Interwencja kryzysowa

Pomoc w kryzysachpsychologicznych

Dorota Kubacka-Jasiecka

Wydawcy: Iwona Zarzycka, Bożenna Żółtowska

Redaktor: Mieczysława DecewiczOpracowanie typograficzne serii: Marek StańczykProjekt okładki i stron tytułowych: Dominik KrajewskiFotografia na okładce: archiwum AutorkiIndeks osób: Zdzisława Ziembińska

ISBN:  978-83-60807-62-0

© Copyright by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Warszawa 2010

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.Grupa Kapitałowa WSiP S.A.00-696 Warszawa, ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl

Spis treściWprowadzenie 17

Część IKryzys psychologiczny 23

ROZDZIAŁ 1. Pojęcie kryzysu psychologicznego (emocjonalnego) 25

ROZDZIAŁ 2. Od stresu do kryzysu 31

ROZDZIAŁ 3. Wydarzenia krytyczne i ich rola w etiologii kryzysu 41 3.1. Charakterystyka wydarzeń krytycznych 413.2. Krytyczne wydarzenia a kryzysy emocjonalne 45

ROZDZIAŁ 4. Teorie i konceptualizacje kryzysu 484.1. Kryzys emocjonalny – zaplecze teoretyczne 484.2. Konceptualizacje kryzysu 50

4.2.1. Kryzys jako utrata lub zachwianie równowagi 504.2.2. Kryzys jako zablokowanie lub brak w zasobach

jednostki nawykowych, dotychczas dostępnych strategii zaradczych i obronnych adekwatnych do sytuacji zagrożenia 51

4.2.3. Konceptualizacja kryzysu jako momentu zwrotnego, krytycznego, przełomowego, wymuszającego konieczność zmiany życiowej 51

4.2.4. Konceptualizacja kryzysu jako zagrożenia (utraty) sensu oraz utrwalonego systemu wartości 53

6

4.2.5. Kryzys jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości 53

ROZDZIAŁ 5. Rozważania nad przebiegiem kryzysu 55

ROZDZIAŁ 6. Dwuwartościowość kryzysu i drogi jego rozwiązywania 59

ROZDZIAŁ 7. Kryzysy w stresie chronicznym 657.1. Stres chroniczny a kryzys 657.2. Kryzysy chroniczne – kryzysy nierozwiązane? 67

ROZDZIAŁ 8. Rodzaje kryzysów psychologicznych (emocjonalnych) 70

Część IIIndywidualna pomoc w kryzysie 75

ROZDZIAŁ 1. Złożony rodowód interwencji kryzysowej 77

1.1. Korzenie interwencji w kryzysie 77

ROZDZIAŁ 2. Założenia i ogólne idee interwencji kryzysowej 83

2.1. Paradygmaty konstytuujące współczesną konceptualizację interwencji kryzysowej 842.1.1. Paradygmat salutogenetyczny w interwencji kryzysowej 842.1.2. Rozwojowa perspektywa w kompleksowym

podejściu do problematyki kryzysu i interwencji 852.2. Ogólne idee interwencji kryzysowej 86

2.2.1. Kryzys – normalna reakcja na wydarzenia krytyczne 872.2.2. Aktywizowanie i zwiększenie mocy klientów w interwencji

kryzysowej 882.2.3. Czas otwarcia na interwencję 892.2.4. Wielostronność oddziaływania i eklektyczny

paradygmat interwencji kryzysowej 902.2.5. Problematyka wartości i promowanie zmian

w interwencji kryzysowej 91

7

2.3. Ogólne zasady interwencji w kryzysie 92

ROZDZIAŁ 3. Relacja wsparcia interwencyjnego 97

ROZDZIAŁ 4. Modele interwencji kryzysowej 102 4.1. Konteksty i znaczenie terminu interwencja kryzysowa 103

ROZDZIAŁ 5. Rozpoznanie i ocena (diagnoza) kryzysu 106

5.1. Rozpoznanie i ocena kryzysu 1065.2. Rozpoznawanie i ocena stanów transkryzysowych 116

ROZDZIAŁ 6. Przebieg, zasady szczegółowe i strategie indywidualnej interwencji kryzysowej 118

6.1. Praca interwencyjna w modelu Hoff 1196.2. Stadia pracy interwencyjnej w kryzysie w ujęciu Robertsa 1226.3. Przebieg indywidualnej interwencji w kryzysie

według trójetapowego modelu Rhine’a i Weissberga 1236.3.1. Pojęcie „więzi pracy” 1236.3.2. Gromadzenie informacji 1256.3.3. Rozwiązywanie problemu 126

