er omgivet med høie og steile klipper, gjennomskaaren af faa og trange dale, eller saa at sige, et af naturen mindre begunstiget egn, saa har den dog saavel som

de meere frugtbare og behagelige nabosogne, i en fjern oldtid været beboet. Men hvilken folkefærd det har været, enten finner, de berømte gother eller asser, som paa sine snækker færdedes langs vore kyster, eller levede som nomader, og ere jordede i forskjellige høie paa vore sletter er man ikke vis paa, da saga, som ellers har bevaret saamangen storbedrift fra

forglemmelsen, blot ved at nævne vor afsidesliggende vraa ved navn Harundarfjord.”

Bernt Eriksen Aakre (1843)

8810817882999

ISBN 978829988108190000 >

Documents

Indre Hjørundfjords forhistorie - Stiftelsen Mork