İSLAM FELSEFESİNDE METAFORİK ÜSLÛP

8/8/2019 SLAM FELSEFESNDE METAFORK SLP

1/204

T.C.SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

SLAM FELSEFESNDE METAFORK SLP

(bn Tufeyl (.581/1185)in Hay bn Yakzn Eseri rnei)

DOKTORA TEZ

Danman

Prof. Dr. Hsameddin ERDEM

Hazrlayan

Mehmet HARMANCI

Konya 2007


2/204

2


3/204

3

NSZDil varln eviyse; kelimeler, kavramlar, terimler de o evin ta, tulas

ve kerpicidir. Evin ilevsel ve rahat olmasn salamak, rahat kullanlr hale

getirmek, kurarken kullanlacak malzeme kadar, o malzemelerin nereye, nasl

yerletirilmesi gerektiine karar vermekle de alakaldr.

Bu almann ortaya knda, varlk evini kuran kelime ve kavramlardan

birka zerine ve kullanm yerleri hakknda sorular sorarak dnmek byk rol

oynad. stiare, eretileme, metafor birbirinin yerine kolaylkla kullanlan

kavramlar olarak tam bir rtme iinde miydi? Bu kelimeler, szck dzeyinden

balay p, cmle, paragraf ve uzun metinler ve anlatlar dzeyine kadar daima

birbirinin yerine kullanlmaktayd. Ama niteledikleri durumlarn bir metin olarak

dzey ve anlamlar ayn myd? Yoksa Trkemizin, baka kelime-kavram

bekleri etrafnda da rnekleri grlen, zel birtakm halleri nedeniyle mi bu tr

bir durum ortaya kmaktayd?

Btn bu sorularn sorulma saik da yine etrafnda hep bir gizem halesiyle

yzn gstermi olan ve felsef slp iinde zel bir anlat biemi olarak

karmza ktn dndmz Hay b. Yakzn Rislesiydi. Bu Risle,

bazlarnca istiare / eretileme bazen de metafor olarak deerlendirilmekteydi.

Bu deerlendirmeler ise hepsini ayn anlamda kullanan, (metafor, istiare,

eretileme) diyen, melliflerin zgr seimlerine gre belirledikleri

nitelendirmeler olmaktan te bir ayrm ifade etmemekteydi.

Kavramlarn bir ayrma ihtiyac olup olmadnn aratrlmas uygun

grnmekteydi. Dilin bizden istedii konsensse varabilmek iin dilin en kk

biriminden en yksek ifadesine kadar alanlar netletirmeden, varln evini


4/204

4

kurmak zere, arsa bulmann mmkn olmadn dndk. Yaayan bir

varlk olarak dilin srekli yenileniyor olmas, kendisine her gn yeni bir ifade ve

sz alan ayor olmas normaldi. Ancak bu yeniliklerin yapbozda yerlerine

oturtulmalaryla, szcklerin dil evreninde doru yerleri bulunmu olabilirdi.

Felsef etkinliin ortaya konulmas ve paylalabilmesi iin yegne aracn

dil olduu dnlp, felsef bir risalenin anlalabilmesi amacyla ncelikle bu

aracn yardmna ihtiyacmz olduu kabul edildiinde, mesele, basit bir

eanlaml szckler sorunu olmaktan kyordu. Bir kavramla nitelenen felsef

etkinliin yksek rneklerinden olduunu dndmz Hay b. Yakzn

Rislesini anlamak ve ondan yararlanmak iin, ncelikle karmak grnen

durumu sorgulamak gerekiyordu.

Bu nokta, almamzn balangcn tekil etti.

Giri blmnde, felsef slbun bir paras olarak yenilikler tad

kanaatiyle yaklatmz rnek Rislenin zerinde aratrma ve dnmeye

balamadan nce, buRislenin nitelendirildii, metaforik, istiareli, eretilemeli

olma halini akla kavuturmak ve bu kavram anlamak, ayrtrmak ya da

birletirmek zere zemin oluturmak ve bir karara varmak istedik. Giri

blmn bu temel soru ve sorun zerinde oluturmaya, bu konuyu aratrmaya

ayrdk. Saydmz kavramlar, dier baka kelime, kavram ve edeb sanatlardan

bazlar ile karlatrmaya altk. Bylece, birka noktadan analizini yapmaya

altmz Hay b. Yakzn Rislesinin banda niteleme olarak hep

kullanlagelen kavramlar kmesinin iinden, hangisinin onu nitelemeye daha

uygun olduunu tespit etmeye gayret ettik.

Birinci blmde, giri blmnde ortaya koyduumuz veriler nda,

konumuz olan Hay b. Yakznn, ele alacamz tarzda anlalmasna yol aan,

felsefe ve slam felsefesi alannda daha nce verilmi birka eserin, rnek olarak


5/204

5

incelenmesine gayret ettik. Ama bu ksma gemeden nce, bizim

inceleyeceimiz, Hay b. Yakzn Rislesinin mellifi bn Tufeylin hayatna ve

eserine, bu Risleyi anlamak ve anlamlandrmak, zmlemek iin barndrd

iaretler ve imknlar asndan ele almay tercih ettik.

kinci blm, Rislenin zmlenmesi blmyd. Burada, hem bu

Risleyi ayn adl ya da benzer ierikli eserlerle karlatrmak, hem deRislenin

dierleri ile birleen ya da ayran yanlarn ortaya koymak gerekmekteydi. Pei

sraRisale zerine gelien literatre yer verdik. Akabinde,Hay b. Yakznn hem

batan beri netletirmeye ve rneklemeye altmz biimiyle metaforik

olmasnn ne anlama geldiini tartmaya sra geldi. Bunu yaparken, bir anlatnn

btncl bir metafor olarak deerlendirilmesinden, metaforun genel de

benzetirildii roman tr ile ilintisinin ne olabileceinden sz etmek gerekti.

Daha sonra din-felsefe mnasebeti ve siyaset felsefesi balamnda bu metaforu

zmlemeye altk. Hem metaforik zenginliin hem de bu Risle zelinde

eserin youn ieriinin farkna varmtk. Pek ok adan incelenmi ve

incelenebilir olanHay b. Yakzn Rislesinin bir dnce sanat, bir felsef sylem

biimi olarak neler vaat ettiini, felsefe problematii zerinden iki konu ile ele

almaya altk.

Bu blmn sonunda, almaya konu olan Risle erevesinde oluan

etkiyi irdelemeye gayret ettik. Dorudan ve dolayl etkileri ksmen ortaya

konmu, ksmen de puslu kalm bu eserin, zellikle felsef balamda

oluturduu etki dalgasnn izlerini gnmze dein srmeye uratk.

Bir sonu ve deerlendirme ile de almamz bitirdik.

Metafor iin de, Hay b. Yakzn Rislesi iin de, dibi bulunmaz bir derya

benzetmesi, geerli bir tebih olabilir. Belki btn bilgi alan, bu anlamda dipsiz

bucaksz diye nitelense yanl olmaz. Belki de asl mesele, okyanusun dibini


6/204

6

bulmaktan te, sz konusu alanda kullanlmakta olan ksmn daha verimli,

ilevsel ve iyi kullanlabilmesidir. Deryann yannda damla misali olan, bilgi

evreninde insann kiisel bilgisinin baka bireylerin bilgi birikimleri ile

karlaarak, birleerek ve birikerek yaam alannda insana daha muhkem bir yer

salamasn dilemekten te birey bireyin gcn amaktadr.

Ortaya koyduumuz almann, varlk evreninde, dil evinde, bilgi

okyanusunda, felsefe yolunda, kck de olsa bir damla olmasn ve mtevaz

bir katk olarak evrensel bilgiye katlmasn temenni ediyoruz.

Bu almann ortaya kmasnda, byk desteini ve katklarn

esirgemeyen danman hocam, Sayn Prof. Dr. Hsameddin Erdem beye

mteekkirim. Ayrca, bu srete fikirlerinden ve tavsiyelerinden istifade ettiim

dier btn hocalarma teekkr ederim.

Mehmet HarmancKonya2007


7/204

7

NDEKLER

NSZ ............................................................... ................................................................ ........................3

NDEKLER..........................................................................................................................................7

KISALTMALAR............................................................ .............................................................. .............9

GR........................................................................................................................................................11

FELSEFEDE METAFORN ARKAPLAN VE KURAMSAL SINIRLAR ..................................11

1. Felsefe ve slam Felsefesi Asndan slp ve nemi.......................................................................13

2. Metaforun eitli Anlam Haritalar ..............................................................................................17 2.1. Metaforun Yakn ve Benzer Anlaml Terimlerle likisi 19

2.1.1. Szck Dzeyinde Metafor evresindeki Karmaa 20

2.1.2. Metaforun Kkenbilimsel (Etimolojik) Yaps .....................................................24

2.1.3. Terim Dzeyinde Metaforun Aratrlmas Anlalmas ve Benzerleri ile likisi27

2.1.4. stiare/Eretileme, Metafor mudur? ......................................................................... 42

2.2. Metafor Nedir? 54

2.3. Metaforun levi ve nemi 59

2.4. stiare/Eretileme ile Metaforun Anlam Alanlar ve Snrlar 62

2.5. Metafor ile Alegorinin Yeniden Tasnifi ve Anlamlandrlmas 63

I. BLM.................................................................................................................................................67

BN TUFEYLN FELSEFES:..............................................................................................................67

HAY b. YAKZN RSALESN ZMLEMEYE GR .............................................................67

1.1. bn Tufeylin Hayat

, Felsefesi ve Hay b. Yakzn Rislesinin zmlenmesi ...........................691.1.1. Endls Tarih ve Miras inde Yeralm bn Tufeylin Yaam Hakknda

Deerlendirme 72

1.2.1.1. Muvahhidler Dnemi Halife Eb Yakub Yusuf ve Sonras ..................................74

1.2.1 Hay b. Yakzn Rislesinin ncleri ve Ortaya k Bakmndan Felsefe/slam

Felsefesi Tarihi 79

1.2.1.1.Felsef Metaforik rneklerin Tarih Sre 80

1.2.1.2. Felsefe Tarihinde Baz Metafor rnekleri 82


8/204

8

1.2.1.2.a. Bat Felsefe Tarihindeki Mehur Metafor rnei 83

1.2.1.2.b. slam Felsefesinde Metaforun Yeri ve Baz rnekleri 88

II. BLM...............................................................................................................................................97

HAY b. YAKZN RSALESNN ZMLENMES .....................................................................97

2.1. Hay b. Yakzn Rislesinin ilintili olduu dier ayn adl ve benzer ierikli eserler ..................99

2.2.Hay b. Yakzn Rislesi zerine Yaplan almalar ve Deerlendirmeler................................109

2.3. Rislenin eitli Yaklamlarla ve Farkl Balklar Altnda zmlenmesi............................121

2.3.1. Rislenin eitli Perspektiflerden zmlemesi 132

2.3.1.a. Rislenin Bir Btn Metafor Olarak zmlenmesinden Ne Anlalmaldr? 132

2.3.1.b. bn Tufeyle ait Hay b. Yakzn Metaforunu Roman Olarak Okumak Mmknmdr? 135

2.3.2. Hay b. Yakzn Metaforununun Din-Felsefe/Vahiy-Akl/Akl-man -Nbvvet likisi

Bakmndan zmlenmesi 143

2.3.3. Hay b. Yakzn Metaforunun Siyaset Felsefesi Bakmndan zmlenmesi 158

2.4.Hay b. Yakzn Risalesi Sonras Felsef Entelektel Dnya..........................................................167

2.4.1. Felsef Etkilerine Ksa Bir Bak 169

2.4.2 Edeb Etkilerine K

sa Bir Bak

173SONU VE DEERLENDRME........................................................................................................177

KAYNAKA..........................................................................................................................................181

ZET .................................................................... ............................................................... ...................203

SLAM FELSEFESNDE METAFORK SLP ........................................................... ..................203

SUMMARY............................................................................................................................................204

METAPHORICAL STYLE IN ISLAMIC PHILOSOPHY...............................................................204


9/204

9

KISALTMALAR

age ad geen eser

agm ad geen makale

AKM Atatrk Kltr Merkezi

AFD Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

AFY Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

ASBE Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ay ayn yer

b ibn

bkz baknz

bs basm

BY Bilgi niversitesi Yaynlar

byy basm yeri yok

c cilt

ev eviri

CSBE Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

der derleyen

DA Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi

DB Diyanet leri Bakanl

Ed Editr

EFD Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

GEFD Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi

h Hicri

hz hazrlayan

HSBE Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits


10/204

10

A slam Ansiklopedisi (MEB)

FAV lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

SAM slam Aratrmalar Merkezi

SBE nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Y stanbul niversitesi Yaynlar

m miladi

MEB Mill Eitim Bakanl

MSBE Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

nr Neirs sayfa

S Say

sad sadeletiren

SMAM Seluk niversitesi Melana Aratrma ve Uygulama Merkezi

SSBE Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

TDK Trk Dil Kurumu

TDV Yay Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar

thk tahkik

tkd takdim

tlk talik

ts tarihsiz

TTK Trk Tarih Kurumu

vb ve benzeri

vd ve dierleri

vs vesaire

Yay Yaynlar, Yaynevi

YKY Yap Kredi Yaynlar

Yun. Yunanca


11/204

11

GR

FELSEFEDE METAFORN ARKAPLAN VE KURAMSAL

SINIRLAR


12/204

12


13/204

13

1. Felsefe ve slam Felsefesi Asndan slp ve nemi

Szl ya da yazl felsef sylemin bir paras olarak tezler ileri srmenin

zor yanlarndan biri de, kullanlacak kelime, kavram ve terimlere son derece

dikkat etme zorunluluu olsa gerektir. Zira kullanlacak her terimin ncelikle

hangi anlamda orada yer ald netlik kazanmamsa, ortaya kacak metinde

aklk kazanmayan hususlar olabilecektir.