6.4. Model Jamesa i Gillilanda 1286.5. Interwencja pojedynczej sesji i kilku sesji 130

6.5.1. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej pojedynczej sesji 131

6.5.2. Interwencja kryzysowa kilku sesji (spotkań) 1346.6. Techniki i strategie oddziaływania w interwencji

kryzysowej 1366.6.1. Prymat problematyki kryzysu nad strategiami

interwencji 1366.6.2. Paradygmat kompetencyjny interwencji kryzysowej 1386.6.3. Kognitywne restrukturowanie, zmiana perspektywy

a zmiany postawy 1406.7. Interwencja w kryzysach „chronicznych” 1436.8. Interwencja w sytuacjach wymagających

natychmiastowej pomocy; problemy zagrożenia dla osób interweniujących 1446.8.1. Interwencja w trybie ratunkowym (emergency) 1446.8.2. Zagrożenie interweniujących napaścią fizyczną 145

8

ROZDZIAŁ 7. Klienci i osoby interweniujące w kryzysie 149

7.1. Klienci interwencji kryzysowej 1497.2. Interweniujący w kryzysie 150

7.2.1. Rola interweniujących: profesjonalistów, paraprofesjonalistów, wolontariuszy 150

7.2.2. Motywacja do pomocy innym ludziom i jej wartość interwencyjna 154

7.2.3. Osobowość i umiejętności interweniujących 1557.2.4. Kompetencje społeczne w pracy interwencyjnej 158

Część IIIUniwersalne strategie zmagania się i oddziaływania w interwencji kryzysowej 163

ROZDZIAŁ 1. Wsparcie społeczne jako podstawa oddziaływania interwencyjnego 165

1.1. Wsparcie społeczne – sposoby jego ujmowania 1651.2. Wsparcie społeczne strukturalne i funkcjonalne 1661.3. Mechanizmy działania wsparcia 168

1.3.1. Wsparcie społeczne w modelu Kaniastego i Norrisa 1691.4. Wsparcie społeczne a zmaganie się z kryzysem 171

1.4.1. Zjawisko paradoksu wsparcia 1731.4.2. Mobilizacja i deterioracja wsparcia 174

1.5. Wsparcie spostrzegane a wsparcie otrzymywane 1771.6. Wsparcie pożądane. Problemy dopasowania wsparcia 1771.7. Wsparcie społeczne a właściwości osobowości 1791.8. Wsparcie społeczne – podejście kulturowo-ekologiczne 1801.9. Wsparcie w ramach grup samopomocy 182

1.9.1. Początki i idee ruchu 1821.9.2. Zalety i mechanizmy wsparcia grupowego 1831.9.3. Cele i rodzaje grup samopomocy 185

ROZDZIAŁ 2. Poszukiwanie i przeżywanie sensu w zmaganiu się z kryzysem i traumą 188

2.1. Poszukiwanie i przeżywanie sensu wydarzeń jako strategia adaptacyjna 188

9

2.2. Poszukiwanie sensu a zmaganie się z wydarzeniami krytycznymi i traumatycznymi 190

2.3. Mechanizmy psychologiczne warunkujące zdrowotne i adaptacyjne efekty poszukiwania i doświadczania sensu 195

2.4. Interwencja kryzysowa a poszukiwanie sensu 197

ROZDZIAŁ 3. Inicjowanie zmian w życiu osobistym jako zadanie interwencji kryzysowej 199

3.1. Kryzys emocjonalny jako źródło przemian 2003.2. Problemy realizacji przemian osobistych 2023.3. Postawy wobec zmian osobistych 2063.4. Modele zmiany osobistej 210

Część IVPodejście kategorialne w interwencji kryzysowej: kategorie kryzysów psychologicznych, ich charakterystyka, mechanizmy i wskazania interwencyjne 217

ROZDZIAŁ 1. Podejście indywidualne a podejście kategorialne w interwencji kryzysowej 219

ROZDZIAŁ 2. Kryzysy rozwojowe 222 2.1. Kryzysy rozwojowe 2222.2. Problemy rozwoju 2232.3. Koncepcja rozwoju psychospołecznego Eriksona 2252.4. Kryzysy kształtowania tożsamości 2282.5. Kryzysy wieku dojrzałego 231

