HAKYOL EGlTtM Y ARDIMLA~MA.VE OOSTLUK V AKFI'nm

tertipledigi

VEFATININ io. YILINDA MEHMED zAH1ri KOTKU

VETASAVVUFSEMWOZYUMU 10-11 KASIM 1990 ·

TANIMI, KA YNAKLARI VE TESiRLERiYLE TASAVVUF

\~:,.., lW ~ SEHA Ne~riyat A.~.

Hamlayan CO§kun YILMAZ

Merkez : Feyzullah Ef.Sok. No: 6 Fatih/ISTANBt)L Tel: 524 16 00 ~ube : Hactbayram Cad. No: 12 Ulus/ANKARA Tel: 312 65 28

. . . . Seha Ne~riyat : 82 Tasavvufl ve Awruct Eserler Serisi: 10

I

Kapak Kapak BasktSt Dizgi . · Baskl Cilt

I··· ..

' : Ozk:ul EREN : · ~an Matbaast : Divan 511 72 75 : Gtindogdu Matbaas1 : Gtiven Mticellit

lSTANBUL- 1991

BA TI'NIN 1SLAM'I T ANIMASINDA T ASA VVUFtJ:N ROLU

D~. Dr. Osman TURER .A. D. 1hihiyat Fakiiltesi

L Tarih t~erisinde lsl~m'm Yaydmasmda ve Muhafazasmda SU.f'tlerin Oynad1klar• Role K1sa Bir Bak•§:

!slam tarihini inceledi~imizde, onun yaytlt§mda tasavvuf erbabmm onemli bir rol oynad1~m1 gormekteyiz. lik devirler-den itibaren lsl~'m oziine inerek, onu en iyi §ekilde anlaytp, duygu, dii§tince ve davram§lanm tam manas1yla Allah ve Rasiilti'ntin iradesine tabi ktlmay1 gaye edinen tasavvuf ve tarikat mensuplar1, lslarn dinini gayri i:ntislim toplumlara tebli~ edip yaymay1 en onemli vazifelerinden biri kabul et,.. mi§lerdir. Bunun i9indir ki, kendilerini Hak yolunda· seferber eden ve1her ttirlii feda.karb~1 goze alan sufi dervi§ler, pek 90k bOlgelerde yo~un bir tebli~ faaliyeti stirdtirerek, oralardaki in-sanlara lsHim't tamtlp sevdirmi§ler ve mtisltiman olmalanna vesile olmu§lardu. Horasan, Hint Yanmadas1, Ttirkistan, Iran, Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Afrika'ya lslfu:n'I ilk defa tarutan kimseler, genellikle tasavvuf ve tarikat mensuplan-du.

Tasavvuf erbab1 bir taraftan siirekli ·bir tebli~ faaliyetini

143

ytirtitilrken, bir taraftan da. ~artlar gerektirdiginde, d1~ tehdit ve tecavtizlere kar~t lslrun't s.avunma noktasmda, tizerlerine dti§eni en iyi §ekilde yapm1~lardlr. Sovyet Rusya Slfllflart i9e-risinde Jc3.tan Mlgelerdeki lsHimi hareketler sahasmm en me~hur uzmanlanndan olan A. Bennigsen ve Ch. Lemercier-Quel-quejay, birlikte yazdiklan ve taraftmtzdan Ttirk9e'ye 9evril- · mi~ bulunan "Sufi ve KomiSer" adh onemli eserlerinde, ta-savvuf erbabmm lsla.m'm mtidafaa konusunda arzettikleri onemi belirtmek Uzere, §i.l ilgin9 t~sbiti yapmt§lardu: Bu uz-.manlara gore, XII. asrrda Islam ru.eminde hlzh bir §ekilde tari-katlann ortaya ·9J.kmasmm en onemli sebebi, lsla.m dtiiiyast-run, ilk defa olmak tizere dogu'da Mogol istila.Ia:n, batt'da Ha9h seferleri sebebiyle ciddi §ekilde di§ tehlikelerle kar§t kar§tya kalmi§ olmastdu.(l) Nitekim o donemde 9e§itli tari-katlar §eklinde yogun bir mtiessesele§me i9ine giren tasavvi.Lf hareketi, mtisltiman kitlelerin te§kilatlanmasmda ve di§ teh-ditlere kar§I korunmasmda 90k btiytik fonksiyon icra.etmi~tir. Soz konusu donemde, lsia.m dtinyasmm suur bplgesi duru-munda olan Orta Asya, en yogun tasavvufi faaliyetlere sahne olmu§; once Yeseviyye ve Ktibreviyye, daha sonra da Nak§-bendiyye ve daha ba§ka tarikatlar, Mogol istila.Iarma kar§t ko-yan en onemli kitle te§kiHitlan olmu§tur.(2)

A. Bennigsen ve meslekta§ma gore, Orta Asya'da sOfi tatikatlar, sadece XII. asrrdaki Mogol istilfuarun buhranh do-nemlerinde degil, ayrn ~anda XVll., XVID. ve XIX. as~larda da lslrun't muhafaza_etmenin yega.ne garantisi olmu§lardrr. 0 bolgelerde N~bendiyye, budist ve htristiyan i§galcilere

1) A. Bennigsen- Ch. Lemercier-Quelquejay, Le Soufi e t l~ Com-missaire. Les Co~ries Musulmanes en URSS, Edition c;lu Se-uil, Paris, 1986, s .. 12 (Eserin ttirk~esi. ic;in bk.: SOfi ve Ko-miser. Rusya'da lslam l;arikatlan, trc.: Yrd. Doc;. Dr. Osman Ttirer, Akc;ag Yaymlan. Ank., 1988, s. 16).

(2) A.g.e., s. 12 (Turk~e tercumesi, s. 17). ·

144.

kar~1 lslami direni~i yoneuni~tir.(3) Ayru ~ekilde Xll. astrdan itibaren Orta Volga bolgesine gelip yerle~en tar1katlar, XX. asra kadar Mlgede aktif bir rol oynam1~lard1r.( 4)

Unutmamak gerekir ki, sufi tarlkatlar teblig faaliyeti ile lslam't mtidafaa gorevini daima birlikte ytirtitmti§ler; ozellik-Je tcblig konusunda ~ok titiz davranmi§lardtr. Nitekim yine aym uzmanlann tesbitlerine gore; Altmordu devleti yoncti-mindeki TUrk ve Mogol kabllelerinin Mtisltimanla§masmda Yeseviyye tartkatmm v.! bilhassa Ahmed Yesevtnin "Divan-• Hikmet" inin ~ok btiytik rolti olmu~tur.(5) Yine, Kiibreviy-ye tarikat1, Mogol istiHismdan sonra Altmordu ve k salmasmda en btiytik rolti Kadiriyye tarikatt oynaml§tlr. Bu tarlkata mensup vaiz-ler, 1850-1865 tarihleri arasmda, o zamana kadar putperest olan lngu§lar'l mtisltimanla§ttrmaya muvaffak olmu§lar-drr.(8) Kuzey-dogu Kafkas)la'da lslam'm yerle§mesinde en bti-ytik rolti tasavvuf oynarm§ olup, giiniimtizde bu bt>lge, muhte-melen btiytik l slam dtinyasmda tarikat fa~iyetlerinin en yo-gun ve dinarnik oldugu b0lgedir.(9) Yine Ttirkistan'da Ferga-na vadisinin dogu lasmmda ya§ayan K1rg1Zlar, once Yeseviy-ye, daha sonra da Nak§bendiyye tarikatlarmm te§kilath te blig faaliyeti sonucu mtisltiman olmu~lardu. Kug1zistan'daki lslam tizerine en yetkili uzman olan Marnbetaliev, "lslamiyet Kug1zistan'a Mtirtdizm kisvesi altinda girmi§tir." diyerek,

(3) A.g.e., s. 71-72 (Ti.irk~esi, s. 88 - 89). (4) A.g.e., s. 72 (Ti.irk~es i , s. 89). (5) A.g.e., s. 69 (Tiirk~esi, s. 85). (6) A.g.e. , s . 70 (Ttirkyesi, s. 86). (7) A.g.e., s . 65 (Ttirk~esi , s. 80). (8) A.g.e., s. 68 (Ttirkyesi, s. 83). (9) A.g.e., s. 72· (Tiirkyesi, s. 89-90).