Bu noktadan bakarak ncelikle deinilmesi gereken ey, balkta yer alan

slp kavramnn hangi balamda kullanlmaya alldnn aklanmas

olacaktr.

Atasznde yer ald zere slb-i beyn ayniyle insandr1.

Dolaysyla dnmeye, burada sz edilen slp ile balanabilir. Bu ifadede,

slp insan f eden, sadece dncelerini deil, tavrn, tarzn, hatta yaama

bakn da grnr klan bir ara olarak anlalm, anlatlm ve sz syleyi

tarz anlamnda kullanlmtr. Gndelik dildeki ilk katmanda anlam byle

anlalsa bile, kelimenin anlam bu kadarla bitmemektedir. Kavramn dilimize ilk

girdii noktadan yani Osmanl Trkesinden bakldnda yle kullanld

grlmektedir:

Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgatte, slb, 1. tarz, yol, biim, usul;

2. ifade yolu diye kaydedilmitir2. Kmus- Trk mellifi emseddin Sami ise,

__________________1 Metin Yurtba, Snflandrlm Trk Ataszleri, zdemir Yay., Ankara, 1994, s. 193.

2 Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1999, s. 1129.


14/204

14

Tarz, usul olarak kelime anlamn verirken, edeb balamnda ifade tarz

olarak anlalmas gerektiine iaret etmitir3. Bu aklamalardan hareketle

aratrma srdrldnde, slbun; anlam katmanlar, kullanld yer ve

disiplin bakmndan daha geni anlamlar kazanmakta olduu grlr.

slp, sanatya zg, sanatn icra biimi / yntemi olarak ifade edilebilir.

Baka bir anlatmla slp, nak, resim ve dierleri gibi sanat dallarnda eserini

sanatya zg klan ve eserin aidiyetini erbabnca malum hale getien bir nokta

olarak tanmlanabilir ki, bu tanmda bireysel boyut ne kmaktadr.

Burada, bu konuya baka bir bak as kazandrabilecek ve bir kitabn

ismi olan Terchu Eslbil-Kuran al Eslbil-Ynn terkibini de

deerlendirmek yararl olacaktr. Zira Yunan Felsefesi kartln yine felsefe

zerinden kuran es-Sann, bize slp kelimesinin felsef ynnn de

bulunduunu gstermeye almtr4. slp kavram, bu eserin isminde bir

yntem farkll olarak vurgulanmaktadr. stelik bu kavram, iki eyin

birbirinden tamamen ayrlmasn, hatta zihn bir farklln net olarak ortaya

konulmasn da ifade edecekekilde kullanlmtr. Ayrca bu kullanm biimini,

dncenin izledii yolun iki farkl kltr ve medeniyet arasnda farkl tezahr

ve yine bu tezahr ortaya karan unsur olarak grmek de mmkndr.

Tarz ve usl temelinde anlam kazanm olan bu kelime, bir yandan

kavramlaarak, sanatnn / edebiyatnn kendine has tavrn; dnce akmlar,

okullar arasndaki temel yaklam nanslarn oluturan yntem farklarn ve bir

disiplinin terminolojik yaklamn ayrtracak ve ierecek anlamlar

__________________3 emseddin Sami,Kms- Trk, stanbul, 1992, s. 113.

4 Bkz. Muhammed b. brahim es-Sann, Tercihu Eslbil-Kuran al Eslbi Ynn, Beyrut, 1984.


15/204

15

kazanabilmektedir. te yandan kltr ve medeniyetlerin dn ve ifade edi

temelindeki net ayrmlar ifade etmek zere, kavramn deiik kullanmlar da

grlmektedir.

rnein Edebiyatta slp zerine adl eserinde Ahmet oban yle

demektedir: Edebiyat terimlerinin ounda olduu gibi, slbun da efradn

cm, ayarn mn bir tanm yoktur; birok tanm denemeleri vardr. Ancak

bunlarn hibiri, slbun tam ve kesin bir ifadesi olmamakla birlikte, her biri

onun eitli ynlerini tanmam za yardm edecek niteliktedir.5 Ardndan

edebiyatta slp kavramnn serimini yap p izahna girimekte, edebiyat

balamnda bu kavramlatrmadan anlalacak niha yorum olarak unlar

kaydetmektedir: slp; belli bir gr, duyu ve birikime sahip olan sanatnn

hayat boyunca edindii tecrbe ve tavrlarla setii konuyu, biim ve ieriin

belirledii vasta ve yntemler kullanarak kendisine has bir biimde rd

kelimelerle anlatmasndan doan bir edeb deer unsuru ve lsdr. Ksacas,sanat yannda eseri ne ise, eser yannda slp odur.6 oban, bylece edeb

balamda hem slbun bireyselliini bir kere daha vurgulamakta hem de eserin

ayrlmaz bir paras ve belirgin bir zellii olarak slbu ortaya koymaktadr.

slbun felsefedeki kullanmnda ise, karmza kan kavramsal

erevenin, yukarda sralanan anlamlarla kesien bir alana sahip olmakla birlikte

yeni ve kendine zg net bir ierie sahip yanlarnn da olduu sylenebilir.

Felsefe, dilde ortaya kan ve dil araclyla ortaya konulabilen bir

etkinliktir. Ancak dil ile irtibatl ou disiplinden ayrlan nitelikler de

__________________5 Ahmet oban,Edebiyatta slp zerine, 1.bs., Ankara 2004, s. 13.

6 Ahmet oban, age., s. 16.


16/204

16

tamaktadr. nk felsefenin esas nitelii, konusunu dile getirirken

sorgulamak, sorular sormaktr. Bu da felsefeden dier disiplinlere

yneltilebilecek sorgu ve sorulara imkn verir ve felsefenin etkinlik alan bylece

geniletilebilir. te bu soru sorma ve sorgulama iinin, ortak yanlar olmakla

birlikte, felsef akm ve filozoflara gre deien yanlar da bulunmaktadr. Ayn

sorunsal merkez alan felsef bir soruturmann, farkl akm ve ahslar tarafndan

icrasnda ortaya kan eyin, felsef slptan kastedilene iaret edeceini burada

belirleyelim. Ayrca bilginin kaynana, deerine dair gelitirilen yaklamlar,

felsef etkinlii, bu bakmdan nasl temel akmlara ayrmsa, slp da bu akm

ve filozoflarn, btn felsef etkinlik ve o akm zelinde, grup ve kii

farkllklarnn ortaya konmasna, muhatab tarafndan fark edilmesine yardmc

olacaktr.

Filozof soru soracaktr ama ya herkesin sorduu soruyu sormayacaktr

ya da herkes gibi sormayacaktr. Belki ayn soruyu o gne dein sorulduubalamda sormayacak, hatta ayn soruyu ayn balamda sorsa bile ayn szdizimi

(sentaks) ile sormayacaktr. Btn bu durum ve ihtimaller slbun ne olup ne

olmadna iaret eder. En ok da yukarda sylediimiz, herkes gibi sormamak

ve szdizimini farkllatrarak sormak, felsefede slbun neye delalet ettiini

bize anlatabilir.

almamzn konusu, metafor kavramn anlamay ncelikli ve nemli

kld iin, girite zorunlu olarak, metafor evresinde bir aratrma yrtmeyi

zorunlu klmaktadr. nk metaforun szck dzeyinden terim dzeyine

dnm ve kazand yeni anlamlar tespit etmeden, felsef bir risalenin

metaforikolup olmadn tespit etmek ne kadar mmkn ve doru olabilir? Bu

gereksinimlerin sonucu olarak da yolumuz ncelikle dil ve edeb sanatlardan


17/204

17

yardm almay zorunlu klmaktadr. Alnacak yardmn kapsam ve mahiyeti ise,

ele aldmz kavramn, benzer dier kavramlardan ayrmas ve netlik

kazanmasdr ki, zerine fikirlerimizi ifadeye zemin oluturabilelim.

Bundan dolay, burada ele alnan ekliyle, slptan sz edilirken zellikle

bir kelimenin, bir kavramn ayn harflerle baka anlamlar kazanan bir terime

nasl dnt irdelenmeye allacaktr. Bu anlam deimesi ve gelimesi

sonucu bir disiplinin (Felsefe) ve o disiplin iinde tarihsel ve kategorik ekilde

ortaya kan bir tanm ya da daln (slam Felsefesi), kendilerine has bir yntemi

nasl kullandklarn ve dier disiplinler ile dildeki dier kullanmlarndan ayrlan

metaforun felsefeye has bir slp, bir dnce sanat olarak ele alnna slam

Felsefesi iinde nemli bir yere sahip rnek Risle (bn Tufeyl [581/1185]in, Hay

b. Yakzn Rislesi) zerinden aklanmaya ve rneklenmeye allacaktr.

Dolaysyla, slam Felsefesinin, kendine zg bir ifade biimi, slbu olmas

bakmndan, buRislenin vaat ettikleri aratrlacaktr.

2. Metaforun eitli Anlam Haritalar

Bu almada, zellikle metafor konusu ilenirken, ncelikle bu

kelimenin kavramdan terime evrilip, oradan da tarihi sre iinde hangi anlamlar

kazand zerinde durulacaktr. Buna bal olarak da, asl konuyu aklama

gayreti olmak zere, konuyu destekleyecek ve aklayacak ekilde metaforla

ilgili sorunlara ve zmlere yer verilecektir.

Kelimelerin tarihi ortaya konulduka, etimoloji ve semantik almalar

derinletike grlmtr ki, Szckler hem ayn dil iinde, hem de dilden dile

geerken ok ilgin gelimelere, deimelere uramlardr. Kimi zaman hi akla

gelmeyecek bakala

mlara uram

lard

r. rnein bugn Avrupa dillerinde,


18/204

18

Franszcada tulipe, Almancada tulpe, ngilizce de tulip gibi adlarla anlan llenin

bu karlklar, Trkede kullandmz Farsa kkenli tlbent szcnden

bakas deildir. Bugn lleleriyle nl Hollandadan gelen A.G. Busbeqin

1554te Edirnede grp szn ettii, tlbent adyla anlan bir tr llenin

Avrupaya gtrlp deiik lkelerde tannmas bu sonucu dourmutur.

Konunun ilgin ynlerinden biri de tlbent szcnn Farsadaki biiminin

(dulbend) kkeninin gnl balayan anlamndaki dilbend, bileik sfatna

dayanmasdr.7

Metafor terimi de kken itibariyle Trke olmayan bir yapya sahiptir.

Ancak zaman iinde Trkeye gemekle kalmam, semantik bakmdan edeb-

felsef bir birikim ve terimsel anlam yk kazanmaya doru gitmitir. Ancak,

metafor dilimizde bu tarihi seyri izlerken ya daha nceden dilimize yerleen

baka yabanc kelimeler, yahut ztrke kaynakl kelimelerin anlam alanlar ile

kesien, rten ya da ilgisiz ieriklerle de eanlaml olarak kullanlmayabalanmtr. Oysa balang itibariyle eanlaml kelimelerin ayn dilde

kullanmna rastlanlmad bilinmektedir. Bu hem filolojik hem felsef

tartmalarn konusu olmutur.

Dnyann her dilinde eanlaml (Fr. synonyme, ng. synonym) olarak

adlandrlan eler bulunmakta, ancak bunlar birbirinin ei olmay p yalnzca

yakn anlama gelen szck nitelii tamaktadr. Bu bakmdan, byle szcklere

verilen ad (Yun. sn; ile, birlikte, e ve onoma; ad szcklerinden

olumutur.) temelde doru bir adlandrma sonucunda domu deildir.

__________________7 Doan Aksan, Trkenin Szvarl, 3. bs., Ankara, 2004, s. 12.


19/204

19

Dilbilimcilere gre hibir dilde, balangta, iki ya da daha ok szck

ayn kavram yanstamaz. Bir baka deyile, ayn dil iinde iki ayr gsterge,

btnyle ayn anlama gelemez. Caynoy, Bloomfield, Collinson, Goodman gibi

bilginler bu konu zerinde durmular, bunlardan N. Goodman, tpat p ayn

anlama gelen birden ok szck bulunamayacan mantk asndan ispatlamaya

almtr8.