2.5.1. Kryzysy „połowy życia” 2342.6. Wskazania prewencji i interwencji w kryzysach rozwoju 241

2.6.1. Wykorzystanie potencjału rozwojowego 2412.6.2. Problemy prewencji kryzysu wieku dojrzałego 2422.6.3. Problemy interwencji w kryzysach rozwoju 2432.6.4. Możliwości rozwoju w kryzysie z perspektywy

założeń i celów interwencji kryzysowej 2462.7. Kryzysy związku – małżeńskie i rodzinne – jako kryzysy

normatywne 247

10

2.7.1. Uwarunkowania kryzysów rodzinnych 2492.7.2. Problemy zmagania się z kryzysami małżeńskimi

i rodzinnymi; wskazania terapeutyczne i interwencyjne 252

ROZDZIAŁ 3. Kryzysy utraty i żałoby 2663.1. Kryzys utraty i żałoby; doświadczenie utraty

w biegu życia 2663.1.1. Reakcje i procesy żałoby 2683.1.2. Mechanizmy doświadczania straty 2733.1.3. Zaprzeczanie stracie 2743.1.4. Żałoba antycypowana 2753.1.5. Naruszenie poczucia tożsamości 2763.1.6. Procesy identyfikacji ze zmarłym 276

3.2. Proces „pracy żałoby” 2763.3. Interwencja i pomoc w kryzysach żałoby 277

3.3.1. Model transformacji smutku Schneidera 2773.3.2. Umieranie – możliwość towarzyszenia i pomocy 2803.3.3. Pomoc i interwencja w kryzysie utraty i żałoby 2813.3.4. Interwencja wobec rodziny w żałobie 2853.3.5. Wskazania pomocy dzieciom 285

ROZDZIAŁ 4. Kryzysy suicydalne 2914.1. Kryzys suicydalny w kontekście rozważań

o autodestruktywności 2914.2. Intencjonalność aktów suicydalnych 2934.3. Cena zdrowia i życia 2974.4. Ucieczka od Ja i awersywnej samoświadomości 2984.5. Syndrom presuicydalny – jego korzenie, przyczyny

i mechanizmy 2994.6. Interwencja w kryzysach suicydalnych 306

4.6.1. Konieczność pomocy w kryzysie suicydalnym 3064.6.2. Zapobieganie samobójstwom 3084.6.3. Formy interwencji kryzysowej w kryzysach

suicydalnych 3114.6.4. Interwencja kryzysowa po samobójstwie dokonanym 3134.6.5. Autopsja psychologiczna: techniki postwencji 314

11

ROZDZIAŁ 5. Przemoc jako źródło kryzysu emocjonalnego 332

5.1. Pojęcie przemocy 3325.2. Sprawcy przemocy – dążenie do kontroli i mocy 3335.3. Przemoc w relacjach partnerskich 3375.4. Przemoc rodzinna 3415.5. Wskazania interwencyjne w stanach kryzysowych

na tle sytuacji przemocy 3505.5.1. Interwencja wobec kobiet-ofiar relacji przemocy 3505.5.2. Interwencja wobec dzieci-ofiar przemocy domowej 3575.5.3. Interwencja kryzysowa w schronisku dla ofiar

przemocy 3595.5.3. Leczenie sprawców przemocy 360

5.6. Przemoc w szkole jako potencjalne źródło kryzysu 3685.7. Wskazania prewencyjne i interwencyjne wobec przemocy

szkolnej 374

ROZDZIAŁ 6. Kryzysy emocjonalne powiązane z przemocą seksualną 378

6.1. Kryzys napaści seksualnej (gwałtu) 3786.1.1. Problemy ogólne 3786.1.2. Motywacja gwałtu 3806.1.3. Reakcje ofiar napaści seksualnej 3836.1.4. Zachowanie rodziny i bliskich 385

6.2. Nadużycie seksualne wobec dzieci 3886.2.1. Problemy ogólne 3886.2.2. Nadużycie seksualne w rodzinie (zjawisko kazirodztwa) 3906.2.3. Interwencja wobec ofiar napaści seksualnej

i molestowania 3916.3. Praca z ofiarami gwałtu 3926.4. Praca z rodziną ofiary gwałtu 396

ROZDZIAŁ 7. Zespoły i kryzysy traumatyczne 4087.1. Psychologiczna problematyka urazu psychicznego

(traumy) 4087.2. Przebieg i objawy stresu potraumatycznego 4137.3. Mechanizmy psychopatologiczne zespołu stresu

pourazowego 418

12

7.4. Zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz ostry stres pourazowy (ASD) 4227.4.1. Kryteria diagnostyczne PTSD 423

