. "

Ismet Zeki Eyubogluc

TRKCE KOKLER. " . ""

SOZLG

Anlam ieri{}i Eylem Eki Pekitirme Ekleri nclSes Ses Dzeni Yebenc) Kkler Yarisima

. .

sester- Dz Kkler Arumt: Kkler Kkler Dizini

' " Remzi Kitabevi

SYK rtxtn KiTA PLARI nrztst : 93

ISBN 975-14-0130-5

Rcmzi Kitabcvi A.$.Selvili Mescit S. 3 Cagaloglu - Is tanbulTel. 522 05 83 - 522 72 48

EVRiM Matbaacthk Ltd. $ti.Sclv ili Mescit S. 3 Cagaloglu - lstanbul 1989

BiRKA SZ

Bu alrsma, son sz ben sy lyorum, ya lmz benim dedi gim dogrudurgibi okuyucuyu -c-daha baslangrta-c- yn len dirmeyi d s nen bencilli k sa v-lanndan yola ika n bir a nlam ie rigi tasrmaz. I..I.:!

T RKCE KKLER SZL(;

crdern, y celik, dogruluk, zl l k, yarat icih k. k isi lik . tzc bg. insam b iim-lcndiren (d s n sel yndcn) ka vrarnlarm rctil mcsi olacak is, bcklenecck ba-sar i dcglldi r .

TUrk dili, aneak T rk-n diIi olabilir. ba skalarmm ilgi al aruna girenbir ugras araerna dnst rlemez. Dilin i scvrnek, bilmek, kendini anlamak,ke ndi ki~iJiginin evrc izgilerini belir lcmckt ir. Ulusal dl lin basat rn ul u-sal evredir. Yabancr szcklerle beslenen. gcli~tigi iler i sUrlen bir d ildeulusal bilincin uya nmasmi beklernek, dahasi ulus kavrammm Ierigini kav-ramak yild rzlar m yr ngele ri iizerind e devinmelerine bakarak geleceg i an-larn aya ah srnakn r.

Bu ahsrna , b t n nyargtlarm tesindedir, son sz sy ledik savm-da dcgi ld ir. Bu alanda a hsanlarm emeklerinden yararlanrrken onlara sayg iduymaktan gcri ka lmmarrus . ancak ya rgr larma yum uk gzlerle baglaumak-ta n da kes inlikle katmlrms t rr . Bili mde son sz hep a rasn rma syleyebi-li l'. So nradan gelen ncekini geers iz krlabi lir, kimi du ru mla rda gnde m-disib rrakabi li r, bundan a lm mam ak, gcc nmeme k gorek ir. a hs manuzda yamId igirmz yerler vardu- kuskusuz, onlarr d ze ltccckle r , bize daha saghkh bil'isik kaynagi gstcrccekler olacakti r . Ancak , bizim bildiklcrimizi , inceledi gim izkaynaklarr, on larda kanlrnadr gmuz d snceler i ne srerek clcs ti r lye gh-lse -ce klere szm z yoktur. Ba ska aras nrma iplikler inden r lm s dokumalarmboyasrm dcgistircrek bil' gelin d uvagma brnp ortaya ikanla ra . hangi ala n-larda ba sart sagla d rk lar rm, hangi rn lcrlc topluma ya rarh oldukla ruu daso r marmza k tzrlmasm , Bilimscl ahs rnalar aydm lan cr, yolgs terici, gre tici .uyar rcr bil' a nlayis tabamna ot urur, ii s m rlm s-sorulmus kavramla r la szoyunlarma yas lanmaz . Or taya konan r nn-basarmm degerin i anca k basa r-ma yetenegi olan bilebilir, ssl szck lerden, boyah kavramlardan r lmsbas rt lerine brnp boy gstcrmeyl se vcn ler degil.

Bi l' kk , bi zirn yorumla rmnzm di smda kalan, ayn bil' kaynaktan gele-bili r, bizim tutumumuz bu ka ynaga ay km olabi lir, olmast da dogaldir. Bu-na ka rsm, 0 gvcnilcn kayn agm bilimsel gecrl itigi de eles t iriden, tartisma-dan beri sayrlrnamah , Trk d iIi gibi kk leri ancak sekizinci yzyil dolayla-nnda yazrya geen (onu yazanlar da yabanci olu rsa) bil' varh k konusundakes in kayn ak budur deme ola nagi yoktur. Bir kk (Trk d ilinde) baskad illerden dcgisip d nserek Tr keye geebilir. a ncak bunun da tar tisrna-SJZ bi r kaynaga daya nd igr sy len emez. Mogolcadan, inceden, Trkcyc ge -tigi sylene n kklerin-szcklerin og un u biliyoruz. Oysa, 0 dil varh klanm nince-Mogolca old ugunu sylcrken de, yaziya ok so nra gei rilen Trkeningelisimin i gzden trak tutmayahm. 0 szckler inceye , Mogolcaya T rk-e dc n geebilir, bu konuda eksiksiz bir yorum retmek pek tu ta rli degild lr.Trk dilinin k kleri konusunda baska ahsmalari bck lemek, daha ayd m la-tI CI, daha basa ri h ya p it larm scrgilenmesini is tcmek; b tn itenliglmizlesyleye lim, ctkisinden kurtula madi grrmz bil' cgilim dir .