Bir dil geni bir kltr havzas -Osmanl Trkesinin dilin

zenginliklerini kendine mal eden corafyas- iinde birikimini deiik pek ok

alanda salamlatrdnda yani uzun bir tarihi tecrbe ve ok farkl

disiplinlerde kullanm dolaymnda- eanlaml kelimeler ortaya kmsa da, bir

dilde ayn durumu ifade eden iki ayr gstergeden sz edilemeyecei aktr.9

Buradan hareketle, gnmz Trkesinde pek ok szck iin ortaya kan

kargaaya10 mahal vermemek zere, nanslarnn farkna vararak, benzeen ya da

eanlaml olarak nitelendirilebilecek szcklerle metafor arasndaki iliki veayrmlarn aratrlmas gerekmektedir.

2.1. Metaforun Yakn ve Benzer Anlaml Terimlerle likisi

Konuyu etraflca incelemeden nce birka hususa aklk getirmek uygun

olacaktr. ncelikle terimin, zel bir bilgi ya da faaliyet alanna, uzmanlk

__________________8 Doan Aksan, age., ay.

9 Bu konuya ileriki sayfalarda yeniden deinilecektir.

10 Bu konuda rnek bir inceleme ve neri giriimi olarak, hikye-yk kavramsal etrafndaki biraratrma burada zikredilebilir. Kargaadan Kavramsala Ksa yk balkl almada dilimizdeortak kullanlan ama bir yandan da kullanm kemekeine yol at grlen hikye ile ykkavramlar zerinden anlam alanlarnn netlemesi iin anlam snrlarnn belirlenmesi giriimi, burada metafor iin yaplmaya allan giriimin bir benzeri olarak deerlendirilebilir. Bkz:Mehmet Harmanc, Kargaadan Kavramsala Ksa yk , Konya yk Gnleri I, Konya, 2004, s.31.


20/204

20

dalna zg, szlk anlam dnda zel bir anlam olan szck11 eklinde

anlalmas gerektii vurgulanmaldr. Burada terim bir bilim ya da sanat dalnda

kullanlan ve tek, deimez ve zel bir anlam olup, sz konusu disiplinin alann

ve konusunu belirleyen kavramn karldr12. nk burada incelenecek olan

metaforun yakn ya da benzer anlamllar olarak deerlendirilebilecek

szckler, dil bilim (filoloji, lengistik, leksikoloji, etimoloji, semantik),

edebiyat, felsefe gibi baz disiplinlerin zel jargonunda yer bulmu, zgn

anlamlar ile ilev kazanm szckler, daha dorusu terimlerdir.

Bu balamda metafor ve metaforla ilgili terimlerin, mstakil olarak

tanmlanmalar yerine, bir btn halinde deerlendirilmelerinin daha uygun

olaca kanaatine varlmtr.

2.1.1. Szck Dzeyinde Metafor evresindeki Karmaa

Metafor kavramnn Trkede ne anlama geldii aratrlmaya

balandnda ksr bir dng ile karlalmaktadr. Bu ksr dng, aratrmacy

ou kaynaklarn birbirlerine ynlendirmesi eklinde ortaya kar. Metafor

hakknda bilgi toplarken, baknz ynlendirmesiyle, istiare, mecaz, eretileme

gibi szcklere tanlr. Birbiriyle tanmlanan bu terimler, aslnda eanlamlym

dncesine kaplmaya yol aabilir ve sonu Metafor, istiaredir. stiare,

eretilemedir. Eretileme metafordur. gibi bir totolojinin vaat ettiinden daha

fazlas olamaz.

Daha nce de belirtildii gibi, dnyann her dilinde eanlaml olarak

adlandrlan eler bulunmakta, ancak bunlar birbirinin ei olmay p yalnzca

__________________11 Ahmet Cevizci,Paradigma Felsefe Szl, stanbul, 1999, s.286.

12 Ahmet Cevizci, age., s.286.


21/204

21

yakn anlama gelen szck nitelii tamaktadr.13 Bu, eanlaml olarak grlen

btn szckler iin byledir. Ancak, metafor bir de tarihi sre iinde kazand

anlamlarla ve ait olduu Latince kkenli dillerde genilettii anlam haritasyla

iyice baka ve benzemez bir yapya yelken amaktadr.

Bu noktada ilkin birka gncel Trke szlkte metaforun nasl yer

aldna bakarak ie balayabiliriz:

Metafor, istiare14; istiare de kelime olarak dn, bor veya ereti alma,

dnleme, edebiyatta ise bireyi anlatmak iin ona benzetilen baka bireyinadn ereti olarak kullanma, eretileme olarak ifade edilmektedir. Bir rnek

olarak Bu adam hayatnn sonbaharnda cmlesinde sonbahar kelimesi

yall anlatan bir istiaredir15.

Bir baka szlk, metaforu; mecaz, istiare, kinaye ve tebih kelimeleri

ile karlarken istiareyi bakasndan kullanlmak zere alma, dn olarak alma,

yalnz benzetilenin sylendii tebih, eretileme eklinde tarif etmi ve istiare

kelimesini Ahmet Hamdi Tanpnarn u cmlesi ile rneklendirmitir: ki

gvercin adrvann yalann kenarnda sanki bu kaideyi bir ak istiaresiyle

tamamlamak ister gibi boyun boyuna duruyorlard. Bu szlk eretileme

kelimesini ise Latince metafor mnsna gelecek ekilde istiare ile ifade

etmitir16.

__________________13 DoanAksan, Trkenin Szvarl, s. 12.

14 TDK Trke Szlk, 10. bs., Ankara, 2005.

15 TDK Trke Szlk, ay.

16 D. Mehmet Doan,Byk Trke Szlk, 15. bs., stanbul, 2001, s.648, 370, 907.


22/204

22

Her ne kadar rnekleri oaltmak mmknse de, bu iki szlkten verilen

rnekler bahse konu olan ksr dngy anlatmaya yeterlidir. Birbirinin yerine

kullanld aka grlen, metafor, istiare ve eretileme szckleri aklanrken

-tabii burada terim anlamnn uzanda kaldklarndan- nanslar ortaya

kmamtr. Buradan hareketle her bir kelimenin tekinin yerini tutabilecei bir

anlama sahip olduu sonucu kmaktadr ki bu doru deildir. Ayrntlar yok

eden ve eanlaml kelimelerle karmza kan bu tanmlamalar, belki bu lgatler

balamnda; szlk biliminin gerekleri ve gndelik dilin ya da yaygn kullanmn

sonucu olarak grp anlayla karlanabilecei sylenebilir. Ancak bu noktadan

balayan karmaa ve yetersiz aklama devam etmektedir.

Oysa dil corafyadr, en kk yerleim birimiyse szcktr. Yani coraf

anlamda bir aklama yapabilmek iin szcklerden yola kmak gerekir.

Kavramlar, terimler ise bu corafyann baka lekte yerleim birimleridir.

Beldeden ileye, ileden ile doru evrilen yerleim planlar gibi szcklerdenhaznesi genileyenler, anlam alann snrlandran ya da zelletirenler

kendilerine ait/zg arsa zerinde varlk bulan yeni yerleim birim(ler)i

oluturmaktadr. Dil bu birimlerin alan ve anlam dolaymnda ilemekte, netlik

kazanmaktadr.

Bu bakmdan, metafor, istiare, eretileme, mecaz, tebih, temsil, alegori

ve benzeri kavramlarn/terimlerin, kullanldklar dil iinde neye karlk geldii

netlikle ortaya karlmal ve her biri ait olduu anlam erevresi iinde

kullanlmaldr.


23/204

23

Ayrca her geen gn, gndelik dile daha fazla yerleen metafor da bunu

bir baka ynden zorunlu klmaktadr. Artk gnmz Trkesinde, Metaforadl

bir mzik projesinden17, bahsedilmektedir. Bir televizyon programnda reklam

dilinin metaforik anlam zerine tartldna ahit olunmaktadr. Bir sinema

filminin eletirisinde, bu filmdeki tarih ncesi dnemlerden beri topran altnda

uyumakta olan sper-ykc canavarn tesadfen uyan, ou zaman ak bir

atom bombas metaforuydu18, cmlesiyle karlalabilir. Metafor Olarak

Mimari19den sz eden bir kitaba kitap raflarnda rastlanlabilir ya da ngilizce

literatrde tartld eitlilikle, artk hayatmzn bir paras halini alan

bilgisayarlarn ve iletim sistemlerinin metaforla balantsn kurmak zorunda

kalnabilir ki, Raymond Gozziye gre, bilgisayar iletim sisteminde masast

ikonlar, dosya, klasr, men, Windows, p kutusu vs. gibi, metaforik adlar

tamaktadr20.

Metafor, istiare ve eretileme eanlaml ya da eit arlktaszck(terim)ler midir? Her biri kken olarak baka, geliim ve kullanm dili

olarak baka dillerde varlk gsterdiklerine gre ve yaplan aratrma bu diller

arasnda gei yapan szckler zerine olduuna gre, her bir szck kaynak dil

ve hedef dil bakmndan u anda ne anlam ifade etmekte, neye tekabl

etmektedir?

__________________17 Hurufatla dans etmek: Kudsi Ergunerin Yeni Projesi Metafor., Radikal Gazetesi, 10. 6. 2005.

18 Zafer zden,Film Eletirisi, stanbul: Afa, 2000, s. 192.

19 Bkz. Kojin Karatani, Metafor Olarak Mimari, stanbul: Metis, 2006.

20 Raymond Gozzi Jr., Not a Desktop Not a: Metaphor, ETC: A Review of General Semantics, 59.4,International Society for General Semantics, 2002, s. 42 vd..


24/204

24

ncelikle zerinde ksaca durulacak olan ve konuyu yakndan

ilgilendirdii dnlen szckler yle sralanabilir: Metafor, istiare,

eretileme, alegori, mecaz, temsil, tebih. Bu szckler konuyu yakndan

ilgilendirmektedir. nk metaforun felsef bir slp olarak kazand anlam

ortaya koyabilmek iin ncelikle benzerlii olduu ne srlen dier kavram ve

terimlerden anlam alannn ayrtrlmas ve netletirilmesi gerektiini

dnmekteyiz.

Bu sebeple, almada temel olarak, metafor merkezli olmak kaydyla ve

metaforu aklamaya katks orannda teki terimlere deinilecektir. Byk

lde lengistiin imknlarndan yararlanarak, esasen zmlemesi merkeze

alnan Hay b. Yakznn anlalmasna ynelik ileride ele alnacak felsef

tartmalara zemin oluturulmaya allacaktr.

2.1.2. Metaforun Kkenbilimsel (Etimolojik) Yaps

Metafor Yunanca bir kelimedir.21 Yunanca kelime metaphora, eski

Yunanca metapherein22ve onun fiil hali metapherodan gelmektedir.

Metaphereinin szck yaps bir ek ve bir kelimeden olumutur:

meta+pherein.

Meta-: Baka yabanc dillerde de kullanlan bu ek, bir n ektir.

Yunancadr. nne geldii kelime veya kkn asl anlamna, tesinde,sonrasnda, bir durum veya ekilden dierine geme, ekil deitirme gibi

anlamlar katar. Sesli harflerle biten kelime veya kklerden nce met- ekline

__________________21 Sevan Nianyan, Szlerin Soyaac-ada Trkenin Etimolojik Szl, Adam Yay., 2. bs.,

stanbul, 2004, s. 293.

22 David B. Guralnik (ed.), Websters New World Dictionary, Third College Edition, New York: Simonand Schuster, ts., s. 893.


25/204

25

dnr. (rnek olarak, Meta-morphosis (isim): Meta- (ekil deitirme,

tesinde, sonrasnda) n eki+morphosis (ekil, biim) kelimesi: ekil deitirme,

biim deitirme, yap veya nitelik deitirmedir. Metamorphose (fiil),

metamorphism (isim), metamorphic (s fat) yapsna sahiptir.)23 Meta- nekinin

anlam rnek szckte de olduu zere, bileik bir yap ve yeni bir anlamn

ortaya kmasna yol amtr. Ayrca meta-, 1. smin iyelik durumundaki baz

isimlerin banda u anlamlar tar: Elik, refakat, -bireyin ne ekilde olduunu

yanstr, 2. smin i halindeki yaplarla: Bireyden sonraki zaman veya mekan

kastedilir, -sebep sonu arasndaki iliki vurgulanr, 3. Tek bana meta :

Sonra, daha sonra, gelecekte anlamlarna gelmektedir.

Pherein: Yine Yunanca olup, tamak, ykle(n)mek, nakletmek24,

(ngilizce to bear)25 anlamlarna gelmektedir.

Phero: Eski Yunanca fora, fero(fiil) ise; hzl hareket, hareket

halindeki bir eyin yn, durum, hal, zaman aral veya an anlamlarna gelir.

Ayn zamanda, defa, kere anlamlarna gelen nicelik zarfdr ve bana bir

eklenerek kelimeye bir zamanlar veya zamann birinde gibi anlamlar katar26.