L45

tarikatlann b()lgede oynad1g1 onemli rolti dile getirmi~tir.(lO)

Btittin bunlar, sozti edilen bOlgelerde lsHim'm yerle§mesi ve muhafazasmda sufi tarikatlarm ne kadar bi.lytik bir fonksi-yon icra ettiklerini gostermektedir. Bu konuda A. Bennigsen ile meslekta§t ~u oriemli tesbiti yaprni§lardu. Diyorlar ki; "Sufi tarikatlar orta Asya tarihinde kafirlerin saldmlanna kar~1 lslam'1 muhafaia etmek ve. aym karlfler arasmda.misyo-nerlik vazlfesi yaprriak suretiyle btiytik bir rol oynarm~lardtr. Ger9ekten sufilerin faaliyeti sayesinde lslamiyet, hem yerle-§ik bir hayat stiren Ozbekler, Tacikler ve Karakalpaklar ara-smda, hem de Tilrlcmen, Kazak ve Klfgtz gO

Yine ~ok iyi bilincn bir husustur ki, XI. asudan itibaren Anadolu'nun hiZh bir ~ekilde mtisltimanla~tmlmast ve 1sHim 'm orada kahc1· bir ~ekilde yerle~mcsinde en aktif rolii; sufi tarikatlar tistlenmi~tir. Mogol istilasmm da tesiriyle ve fakat Orta Asya ve Horasan'daki tasavvuf btiytiklerinin ~uui-Iu direktitleriyle, o b(Hgelerden kallop akm akm Anadoluya ge-len sufi dervi§ler, Anadolu'nun klsa zamanda lslam'm en ()nemli kiilttir ve maneviyat merkezi haline gelmesinde ~ok btiytik hizmet ifa etmi§lerdir.(14) Hatta Anadolu'da gortilen yogun tasavvufi hayat, Xlll. ~rrdan itibaren Balkanlar'a kadar . uzanmt§, ba§ta Sart Saltuk olmak Uzere bir ~ok tasavvuf erba- . bmm teblig faaliyetleri sonucu lslamiyet, Gtineydogu AviU-pa'da htzla ya)'llffil§tu.(15) Bugtin intisltimanlarm idaresinde olmasa bile, o bt>lgelerde belli bir mtisliimail zUrnre varhgm1 muhafaza edebiliyorsa, bunda en btiylik pay, yine sufi t.a.rikat-lara aittir. Gtintimtizdc Balkan tilkeleljnde hala bir~ok tarik:a-tm mevcut oldu~u. bilinen bir ger~ektir.(16)

l 'Ecele des Hautes Etudes e n Sciences Sociales, Paris, 1985. Tarafumzdan terciime edilmekte olan bu onemli ese-rin tantturu i~in bk.: D~. Dr. Osman Ttirer, Kitap Tanttma, Atattirk Oniversitcsi llabiyat Faktiltesi Dergisi, sayt : 8, Erzurum, 1988, s. 303 - 308

(14) Tasavvuf killtOrUntin Anadolu'ya geli§ serUveni bakkmda geni§ bilgi i~in bk. : Prof. Dr. F.uat KoprUlU, Turk Edebiya-tmda ilk Mutasavvtflar, D.l.B. Yaymlan. Ankara, 1984. Yeseviyye tarikahmn Anadoluya gir i§i ve Ttirkler'in l sHim't kabultindeki rolti hakktnda bk.: Aym yazar (W. · Barthold ile birlikte) , l sHim M edeniyyeti Tarihi, D.l.B . Yaymlan, Ankara, 1973, s. 187 vd. Yine Ttirkler'in l sHim't tarikatlar vasttastyla kabul etmeleri hakkmda bk.: Do~. Dr. Y. Nuri Oztiirk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Sidre Yaymcthk, 1st., 1988, s. 113- 114.

( 15) J. P. Roux, L ' Islam en Occident. Europe - Afrique, P.aris, 1959, s. 221.

(16) Bu bolgelerdeki tarlkatlann yakm ge~mi§i ve ~u andaki du~ rumu hakkmda teferruath. bilgi i~in bk. : Alexandre Popo-vic, "Les Ordres Mystiques Musulmancs du Sud-Est Eu-ropeen Dans Ia Peri ode Post-Ottomane", Les Ordres M ysti-

147

Di~er taraftan Kt!~Y Afrika tilkelerinde tslam'm k()k sal-masmda da en aktif rolti, s~fi tarikatlann i.istlendigini gori.iyo-ruz. Bilindigi gibi Kadiriyye, Bedeviyye, Nak~bendiyye,

I

Desilkiyye, ~azeliyye, ve Ticaniyye gibi tarikatlar, XII. asrr-dan bu tarafa M1srr, Cezayir, Tunus, Libya, Fas, Sudan ve di-ger Afrika Ulkelerinde faaliyetlerini stirdtirmekte, b

K1sacast, sufi tarikatlar miisltirnan Afrika toplurnlarmm ha-yatt~l her yontiyle etkisi altma alrnt§ ve onlan.denetirn altm-da tutarl en ~ernli ~osyo-di'ni' gti~ haline gelmi§tir. Bu hu$usu yak:mdan rnti§ahede eden Marty adh ara§tlr~acmm §u sozleri olduk~a .anlarnhdtr: '' Afrikah, Allah'm aziz kaldaga gii~lii bir velinin arkasmda toplanmadan ya§ayamaz ve ahiret saadetini iimit edemez." (18) Afrika toplurnlan tizerinde bu derece etkili olan sufi tarikatlar, tabit olarak bir90k bati;h ara§tlncmm dikkatini ~ekmi§ ve Afrika'daki lslarniyet ve tarlk~tlar hakkmda pek 90k ara§trrma yapllml§trr.(19)

(18) Jean-Paul Roux, L' Islam en Occident. Europe-Afrique, Pa-ris, 1959, s. 273.

(19) Mesela Afrika'daki tasavvufi hayatm ozellikle son bir bu-yuk asudaki durumu iyin bk.: Jean-Paul Roux, L' Islam en Occident Europe-Afrique, Payot, Paris, 1959, s. · 270-277. Bu eser, lslihp'm Avrupa ve Afrika'da yayth~mt, lslam-Ht-ristiyanhk mticadelesini ve kar~thkh etkile§imlerini en geni~ §ekilde inceleyen ve konu hakkmda oldukya zengin bir doktiman veren ciddi ~ah§malardan biri durumundadtr. Yine Afrika'daki en yaygm tarikatlardan olan ~lizeliyye hakkmda meseHi bk.: Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlan,

2.1slam Mutasavvdlarmm Bata'ya Tesirinin Kasa Ge~mi§i:

Mtisltimanlann batt ile temasa ge~tikleri ilk devirlerden itibaren, tasavvuferbabmm ball insaru ve dti§tintirleri tizerin-de etkili olmaya ba§ladtgtru gortiyoruz. Ne var ki, tasavvufun ge~mi§te batt tizerindeki tesiri tizerinde, ozellikle i.ilkemizde pek durulmanu§, lslfun ktilttirtini.in batt'ya tesirinin daha ziya-de matematik, tlp, astronomi, fizik vb. ilimler sahasmda ol-dugu kabul edilmi§tir. Elbette bu sahalarda Islam aleminin batlya verdigi ~o~ §ey vardrr; fakat bu arada lslfun ktilti.irtini.in manevt cephesini! olu§turan tasavvufun, ban i.izerindeki izle-rini tetkik etmek her nedense ihmal edilmi§tir. Halbuki, bizde

I

olmasa bile bat:L'dii, bu konu tizerinde yapllmt§ bir~ok ara§trr-ma vardtr. Batlh~ar, mtisltimanlarla temasa ge~tikleri anlar-dan itibaren, diger ktilttirel ab§veri§lerin yam sua, bilhassa Orta~ag'da Avrupa'run Islam dtinyasmdan ruharu yonden etki-lenmi§ oldugunu ·kabul etmektedirler.(20) Aynca, tasavvuf hareketinin ge~mi§te htristiyan niistikleri tizerindeki devamb teslrini .ortaya koyah pek ~6k batt'h uzman ve mistik gelenegi ara§tlran pek ~ok htristiyan bulundugunu da a9tk(,;a ifade et-mektedirler.(21) i Sufilerin bu tesirlerini ifade sadedinde, Cyprian Rice adtnda Roma'h bir papaz, bir kitabmda §Unlart soylemektedir: "Silfilerle hlristiyan azizleri ve mistikleri ara-

. smda bir dti§tince ve kavram akrabahgmm varhgmt kabul et-memek zordur. "(22)

Kaynaklann veqni§ oldugu. bilgilere balohrsa, bilhassa

et du Niger, Paris, 1911. Afrika'daki lslam ve tarlkatlar hak-kmda le Chatelier adh Fr. yazann bir~o~ eseri vard1r.