7.5. Kryzysy traumatyczne 4277.5.1. Zagrożenie Ja i tożsamości w kryzysach

traumatycznych 4307.6. Koncepcje mechanizmów przezwyciężania

skutków traumy 4337.7. Wskazania interwencji i terapii wobec zaburzeń

stresu pourazowego 4377.7.1. Relacja interwencyjna w zaburzeniach stresu

pourazowego 4377.7.2. Ogólne wskazania interwencji w kryzysach

traumatycznych 4407.7.3. Paradygmaty leczenia zaburzeń potraumatycznych 4437.7.4. Wsparcie społeczne i grupy samopomocy

w kryzysach traumatycznych 456

ROZDZIAŁ 8. Kryzysy środowiskowe (katastroficzne) 468

8.1. Katastrofy i kataklizmy 4688.2. Skutki katastrof i reakcje na kryzysy katastroficzne 4738.3. Fazy (stadia) zmagania się z doświadczeniem katastrofy 4768.4. Czynniki wpływające na powrót do równowagi

w sytuacjach katastrofy 4798.5. Interwencja kryzysowa w sytuacji katastrofy 481

8.5.1. Zasady ogólne interwencji w sytuacji katastrofy 4818.5.2. Zespoły ratownictwa interwencyjnego

w sytuacji katastrofy 4838.6. Interwencja prewencyjna wobec katastrofy 4878.7. Interwencja indywidualna wobec ocalałych 487

8.7.1. Interwencja pojedynczej sesji w sytuacjach katastroficznych 490

8.7.2. Przedłużające się konsultacje z ocalałymi z katastrofy 4928.7.3. Interwencja kryzysowa wobec społeczności

dotkniętej katastrofą 4938.7.4. Spotkania typu debriefing dla społeczności 4948.7.5. Strategie interwencji wobec służb ratownictwa i służb

kryzysowych uczestniczących w katastrofie 495

13

Część VInterwencja kryzysowa w kontekście społecznym 505

ROZDZIAŁ 1. Systemowe podejście do kryzysu i interwencji kryzysowej 507

1.1. Interwencja w paradygmacie psychosocjokulturowym Hoff 508

1.2. Paradygmat rozwojowo-ekologiczny interwencji kryzysowej 510

ROZDZIAŁ 2. Służby interwencji kryzysowej 513 2.1. Początki formalnej pomocy w kryzysie 5132.2. Wielostronna pomoc w kryzysie 5152.3. Służby kryzysowe 5172.4. Służby wsparcia społecznego 5182.5. Nowe zadania służb wsparcia społecznego 5222.6. Instytucje interwencji kryzysowej 5242.7. Problemy patologizacji służb sieci wsparcia społecznego 5252.8. Bezpieczeństwo w placówkach interwencji kryzysowej 528

ROZDZIAŁ 3. Interwencje telefoniczne jako pierwsza pomoc w kryzysie 531

3.1. Rozwój sieci służb telefonicznych 5313.2. Problematyka klientów korzystających z telefonów

zaufania 5323.3. Przebieg i strategie interwencji telefonicznych 5333.4. Trudności interwencji telefonicznej 539 ROZDZIAŁ 4. Interwencja kryzysowa na rzecz

społeczności 5424.1. Od prewencji społecznej do interwencji kryzysowej 5424.2. Interwencja kryzysowa – działanie w społeczności 5454.3. Interwencja na rzecz przemian społecznych 549

14

ROZDZIAŁ 5. Wybrane problemy interwencji w społeczności 556

5.1. Postawy obojętności społecznej wobec krzywdzonych i cierpiących 556

5.2. Postawa „wielkiej podwójności” pokrzywdzonych 5585.3. Obronny charakter postaw społecznych 5595.4. Problematyka wartości i zróżnicowanie kulturowe

społeczności 5635.5. Edukacja dla interwencji w społeczności 5675.6. Psychologia i psychologowie w służbach interwencji

kryzysowej na rzecz społeczności 5705.6.1. Nowe zadania psychologii stosowanej 5705.6.2. Psychologowie a interwencja kryzysowa w społeczności 5725.6.3. Edukacja psychologów na rzecz interwencji kryzysowej 574

Część VIWybrane problemy interwencji kryzysowej 579

ROZDZIAŁ 1. Dylematy i pułapki interwencji kryzysowej 581

1.1. Dylemat ideologiczny – „struganie kołków czy dziurek”? 5821.2. Dylemat oferowania pomocy 5831.3. Dylemat wzmacniania bezradności 5841.4. Dylemat granic interwencji i zaangażowanie interwenta 5851.5. Dylemat roli interweniującego 5861.6. Dylemat złudzeń i nadziei 5871.7. Pułapki interwencji kryzysowej 589

ROZDZIAŁ 2. Obciążenia w działalności interwencyjnej; przeciwdziałanie traumie i wypaleniu interweniujących 593

2.1. Problemy traumatyzacji pośredniej 5942.2. Zespół wypalenia sił w interwencji kryzysowej 5972.3. Problemy służb ratunkowych 6002.4. Wspieranie ratowników i interweniujących 603