Metafero (metaphero): Bu bileik yapnn fiil halidir. Fiil olarak, 1.

tama, nakil, bir yerden baka bir yere kaydetme, 2. (konumuz olan) metafor, 3.

-es taksyla: nakliyat, tamaclk, -as taksyla: (muhasebe) nakl yekn, 4. yer__________________

23 M. Hamdi Tatar, ngilizcenizi Gelitirmenin Yeni Yntemi, 2. bs., stanbul: Universal Yay., 2003, s.322.

24 George Lakoff ve Mark Johnson, Metaforlar, ev: Gkhan Yavuz Demir, stanbul: Paradigma Yay.,2005, s. 13.

25 David B. Guralnik (ed.), age., s. 893.

26 Kostas oanidis, Neo Elliniko Lexiko (Yeni Yunanca Szlk), Atina: Egeo Yay., s. 344; LeonidasKaracas, Faruk Tuncay, Yunanca-Trke Szlk, Atina: Rodamos Yay., 1994, s. 465; Tegopoulos veFitrakis, Mizon Elliniko Lexiko (Byk Yunanca Szlk), (Dijital szlk).


26/204

26

deitirmek, bir yerden baka bir yere gtrmek, dntrmek, gibi anlamlara

gelir. Tercme etme, iletmeanlamlar da bulunmaktadr27.

Anlalan o ki, metafor szck olarak, bir kiiyi veya eyay bir yerden

baka bir yere tama anlamna gelmektedir. Bu kelime tama aralar iin

(rnein kamyon gibi yk tatlar) ve herhangi bir eyin bir yerden bir yere

aktarm iin de kullanlabilmektedir. kinci bir anlam ise asl konumuzu

oluturan kavramn; mecaz, alegori veya benzetme (te bih, istiare gibi) ifade

eden sz sanatlarndan biri olarak kullanlmasdr.

Szlk anlamlar verilen bu Greke szcn anlamndaki ortak nokta, bir

tanma, aktarma, yer deitirme ve bir yerden baka bir yere nakletmedir.

Anlam, ayrntda neye iaret ederse etsin bu szck, sonuta bir yerden bir baka

yere doru bir nakil bildirmektedir.

zetlemek gerekirse, metafor kelimesi, meta: te ve pherein: tamak,

yklenmek kelimelerinden mrekkeptir ve bir yerden baka bir yere tamak,

gtrmek anlamndadr. Burada sz konusu olan ereti, geici bir anlamdan

ok, kalc, kkl, yeni bir anlamdr. Metafor bir gerei dile getirmek amacyla

kullanlr ve (biz metaforik ifade olduunu fark etmesek de) pek ok metaforik

ifade dilde kalcdr28.

te bu noktadan sonra, metaforla, adlar

n

yukar

da s

ralad

m

z tekiilikili terimlere geilebilir.

__________________27 Kostas oanidis, a.g.e., ay.; Leonidas Karacas, Faruk Tuncay, a.g.e, ay.

28 Joseph T. Shipley, Dictionary of Word Origins, New York: Philosophical Library, 1945, s. 229;George Lakoff ve Johnson, age., s. 13.


27/204

27

2.1.3. Terim Dzeyinde Metaforun Aratrlmas Anlalmas veBenzerleri ile likisi

Bu balkta istiare, eretileme, alegori, mecaz, temsil, tebih gibi

terimlerin bata metaforla ilikileri olmak zere, birbirileriyle balantlar ksaca

ele alnmaya allacaktr. Konunun anlalmasn ve metaforun ne olduunun

tam anlamyla ortaya kmasn salamak iin, kelimelerin szlk anlamlar ve

terim anlamlarna, konunun gerektirdii oranda deinilecektir. Bu gereksinim,

konunun daha sonra bu temeller zerinde netlikle ifade edilebilmesi ihtiyacndan

domaktad

r. Bu balamda metaforun ele al

n

, teki

st

lahtan ayr

mas

naynelik abann dorultusunda olacaktr. Bu aamadan sonra ise metafor, teorik

ve terminolojik anlamlaryla ve bizim burada konu edeceimiz zyle,

incelenmeye devam edilecektir..

te yandan metafor, istiare, eretileme vb. kavramlardan ayr kullanlarak

ayrtrlmaya allacaktr. Ancak konuyu aklamak zere bavurulan

kaynaklarda bu kavramsaln biri dierinin yerine kullanlm, edeer

grlmtr. Byle durumlar iin sadece, parantez ile orada ifade edilenin

(metafor) yerine kullanldna iaret edilecektir.

Metaforun yaygn teknik kullanmn belirlemek zere yeniden metafor

konusuna dnlecek olursa, bu balamda dil, bir uzla arac, yani insan

topluluklar

n

n sesler, ekiller, semboller (harfler) arac

l

yla ortak iaretlerzerinden anlamalar olarak belirlenebilir. Bu ekliyle bile dilin, ontik anlamda

varlklarn yerine geen, sesler ve harfler dizgesi olarak metaforik bir nitelik

tad grlr. O ey, o olmad halde, olmad eyin yerine, onu

anlatmak, tam olarak onu ifade etmek zere gemektedir. Bylece zerinde

durulan metaforun, terim-kavram balamnda yine temel dil ve hatta mantk

sorunsallaryla da bir balant iinde olduu sylenebilir.


28/204

28

yle ki; istiare, eretileme, alegori, mecaz, temsil ve tebihten sz

alnca doal olarak dilin kendisinin bir metaforlar, dolaysyla da benzetmeler

(tebih), yerine koymalar (temsil, mecaz) btn olarak karmza kt grlr.

Bunun iindir ki Ali Teoman, Harf imdir. Bouna hurufi denmemitir. m sesin,

yaz ise szn eretilemesi (istiaresi)dir. Yazn (edebiyat) neyin eretilemesidir

peki? Yaamn elbette. Yazn eer topyekn bir eretileme deilse,

olamayacaksa, nedir?29 ifadeleriyle soruna bir alm getirmektedir. Roland

Barthes de, Gstergebilimin lkelerinde, dolayl bir biimde metafor ve

metoniminin her sylem iin zorunlu olduuna vurgu yapmaktadr30. te

yandan yukarda sralanan ve metaforun evresinde deinilmesi gerekli

kavramlara bakldnda hepsinin ilkin, benzetme temelli sz sanatlar olarak

kullanld fark edilmektedir.

Burada yaplacak olan, iki nesne, iki olgu veya iki olay birbirine

benzetmek, onlarda deimeyen veya eit (tpk, ayn) zellikler bulmaktr. Ali,tilki gibi kurnazdr benzetmesinde tilki, kendisine benzetilendir. Benzeyen de,

Alidir ve kurnazlk da zelliktir. Ali tilkiye benzerdir. nk bunlarn eit

zellikleri, kurnazlktr.

Benzetme neden yaplmaktadr? Benzetmeden ama nedir? Benzetme, iyi

tannan ve bilinen tilkinin niteliklerini kullanarak, Aliyi daha yakndan tanmak,

davran ve szlerini anlamak iin kullanlmaktadr. Tilki kurnazdr. Yanltc

davranlar vardr. Avcyartmak iin uzun kuyruuyla havada hzl dairesel

hareketler yapar. Bu hareketlerle amac, nereye ve hangi yne gideceini

__________________29 Ali Teoman, Eretileme: Beinci Tz,Kitaplk Dergisi, S: 65, stanbul: YKY, Ekim 2003, s. 56.

30 Hilmi Yavuz, Genel Bir Okuma Modeline Doru (1), Zaman Gazetesi, 17. 5. 2006.


29/204

29

saklamaktr. Ali tilki gibi kurnaz olduuna gre davranlar ve szleri iyi

deerlendirilmelidir. nk gerek amac, sz ve davranlarndan anlalamaz.

Bundan karlacak sonu, kendisine benzetilenin zellikleri veya eleri

arasndaki ilikiyle, benzeyenin zellikleri veya eleri arasndaki ilikinin eit

olduudur31.

Birbirinden tamamen farkl rakam kmeleri arasnda da bir benzerliin

varlndan sz edilebilir. Nitekim, (5-15) ile (8-24) arasnda bir benzerlikten sz

edilebilir: Bu iki grubun benzerlii, aralarndaki oran eitliidir ki, Yunanca

anoloji kelimesinin anlamlarndan birisi de oransallktr32.

zetle, ister sz sanatlar, ister mantk-matematik denklemleri, ister

bilimsel aratrma yntemleri olsun, hepsi benzetmeyle ilikili ve benzetmeyi

kullanan rneklerle karmza kacaktr.

Her benzetmenin ortaya kt noktada ncelikle, bir eitliin de ortaya

kt grlmektedir. Ayn zamanda benzetmeyle, eit yanlarnn bulunmasyla

birlikte bir btnn iinde ve o btn ile birlikte ele alnan ayn olmayan

hususlarn, sanki eitmi gibi alglanmas biiminde bir sonu da ortaya

kmaktadr.

Benzetme, dilde, tabiatta ve insan yaamnn her alannda kullanlan;

dilsel, mant

ksal ve estetik bir abad

r. Bu nedenle benzetme yntemi, evrenianlamaya yarayan, yaam kolaylatran ve gnlk sorunlar zen bululara

__________________31 Erdoan Sakman, Benzetme Yntemi,Bilim Teknik Dergisi, Ocak 1981, S: 158, s. 30.

32 E. Sakman, age., ay.


30/204

30

olanak salad33 gibi, hem dil bilim ve dilin pratik/gndelik kullanmnda hem

de sosyal bilimlerde hakl bir yer edinmitir.

Benzetme temelli sz sanatlar iinde ilk akla gelen tebihtir.

Tebih: Tebih bir edebiyat terimi olarak, edeb sanatlar arasnda en geni

yere sahip unsurlardan biridir. Hem Arap edebiyat iinde hem de Osmanl

Trkesinden gnmze devrolunan edeb birikimimiz iinde zerinde en ok

durulan, kitaplarda en ok yer verilen bir edeb sanattr34.

Bavurulan kaynaklardan ortak bir tanm karmak gerekirse, tebih iin

unlar sylememiz mmkn grnmektedir:

Te bih, benzetme demektir. Aralarnda gerek veya mecaz bakmndan

benzerlik bulunan iki varlktan zayf olan gl olanna benzeterek sz

glendirme, sz etkili klma sanatdr. Belatlar da te bihle ilgili olarak

yle tanm yapmlardr:

Tebih keyfiyette, kuvvet ve zaafa muhtelif iki eyde mevcut bir sfatn

itiraki cihetiyle ednsn lsna benzetmektir.35 Aralarnda eitli ynlerden

__________________33 E. Sakman, age., s. 32: (Yntemin ilevini aklamak zere bilim tarihinden u eklemeleri de

yapabiliriz: Gemite Arimedi, Newtonu ve daha nicelerini ne kavuturan bu yntem, hekiminesinden gnmz yaplarna kadar pek ok buluun temelindedir. Mimarlkta bir dnm noktassaylan Londra Cam Saray [Crystal Palace], Byk Su Zambana [Victoria amazomca]benzetmedir. Oltann ucuna yem takarak avlanma yntemini insanolundan ok nce fener bal

[Lopius piscatorlus] gelitirmitir.)34 Mustafa Nihat zn, Edebiyat ve Tenkid Szl, stanbul: nklap Kitabevi, 1954, s. 274; Turan

Karata,Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, stanbul:Perembe Kitaplar, 2001, s. 427-429; saKocakaplan,Aklamal Edebi Sanatlar, stanbul: MEB Yay., 1992, s. 161-179; Orhan Soysal,EdebiSanatlar ve Tannmas, stanbul: MEB Yay., 1998; Nusrettin Bolelli, Belaat (Arap Edebiyat Bilgive Teorileri), stanbul: FAV, 1993, s. 85-98; Ahmed Cevdet Paa, Belaat-i Osmaniyye, stanbul:Matbaa-i Osmaniyye, 1299/1882, (Mimar Sinan niversitesi, 1987); Celaleddin Muhammed el-Kazvn, Telhis: Meani-Beyan-Bed (Orijinal metin ve evirisi), ev: M.F. Dinkol, stanbul: EbrarYay., 1990; Ali el-Carim-Mustafa Emin, el-Belgatul Vzha, stanbul: Eda Neriyat, ts.

35 Bkz: Abdulkahir el-Curcn,Esrru'l-Bela, hz: Muhammed Reid Rza, Msr: Drul-Matbtil-Arabiyye, s. 54; Yusuf b. Ali b. Bekr Muhammed b. Ali es-Sekkk, Mifthu'l-Ulm, hz: Nam


31/204

31

benzerlik bulunan iki varlktan zayfn kuvvetlisine benzetmek sanat olan

tebih heyecana bal bir sanattr. Sanatkr kendisini etkileyen bir olay veya

varlk karsnda heyecanlanr, bu heyecann daha kuvvetli, etkili anlatabilmek

iin, o ruh halini okuyucuya daha iyi aktarabilecek benzetmeler yapar. te bu

ruh faaliyet sonucu te bih sanatnn ortaya kt sylenebilir. Te bih ayrca

mn sanatlar arasnda saylr. nk bu sanatta kelimelerin anlamlar

nemlidir. Te bihin dikkate deer bir zellii de udur: Bu sanat kelimelerin

gerek anlamlaryla yapld halde, mecaz sanatlar, yani kelimenin mecaz

mns ile yaplan sanatlar grubuna girer. Kelimeler gerek anlamlarnda

kullanldklar halde, meydana getirdikleri anlam btnl mecaz bir hviyet

kazanr36.