(20) J.D.J. Waar den Burg, L'lslam Dans le Miroir de l'Occident, Moutun et Co., 'S-Gravenhage, 1961 , s. 7.

(21) lsma'il Sanchez, "Le Mysticisme -Chretien et les Soufis" (!dries Shah, L'Elephant Dans Le Noir, Le Courri'er du Libre, Paris, 1980 iyeri_s inde), s. 59. '

(22) !dries Shah, L'Eiephant Dans le Noir, s. 47. '

150

Orta9a~ hrris~iyan mistisizmi tizerinde lslfun mutasavvtflan-mn hayli etkili olduklan anla~tlmaktadtr.(23) Bu etkileme ola)'l ozellikle lspanya ve Gtiney Avrupa yoluyla vuku bul-mu~tur. lspanya ve Kuzey Afrika'da o donemlerde yo~n bir faaliyet i9inde olan tasavvuf ve tarikatlar, Orta9a~'m belli ba~h huistiyan mistik dti~ilniirlerini etkilemi~tir. ldris ~ah'm kaydetti~ine gore, "Hayatle:mm ve zahidane ya~anttlanm Allah' a itaat kavrarru ilzerine bina eden huistiyan ve mtis-ltiman misti..kleri arasmdaki yalcmhklar; pek 90k bau'h dti~iintiriin ilgisini 9ekmi~tir. Bu dii~iiniirler, lslrun mutasavvtfla-nnm, Raymond Lulle, Roger Bacon, Dante, Sain Jean de la Croix, Sainte Therese d'Avila, Duns Scot ve daha pek 90k ht-ristiyan mistigin eserleri, kullandlklart terminoloji veya din1 ya~antllart iizerindeki etkisini tesbit i9in yapttklan ara~urmalara y1llapm hasretmi~lerdir. Bu ara~fumalann hemen he-men tamamt, yazarlar, dinler tarih9ileri, Orta~ag uzmanlart ve oriyantalistlerden miite~ekkil me§hur §ahsiyetler taraf1ndan yap•lm1~t1r. "(24)

Burada, bu sahada yazllmt~ olan escrlerin dokiimiinii ya-pacak degiliz.(25) lsH\m mutasavvtt1armm bah ile mtinase-betleri iizcrinde en miitehassts dli§ilniirlerden biri olan lspan-yol yazar Asin Palacios, ozellikle M. lbnli'l-Arabl' iize-

(23) A. Schinunel, Tasavvufun Boyutlan, ·s. 20 vd. (24) ldries Shah, s.g.e., s. 45-46. ldris ~ah, bu konu iizerinde

Sussex Oniversitesi'nde mtiteaddid konferansla.r vermi§ (bunlar iyin bk.: ldries Shah, The Way of the Sufi, New York. Dutton, 1969) ve bu konuyu ara§hran bah'h uzman-lann elde euigi bazt kaynaklara i§aret etmi§tir (bk .: Idrics Shah, The Sufis, Garden City N.Y. Doubleday, 1964, V. b-ltim).

(25) Omek olarak bk.: Asin Palacios, "Contacts de la Spiritua-lite Musulmane et de la Spiritualite Ouetienne", L ' Islam et L' Occident, Cahier du Sude, Ed. Rivages, Marseille, 1947, s. 67-72; A. Bel, "Le Soufisme en Occident Mus ulman au Xlle et au XIIIe Sciecle de J. C.", A. I. E. 0., (1934-5). s. 145-161.

151

rine yapng1 geni§ ara§tumasmda, bu me§hur swmin ban mis-tikleri tizerinde yapt1g1 etkilere dikkat ~ekmi~tir.(26) Aym yazar, Dante'de ge>rtilen mi.isltiman tes'iri i.izerine yauhgt bir ba~ka eserinde, Dante'nin kullandtgt pek ~ok serubol ve de-yimlerin, kendisinden onceki mtisltiman sfifiler ve ozellikle lbnti'l-Arabi tarafmdan kullamldtgmt gostermi~tir.(27) A. Palacios'tan daha sonra, Luici Valli admda bir lta1yan yazar, Dante'nin eserini daha derinlemesine inceleyerek, tasavvufun onun tizerindeki tesiriQi ortaya koymu§tur.(28) Daha da onemlisi, bu yazar, l slfun mutasavvtflanmn yazd1g1 Arap~a · ve Far~a tasavvufi ~iirlerde kullarulm1~ olan sembolik ifade-lerin: batl'da sadece Dante tarafmdan kullamlmadtglfil; btittin bu sembollerin, onun doneminde ve tilkesinde, Dante'nin de liderlerinden birini olu§turdugu "Fideles d'Amour" (A§k Sadtklan) admda suri ozellik ta§tyan bir te§kilatm tiyesi bu-lunan biiUin §airler·tarafmdan kullaruldtglm ortaya koymu§-tur.(29) Guenon'a gore, L. Valli bu tesbitleri yapmi§ olmakla beraber , ''Fideles ~'Amour" ve benzeri te§kilatlarm. "surili-san" laruu tam olarak anlayamamt~ ve bu te~kilatlann ger~ek bususiyetlerini kavrayamarnt§tir.(30) .

R. Guenon·bu bilgileri verdikten sonra, srradan tarih ki-

(26) A. Palacios, El Islam Cristianizado. Estudic de "Sufismo"a trave de les obras de Abenarabi de Murcia, M adrid, 193 1 (bu eserin Frans•zcas1 i~in bk.: "L' Is lam Christianise. Etude sur le Soufisme d'Ibn Arabi de Murc ie", trad.: B . Dubant, Ed.: Maisnie, Paris, 1982. j

(27) Rene Guenon, "Influence de la Civilisation lslamique en Oc-cident" ("el-Ma'rife" adh dergide y.aymlanan Arap~a rnaka-Jenin "Etudes Traditionnclles", say•: XII. 1950, s. 337-344'te yer alan Franstzca tercumesi), "Aperc u sur I' Esote-rismc Islamique et le Tao'isme" i~risinde, Ed.: Gallimard, Poitiers, 1957, s. 85.

(28) Dante Uzerinde Guenon'un bir incelemesi i~in bk: L 'Esote-risme de Dante, Paris, 1950.

(29) R. Guenon, a.g. makale. s. 85-86. (30) A. g. makale, s. 87.

152

taplanmn zikretm~digi, halbuki bu konuda karanhk ve ~5-zumstiz durumdaki pek ~ok bilmecenin ~oztimiinti saglayacak ger~ek anahtar olarak nitelendirdigi §U ilgin~ a~tlklamalru:t yapmaktadu:

"Ger~ek §U ki, bu SliTi te§kilatlarm arkasmda bazt bilin-meyen §ahsiyetler bulunmaktayd1 ve bu §ahsiyetler, bu te§-kilatlari fikren y5nlendiriyorlardt.