15

ROZDZIAŁ 3. Interwencja kryzysowa a inne formy pomocy i terapii w kryzysie 607

3.1. Interwencja kryzysowa a pomoc psychologiczna 6083.2. Interwencja kryzysowa a terapie krótkoterminowe 611

Bibliografia 621Indeks osób 638Indeks rzeczowy 647Wykaz ramek 651 Wykaz rysunków 653Wykaz bloków rozszerzających 655 Wykaz przypadków ilustrujących wybrane kryzysy 657

Wprowadzenie

Kryzysy manifestują się wieloma wymiarami, kształtami i kolorami …Interwencja w kryzysie stanowi wyzwanie najwyższej próby.

B.S. Liese (1995, s. 51)

„Już nie mam siły”, „Moje życie się załamało”, „Wszystko się sypie” – skargi wyrażone tymi słowami opisują stan emocjonalny nazywany kryzysem psycho-logicznym. Inne zwroty: „Nie mogę tego dłużej wytrzymać”, „Wóz albo przewóz”, „Moje życie znalazło się na krawędzi”, „Czuję się, jakbym balansował na ostrzu noża” charakteryzują bolesne odczucia utraty równowagi emocjonalnej oraz kontroli nad własnym życiem. Doświadczenie kryzysu żąda od nas aktywnego przeciwdziałania, krytycznych decyzji, fundamentalnych przemian. Jak pisze Persaud, „… sercem każdego kryzysu jest jakaś zmiana” (1998, s. 402).

Dla Persauda „Sztuka radzenia sobie z kryzysem polega ogólnie na zwalcza-niu bolesnych konsekwencji negatywnych wydarzeń, które podważają nasze po-czucie panowania nad własnym życiem” (1998, s. 382). Zmaganie się z sytuacją kryzysu może zasadniczo przebiegać na dwu drogach: możemy przystąpić do rozwiązywania problemów będących źródłem występujących trudności i kry-zysu poprzez powodowanie zmian w otaczającym środowisku „… albo musimy zmienić coś w sobie, przystosowując się do nowych okoliczności, aby przestały być tak bolesne. Albo zmieniamy świat, albo sami się zmieniamy. Często trzeba zrobić trochę jednego i trochę drugiego. Jeśli nie uczynisz żadnej z tych rzeczy, to nie uporasz się z trudnościami” – ostrzega Persaud, lapidarnie ujmując istotę zmagania się z kryzysem (1998, s. 399).

Zadanie uporania się z kryzysem możemy podjąć sami, możemy też odwołać się do wsparcia emocjonalnego osób bliskich: rodziny i przyjaciół lub skorzy-stać z pomocy profesjonalistów. Pomoc i wsparcie w kryzysach psychologicznych udzielane przez profesjonalistów, czasami wolontariuszy, nazywamy interwencją kryzysową.

Interwencja kryzysowa to stosunkowo nowa dziedzina pomocy i oddziały-wania na rzecz potrzebujących – jej początki przypadają na lata 50., a rozwój na lata 60. ubiegłego wieku. Początkowo była identyfikowana z krótkoterminowym wsparciem, głównie psychologicznym, później także z wszechstronną pomocą w kryzysach emocjonalnych (psychologicznych) i innych poważnych problemach życiowych. Wkrótce, wskutek połączenia rozmaitych nurtów oddziaływania

Wprowadzenie18

i wspierania pokrzywdzonych przez los: osób które utraciły bliskich, targnęły się na własne życie, stały się ofiarami wypadków, rozbojów czy przemocy, a także dyskryminowanych ekonomicznie i społecznie ofiar systemu społecznego, roz-szerzył się zakres stawianych zadań i celów. W aktualnym ujęciu interwencja kryzysowa, ukierunkowana mniej lub bardziej bezpośrednio na szeroko rozu-miany kryzys emocjonalny, wykracza poza indywidualne oddziaływanie, pracę z klientem. Dostarcza wieloaspektowej i interdyscyplinarnej pomocy osobom w kryzysie, stawiając sobie za cel rekonstrukcję wspierających więzi rodzinnych i społecznych. Jako dziedzina oddziaływania prewencyjnego, promuje przemiany społeczne i polityczne celem ochrony godności i praw jednostki, poprawy jakości życia oraz adaptacji społecznej.