Te bihte iki temel unsur vardr. Bunlar benzeyen ve kendisine

benzetilendir. Bunlardan birisi olmadan tebih olmaz. Tebihte, iki de yan unsur

bulunur. Bunlar da benzetme yn ve benzetme edatdr. Benzetme yn, birbirine benzetilen eyler arasnda akl, hiss, hayal ve vehm ilgi kurar.

Yardmc unsurlarn biri veya ikisi olmadan da tebih yaplabilir. Tokat, Bursa

kadar yeildir cmlesinde Tokat benzeyen, Bursa kendisine benzetilen,

yeil benzetme yn, kadar ise benzetme edatdr37. Temel yaps Arap

edebiyat ve Divan edebiyatna dayanan bu edeb sanatn, benzetmeyi kelime

dizimi ve terkip dzeyinde ele ald sylenebilir.

Zarzr, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1987, s. 332; Nusrettin Bolelli, Belat, stanbul: MFVYay., s. 36.

36 Mustafa Nihat zn, age., s. 274; Turan Karata, age., s. 426; sa Kocakaplan, age., s. 161; OrhanSoysal, age., s. 98.

37 Turan Karata, age., ay.


32/204

32

Te bihler ncelikle iki ana grupta toplanr: Hakk Te bihler ve Mecaz

Te bihler. Her edeb trde ska kullanlan te bihin birden fazla eidi vardr.

Ancak bu almada, edeb sanatlar iinde geni yer tutan tebihi ayrntlaryla

anlatmak yerine, konuyla alakal olduu kadaryla ele almakla yetiniyoruz.

Te bihin, bunlarn ve buraya kadar anlattklarmzn dnda, tad

unsurlara gre tebihler, ana unsurlarnn saysna gre tebihler, ana unsurlarnn

srasna gre te bihler, ana unsurlarn stnlk durumlarna gre tebihler,

yardmc unsurlardan vech-i ebeh (benzetme yn)in niteliklerine gre

te bihler olmak zere be ana balkta pek ok eitlenme ile tasnif edildii

ortaya kmaktadr38.

Burada zetle ve genel bir erevesi verilmeye allarak zerinde

durulan te bih konusunun en dikkat eken yan, benzetme eleri (erkn-

te bih) zerinden, yani benzeyen (mebbeh), kendisine benzetilen

(benzetmelik/mebbehn-bih), benzetme yn (vech-i ebeh) ve benzetme edat

(edat- te bih) ile eitli unsurlardan oluan terkip tahlilleri ve sralanma

dzenlerine gre snflandrmalar ve adlandrmalar yaplmtr. Ana elerin

gerektirdii matematik ihtimaller orannda da te bih eitlerinden ve

snflarndan sz edilebilecei dncesi belirginlemektedir.

imdi de, te bih kadar yaygn ve geleneksel bir sz sanat olan, ayn

zamanda benzetme temelli nitelie sahip bir baka edeb sanatn zerinde

durmak uygun olacaktr.

__________________38 Mustafa Nihat zn, age., s. 274; Turan Karata, age., s. 427-429; sa Kocakaplan, age., s. 161-179;

Orhan Soysal, age., s. 98-105; Nusrettin Bolelli, s. 85-98; Ahmed Cevdet Paa, age., s. 83-94;Celaleddin Muhammed el-Kazvn, age., s. 115-138; Ali el-Crim-Mustafa Emin, age., s. 9-31.


33/204

33

Mecaz: Literal anlamyla, yol, geilecek yer, hakikatin zdd39, bir ilgi

veya benzetme sonucu gerek anlamndan baka anlamda kullanlan szdr40

diye tanmlanabilecei gibi, anlam genilemesiyle, yalnz dncede varolan,

yaanan gerekle badamad dnlen41 szck anlamna da gelmektedir.

Bu edeb sanatn, gndelik dilde edindii yerin genilii bir yana, dilbilim ve

edebiyat iinde de byk bir yeri vardr. Mecaz ksaca tantmaya almadan

nce, metafor ile balantsn kurmak zere, rnek bir tanm ve kullanmn

aktarmak uygun olacaktr:

Mecaz (Metaphor), bir kavram, terim yahut ifadeyi yaygn anlamnn

yerine, artrd baka anlamlar ona ykleyerek kullanmak; bir ifadeye,

bilinen anlamn dnda bir anlam veya ilem yklemektir. Sosyal Bilimler

Szlnde42 yaplan bu tanm(lama), metafor etrafndaki kavramsal karmaann

ve ortak kullanmnn gzel bir rnei olsa gerektir.

Mecazn stlah anlam, bir kelimeyi gerek anlamnn dnda ve elbette

bir ilgi dolaysyla baka bir anlamda syleme, kullanma sanat olarak

zetlenebilir. Mecazen sylenen szn gerek anlamnn anlalmasna bir karine

engel olur. Mecaza, hem iirde hem de dz yazda ska bavurulur. Mecaz, sze

gzellik ve ekicilik katt gibi arm zenginlii de salar. Mecazlar, anlatm

__________________39 Ahmet Mermer-Neslihan Ko Keskin,Eski Trk Edebiyat Terimleri Szl, Ankara: Aka Yay.,

2005, s. 65.

40 Bkz: Komisyon, Trke Szlk, 10. bs., Ankara: TDK, 2005.

41 smet Zeki Eyubolu, Trk Dilinin Etimoloji Szl, 3. bs., stanbul: Sosyal Yay., 1995, s. 478.

42 mer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, 6. bs., Ankara: Adres Yay., 2005, s. 275.


34/204

34

glendirmek amacyla da kullanlrlar. rnein gze girmekdeyiminde olduu

gibi ataszleri ve deyimlerde mecaz ifdelere bavurulur43.

Mecaz, bal bana bir edeb sanat olmaktan ok, baka edeb sanatlarn

ortaya kmasna yardmc bir sanattr. Tebih, istiare, Mecz- mrsel, kinaye,

tarz, tehis ve intak mecaz vastasyla, ondan faydalanlarak yaplan

sanatlardr44. Btn dillerde mecaz vardr. Mecaz dilin ayrlmaz bir parasdr.

Trkemiz, mecaz bakmndan zengin dillerden biridir.

Kandilli yzerken uykularda / Mehtabsrkledik sularda. Yahya KemalBeyatl (1958)ya ait bu dizelerde, eik45 harflerle yazdmz kelimeler, mecaz

(deimeceli) anlamlaryla kullanlm, konumuz iin gzel rneklerdir.46

Mecazlar, kelimelerin dellet ettikleri anlamlarda veya kullanlarnda,

sze daha holuk, daha canllk, daha kuvvet vermek iin yaplan deiiklikler

olup iki blmde incelenmektedir:

1. Kelime mecazlar; istiare (eretileme), istiare-i temsiliye (alegori),

Mecz- mrsel (ad deiimi), hazf takdir (eksilti), kat (kesi), haiv

(artmlama) gibi anlatm sanatlardr.

2. Fikir mecazlar; kelimelerde bir deiiklik yapmadan, fikrin edasnda

bakalk gstermeye yarayan mecaz eitleridir. Bu eitler, tebih (benzetme),

tezat (kartlama), telmih (antrma), mbalaa, tehis(canllatrma) ve intak

(konuturma)tr. Bunlara kelime sanatlar veya fikir sanatlar da denir47.

__________________43 Ahmet Mermer-Neslihan Ko Keskin, age., s. 65.

44 Turan Karata, age., s. 278.45talik46 Ay.

47 Mustafa Nihat zn, age., s. 179.


35/204

35

Buraya kadar zerinde durulan ekliyle mecaz, genel bir dil, edebiyat ve

dnce sanat olarak ortaya kmaktadr. Ancak mecazn edeb sanatlar iinde

zelletirilerek kullanlan birekli daha vardr ki adna Mecz- mrsel denir.

Mecz- mrsel, dz deimece, adaktarm, gnderme mecaz ve metonimi

olarak da adlandrlr. Bir kelimeyi veya ibareyi, gerek anlamnn dnda,

benzetme kast olmakszn, baka bir anlamda, baka bir sz yerine kullanma

sanatdr ve edebiyatmzda itibar edilen edeb sanatlardan biridir. Peyami Safa

iin sylenen o, kalemiyle geinirdi sznde Mecz- mrsel sanat vardr.

Kalem sz, gerek mnsnn dnda, Peyami Safann meslei anlamnda

kullanlmtr. Trkedeki deyimlerin bir ksm, bu sanat esas zerine kurulmu

ve kalplamtr48.

Mecz- mrselin meydana gelebilme artlarn ylece ortaya koymak

mmkndr: 1. Herhangi bir kelimenin Mecz- mrsel olabilmesi iin mecaz

mnda kullanlm olmas ve gerek mnsnda deerlendirilememesi

gereklidir. 2. Kelime ile yerine kullanld varlk arasnda benzetme maksadnn

olmamas lzmdr49.

Mecz- mrsel yapan, bir kelimenin mecaz mnsn arada benzetme

maksad olmadan herhangi bir ekilde baka bir varlk iin kullanr. Artk o

kelime asl mnsn deil, yerine kullanld varln mnsn yklenmitir. O

varla atfedilmi, ait klnm ve gnderilmitir. Bir kelimede mecz- mrsel

olduunu anlamann ilk yolu, kelimenin benzetme maksadyla kullanlp

kullanlmadn tespit etmektir. Kelime benzetme yapmak maksadyla baka bir

__________________48 Turan Karata, age., s. 279.

49 sa Kocakaplan, age., s. 161-179.


36/204

36

kelimenin yerine kullanlmsa orada asla mecz- mrsel yoktur. Mesel bir

insana aslanm denildii zaman kelime mecaz mnda kullanlmtr. Ama

burada mecz- mrsel sanat deil istiare sanat vardr. nk sanatkrn

maksad o kiiyi g, kuvvet veya kahramanlk ynnden aslana benzetmektir50.

Btn-para, durum-yer, sebep-sonu, zellik-genellik, okluk-azlk,

ncelik-sonralk gibi ilinti ve ilikiler, varlklar birbirine balayarak bir anlatm

yolu tercih edildiinde, benzerlik ilgisi dndaki bu gibi ilgi ve iliki iin yaplan

mecazlar mecz- mrsel snfna dhildir51.

Grld zere, mecazda te bihi de iine alan, istiareye ve dier sz

sanatlarna uzanan bir taraf vardr ve onun temelinde de benzetme yatmaktadr.

Hatta mecaz ile mecz- mrsel arasndaki kategorik ayrm benzetme zerinden

yaplmaktadr.

Ksaca deinilecek bu terimler, benzetme temelli dilin gndelik

kullanmlar ve edeb sanatlar bakmndan te bihe dayal rnekler

barndrmaktadr.

Szlkte, temsil, birinin veya bir topluluun adna davranma, belirgin

zellikleri ile yanstma, sembol olma, simgeleme, sahnede oynanmak iin

hazrlanm eser, oyun ve zmleme52 anlamlarna gelmektedir. Terim

anlam

yla ise, rnek olarak demek, misal getirme, bir eyi ayn

hareketlegstermek anlamlarna kullanlmaktadr53. Ancak burada konuyu ilgilendiren,

__________________50 Ay.

51 Ay.

52 Bkz: Komisyon, TDK Trke Szlk, 10. bs.,



37/204

37

Mustafa Nihat znn de szlnde kulland zere, temsil kelimesidir.

Temsil, XX. yzyl balarnda sembolik54 karl olarak kullanlmtr. stiare

ile irtibatl gsterilen bu kelime, bir eyin bir eye delalet etmesi, bir eyin bir

baka eyle ortak ve benzer yanlarndan dolay birbirinin yerine kullanlabilmesi

gibi anlamlar da havi gzkmektedir.

Tehis ve intak, kiiletirme ve konuturma demektir. Ruhsuz, kiilikten

yoksun olan, konuamayan (hayvan ya da cansz vb.) varlklara ahsiyet verme,

bir insan kiiliinde gsterme sanatna tehis; onlar konuturmaya da intak denir.

Tek konuan varlk insan olduuna gre, intak sanatnda, tabiatyla tehis de

vardr. Ama, her tehiste intak olmaz. Tehis ve intak sanat, daha ok masal ve

fabllarda kullanlr.