Biiti.in bunlar, Ortac;ag turistiyan Avrupa'smda lslam ta-savvufunun yapugt tesirlerin, saruldlgmdan c;ok daha fazla ol-dugunu gt>stem1ektedir. Nitekim R. Guenon, !slam medeniye-tinin bat:J'daki tesirini ele ald1g1 yukartdaki makalesinde, miisliimanlann ntatematik, geometri, ttp, fizik, kimya, ast-ronomi vb. ·ilimler sahasmda batt'ya yaphklart tesire c;ok klsa olarak temas ettikten sonra, hie; kimsenin farkmda 'olmad.Igt ve ozellikle bau'lllarm hie; bilrnedigini soyledigi bir hususa dikkati c;eker: On~ gt>re, lslarn medeniyetinin batt'ya: tesiri ko-nusunda, bat.I'ltlar ba~ta olmak iizere, giintimiiz insanlarmm hie; farlo.nda olmadlklan ve pozitif ilimlerle felsefe sahasmda-ki etkilerden c;ok daha onemli olan ~ey, Islam medeniyetinin tasavvuf (esoterisme) sahasmda bat.I'ya yaprru~ oldugu tesir-dir. Bu tesir, Orta~ag'da c;ok ac;tk ve belirgin bir ~ekilde kendi-ni gostermektedir. Bunun izlerini c;e~itli eserlerde kolayca gonnek miimktindiir.(33)

Nitekim A. Schimmel'in kaydettigine gt>re, 1316'da olen Raymond Lulle'Un eserlerinde tasavvuf edebiyatmm biiyiik etkisi goriilmektedir.(34) Me~hur Rabiatti'l- Adeviyye'nin ilahl a~ka dair menklbesi, IX. Louis'nin mabeyincisi Join-ville taraftndan A vrupa'ya getirilmi~ ve asrrlarca dilden dile dola~mt~tJ.r. XVI. ve xvn. asularda Y akmdogu ve Ortado-gu'ya giden Avrupa'blar, dt>nii~lerinde oralardaki tekkelerde gordtikleri zikirlei'i, Mevlevi scmalanm, Rifailerin ilginc; uy-gulamalarmt tilkelerinde anlatmt~lardtr. Yine XVII. asudan itibaren lbnii'l-Fanz'rn ~iirleri, Sa'di'nin "Giilistan "t ve Hliftz'm ~iirleri batt dillerine c;evrilmi~tir. Bu ve benzeri eser-ler, batt dti~iincesini belli oranda ctkilemi~lerdir.(35)

(33) R. Guenon, a.g. makale, s. 84-85. (34) A .. Schimmel, "Raymundus Lullus und seine Auseinanderset-

zung mit dem Islam", Eine Heiligc Kirche, fase. 1 (1953-54).

(35) A. Schimmel, Tasavvufun Boyutlan, s. 21.

154

Yine bu konuya deginen ldris ~ah, tasavvufun bau'daki tesirinin samldtJ!t gibi yeni olmaytp, ~ok eskilere dayandtj!l-m ifade etmekte, bu arada meseia lngiltere'de "dervi§" tabiri.:. nin 1585, "fakir" kelimesinin 1609, "sOfi" tabii:inin 1653 yt-hndan, "tasavvuf' tablrinin de XIX. asrrdan itibaren kullarul-maya ba§landtgtm (36) hatulatmaktadtr. Aynca o, tasavv~fi tlkirlerin, " ba tih". oldukla ra soylenen fikirlerin ~ogundan, ~ok daha .onceleri bata'da kok sald1gam belirtmekte· d ir. Ban a.Ieminde, tasavvuf ara§tmnalan sahasmdaki kitap ve monografilerin saytsmda §a§lrtl.Cl derecede artl§ gortildugunil kaydeden ldris ~ah, bu eserlerin baztlarmm asrrlarca once ya-ymlandtj!mt belirttikten sonra; Orta~ag'da Avrupa'h dii§fi-niirler iizer inde Gazzali'nin etkisinin pek fazla oldug unu, meseia Roger Bacon 'm Oxford Universitesi'nde tasavvufi fi-k irleri sergiledigini; Fransa'da Dante, Chausser ve ge~en asrrlarda pek 90k bat11t mistigin tasavvufi dti§tincelere yer ve-rip, bu sahada batt'h uzmanlar yeti§tirdiklerini ve hatta bazan bu kimselerin klasik tasavvufi metinlerden dogrudan dogruya etkilendiklerini ifade etmektedir.(37)

Gortinen odur ki, lslam tasavvufunun Orta~ag luristiyan batl dlinyasma etkisi bir hayli fazla olmu§tur. Belki bunun bir sonucti olarak, G uenon'un da ifade ettigi gibi, Oita~ag Hrristi-yanhgmda ruharu (initiatique) bir muhtcva mevcuttu. Glinti-muzde ise Htristiyanltk, sadece birtaktm kurallardan olu§an, §ekilden ibaret bir din olarak uygulanan ve oyle anla§tlan, ta- . mamen zahirl (exoterique) bir din durumundadrr. Guenon,. bu-nun kendilij!inden meydana gelmi§ basit bir hadise olmadtgl-na; aksine Huistiyanltgm bu batmi (initiatique) muhtevast-mn §uurlu olarak kasten yok edilmeye ve unutturulmaya ~all-

(36) Oxford English D ictionary'ye istinad~n. (37) !dries Shah, Chercheur de Verite, traduit de I' anglais par Je-

an Neaumet, Ed.: Albin Michel, Collection Spiritualites Vivantes, Par is, 1984.

155

§tldtgma .kesin olarak inarunaktadu.(38) 0, bau kiliselerinin, aksine, do~u kiliselerinin az da olsa riihani bir l>zellik ta§tdt-~mt ve oralardaki bazt uygularnalarm, ozellikle Islam tarikat-lanndaki "vird" usultiyle tam bir benzerlik arzettigini haur-latmaktadlr.(39) Batt'da son ytllarda tasavvufa gosterilen ya-km ala.kamn ve bu yoUa vaki olan ihtidalarm temelinde, her

. halde Huistiyanltk'taki bu karakter degi§i.kligi onemli bir yer i§gal eunektedir.

Tasavvufun bau tizerindeki tesirinin ge~mi§ine bu kadar temas ettikten sonra, §irndi de onun son devirde ban dtinyast-, mn lslam't tarumasmda ve pek ~ok ihtida hadisesinde oynadt-gl rolU ktsaca incelemeye c:;ah§ahm.

3: nemde Avrupa'da gortilen lslami yaytlmayt, bat.J.'lllar, Avrupa'mn Islam iilke-lerine kar§t uygulad1klan somtirgeci· ve dti§manca politikaya lslam alemilin bir tepkisi olarak degerlendirmektedirler.(41)

Ger9ekten de, bugiin batl dunyasm,da lslam hJzlt bir §e-kilde yay•lmaktad•r. Bu durumun ylllardtr farkmda olan ba-

(38) (:barles-Andre Gilis, Introduction a l'Enseignement et au Mystere de Rene Guenon, Ed.: l' Oeuvre, Paris, 1985, s. 90, 99-100.

(39) R. Guenon, "Aper~us sur L' E soterisme Chretien", Nouvelle edition. Ed.: Traditionnelles, Paris, 1973, s. 25-26.

(40) Asthour Pellegrin, L'lslam Dans le Monde, Ed. Payot, Paris, 1950, s. 90-91; T.W. Arnold. lnti§ar-1 lsHim Tarihi, ilgili ktstmlar.

(41) A. Pellegrin, a.g.e., s. 90.

156

tnl dti§ilntiiler, batl'daki lslfun konusu tizerine pek ~ok kitap ve makale yazmt§lar, toplantllar dtizenlemi§ler ve bti'yiik bir kaygtyla izledikleri bu geli§meyi Meta yakm takibe, altru§lar-drr. Son ytllarda batt .tilkelerindeki mtisltimanlarm ·saytsmda goriilen htzh artt§, Htristiyan batt'hlar a

dolayt, kcnuyu bu iki perspektiften incelemeye ~ah§acaglz.

a) Tasavvufa Dair Eserlerin Tesiri:

Son yaltarda, gerek bata'da, gerekse lsHim aleminde tasavvufi muhtevah eserlerin n~riyatmda belirgin bir arta~ gozlenmekt.edir. Ban'da ozellikle XIX. asudan bu tara-fa, tasavvufa dair pek 90k n~§riyat yapilrnl§tlr. Bu eserleri ge-nel.olarak ii9 gurupta toplamak miimkiindiir:

a) L. Massignon, H. Corbin, L. Gardet, R. A. Nicholson A.J. Arberry vb. §arkiyat91lann yazm1§ oldugu eserler.

b) Bau'da yaytlan 9e§itli fikrl hareketlere mensup kimse-lerin yazdlgt eserlcr.

c) R. Guenon, M. Lings, L. Schaya, F. Schuon, T. Burck-hardt vb. dti§iintirleriri yazmt§ oldugu (45), ger9ek tasavvuf dii§tincesini anlatan eserler.(46)

Bugtin ba·tl'da bu tic; gurupta yaztlmt§ pek 90k eser mev-cuttur. A.J. Arberry, kendi zamanina kadar batt'ta yaztlan ta-savvufla ilgi escrlerin bir bilan9osunu vermi§tir.(47) Bu ara- · da, sahanm uzmanlan tarafmdan Islam siifilerinin yazmt§ ol-dugu tasavvufa dair klasik eserlerin bir9ogu batt'da he§redil-mi§ ve terciimeleri yapilmt§Ur. Biittin bu eserler, tasavvuf dii-§tincesinin batt'da tanmmasma yardtmct olmu§lardtr. Bu eser-lerin uyandud1g1 ilgi sonucu, pek 90k batt'h dii§tintir, b~§ta Ibniil Arabi ve Mevlana olmak iizere btiyiik mutasavvtflarm

(45) -Bu ttir eserlerin bir listesi iyin bk.: Yrd. Dos:. Dr. Mustafa Tahrah, "Bah'daki lhtida H5.diselerinde Tasavvufun Rolli", Uluslararas1 Birinci lslam Ara§llrrnalan Sempozywnu, Do-kuz Eyliil Oniversitesi Yaytnlan lzmir. 1985, s. 141-162 (Ozellikle s. ' 159-162).