Scharakteryzowanie interwencji kryzysowej jako szeroko rozumianej pomo-cy w kryzysie psychologicznym wymaga przybliżenia zjawiska kryzysu. Kryzysy psychologiczne stanowią część ludzkiego losu – towarzyszą procesom rozwoju fizycznego, procesom dojrzewania, również osób dorosłych, występują w sytu-acjach żałoby – odchodzenia najbliższych – wywołujących cierpienie, na które jesteśmy narażeni, póki żyjemy ... Pierwsza część opracowania została poświę-cona teorii kryzysu rozumianego jako ostry stan zaburzenia równowagi emo-cjonalnej rozwijający się w przebiegu interakcji stresowej: stan nierównowagi o znaczeniu krytycznym, zwrotnym, przełomowym, wymuszający istotne prze-miany własnej egzystencji, koncepcji własnej osoby i tożsamości.

O aktualnym kształcie interwencji kryzysowej zadecydowały złożony rodo-wód tych oddziaływań oraz wykorzystanie współczesnych paradygmatów nauk humanistycznych i społecznych. Idee i cele szeroko rozumianej interwencji kry-zysowej zostały przedstawione w początkowych rozdziałach drugiej części opra-cowania, a jej specyfika, w porównaniu z innymi formami oddziaływania pomo-cowego – w części szóstej.

Współczesną interwencję kryzysową cechuje ekologiczne, systemowe po-dejście do zjawisk kryzysowych, m.in. uwzględnianie społecznych źródeł trud-ności przystosowania i kryzysów psychologicznych. Stawia to przed praktyką interwencyjną zadania udzielenia, oprócz indywidualnej pomocy, wielostronne-go oraz interdyscyplinarnego wsparcia osobom cierpiącym i pokrzywdzonym, ofiarom systemu społecznego i dyskryminacji społecznej (prewencja drugiego stopnia). Tym problemom oraz instytucjonalnym rozwiązaniom w interwencji kryzysowej poświęcam piątą część opracowania. Charakteryzuję w niej proble-my pionierskich służb pierwszej pomocy telefonicznej, organizację sieci wspar-cia służb kryzysowych i wsparcia społecznego, zadania ośrodków interwencji, schronisk i hoteli jako placówek o charakterze interwencyjnym.

Wprowadzenie 19

Interwencja kryzysowa może również pełnić rolę prewencji pierwotnej – obejmować profilaktykę stanów kryzysowych i patologicznych, pomoc na rzecz osób potencjalnie zagrożonych nieprzystosowaniem i ryzykiem kryzysowym. Konceptualizacja interwencji kryzysowej jako prewencji pierwszego rzędu – idee pracy i pomocy świadczonej na rzecz zdrowia społeczności rozpowszechnione w Stanach Zjednoczonych – w Polsce pozostaje raczej w kręgu idei, dobrych chęci i postulatów. Realizacja tego nurtu interwencji wymaga nie tylko spore-go zaplecza finansowego, ale przede wszystkim zmiany świadomości społecznej. Konieczne jest przygotowanie i wykształcenie profesjonalnej kadry osób inter-weniujących, ale przede wszystkim przestawienie się psychologów i innych pro-fesjonalistów interwencji na działalność na rzecz społeczności lokalnej, otwarcie się na możliwości i nadzieje pokładane w tym nurcie działalności interwencyjnej. Te kwestie zostały omówione w części piątej.

Systematyczne przedstawienie interwencji kryzysowej jako indywidualnej pomocy w kryzysie okazało się niełatwym zadaniem. Z jednej strony, profesjo-naliści dążą do wypracowania systemu uniwersalnych, standardowych zasad i strategii postępowania, możliwych do wykorzystania w każdym indywidual-nym kryzysie, we wszystkich kategoriach reakcji kryzysowych. Równocześnie jednak uznanie relacji wsparcia – szczególnej więzi między osobą interweniującą a klientem w kryzysie – za podstawę oddziaływania interwencyjnego pomniej-sza znaczenie standardowych, ściśle określonych strategii i technik. Spontanicz-ne, wysoce zindywidualizowane empatyczne interakcje aktywizują i wspierają zablokowane przez kryzys wewnętrzne zasoby i potencjał rozwojowy. Zasada prymatu sytuacji kryzysu nad technikami i strategiami interwencji zakłada, że interwencja kryzysowa powinna dysponować możliwie szerokim wachlarzem ogólnych, elastycznych strategii postępowania, pozwalających na interwencję wobec rozmaitych rodzajów kryzysu, jednak z uwzględnieniem indywidualnych właściwości i oczekiwań klientów.

W konsekwencji w interwencji kryzysowej funkcjonują bardzo ogólne zasady pomocy, z bardziej szczegółowymi wskazaniami odnoszącymi się do poszcze-gólnych rodzajów kryzysu. Te ostatnie są ściśle powiązane z kategorią kryzysu – treścią problemów określających dany typ kryzysu oraz mechanizmami za-chowania uwikłanymi w konkretne reakcje kryzysowe. Ogólne zasady i strategie interwencji oraz relacje wsparcia między osobami interweniującymi a klientami przedstawiam w drugiej części książki.