Mevlna Celaleddin (672/1273)in, olduka mehuru dizelerinde;

Dinle neyden duy neler syler sana

Derdi vardr ayrlklardan yana

Beni kamlktan kestiler keseli

Ben alarm alatrm herkesi55, tehis ve intak yani kiiletirme ve

konuturma sanatnn en gzel rnei verilmektedir. Neyin dilinden balayan

__________________54

Sembol ve sembolik ifadeleri yukarda ele almaya altmz ve burada sz gemeyen (imge,simge, vb.) pek ok kelime ve kavramn yerine kolaylkla kullanlmaktadr. Bazen doru, bazen yanlkullanmyla da olsa dilimizde yaamaktadr. Ancak bu baka geni bir konu olduu iin bunagirmeyeceiz. Sadece yeri geldike, metafor ile ayrmak zere deinebiliriz. Bu konunun eitli anlamalanlarnda ald biim iin ayrca bkz: Galip Atasagun, lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk veslamda) Din Semboller, Konya, 2002; Ren Guenon,Dante ve Ortaada Din Sembolizm, stanbul:nsan Yay., 2001; Kenan Has, Sembolizm ve Ha, Ankara: lahiyat Yay., 2005; Mircea Eliade,mgelerSimgeler, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara: Gece Yay., 1992; Latif Tokat,Dinde Sembolizm, Ankara:Ankara Okulu Yay., 2004; Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Harf Simgecilii, Ankara: Hece Yay.,2003; Bedrettin Cmert, Mitoloji ve konografi, Ankara, 1999; Martin Lings, Simge Ve KkenrnekOluum Anlam zerine, ev: Sleyman Sahra, Ankara: Hece Yay., 2003.

55 Turan Karata, age., s. 429-430.


38/204

38

hikye, felsef metafizik konular, cansz bir varln kiiletirilmesi ve

konu(turul)mas ile bize aktarmay baarmaktadr.

Bu edeb sanatlarda hayvan, nebat, cemadat vb. varlklarn insana

benzetilmesi, insan gibi kiilik kazandrlarak konuturulmas, bu aratrma

erevesinde nemli bir husus olmaktadr.

stiare-Eretileme-Metafor balantsn ve bunlarn yukarda zikri geen

balklarla ilikisini irdelemeye gemeden nce, son olarak alegori zerinde de

durmak gerekmektedir.

Alegori: Bir yanyla istiareyle de dorudan ilikilidir. Ancak kendi bana

bir edeb sanat olarak anlmakta ve kullanlmaktadr. Bu yanyla da konumuz

olan metaforun neliini ortaya koyabilmek asndan nem tamaktadr.

Alegori, istire-i temsiliyye, dier bir ifade ile simgesel anlatmdr56. Bir

dnceyi, duyguyu inandrc ve etkili klmak iin, daha ok soyut kavramlar

somutlatrarak yani simgeleri kullanarak anlatma yntemidir. Deiik bir

ifadeyle, bir dnce veya kavramn bir varlk ya da nesneyle somutlatrlarak

anlatlmas57 ya da bir fikrin, bir hayal, bir tablo veya canl bir varlk olarak

ifadesidir. Adaleti, gz bal ve bir elinde kl, tekinde terazi olarak

cisimlendirmek; lm, bir elinde trpan bulunan iskelet olarak gstermek

rneklerinde olduu gibi, soyut bir fikri, heykel veya resim ile gstermektir.Byle eserlere alegorik denir58.

__________________56 Allegory maddesi, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, New York: Columbia University

Press 2000.

57 Turan Karata, age., s. 27.



39/204

39

retici eserlerde, ounlukla bu tarz bir anlatm tercih edilir. Yusuf Has

Hacib (470/1077)in Kutadgu Biligi, eyh (834/1431)nin Harnmesi, eyh

Glib (1213/1799)in Hsn Ak alegorik eserlere rnek gsterilebilir. Yeni

iirde de, anlatma kaygs ne knca alegoriye bavurulmutur. Tevfik Fikret

(1334/1915)in Devenin Ba59 manzumesi, bu balamda tipik bir rnektir.

Tevfik Fikret, deve ile ban birbirine mahkm, biri idare eden dieri de icraatta

bulunan konumuyla, yneticiler ile halk ikilemi anlalacak ekilde ilemi,

devenin ba doru olmazsa cezasn vcudun ekeceini ve bir noktadan sonra

bu iki unsurun birbirini yok etme srecine gireceini, devrinin ynetimini de

yererek ve ineleyerek anlatmtr.

Alegoriye daha esasl bir rnek olmas bakmndanHsn Ak60 zerinde

de durmak yararl olacaktr.

Hsn Ak, eyh Galibin tasavvuf grn alegorik bir hikye iinde

dile getirdii manzum eseridir. Kitabn srr havas kabile, ahs, yer adlaryla

balyor: Bir Ben Mehabbet kabilesi vardr. Bir gece bu kabile iinde Hsn adl

bir kz ile Ak adl bir olan doar. Bu iki ocuk, Mekteb-i edebde okurlar.

Hocalar, Molla Cnndur. Ara sra Nz-het-geh-i mnda, buluup Havz-

feyzi temaa ederler. Kabile arasnda sz geen, Hayret adl bir yiit vardr.

__________________59 Vaktiyle byk bir devenin bir ba varm. / Basz deve olmaz ya, masal, neyse; btn gn / yaz

k, bu beyinsiz, bu rk ba / l, kr, tepe, da, ta, / breyi bhde srkler ve yorarm. Brear gvde ne yapsn, kime kssn? / Bir karga bulub derdini dkm, o demi: -Vah!. / badanbyk Allah. Baa gelmi, ekeceksin! / Artk ie hrg bile am, kuyruksa dolam / badanbaa enhy; fakat kimseyi Allah / badan drb kuyrua bakdrmasn; ilkin / bir para durupdinliyen olmusa da git-git / lem bu uzun derdi iitmekden usanm; / artk kime dinletmiye gitse, /kim duysa, iitse / yzvermediinden, devecik sakin skit /bir hendee inmi, ba sokmu, veuzanm, / birden ekilib: Haydi - demi - dzaha, murdar! / Hakszlk eden balar bir gn.koparrlar.; Tevfik Fikret,Rbb-ikeste ve Dier Eserleri, stanbul: nklap Yay., ts., s. 407-408.

60 eyh Galip,Hsn Ak, hz: Orhan Okay-Hseyin Ayan, 2. bs., stanbul: Dergah Yay.,1992.


40/204

40

Kzn dadssmet, olann lls Gayret diye adlandrlmtr. Her mkl anda,

farkl hviyetlerle imdada yetien ihtiyar da, Shandr61. Eser, eitli

blmlerden meydna gelmitir. Her blmn ayr bir bal olan bu eseriyle

eyh Galib, tarkatte visalin, gayet etin eziyetlere tahammlle mmkn

olabileceini; seyrin, bir mrit tarafndan aydnlatlmay gerektirdiini; visalden

sonra da Hsnn, Aktan baka bir ey olmadnn anlalacan ortaya

koymak istemitir62.

Ben Mehabbetten kasdn tarkat ehli olmas gibi, her isim baka bir isme

ve konuma karlk gelerek, yzden okunduunda bir ak hikyesini anlatan bu

mesnevi formundaki eser, sembolik bir okumada slikin, mrid-i kmil

yardmyla seyr-i slkunu tamamlayarak vahdet fikrine ulamasn anlatan bir

Mevlevi dedesinin, eyh Galip Dedenin tarkat erknn son derece arpc ve

derinden anlatt edeb ve felsef bir esere dnmektedir. Bu da alegorik

eserlerin mahiyetine gzel rneklerden birini temsil etmektedir.

Bu noktada Osmanliir Tarihinin yazar E.J.W. Gibbin, eser hakknda

syledikleri de zikredilebilir: eyh Galibin btn iirleri birDivan ve bir de

Hsn Ak adnda alegorik bir mesneviden ibarettir. Hsn Ak Trk

mesnevisinin kemal noktas ve tacdr. air, hatimenin daha ileriki ksmlarnda

ilhamn Mesneviden aldn syler. Gerekten de onun ilhamnn Mevlev

tarkatnn prinin byk eserinden geldiinde kuku yoktur. Tabii ki bu bir

minnettarlk ifadesidir; ne Mesnevsindeki konuyu ne de tasarlad ilgin

__________________61 Kaya Bilgegil, Hsn Aka Dair, eyh Galip, Hsn Ak (giriinde ayr makale), hz: Orhan

Okay-Hseyin Ayan, 2. bs., stanbul: Dergah Yay.,1992, s. XXI.

62 Kaya Bilgegil, agm., s. XXII; N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat, stanbul: MEB Yay., 1971,II, 775.


41/204

41

sahneleri Celleddinin eserlerinde bulmak mmkndr. Pek ok baka

mutasavvfn da kulland tasavvuf felsefesi ise kendisinden ncekilere borlu

olduu tek ortak yndr63.

Bunun gibi, edebiyatta, grnrde ifade edilenden ziyade, ama iin klk

deitirmi sunum eklinde hizmet eden sembolik hikye olarak Bat

edebiyatnda da yer bulan alegori, ondaki rneklerinde de kahramanlar

bakmndan genellikle kiisel karakterlere deil de etik zelliklere ve Manevyata

sahip kiiler olarak nitelendirilmektedir. Bundan dolaydr ki, arkadalk, iyi

dilekler gibi manev duygularn kiiletirilmesi olan ortaa ahlak oyunu

Everyman, Everymanin lm yolculuunu anlatr. John Bunyann nesir

hikyesi Pilgrims Progress insann ruhsal arnmasnn simgesel anlatmdr.

Spencerin iiri The Faerie Queene valye roman olmann yan sra ulusal bir

epik ve XVI. yy ngilteresinin ahlk ve davran zerine bir yorum olarak

grlr64

.

Ayrca, insan yaantsnn niteliklerini tayan/yanstan, din, ahlak, felsef

ve toplumsal bir dnceyi insana iletmeye alan, hayvan, bitki ve herhangi bir

eyann simge olarak kullanld masallar da alegorik saylr65.

Alegori zerinde nispeten uzun durulmasnn nedeni, ana konuyla

yakndan ilgili olmas ve tanmlanrken, istiare-i temsiliye ve simgesel anlat

olarak da adlandrlabilmesidir. Burada bu adlandrmalarn ayrm zerinde

durulmayp, bu husus, bu blmn sonunda deerlendirilecektir.

__________________63 E. J. W. Gibb, Osmanliir Tarihi, ev: Ali avuolu, Ankara: Aka Yay., 1999, III-IV, s.389-

391.

64 Bkz: The Columbia Encyclopedia ,Allegory maddesi.

65 Turan Karata, age., s. 27.


42/204

42

2.1.4. stiare/Eretileme, Metafor mudur?

Daha nceki sayfalarda metafor, szck dzeyinde ve kkenbilimsel

bakmdan irdelenmi ve incelenmiti. Ardndan da benzeenler balamndametaforun incelenmesi srdrlmt. imdiyse hem daha nce deerlendirilen

verileri dikkate alarak hem de batan beri her anldnda bir arada,

istiare/eretileme/metafor diye verilen kavramsal ereveyi netletirme abasyla

alma srdrlecektir.

ncelikle hep eanlaml kullanmyla karlalan bu kelime zerinde

durmak gerekir. Metafor, daha nce ele alnd iin imdi istiare ve

eretilemenin ne olduunu sorgulamak yerinde olacaktr.

stiare, kken bakmndan Arap diline ait bir szcktr. harflerinden

tremi olan (birine bir eyi, bor, dn vermek, masdar) filinden

gelen, istifal babndan mastardr66. Lgatte, birinden bireyi dn almak, eski

deyimle ariyet olarak istemek, kullanmak anlamlarna gelmektedir. Literalanlamn gstermek zere emseddin Sami (1323/1904)nin verdii rnek

ilgintir: Lisanmz, Arabden pek ok kelimeleri istiare etmitir.67

stiarenin, Arapada metafor karl olarak kullanld bilinmektedir.

el-Mevrid 2001de istiare kelimesi Arapadan ngilizceye, metaphore kelimesi

ile karlanmtr68. H.C. Salbann, Franszcadan evirdii, Michel L Guerne

__________________66 bn Manzr,Lisnul-Arab, ts., II, 448; Muhammed b. Ebi Bekir b. Abdilkadir er-Rz, Muhtru's

Shah, thk: Muhammed Htr, Beyrut: Mektebetu Lbnan Nairun, 1995, s. 467; emseddin Sami,age., s. 101; Mustafa Ahter,Ahter-i Kebir, stanbul: Matbaa-i Amire, 1310/1893, I, 35; Mahmud es-Seyyid eyhn, el-stirt, 2. bs., Kahire, 1404/1984, s. 5.

67 emseddin Sami, age., s. 101.

68 Mnr Balbek, el-Mevrid 2001: Modern Arapa-ngilizce Szlk, Beyrut, 2001, s. 574.


43/204

43

ait Smantique de la mtaphore et de la mtonymie eserde de metaphor szc

istiare ile karlanmaktadr69.