(46) Seyyed Hossein Nasr, Essais sur le Soufisme, trd.: Jean Her-bert, Ed.: Albin Michel, Paris, 1980, s. 15-16.

(47) A.J. Arberry, In Introduction to the History of Sufism, Londra, 1942.

158

eserleri tizerinde uzun ve cidd1 ~ah~rnalar yapmaktadrr.(48) Bu tasavvufi eserler, bati dti~tintirlerinin ilgisini yelanck-

te ve bir ktsrnmm da rnti sltiman olmasma sebep olmaktadtr. Bir ornek vermek gerekirse, Paris'te ikamet eden mlisltiman bayan E. de V. Meyerovitch'i zikredebiliriz. Tasavvufla ilgili . bir~ok eser yazm1~ olan bu bayan, kendisiyle bizzat yaptl#t-tnlZ bir mtiHikatta, bu hususta ilgin

bal'in s1k slk Mevlina'dan soz etmesi dikkatini ~ekmi~tir. Bu-nun tizerine MevJana'yt tammak i~in Fars~a ogrenrni§ vc onun eserlerini te tkike koyulmu§tur. Onlan okuduk

bir Hkd seviyede teiucit etmi§ (52), l slam'm ve ozellilde ta-savvufun insanhga neler verebilecegini anlatmaya ~alt§mi§ttr. Bugtin Avrupa'da Michel Valsan (Mustafa) (o1.1974), Tu-tus Burckhardt (lbrahim Izzeddin), Frithjof Schuon (Isa Nureddln), U.o Schaya, Martin Lings (Ebil Bekir Siraceddln), Michel Chodkiewitcz, Roger .Deladriere, Gai Eaton (Hasan Abdullah Abdtilharnid) ve daha bir~ok flkll: adamuun mtislti-man olmasmda Genon birinci derecede rol oynamt§tl.r. Bir9o-gu ~azeli olmak tizere,.hepsi tarikat mensubu olan btitiin bu §ahsiyetler , yazdlklar1 eserler vc aktif faliyetleriyle pek ~ok batl'luun mtisltiman olmasma veslle olmu§lar ve olmaya da devam etmektedirler. Bugtin Avrupa'da bu §ahsiyetlerin oncti-lUgUnti yaptlgt bir "Guenon'cular" hareketi mevcut olup; bu harekete mensup kimseler, tasavvufi dti§tince dogrultusunda lsHlm'1 bab dtinyasmda yaymaya ~alt§maktadular.(53)

b) Tarikat faaliyetlerinin Tesiri:-

Batl'run tasavvuf yoluyla l sUim'1 tarumasmda, tasavvufi . eserlerin yam sua ve belki de keyfiyet baklmmdan oll)lasa bi-le, kemiyet itibariyle onlardan 90k, tatlkatlar e tkili olmakta-dtr. Ne var ki, Tarlkatlann bu sahadaki etkilerini ortaya koy-

R ene Guenon ~v Abdtilvahid Yahya, Kahire, farihsiz; Char-les-Andre Gilis, Introduction a l'Enseignement et au Mys tere de Rene Guenon, Ed. I' Oeuvre, Paris, 1985; "1' He~ne: Rene Guenon" Ed. l'Hem e, Paris, 1985 (Genon hak-kmda yaztlmt§ ~e§itli makale lerden miite§ekkeldir).

(52) Onun bu tenkitlerinin, z ikredilen kitabma dayarularak ya-pdmt§ bir ozeti ·i~in bk.: Yerd. Do~. Dr. Mustafa Tahrah, a .g. makale, s. 141 -159. .

(53) Ch. -A. Gilis'nin ifade etti~ine gfue, Guenon'un dii§iince ve fikirlerini en iyi anlayan ve onlart tam f?ir yetki ve ustaltk-la mUdafaa eden en onemli §ahsiyet, onun en me§hur o~rencilerinden olup ~azeli halifesi olan Michel Valsan (Musta-fa)'dtr. Bk.: Gilis, Introduction a I' Enseignem ent et au Mys tere de Rene Gu6non, Paris, 1985, s. 91-92.

161

mak i~in dayanabilece~miz yeterli literattir mevcut degildir. 1986'da Paris'te yaymlanan ve iki bayan ara~tmcmm yaptl~ . ii~ yl.lhk bir anketin sonu~lanm ihtiva eden "D'Une F9i I' Autre. Les Conversions a I' Islam en Occident" (Bir ltrian-dan Digerine. Batt'da lslrun'a Giri~ Hadiseleri) adll bir kitap (54), ytizeysel de olsa, ta.rikatlar ve tasavvuf kanallyla miislti-man olmu~ pek ~ok kimseden bahsetmektedir. Aynca bu ki- · tapta, batt'da en ~ok yaygm olan ~u ii~ tarikattan geni~9e bah-sedilmektedir: L Avrupa'da, ~~zeliyye'nin bir ko'lu olan Ala-

. viyye. 2. Amerika'da, Halvetiyye'nin Cerrahiyye kolu. 3. ts-panya'da "Endtiliis'te Tekrar lslrun'a Donii~" admdaki demek. Kitapta verilen bilgiye gore bu tarllcatlarm her biri, kendi faa-liyet bolgelerinde, ttimtiyle olmasa bile, batt'daki ihtida hadi-selerinde ve bilhassa gen9ler tizerinde ~ok btiytik fonksiyon icra etmektedirlet. Kitabm yazarlanmn ifadesine bak1hrsa, bu tatikatlardan Alaviyye, Stinni tslam'a ve dW emir ve ya-saldara daha bagll bir gortintim arzedex:ken; ~errahiyye'de fan-tazi ve ameli yt>nde gev~eklik dikkati 9ekmektedir. lspan-ya'daki dernek mensuplarmda ise komtinist 9evrelerdekine benzer bir slklll.k ve gizlilik gortilmektedir. Aynca bunlar kendilerine "sufi;' denilmesini de istememektedirler.(55)

· St>z konusu anketi yapanlann ula§~ bir ba§ka ilgm9 so-OU9 da §~dur:. AJrterika'daki ihtida olaylannda iankatlann rolti · ~ok daha fazla oldu~u gibi; Amerika'h !Dtisliin)anlarda b\r ta-rikata intisab edip bir mtir~ide baglanma temaytilti 90k ytik-sektir.· Aym temayUl Avrupa'h mttsltimanlarda da btiytik nis-bette mevcut ohnakla beraber, onlar

/

, ~idin denetimine'teslim etmeyi yai:r irtibat kurmaya hizmet edecekdini've .killtii.J:'el bir merkez .kumiak v~· geli§tirmek" oldu~u ifade edilmi§.tir.(58)

Bu tarikaun kurucusu olan $eyh Alavi:, · pek c;ok baU'll mtisltiman tarafmdan, lslanu mesaji btiti.ini.iyle kavrarru§ bu-lunan, XX. as~ mticeddidlerinden · birisi ve tasavvufi di.i§i.in-cenin tekrar canlandmctst olarak kabul edihnektedir.(59) Dti-(56) A.g.e., s. 145-146. (57) A.g.e., s. 151-152. (58) A.g.e., $. 153. (59) A.g.e., s. 163.