Część trzecią poświęciłam wybranym, mającym uniwersalne znaczenie stra-tegiom oraz czynnikom zmagania się w stanach kryzysowych: wsparciu spo-łecznemu, poszukiwaniu sensu i znaczenia wydarzeń krytycznych, przemianom

Wprowadzenie20

koncepcji Ja, tożsamości i egzystencji jako warunkom konstruktywnego pokona-nia kryzysu, readaptacji i dalszego rozwoju.

W interwencji kryzysowej współwystępuje podejście reprezentujące poziom indywidualny (właściwości osobowości klienta, oddziaływanie w pewnym sen-sie abstrahujące od specyfiki rodzaju przeżywanego przez niego kryzysu) oraz podejście kategorialne (poziom) (traktowanie klienta jako osoby reprezentują-cej daną kategorię kryzysu, stosowanie przewidzianych dla tej kategorii strate-gii pomocy). Podejście kategorialne omawiam w części czwartej, przedstawiając poszczególne kategorie kryzysu wraz ze wskazaniami interwencyjnymi: kryzysy rozwojowe, kryzysy utraty i żałoby, kryzysy suicydalne, kryzysy będące następ-stwem przemocy, kryzysy traumatyczne oraz katastroficzne (środowiskowe). Charakterystyki kryzysów poszerzyłam psychologicznymi rozważaniami doty-czącymi uwarunkowań i mechanizmów regulacyjnych zachowań powiązanych z problemami leżącymi u podstaw danego rodzaju kryzysu. Ukazanie tła okre-ślonych zjawisk kryzysowych wydaje się ważne w świetle podstawowej roli re-lacji wsparcia interwencyjnego, opierającej się w znacznej mierze na osobistych zasobach i odwołującej się do intuicji oraz twórczej inwencji interweniujących.

Część szósta ukazuje trudności i obciążenia związane z dostarczaniem wsparcia i pomocy w ramach oddziaływania interwencyjnego. Szczególne ob-ciążenie stanowią charakterystyczne dla interwencji dylematy wynikające z ma-ło precyzyjnych wskazań interwencyjnych, często wzajemnie sprzecznych, oraz z pewnej niespójności ogólnych idei i zasad interwencji. Dylematy, przed który-mi stają interweniujący, wymagają każdorazowo indywidualnych rozstrzygnięć, uwzględniających wyjątkowy charakter każdego jednostkowego kryzysu.

Interwencja w kryzysie stawia interweniującym szczególnie wysokie wy-magania: osobiste zaangażowanie, tolerancja, twórcza zindywidualizowana ak-tywność i intuicja, odpowiedzialność, zadbanie o bezpieczeństwo klienta, wła-sne oraz innych osób. Z perspektywy skuteczności oddziaływania stosunkowo największe niebezpieczeństwo niosą postawy obronne w obliczu cierpienia ofiar oraz zachowania przeciwprzeniesieniowe interweniujących, a także procesy wy-palenia sił, prowadzące do poczucia bezradności i zniechęcenia. Ważne jest więc „wspieranie wspierających” – pomoc dla pracowników służb kryzysowych i so-cjalnych oraz ratowników z pierwszej linii oddziaływania kryzysowego.

Opracowanie uzupełniają schematy, ilustrujące omawiane koncepcje, tezy czy wątki, ramki, akcentujące lub podsumowujące niektóre ważne treści, oraz bloki rozszerzające, które zawierają dodatkowe informacje.

Rozważania teoretyczne wspierają zamieszczone w części czwartej opisy przypadków kryzysu i interwencji, które zostały przygotowane przez pracow-ników naukowych Instytutu Psychologii Stosowanej oraz Collegium Medicum

Wprowadzenie 21

Uniwersytetu Jagiellońskiego1. Pochodzą one z praktyki interwencyjnej i tera-peutycznej autorów, którym dziękuję za trud opracowania i przygotowania tych materiałów do druku. Opisy przypadków ilustrują oddziaływania i pomoc udzie-loną klientom w kryzysach emocjonalnych reprezentujących następujące rodzaje kryzysu:

■ kryzys rodzinny, w sytuacji rozpadu więzi małżeńskiej,■ kryzys żałoby i utraty,■ kryzys suicydalny, na tle odroczonej reakcji i żałoby,■ kryzys powiązany z zamachem samobójczym,■ napaść seksualna w przebiegu stresu chronicznego,■ kryzys powikłany chorobą psychosomatyczną,■ kryzys u ofiary kazirodczego nadużycia seksualnego,■ kryzys traumatyczny w następstwie urodzenia niepełnosprawnego dziecka.