Arapa bakmndan kkenbilimsel ve hali hazrda kullanm ekli izah

edilen istiarenin, eretileme ile dilimizde nasl kullanm olana bulduunun

ve tarihi gemiinin zerinde de unlar sylenebilir:

Eretileme de bir eretilemedir aslnda. Dil Devriminden sonra ortaya

kan bu szcn, Osmanlca istiare szcnden rnekseme yntemiyle

tretildii aktr. Divan Edebiyat terimlerinden olan istiare, reye, riyetedne gtrr. Bir kavramn bir baka kavram anlatmak iin dn alnmas.

Geici, sallantl, -ad stnde- ereti bir durumdur bu; znitelik deimez,

aslolan k kavramdr. Bu eretilik durumu, btn szlklerde zellikle

vurgulanmtr.70

Trk diline pek ok yeni szcn tretilmesinde, dilde var olan

kelimelere yeni karlklar bulunmasnda ad en ok geenlerden Nurullah Ata

(1957), tespit edebildiimiz kadaryla eretilemeyi de Trkeye kazandran

kiidir.

TDK tarafndan neredilen, Atan Szckleri kitabnda Ylmaz olpan;

bu szc Atan ilk kez 18 Mays 1948 tarihli Ulus gncesinde (gazete) kan

yaz

s

nda kulland

n

tespit etmitir. Hem szcn kullan

l

biimini, hem dezgn imla eklini gstermek amacyla bu pasajn burada zikrinde fayda

mlahaza edilmektedir:

__________________69 Bkz: Michel L Guern, el-stiarat vel-Mecazl-Mrsel, ev: H. C. Salba, Beyrut, 1988.

70 Ali Teoman, agm., s. 57.


44/204

44

reti anlam: istiare. Frans zca culture tilciinin de z anlam

topra verimli klmaa yar yan ilere girime demektir, biz buna ekme

deriz; frans zcada o tilciin bir de ireti anlam olmu: topra bellediimiz,

ektiimiz gibi kiilerin de uslarn iliyorsunuz, bu iin sonunda kiilerin uslar

da gene toprak gibi bir rn veriyor; Fransz culture derken o ireti anlam

biliyor, dnyor, Fransz iin o szn ne demek olduu bellidir71.

Atan, istiare karl olarak ireti anlam terimini nermesi72 ve

kullanmas ile Trkede bu terimsel anlamyla kullanma dahil olan szck,

Atan ireti anlamndan deierek, ekilbilimsel (morfolojik) bir dnmle

ayn karl vermek zere eretileme73 olarak gnmze kadar

kullanlagelmitir74.

Batan beri zerinde durulan ve birbirinin yerine kullanlabilen bu

szc (metafor, istiare, eretileme)n ayrmna gemeden nce istiareye, bir

de, stlah yani bir edeb sz sanat olarak baklacaktr. Buraya kadar bir

kullanmla birbirilerine karlk gelme noktasnda mulakekilde ele alnan,

kelimeden ikisinin, artk birbirini karlayacak eitlikte ele alnabilecei ifade

edilmelidir. Bundan sonra istiare ve eretileme birbirine eanlaml olarak

kullanlacaktr.

__________________71 Ylmaz olpan,Ata'n Szckleri, Ankara: TDK Yay., 1963, s. 56 (Kzlacak szler, 18. 5. 1948

tarihli Ulus Gncesinden naklen).

72 Ali Teoman, agm., ay.

73 1954 basks, Edebiyat ve Tenkid Szlnde Mustafa Nihat zn iretileme kullanmn tercihetse de szck daha sonra ksmen yapsal deiim geirmitir.

74 Ayrca Bkz: smet Zeki Eyubolu, age. .


45/204

45

Terimsel kullanm ya da bir dier ifadeyle stlah anlamyla istiare, Arap

Edebiyatndan, Osmanl Dnemi Klasik Edebiyatmza dek kullanlagelmi,

gnmz edebiyatnda da kullanlmakta olan bir sz sanatdr.

stiare, tebhteki temel unsurlardan, yani benzeyen (mebbeh) veya

kendisine benzetilen (mebbehn bih)den biri sylenmeyerek yaplan

benzetmelerdir75. Alakas te bh/benzetme olan mecaz eklinde de

tanmlanmtr76. Dier bir deyile tebihle yaknlk gsteren bir sanattr77.

Mesel aslan asker deyimi te bih-i belidir. nk iki e ileyaplmtr. Asker aslana benzetilmitir. Yani asker benzeyen, aslan ise kendisine

benzetilendir. Bir asker grldnde sadece aslanm denilirse istiare yaplm

olur. nk yalnzca bir e ile benzetme yaplmtr. Asker sylenmemi,

sadece benzeyen e olan aslan sylenmitir78.

Aslan kelimesinin istiare oluuyla zellii kendinde toplad grlr:

1. Kelime mecaz mnda kullanlmtr, 2. Benzetme yapmak amacyla

kullanlmtr, 3. Gerek mnsnda kullanlmam olduu aktr.

te istiarenin meydana gelebilmesi iin gerekli artlar bunlardr. Yani

istiareyi meydana getiren kelime mutlaka mecaz mnda kullanlm olmaldr.

Ayrca bu kullanltan ama mutlaka benzetme yapmak olmaldr. Dier bir

husus ise, kelimenin gerek anlamda deerlendirilmesi mmkn deildir ki, buna

__________________75 Orhan Soysal, age., s. 52.

76 Ahmet Mermer-Neslihan Ko Keskin, age., s. 49.

77 Mustafa Nihat zn, age., s. 140; Turan Karata, age., s. 220; sa Kocakaplan, age., s. 63; OrhanSoysal, age., s. 52; Nusrettin Bolelli, age., s. 102; Ahmed Cevdet Paa, age., s. 145 vd.; CelaleddinMuhammed el-Kazvn, age., s. 141; Ali el-Carim-Mustafa Emin, age., s. 40.

78 sa Kocakaplan, age., s. 63.


46/204

46

karne-i mnia/kelimeyi gerek anlamnda kullanmay engelleyen ipucunun

bulunmas denilir. Aslanm kelimesi bu alardan gzden geirilecek olursa, u

tespitler yaplabilir: Kelime cesur, kuvvetli, korkusuz gibi mecaz anlamlarda

kullanlmtr. Yani gerek anlam olan drt ayakl yrtc hayvan olmaktan

kmtr. Yine bu kelimenin kullanlmasndan maksat, asker cesaret ynnden

aslana benzetmektir. Son olarak aslan kelimesinin gerek mnsnda

deerlendirilmesi, yani askerin drt ayakl yrtc bir hayvan olarak

dnlmesi mmkn deildir79.

Daha nceki edeb sanatlardan da hatrlanaca zere, istiarenin de pek

ok eidi zerinde durulmu, yine daha nce de vurguland zere benzeyen

(mebbeh) veya kendisine benzetilen (mebbehn bih) ile aralarndaki

ilginin mahiyeti yani benzeme zellikleri zerinden istiareler pek ok eit ve

isimle anlr olmutur. Burada konu gerei bu snflandrmann tamamnn

ayrntlaryla aktarlmasna ihtiya duyulmamtr.

Ancak eitleri bir yana, dikkat ekici hususun, mecaz, te bih ve istiare

arasndaki gndermeler ve birinin bir tr ile dierinin aklanabiliyor olmasdr.

stiareye, mecaz- akl de derler80 veya kelime mecazlar, istiare-i temsiliye

(alegori)dir81 gibi tanmlamalar yaplmas, bu sanatlarn her ne kadar baka

balklar altnda incelenseler de, birbirleriyle dorudan ilintili oluu, tanm

alanlarnn yeniden dnlmesi ve kategorilerin yeniden deerlendirilmesi

__________________79 sa Kocakaplan, age., s. 64.

80 Celaleddin Muhammed el-Kazvn, age., s. 142.



47/204

47

gerektiini gstermektedir. Arap edebiyatnda da bu sanatlarn bizdeki kullanma

temel ve paralel olduunu hatrlamak gerekmektedir.

Zaman zaman bavurulan Arapa kaynaklardan bu konularn nasl ele

alnd ksmen de olsa anlalmaktadr. Ayrca,Arap dili tarihi ve belatna bir

gz atldnda anlalmaktadr ki, istiare nemli bir konudur. Hatta istiare ve

benzeenlerine has mstakil risleler bile kaleme alnmtr.82

el-stirat adl kitabnda Kuran ve iir asndan istiareleri inceleyen

Mahmud es-Seyyid eyhnun topluca verdii bilgilerden, el-Cahz(255/869)dan Saleb (291/904)e, bnl-Mutez (296/909)e, es-Sekkk

(626/1228)ye, el-Kazvn (739/1338)ye varana dek pek ok nemli dilbilimci

ve edbin bu konuya eildikleri anlalmaktadr83. Ayn eserde modern dnemde

konuyu ileyen ada edebiyat ve yazarlardan da ksaca bahsedilmektedir.84

Sz geen kitapta deinilmeyen isimlerden biriyse Ali Kuu

(879/1525)dur. Ali Kuu pek ok eserin yan sra Risle fil-stiare85 isimli

nemli bir rislenin de mellifidir. rnek olmak zere onun eserini konumuzu

dorudan ilgilendiren balklar kontrol iin incelediimizde, Arap Edebiyatnn

konuyu ele al biiminin bizim kullanm biimlerimizden hi de farkl olmad

anlalmaktadr.86. Neticede, Ali Kuu, beyn ilminin konular olan hakikat,

mecaz, istiare ve kinaye bahislerini iledii bu rislesinde, belat ilminin

__________________82 Bkz: Muhammed brhm, sti're Risaleleri ve Keml Paa-Zde'nin Risle-i Isti'riyyesi

(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), ASBE, Ankara, 2002.

83 Bkz: Mahmud es-Seyyid eyhn, el-stirt, s. 6-69.

84 Mahmud es-Seyyid eyhn, age., s. 70-71.

85 Bkz: Musa Yldz, Bir Dilci Olarak Ali Kuu ve Risle filstiresi, Ankara: Kltr BakanlYay., 2002.

86 Musa Yldz, age., s. 18-21.


48/204

48

otoriteleri kabul edilen es-Sekkk (626/1228) ve el-Kazvn (739/1338)nin

eserlerine de atflar yapmaktadr87.

Buraya kadar klasik edebiyatta konuya nasl yaklaldna dair bir fikir

verecek bilgiler aktarlmaya alld. Ama neticede balklarn ele alnnda

kaynaklar ne denli eitlenirse eitlensin, sonucun pek deimeyecei

anlalmaktadr88. Bu balklarn i ie gemi girift yapsn zp, tebih,

alegori, mecaz, istiare/eretilemeyi edeb sanatlar balamnda yeniden tasnif ve

tahdit etmek bu almann snrlarn amaktadr. Burada sadece var olanksaca

ortaya koymak, metafora mesnet ve almamza temel olan biiminin

anlalmasna yardmc olacak aralara ulaabilmek amalanmtr.

Buraya kadar ortaya kanlardan oluan kanaat, metafor konusuna

eilirken, Batnn birikimi ile bizim kltrmzn birikimleri arasnda farklar

olutuu, derinlik ve younluk farklarnn kanlmaz ve inkr edilmez biimde

ortaya km olduudur.

Dilimizde artk z (istiare/eretileme/metafor) olan kelime kapsamyla

bir mnya gmlek fazla gelmekte; kimin ne deyip neyi kastettii de iyiden

iyiye karmaktadr. Ayrca, Ali Teomann konu hakkndaki eletirisini hakl

__________________87 Musa Yldz, age., s. 22-23. Ayrca Bkz: Hatb el-Kazvn, el-zh fi Ulmil-Bela, 5. bs., byy.

1980; Eb Mansursmail es-Saleb en-Neysbr, Kitabu Fkhul-La ve Sirrul Arabiyye, Beyrut:Darul-Ktbil-lmiye, ts.; Ebu Ali el-Kayravn, el-Umde f Mehasini-iri ve dabihi, 2. bs.,Dimek: Darul-Marife, 1994; es-Sekkk, Miftahul-Ulm, Msr, ts.

88 Yalnz burada u ilgin etik-epistemik yaklam da, bu konuyu ele alan klasik kaynaklarn bir rnolarak not edilebilir. Tamamen dilin konusu olarak grlebilecek tartlan konularn iinde el-Kazvnnin eserinde bir ayrnt dikkat ekmektedir. Klasik paradigmann, lafz hakikat ve mecazdiye incelemeye balad aikr olmakla birlikte el-Kazvn, istiareyi ele alrken onu yalandanayrmaya gerek grm ve istiarenin bir sz olarak yalan olmadn, maddeler halinde sralamtr.Bu durum iyi ve gzel, kt ve irkin balklarn etik-estetik balamnda i ie ele alan slamdncesinin orijinal tartmalara yol ama imkn bakmndan ilgin grnmektedir. Epistemik veteorik bir dil bahsinin iinde tam da etiin konusu olabilecek bir eyden sz almakta veayrtrma iin yol gsterilmektedir. Bkz: el-Kazvn, age., s. 143.