163

§iince sistemi itibariyle Vahdet-i ViicOd'u benimseyen bu tan-katln en 6nemli ozelliklerinden birisi, dogu ile batt arasmdaki biribiririi tamamlaytctltk,. uyum, i~birligi ve yakHt§tm fik-rinde si.irekli t'srar etmesidir. Onlarm di.i§iincesine g5re, lslfun't modem dtinyaya a~~ak ve ba§ka yerlerde pek ~ok miis-liimamn yaptlg;. dogu-batl ayri:urundan, aradaki farklan tii-mtiyle silip atmakstzm-ka~tnmak gerekir.(60) Bu tarikata mensup bir FranslZ mtisltiman olan ve "Les Amis de l'lslam" dergisinin yaym sorumlulugunu Ustlenen Johan Cartigny (Abdjilcemil), mtislilmanlann artik batt ile daha soo bir diya-log kurmalan ge~ektigini_; batt'ya. kar§t katl bir dti~manhk beslemenin mUsltiptanlara bir ~ey kazandmnayacagtru; ~sine onlara yakla§1p lsHl.m't anlaunarun daha faydah olacagrm s6y-lemekte; bu arada, tarikat mensubu mtisltimanlar-Ja, her hangi bir tarikata baAh olmayan ve'hatta tarikatlar bak-kmda iyi d~tinmeyen miisliimanlar arasmda asiA tefrika-ya fli"S8t verilmemesi gerekti~ni ifade etmektedir.(61)

Kanaatimizce, bu Franstz miisltimarun tavsiyeleri, gtinti-mtiz ban dtinyasma lslfun't teblig ~tme arzu ve gayreti i~inde olan miisliimanlar i~in 6nemli bir mesaj niteligi ta§tmakta-du .

. . Batt diinyasmda faaliyet g()ster~n miisltiman tarikatlar, elbette burada bahsedilenlerden ibaret degildir. ~u bir ger~ek ki, Kadiriyye, Nak~bendiyye, Halvetiyye ve Mevleviyye ba§-ta olmak tizere, lslam aleminde yaytlnu§ bulunan me§hur tari-katlarm, batl'da az veya ~ok uzant1s1111 g6rmek miimkiindtir. Mesela s~dece Balkan illkelerinde, sahanm me§hur uzmanla-nnctan rotan A, Popovic'in tesbitlerine g()re, bug tin dokuz ayrt tarikat faaliyet halindedir.(62) Bunlardan, "semi" !yinleri ile

(60) A.g.e., s. 159, dipnot: 13. (61) A.g.e., s. 160~ 1~1. (62) A. Popovic, "Les OrQr'es Mystiques Musulmanes du Sud-Est

Europeen Dans Ia Peri ode Post-Ottomane". Les Qrdres Mystiques Dans I' Islam is:inde, s. 63 - 100.

164

me§hur olduklan i~in "derviches tourneurs" (donilcil dervi§-Ier) diye adlandmlan Mevleviyye, bati'da en ~ok tarunan ta.ri-katlardan biridir.(63) Yine bugiln lngiltere'de, $eyh Atxlillka-dir el-MuraQtt'm binlerce milntesibi mevcut olup, Norwich kentinde bilyilk bir cemaat olU§turmaktadtrlar. Bu z.at, lspan-ya'run Gl'enade §Chrinde bulunan bir b~ka cemaati de idare et-mektedir.(64) Di~er taraftan, Guenon'un tesiriyle milslilman olan ve "Comprendre I' Islam" (Paris, 1976) ve "De I' Unite Transcendan~e des Religions" (Paris, 1979) gibi cserlerle me§hur olan Frithjof Schuoh (lsa Nureddin), son yillarda Amerika'run Indiana kentinde yerle§mi§ olup, Alaviyye t.arl-katma ba~lt Meryemiyye tarlkatmm §eyhligini yapmaktadu ve milslilman Amerika'lllardan olu§an kalababk bir cemaate sahiptir.(65)

· Ba§b ba§ma bir

tedir. Ediridi~z tesbitlere gore tasavvuf ve tarikatlarin en az etk:ili oldugu batt tilkesi ise Almanya'du.

Btittin bunlar, batt'nm lslam't tantmasmda tarikatlarm ne derece etkili oldugu hakkmda bir t'ikir vermektedir.

Son olarak biraz da batt insanmm tasavvuf ve tarlkatlara bu derece ilgi duymasmui ve bu yolla ls~am't kabul etmesinin sebeplerinden bahsetmemizde fayda vardrr.

· 4. Bata'da Tasavvufa Duyulan l lginin Sebepleri:

Batt insamnm tasavvuf ve tarikatlara kar~t duydugu yakm ilgi', yapttlttmtz. tesbitlere g()re, asll itipariyle i.lp onemli se-bebe dayanmalctadu. Bunlard~ birincisi, batt toplumunun bugtin Irilen ya§amakta oldugu manevi bunahm ve rfihi bo§-luk; ikincisi ise tasavvuf ve tan"katlarm sahip oldugu hususi-yetlerdir.

Bugtin ban insant, riihi a

gibi , Orta~ag'da nisbeten batmi ve mistj.k temellere sahip olan Huistiyanhk, Guenon'un ifadesiyle bu ~zelligii:tden ~uurlu bir §ekilde uzakla§Ur.Ilmi§tJ.!.(67)

Buglin Hiristiyanllgm batl insanmm ruhi ve inanevi ihti-ya~lanna cevap vermekten uzak oldugunu, bir ~ok batl'h hi-lim adann ve hat:ta_papaz dahl itiraf etmektedir. Mesela, 1986 Kasrm'mda franstz pr~fes~r Roger Arnaldez, yaptlgimiz ~ahsi bir gorli~me esnasmda, kendisi bir huistiyan olmasma ragmen, "Htristiyanbgm giintimtizde modern geli§melere intibak edemedigini ve ball insanmm ruhi ihtiya~larma yeterince cevap veremedi~i~i; buna kar~ahk lslilm'm ta-rihte ve gtintimtizde iyi bir diinya-ilhiret dengesi kurdu~nu ve Haristiyanhga gore daha ot~rgun (stable) bir ozellik arzettigini" ifade etmi§tir. Yine Paris'te ikamet edip, Papa-ltk tarafmdanlslam-Hitistiyanhk diyalogu adma ~ali§malar yapmakla g~revlendirilmi§ bulunan Michel Lelong adh pa-paz, ayru tarihlerde yaphgiDliz b!r mtilakana, "bilhassa son iki asardan beri Kilise'nin insanlart tatmin edemez hale geldigini; lslilm'm ise iyi bir dtinya-abiret dengesi kurdu-gunu ve insan hayatma rahathkla adapte olabildi{;ini; kendisinin·de bir katolik olmasma ragmen l slam 'a sempati duydugunu" st>ylemi~tir.

Htristiyanhgm ilahi ve mistik temellerdcn yoksun olu-§undan yakman ve "Western Mysticism" (Dogu Mistisizmi) adh me§hur eserin yazan olan Dom Cuthbert Butler adb emek-li papaz, "Allah'm Katolik dinini bir takim hususi vahiyler ve mistik verilerle lslam'm ruhani y~nlerine uydurabilecegjni" a

koymak i9in, tiimtiyle i9e yonelik bir mti§ahede (illuminati-on) ameliyesi yeterlidir."(68)

Y edi yil papazllk yaptlktan sonra tasavvuf vas1tas1yla mtisltiman olan, ilahiyat ve metafizik doktoru lngiliz David Lake (Said llyas) da, Huistiyanllk'Ia tslam'i. mukayese etmek ve bu arada tasavvufun degerine i§aret etmek Uzere §unlarl soy-lemektedir: "

Bir \)a~ka Franst:(:. yazan olup, Massignon ve HalHic-1 Mansiir'un tesiriyle m'iisliiman olan Vincent (Mansur) Mon- ' teil de, Huistiyanhg1 ozellikle ferdt sorumlulugu reddedip, kollektif sorumlulugu benimsemesi ve "asll giinah" (peche original) fikrin1 kabul etmesi a91smdan tenkit etmekte-dir.(71).

Goriiltiyor ki, .'bugun H•ristiyanhk ball insamm tatmin etmekte, onun ruhi ve manevi ihtiyacma cevap vereme-mektedir. ·Bau'daki tasavvuf vas1tas1yla lslfun't kabul edili~lerin birinci sebebi budur.