Dwa przypadki wzbogacają równocześnie rozważania piątej części opraco-wania – ilustrują szerokie podejście interwencji kryzysowej, uwzględniające tezy paradygmatów społeczno-kulturowego i ekologicznego – wielostronną pomoc i interwencję w społeczności:

■ wielostronna interwencja wobec ofiar przemocy (handel ludźmi),■ interwencja kryzysowa w społeczności lokalnej (w sytuacji śmierci lokato-

rek w wyniku pożaru mieszkania).

Przytoczone przypadki ilustrują strategie postępowania interwencyjnego w wybranych rodzajach kryzysu oraz oddziaływanie interwencyjne w społeczno-ści. Rozważane łącznie, wspierają przedstawione w opracowaniu tezy stanowiące pewnego rodzaju przesłanie współczesnej teorii kryzysu i interwencji w kryzysie:

■ Kryzys emocjonalny najczęściej nie jest prostą, bezpośrednią reakcją na wydarzenia krytyczne, ale rozwija się na tle trwającej od dłuższego cza-su, obciążającej sytuacji stresowej, wywołanej wieloma czynnikami, często natury rodzinnej; powoduje to trudności określenia podstawowej proble-matyki klienta, a zatem rodzaju kryzysu, wobec którego zostaje podjęta pomoc interwencyjna.

■ Osoby prowadzące interwencję korzystają z wielu różnorodnych technik i strategii pomocy oraz oddziaływania interwencyjnego, a nawet terapeu-tycznego – z terapii krótkoterminowych.

1 Imiona klientów i inne dane mogące pozwolić na ich identyfikację zostały całkowicie zmienione.

Wprowadzenie22

Współczesne czasy mimo korzyści i udogodnień cywilizacyjnych niosą wiele niepokoju, napięcia i zagrożeń zarówno dla jednostek, jak i grup społecznych, a nawet całej ludzkości. Występowanie kryzysów psychologicznych o rozmaitej problematyce, głębi i złożoności staje się coraz częstsze. W większości przypad-ków radzimy sobie z nimi sami, odwołujemy się do pomocy i wsparcia rodziny czy przyjaciół. Sytuacja staje się poważna, a czasem groźna, jeżeli ze swoimi trud-nościami i cierpieniem pozostajemy sami. Problematyka pomocy i interwencji w kryzysie jest więc ciągle aktualna, angażuje przedstawicieli różnych profesji zainteresowanych losem, jakością życia i szeroko rozumianym zdrowiem spo-łeczności.

Niniejsza monografia jest pierwszym tak obszernym, a równocześnie syn-tetycznie ujmującym problematykę kryzysu psychologicznego oraz interwencję w kryzysie opracowaniem powstałym na gruncie polskim. W zamierzeniu adre-satami książki, mogącej pełnić rolę podręcznika, są studenci ostatnich lat studiów psychologicznych oraz wszelkich nauk społecznych (pedagogika, socjologia, me-dycyna, pielęgniarstwo, zdrowie publiczne itp.), słuchacze studiów podyplomo-wych1, pracownicy służb socjalnych, ratownicy medyczni, strażacy, policjanci, duchowni zaangażowani w działalność interwencyjną. Lista ta obejmuje również praktykujących psychologów i psychoterapeutów, pomagających klientom w sta-nach kryzysowych.

Mam nadzieję, że niniejsza monografia, zwiększając poziom umiejętności i kompetencji osób niosących pomoc innym, pozwoli na poszerzenie wiedzy do-tyczącej tego obszaru trudnych ludzkich doświadczeń, a równocześnie przyczy-ni się do rozwoju w Polsce interwencji kryzysowej jako dziedziny stosowanych badań naukowych, rozpowszechnienia idei i założeń współczesnej interwencji kryzysowej, jako praktyki indywidualnej oraz jako prewencyjnej i interwencyjnej działalności społecznej.

Dorota Kubacka-JasieckaKraków, 30 stycznia 2009 r.

1 Studia podyplomowe z problematyki interwencji kryzysowej, zarówno o charakterze doskonalącym, jak i kwalifikacyjnym, cieszące się sporym zainteresowaniem, prowadzi Instytut Psychologii Stosowanej UJ od 8 lat. Słuchacze zainteresowani działalnością interwencyjną rekrutują się z rozmaitych grup zawodowych, wielu z nich zajmuje się działalnością pomocową i interwencyjną zawodowo lub społecznie. Studia pody-plomowe w tym zakresie niedawno podjęto również w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.