49/204

49

karmaktadr. nk; Yabanc dillerdeki yazn ve retorik terimlerinden

ounun Trke karl yoktur.Apophasis, oxymoron, zeugma gibi kavramlarn

karlklar Trke szlklerde yer almamtr. Sz konusu kavramlarn pratikte

Trk yaznna tmyle yabanc olduu anlamna gelmez elbette bu durum. Ancak

kuramsal alanda gereken aba gsterilmedii iin, sezgisel bilgi, bilin dzeyine

kartlamam ve Bat dillerindeki nanslar genellikle skalanmtr. ou kez

bir kavram, birok kavram kapsar. Szgelimi metonymy, antonomasia,

metalepsis, synecdoche kavramlar, Trkede tek bir kavramla, mecaz /

deimece kavramyla karlanr. Dolaysyla, tm dier sz sanatlar gibi

eretilemeyi de Aristoteles (M..322)ten beri kl krk yararak inceleyen ve

snflandran aratrmac Bat yaznnn89 tersine, klasik Trk yaznnn (Divan

Edebiyatnn), iirin temel ta saylan bu sz sanatna istiare deyip gemi

oluuna amamak gerekir. Ak ve kapal istiare arasnda bir ayrm gzetilmitir

yaln

zca, o kadar

90

.Bu balamda ncelikle unu sormak gerekir: stiare, eretileme ile

metaforun semantik ya da tarihsel yk bir midir?

stiare koskoca bir (slam) medeniyet(i) havzasnda pek ok ulusun

edebiyatlarnda ortak bir deer olarak neredeyse tpat p, en azndan paralel ve

edeer olarak yzyllar boyunca kullanlagelmiken terimsel kullanl tarihi

1940larn ikinci yarsnn sonlarna denk gelen eretilemenin, bu mn ykne

yeni dikilmi kaftan olmaktan te bir ilevi grlememitir. Ki gnmze dek bu

__________________89 Ayrca bkz: Lakoff ve Johnson, age., s. 13; Michel L Guern, age.,; Paul Ricouer, The Rule of

Metaphor, London: Routledge and Kegan Paul, 1986.

90 Ali Teoman, age., s. 57.


50/204

50

terimler, istiare-i mekniyye (kapal istiare / eretileme) ya da kapal

istiare/eretileme (istiareyi mekniyye) eklinde tercihli parantezli aktarmlar

dnda dilbilimsel, kkenbilimsel veya semantik bir tartmaya ya hi ya da

yeterince yol amam gibi grnmektedir.

Oysaki, dilimize birekilde tanm olan metafor terimi de szck tarihi

ve anlamlama sreci bakmndan ilgin ve derin birikimlere sahiptir. Ayrca

kkensel anlam bakmndan da ne istiarenin ne de eretilemenin anlamna

karlk gelmektedir. Bu ifadeden metaforun tamamen baka bir ey olduu

anlalmaldr. Dn ya da bugn istiare ile metaforun ortak ele alnabilecek,

birlikte deerlendirilecek elbetteki pek ok unsuru vardr91. Ancak pek ok ortak

yan olmakla birlikte, telescoped metaphor gibi Trkede karl olmayan

unsurlar da bulunmaktadr. Bu kavram, i ie eretileme ya da zincirleme

eretileme olarak evrilebilir. nk burada, benzeyen, bir baka benzetilenin

benzetilenidir92

. O halde dilin tarih iinde szce ykledii anlam vekazandrd katman bakmndan, bundan byle istiare/eretilemenin metafora

karlk gelemeyecei anlalmaktadr.

Bu neden byledir? Bu byleyse yaplmas gerekenler neler olabilir? Biz

hangi izgi zerinden yrrsek aklmza selim bir yol, lisanmza selis bir

syleyi bulabiliriz? Sorun nerede kklemitir? Metafor nedir? Batda

kazand, yeni anlamlaryla nedir? zerinde durulan ve felsefe tarihi ile slam

felsefesi tarihinde grnrlk kazanm ekliyle nedir? Bu, elbette bir tartma

__________________91 K. Beckson-A. Ganz, A Readers Guide to Literary Terms, New York: 1960, s. 119-120; C. Hugh

Holman, A Handbook to Literature, s. 314-315, New York: 1972; J. A.Cuddon, A Dictionary ofLiterary Terms, s. 391, Great Britain: Penguin Books, 1979.

92 Ali Teoman, age., ay.


51/204

51

konusudur. Ancak bu haliyle de olsa, burada incelenmeye allan konu

asndan ve en azndan bu almann kapsam iinde, metafor denilince ne

kastedildii ak olarak ifade edilmelidir.

Dil ile varolan arasndaki iliki (ittisal)93, ancak doru, yerinde istihdam

bulmu kelimeler araclyla olaca gibi, doru bir varlk tasavvuru da sadece

doru bir dille mmkn olacaktr. Mustafa Nihat znn dedii gibi,

edebiyatmzda Arapadan aktarld biimi btn detaylaryla kullanlmaya ve

rneklendirilmeye alld istiare, yine onun deyimiyle, terim dknleri

sayesinde iinden klmaz bir hal alm ve karmtr94.

stiarede anlamn merkezinde dn, ereti almak varken metaforda bu

merkez, bir eyi bir yerden baka bir yere tama, nakletme noktasna

kaymaktadr. Akas Trkede birbirine karlk olarak dnlen ve kullanlan

bu iki terim, aslnda kken itibariyle baka anlamlara delalet etmektedir.

dn, emanet, ereti alnan ey, iade edilince eski yerinde, mahiyetinde

varln srdrebilir. zden bir deiiklik geirmi saylamaz. Oysaki tanan

ey artk tand balamn koullaryla bal olacak, o ekilde anlam kazanacak

ve anlamlandrlacaktr. Hem ireti alnan gibi geri verilmeyecek, gittii yere ait

olacaktr95.

__________________93 Bu konunun ayrntlar iin Bkz: Molla Ltfi, Risle fil Ulumi eriyye vel-Arabiyye, Beyrut,

1994, s. 33; Musa Yldz, age., s. 19.

94 Mustafa Nihat zn, age., s. 140-141.

95 Ayrca Bkz: Lakoff ve Johnson, age., s. 11-15.


52/204

52

Burada belki bir benzetmeden yararlanlabilir, konu te bih yardmyla

daha ak ifade edilebilir. stiarenin kullanmyla, metaforun kullanm, u iki

tiplemeye benzemektedir:

Komusundan otomobil emanet alm birisi, ii bitince onu sahibine tekrar

iade edecektir. Ancak ayn komunun bahesinden bir ceviz fidann kendi

bahesine tadnda, artk o fidan son dikildii yerde kalacak, her ne kadar ilk

yer kar bahe olsa da bundan sonra yeni baheye hizmet edecek, yeni bahenin

havasn da, manzarasn da deitirecek ve meyvesinin hasat hakk, tartmasz

yeni bahenin sahibine geecektir. Dolaysyla otomobil, dn alan kiide

olduu srece, geici olarak kullanan kiinin iini grr ama emanetiye ait

deildir. Buna karlk artk ayn emanetinin bir ceviz aac olduundan

bahsedilebilir. Aacn dikilip byd ilk yer, komuya ait ve onun

sahipliinde bir sreliine kalm olsa da, artk sahiplik el deitirmi ve bu

deiim sonras intifa hakk yeni sahibinde olacak demektir.

Bu kelime kkleri ve lgat anlamlar balamnda byleyken, imetaforun

kullanmna ve anlalmasna gelince farkllamalar iyice belirginlemektedir.

Ama bu ksma gemeden, dilimizde bu durumun nasl ortaya kt zerinde

biraz durulmaldr.

nceki sayfalarda da deindiimiz zere, aslnda dillerde eanlamllk

konusu tartmaldr. Genel kabul gren yaklam ise eanlaml szcklerin

olmad, nanslarla da olsa muhtelif varlk durumlarna ve eya adlarna,

gstergelere karlk gelen farkl szckler olduu ynndedir.

Hal byleyken Trkede pek ok durumda ayneyi ifade etmek zere iki

kavramn karmza kmas, hatta konumuzda olduu gibi bazen bu saynn daha

da artmas nasl anlalmal ve neye yorulmaldr?


53/204

53

Trkenin bir dnem yaad yapay dil kavgalar ve z Trke-yaayan

Trke yaklamlarnn yaratt uurumlar, birbirine tastamam karlk gelen ya

da ortak kullanlan kelimeler trettirmitir. Artk, konunun erbab, kelime ya da

szck denildiinde ayneyi anlamaktadr, cevap ya da yant denildiinde de

ayneye karlk gelen bir addan bahsedilmi olmaktadr. Belki bu tr rnekler

yukardaki temel tezi nakzediyor gibi grlebilir. Ancak bu ikircikli durumun

detaylarna, burada girmek konunun amac dna kmaktr. Bununla birlikte

herkesin yaygn olarak bildii sanlan, Trkenin yakn dnemlere dek hararetli,

imdi de mutedil seyreden sergzetinden dolay byle anlam alan ayn yere

tekabl eden szcklerinin ortaya ktn hatrlatmak yerinde olacaktr96. Fakat

kara ile siyah97, ak ile beyaz, al ile krmz gibi pek ok rnekte, dilimizde varlk

bulmu ve dilimize ne ekilde girerse girsin kamuya mal olmu, halk katnda

kabul grm szcklerin zihinde olann varlk dzeyine km olan

adland

rmada nice nanslar

ustaca ve derinden vurgulayan biricik kelimelerolduunun grlecei inanc etkin olmaktadr98.

__________________96 Bugnk Trkiye Trkesi eanlamllar asndan incelenecek olursa dilin zenginlii kendiliinden

ortaya kar: Bir yandan, darlmak - ksmek - gcenmek - krlmak - incinmek - alnmak; bkmak -bezmek - usanmak, utanmak - sklmak, dilemek - istemek, evirmek - dndrmek gibi, aralarndaince ayrmlar olan, her birinin ayr kullanm alanlar bulunan Trke kkenli eanlamllaryaamaktadr. Bir yandan da yabanc dillerden gelme elerle birlikte eanlaml szckler oluturandeer-kymet, deprem - yer sarsnts - zelzele, boyunba - kravat, ba - kafa, ak - beyaz, doru -

drst gibi rnekler grlmektedir. Ancak hemen belirtilmelidir ki, bu trden rnekler dilde ne denliyerleik olurlarsa olsunlar, her zaman birbirlerinin yerini tam tutamazlar. rnein beyaz peyniryerine ak peynir, beyaz imento yerine ak imento, kafal adam yerine bal adam biimlerikullanlmamaktadr. (Doan Aksan, age., s. 12.)

97 Kara ile siyah kelimeleri de konu iin rnek gsterilebilir: Kara gn dostunun yerini siyah gndostu alamaz.

98 Bu konu, olduka geniekliyle ve baka dzlemlerde, belki felsefenin ba ektii pek ok disiplininde itirakiyle tartlmal ve dilimiz iin ideolojik ve kompleksli aklamalardan, engellemelerdenuzak bir zm aranmaldr. Nanslarla ayneye tekabl edermi gibi grnen kelimelerin aslnda,deyim, kal p ifade ve yerleik dizimler iinde deerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak bundansonradr ki, Trke felsefe sze konu olmaya balayabilecektir.


54/204

54

2.2. Metafor Nedir?

Metaforun neden istiare ve eretilemeye gre baka bir yere oturtulmas

gerektiini tespit edebilmek, biraz da geldii kken itibariyle bugn kazand

kavramsal, terimsel yk irdeleyerek konuya yaklamakla mmkn olabilir.

zellikle Batda George Lakoff ve Mark Johnsona ait metafor teorisi,

metaforun hayattan neet eden ve gndelik dile sirayet ederek devam eden

yanyla, hayat, anlam ve dil balamnda yeni iddialar getirmitir. leriki satrlarda

ana balklaryla zetlenmeye allacak bu yaklamn at yol, bu aratrmasonucunda istiare/eretilemeye dair ortaya kan yoldan ok uzak grnmektedir.

Bizde edeb sanatlar balamnda, belat bahsine tabi varlk bulan

istiare/eretileme, artk Bat dncesinde metafor adyla baka birey olmu ve

dilin bilisel deeri ve eseri zerinden tartmalar retmektedir.

Bundan dolaydr ki, metafor bir dile yerletii zaman, onunla karlanan

mn, sadece onunla karlanr ve vazgeilemez hale gelir. rnein, akc

metaforu elektrik teorisi tamamen gelitikten sonra bilim adamlarnn terk

edebilecei bir ilham99 kelimesi deildir. Metafor, bilimcilerin elektrii

tanmlayp aklayabilecei kelimeyi tekil ederek teorinin konusunu oluturur100.

lgin olan baka bir noktaysa bizde, neredeyse hep, edeb bir bahis olarak

tartlan, ele alnan istiare/eretileme, Batda Antik Grek felsefesinden beri

felsef bir konu olmutur. Metafor teorisi diye tartlan hususlar da bizim edeb

sanatlar alann aan bir yaklam ve bak asyla ilenmitir. Dilde, bilimde,

__________________99 Bu szckle, edebiyat alann ilgilendiren bir kel

Documents

İSLAM FELSEFESİNDE METAFORİK ÜSLÛP