:tkinci onemli sebebi de, tasavvufun muhtevasmda ara-mak gerektigini ifade etmi~tik. Bilindigi iizere tasavvuf hare-keti, lsHim'm z~hin (exoterique) cephesinden ziyade b~unt (esoterique) yontiyle ilgilenmekte; onun ·ilahi, riihi ve metafi-zi.k boyutlanm yakalamaya 9al1~makta; aklldan 90k ruha hi-tab etmekte; bunu yaparken de ilahi a~k temeli tizerine oturan dini ve mistik tecrtibe metodunu benimsemektedir. Bu temel hususiyetinin bir sonucu olarak, lsHim'1 evrensel boyutlariy-la alg1larhakta; bu ytizdeh gerek miisliimanlara, gerekse gayri miislimlere katt bir dii~man~t.k gostermeyip, onlara kar§I dos-tane ve yaptct bir tavrr sergilemeye onem vermektedir. T asav-vufun bu ve benzeri temel hususiyetleri, ruhi bir bo§luk i9eri-sinde bulunan ve Htristiyanhgm ruhi temellerden yoksun, kurallara bogulmu§ bir din haline geldigini goren batt in,sani i9in olduk9a cazip gelmektectir. Daha dogrusu, bat1 insan1m, lsHim'm diinya hayafma taalluk eden kural, ibadet ve mera-simlerinden ziyade, ta~tml§ oldugu ilaht ve metafizik boyut-lart ilgilendirmektedir. Bundan dolaytdtr ki, bati'da Islam'a

· giri~ler 90gurilukla· tasavvuf kanahyla vak1 olmaktadu .. Bu. soylediklerimizi dogrulayan pek 90k delil mevcuttur.

Ah!.lled Ibn' Agiba, Ed.: Aroche, Milan, \982; .2. "Le Soufi . Ahmed Ibn' Agiba et son Mi'raj", Glossaire de la Mystique Musulmane i¥inde, Ed.: Vrin,' Paris, 1973.' ·

(71) D' Une Foi I' Autre, s. 29 ve dipnot: 11.

169

Tasavvuf sahas1 da dahil, pek ~ok eser yaznu§ olan Seyyid Htiseyin Nasr, bugtin ban'nm tasavvufla t>zel olarak ilgilen-digini belirttikten sonra, bunun en onemli sebepleri olarak, §unlan kaydeder: Modern dtinyamn "degerler sistemi"nin YI-'kiimast; istikbal a~1smdan bir etnniyetsizlik duygusuna sa-hip olunmast; ban'da hakim olan ve batml' ogt'etileri giderek kaybolan dinlerin ve ozellikle H1ristiyanhgm verdigi.mesaj-lardaki anla§llmazllk; ve nihayet, kalitesi gittik~ bozulan bir ortamda manevt b.ir dtinyayt mti§ahede etme arzusu. Bu ve daha pek ~ok sebep, ban insamm dogu dinlerinin m~evt de-gerlerini ara§tirmaya sevketmi§ ve bu arada tasavvufa yt>nelt-mi§tir.(72) · . l

Jean Chevalier'nin yazdtgt tasavvufa dair bir eseri ne§re-den yaymevinin, kitab1 tan1tma sadedinde yaZzler, ban' run tasavvuf hakkmdaki dti§tincesini t>nemli t>l~tide yan-Sitmaktadtr: "lslam'm gizli ruhunu olu§turan tasavvuf hak-kmda 90k az §eY bilinmekte olup, §u anda o 90k derin bir tesj.r icra etmektedir ... Hem serbest, hem ct>mert, hem de zahiri ve batint her ttirlti despotizme dti§man olan ruhi bir dayraru§ tarz1 olarak tasavvuf, ~ugtin her ortamda, her dinden, her inan9 bi~iminden ve inan~s1Zllktan taraftarlar kazanmaktadrr."(73) .

Tasavvufi ara§tlr1nalariyla me§}lur 1ngiliz mtiste§rik . R.A. Nicholson, "Mysticism .. adll makalesinde, "sufilerin, olduk~a saf bir din ve ytiksek bir ahlak seviyesin~ ula§ti,klan- . m" st>ylerken (74); yine tasavvuf ara§ttrmalanyla tinli.i A. J. Arberry adh mtiste§rik, "sufi mirasm, gtinlimtiz ve gelecegin insanmm ihtiya9lanna cevap vereceginden" §liphe etmemek.: tedir.(75)

(72) S. H. Nasr, Essai sur le Soufisme, s. 10. (73) J. Chevalier, Le Soufisme et Ia Tradition Islamique, Paris,

1974, on kapa~m i~ yUztindeki not. (74) I. Shah, a.g.e., s. 49, dipnot: 23 (T. A. Arnold ve A. Guilla-

ume, The Legacy of Islam, Oxford, 1968, s. 238'den). (75) I. Shah, a.g.e., s. 48. ·

170

Yine bil: ~ok tasavvufi eserin yazan olan ve tasavvuf yo-luyla mtisltiman olan Eve de Vitray Meyerovitch, ~u sozleriy-le, sanki tasavvuf kanahyla lslfun'a giren tum bat1'hlann duy-· gulanna terctiman olmaktadu:·lshim'm butiinle~tirici dege-r i, bireyi evrensel 'bir cemaatin ('Ummetin) iiyesi olarak kabul etmesindedir. Buakm Einstein'le, Neveton'la u~a§mayt. Bu, daha geriye bir adun ab.§tan, rum bir intihardan ba§-ka bir §ey de@.dir. !slam, her haltikarda btittin ruhani cemaat-leri, · onceki peygamberlerin hepsini tanrmaya mecbur eder. lslam, biitiin dinleri i~erisinde toplayan bir dindir. ·tnsan

· lslfun'1 kabul etmekle bir dinden ba§ka bir dine ge~mi§ olmaz; aksine, btittin dinleri i9inde bulunduran bir dini kabul etmi§ olur.11(76) ,

Avrupa'h siifilen. ve ozellikle R. ·Guenon;u tamdlktan soma mtisltiman olan Gai Eaton ·(Hasan Abdullah Abdtil-ham!d) ise, 11Btittin dinlerin sentezini temsil eden tasavvuf, ttim sorillanma cevap veriyordu. II diyerek, tasavvuf hakkmda-ki dti§tincesini klsa ve ozlti bir §ekilde dile getirmi§tir.(77)

Btittin bunlar, bau insanmm tasavvufu ne ~ekilde deger-lendirdigi ve ni9in ona sempati duydugu hakkmda sanmz bir rlkiJ:: ven11ektedir. Ktsacast, liD' Une Foi l'Autrell adh kitabm yazarlanmn da, yaptlklan anket ve ara§tumanm sontinda edindikleri kanaat olarak ifade ettikleri gibi, ·~~Avrupa'b mtis-ltimanlann -Entellekttiel kesi~inde, rtiru ata§tlrmalarm son noktasma.vanna arzusu mevcuttur ve bu arzu onlan tasavvu-fun i~ine itmektedir. II (78) .

· Ban insanmm l slfun'a ve tasavvufa kar§t tavnm 90k ya-kmd~ mti§ahede etme imkfu:una sahip olan degerli lslfun ali-m i Prof. Muhammed Ham!dullah'm bu konudaki ilgin~ tesbit-lerini naklederek bu konuyu bitirmek istiyoruz. Tasavvufla

(76) D' Une Foi I' Autre, s. 20. (77) A.g.e., s. 13. (78) A.g.e., s . 43 .

171

fazla alakast olmayan bu ~im adamt ~unlan sylemektedir: "Batt toplumunda, Paris gibi bir muhitte ya~amaya ba~lad1~ gtm zamandan beri hayretle .gnnekteyim ki, hlristiyanlann lslamiyet'i kabulii, lslam't alai yoluyla izah suretiyle degil, tasavvufi izahla olmaktadrr. Onlan lsHim't ka~ule sevkeden, ne Ebu Hanlfe, ne de lmam-1 MAtiirldl'dir; fakat Muhyiddln-i Arabi'dir. Bu konuda benim de ~$i mii~ahedelerim olmu~tur: lslam.i bir konuda benden bir izah istendi~ zaman, benim ver-digim akli deiillere dayan~ cevap, soram tatmin etmiyordu; fakat tasavvufi izah meyvesini vermekte gecikmiyordu. Bu konuda tesir gticiinii gittik~e kaybettim. ~irndi inamyorum ki, Hiilftgfi'nun yaklp yikan istilAlanndan sonra Gazan Han za- , mamnda oldugu gibi, bugun en azmdan A vr upa ~e Afri-ka'da, 1slim'a hizmet edecek olan ne kda~, ne de akaldar; fakat kalp ve ~vvuftur." (79) ,

Batt'da son zamanlarda gZ\enen ·geli§meler, M. Harnidul-lah'm 1967 ytlmdaki bu tesbitlerini tamamen dogrulaytct ma-hiyettedir.

5. Sonu~: YaptlglffilZ bu lasa ara§trrma. ~u neticeleri ortaya ~lkar~

mt§ bulunmaktadtr: lslam ruhiyatl diyebilecegimiz tasavvuf hareketi ve bu hareketin ortaya ~tkardtgt so_syo-dini kurumlar olan t:arikatlar, daha ilk dnemlerden itibaren lslam't teblig etmeye ve onu' her tarafa yaymaya ·yok biiyiik nem verrni§ler; bu gtlrevi fiilen tistlenmek suretiyle de, pek ~ok blgeye lslam'm yayth§mda aktif bir fonksiyon icra etmi§lerdir. Za-man ~~erisinde lslam'm lran, Orta Asya, Horasan, Hindistan, Katkasya, Uzak Dogu, Anadolu, _Balkanlar, Afrika'mn tiim blgeleri, A vrupa iilkeleri ve nihayet Amerika'ya kadar y~ytl-

(79) Yrd. D~. Dr. ~ustafa Tahrah, a.g. makale, s. 156 (M. Aziz

172

Lahbabi, Islam ~~hsiyet~iligi, trc.: J. Hakkt Aydm, Yag-mur Yaymlan, Ist., 1972, s. 114-115, dipnot: 8'den. M. Hamidullah'to, eserin miitercimirie yazdtgt tasavvuf hak-kmdaki mektubu).

masmda en btiytik rolti tasavvuf ve tarikat erbabt oynamt~tlr. Bu durum gtintimtiz i~in de ge~erlidir.

Diger taraf~, Mogol istilast ile Ha~h seferlerinin hti-ki,im stirdiigti XII. ve.X:Ill. astrlarla, batl sOmtirgeciliginin ha'-kim oldugu XIX. asrrda, aym tasavvuf hareketi ve tarikatlar, mtisltimanlann dl~ tehditier kar~tsmda, Ozellikle dini ve rna-nevi planda korunmasmda gok btiyiik gOrev ifa etmi~lerdir. Nitekim konunun uzmanlan, Xll. asardan itibaren tarikat-la rm hazh bir §ekild~ yaydmasa.nm arkasmdaki ert onemli sosyal sebebin, lsbim aleminin ilk defa olarak da§ tehlike-ler'le yiiz yiize gelmesi oldugunu kaydetmek:te ve tasavvufun lslam miidafaasmdaki onemli roliine parmak basmaktachr-lar.(80)

· Ta~avvuf hareketi~ batt dtinyasmm lslam't tannnasmda da Onemli bir rol oynamt§trr. Mtisliimarilann Kuzey Afrika ve lspanya kanahyla batl ile temasa: ge~meleriyle birlikte, tasav-vuf cere yam A vrupa'h dii§tintirleri etkilemeye ba§lamt§trr. R. Guenon'un da isabetle tesbit ettigi gibi, Orta~ag'da ya§ayan bir ~ok batl'h mistik dii§iintirde bu tesiri a~lk~a gOrmek intim-kiindtir. ROnesans'tan itibaren hir duraklama gOriilmekle bera-ber, tasav-vuf ha(eketi XIX . .asrm sonlanildan itibaren batt tizerinde yeniden ·htzh bir ~ekilde etkili olmaya ba§lam1§; bir taraftan ne§redilen tasavvufla ilgili pek ~ok es_erin, bir taraf-tan da ba~ta ~azeliyye olmak tizere bir ~ok tarikatln tesiriyle pek ~ok ban insam ve dti~tintirii mtisltiman olmu~tur. Otinti-mtizde de bu etkileine olayt artan bir htzla devam etmekte, ge-rek Avrupa'da, gerekse Amerika'da pek ~ok insan tasavvuf ve tarikatlar vastt~lSlyla mtisltiman olmakVidrr.

Bau'da lslam'm daha ~ok tasavvuf yoluyla benimsenme-sinin en Onemli. sebebi, Batl insamrun, sahip oldugu materya- . list ve ttimtiyle dtinyevi Ozellik arzeden ktilttir ve medeniyet- · ten ve iyice yozla§trrtlmt~ olan bugtinkti Huistiyanhk'tan,

(80) Bk~: Bu ma.kale, dipnot: •1.

173

ruh diinyast ic;in aradJ.gm1 bularnamast, bu yiizden ruhi bir ara-yt~in ic;i1_1e girmi~ olmast; bunun yam sua, lslam'm ruhi .Yt>-niin~ temsil eden, aktldan c;ok ruha ve kalbe hitab eden, aym zamanda biiyiik bir sevgi ve ho~g

yenidengtic;lenmesini ve rum dtinyaya.yaytlmasml istiyorlar-sa, tasavvufi du~unceyi "e· tarikat olaymr ~ok iyi kavra-mak ve dr~ d~nyaya lsUim'• bu.yolla takdim etmekduru-mundadrrlar. Yeni bir tslam-Huistiyanhk diyalogunun, dtni ve ktilttirel pHinda en oneinli gtindemini olu~·turdugu gtinti-mtizde, bu diyalogu tslam'm zaferiyle sonuc;landurnak isti-yorsak, tasavvuf ve tarlkatlan mutlaka nazar-1 itibara alma-ffilZ ve orilardan en iyi ~ekilde yararlanmanuz gerekmektedir. Bu gerc;egi daha XIX. asrrda farkeden E. Mallitski admdaki Sovyet ! slain uzmaru, bir kitabmda aynen ~unlar1 yazmakta-

. drr: "lslam'm resmi inane; esaslannm donuk olmasmdan dola-Yl· !slam dtinyl'tsmdaki bUtUn entellekttiel hareketler tekrar ta-savvuf bayragma sarllmak zorundadrrl~. lslam'm ronesanst . ancak ~avvufun etkisiyle gerc;ekle~ebilir. Her yeni flkir, ge-rici veya devrimcj her dtni ya da siyasi hareket, ta8avvuf bay-ragma sanlmak zorunda kalacaktrr." (81)

Mtisltimanlar bu ger~gi iyi ka-vradlklan ve tasavvuf hare-ketini lslam'm tebliginde gerektigi ~ekilde degerlendirdikleri takdirde, batl tilkelerinde tsHimiyet, tahminlerin de Uzerinde yaytlacak ve !slam gtine~i ban dtinyasmt da aydmlatacaktrr. Bunun .§UurU;nda olan Hibettinnfir Verhagen admdaki Hollan-da'h bir· mUsltimamn §u sozleri, tslam'm batt'daki istikbali ac;i.smdan c;ok btiytik anlam ifade etniek.tedir: "Bizim gaye-miz, tslam'm biitun insanlarui dini olmaSJ.ru temin etmek-tir. Hz. Peygamber'in gayesi de bu idi ••. Hz. Peygamber, kryametin kopacagt srrada gune~in batadan dogacrglDl 50yliiyordu. B~n inaruyorum ki, tsJAm giin~i tekrar. battJ- · g. yerden dogacak ve yakmda bati'da tekrar parlayacak-tar." (82) · ·

(81) A. Bennigst?n- Ch. L. Quelquejay, Le Soufi et le Commissa-ire, s. 178 (TUrk~esi, s. 230-231) (E. Mellitski, Ishany i Sufizm-Materialy po Musul'manstvu, Ta§kent, 1898, c. III' ten).

(82) D' Une Foi !'Autre, s. 39. ,.

175

' Biz de'inaruyoiuz ki, miisliimanlar. lslam't tasavvuf

biiyiiklerini~ anladtgt gibi anlaYJp ya§adtklart ve bu hu-susta diger insanlara gtizel ornek olduklara takdirde, Al-lah (c.c.)'an inayetiyle lslam giine§i sadece bab'ya degil, tum dtinyaya aydmlatacaktar.

Sozlerimize, btiyiik Ttirk mutasavvtft tbrahim Hakk.l Er-zurumlu'nun §U gtizel ktt'as1yla son verelim:

176

"Hak §erleri hayr eyler. Zannetme ki gayr eyler. Arif am seyr eyler. Mevla gorelim neyler, Neylerse gtizel eylerl"