8

GRi$

T rk dilinin gelis tmi kkJerini n kesin biim i almasiyla baslarrus . d sn-ce iirnlerinin se rgiIenmcsiylc genislemlst ir . Bil' d il, yalruzca kk leriylc de-gil, 0 kkJerle rct ilen dsnce r nleriyle va rhgim srdreb ilir. Kcnd isiylcds nlmcycn . yalmzca baska dillerden a ktarmalarla ye tin mcyc a hs trr rlanbir dil, veri msiz basla rin ka ra nhk slgmagl olma kta n te bir anlam tasimaz.Diisnmek dill e sag lamr, dil d s nrn ek le g kazamr. Dil, ya lm bir anlas-ma-szlcsme araci degild ir, da ha st dil , ara degil kkcnsel-zgn varhkti r .Onun insa na bagh hgr-in senla yanyana yrys a ra hgmdan degil, varcdic i-gelis tir -ic i z nden kayn aklam r. Bir d ilde d s nmek-kisise l varhgm bilin-cine varrna k k kleri bi lmekIe, dsnsel retmenin gelerin i kavramakla sa golamr. S zcgn kkn bilmeden d snd gn sa nan bi r kimse , kisisel san-Iartn hangi asa masmda bulun ursa bulun su n , kend i kendini ka nd trrnanm ka-ran lrgm da yuvarlanmakta n ku rt ulamaz. Dil, kisiye. kendini kandrrmay i de-gil a nlamayi, bilmeyi gre tir: hu grevini yer lnc getire miyorsa dil olma kt anikrms, avu tueu bir eglence nesnesi durumuna gelmis dc me ktir. Dil, dogalbir var hktrr; ancak gelisme si-iler lcrnesi doga yasalarma dcgil , d s nc n ki-sinin retici gcne baghdn-. Dlle dogal b il' var'hk derken, nesne l gele ralannu degil dogal varhk olan kisinin evrimini gzn nde bulundurma k ge-rek ir . Hangi uygarhk yayih rmnda hrzh gelisme . gl retm e varsa oradadiJin luzla veri rnlendigi-biimlendigi grii lr. Dil b ir b iimlenmedir, kendivarhg rrun ilkelerini nesnellcs tirmedl r. Bu nesne lles rne, sesin sze dn srnesi-d ir . Bil' uygarhk alamnda-ulusa l sivrilmede by k bas olmanm nemi,gee r ligi (bilimscl dzeyde) yok tur, deger tasryan yalmzea rct ici bas-nr.Szc g yaratan kk, dsn meyi saglayan zdr , ret rneyi glendire n ge-dir . Bir d sn r n, aydm m, bil genin , bil ginin, ya ra u er inin (sana t mm),yazarm belleginde ne den li a ik se ik szek k kJeri varsa. basart kapr sm agtren izgi 0 l de dzdr, be lirgindir.

Sevgili okuyueu; szc k k klerine ynclik bu ahsma g ba sladi ko-lay bitt i. Baslangrei y ksek grcnim yrlla rrrrun ilk dnemine, 1948 yrclc-ri ne gider . Y ksekgrenirn ku ru munu n ka pramdan ieri grrd igimin ncaymda kendimi felsefe, Latin-Yunan diIlcrinin gre tild igi bImlcrde bul-dUID. gretmenlerim gzel ki silerdi , grcncelerde arklamala rr, a nlat rsla rikavramlarm kkterslnden basla rdi . Hocam, \V. Kran z'm nl logos kav-rarmm grence s res ince an lansuu -a ik layisrm unutamam. Hoca m Ma-eit Gkbe rk 'in Platon 'la ilgili ar kla ma la r mda szekler in ncrcden basladt-gInl grcnme gereg ini vurgulay is r. sn menin kavrarm kavramakIa atbaaiyrd gn s yleyisi , sesi bugn de bellegimdedir. Hocam Takiyettin Men-

g~oglu'nun Almanca - ver nuftyus s zc gnn Kant 't aki a nlam rm a ikla ma-m i isteyen nerisi beni ok rou ok etkilem ist ir. Ta th syleyis li Hoeam J.

9

TORKE KKLER SZLOCO

Ritter , btn sylesilerindc bil geee tu tumumm aglr ba sn grm sez digim Ho-cam H. Heimscth gibi dsn rl erin di le, dili n kkeni ne (felse fe kavrarnla-rmt artlama ynnden) verdikleri nem Ban uygarhgrrun ha ngi an lay islaagdas asarnaya geldigini frsrldayan uyarrla rd r.

Kkl d s nce kk bilin en dilden kaynaklan ir, bcslenir, retici, gelis-t irici odaga varabilir. Dsnmcye ahsmarnts, yalmzca baskalar mdan edin-d ig.i s zc kler i aktarrnakla ye tinen bir bilimsel an layrs iin ek k nemlisayi lmaz, kkn n cmi anlarmrn kavrayacak yeterlikte olmaya dayam r, Kk,kendisine ya klasrldtka, kisiye birtaktm so rular sorar (szsz, ses siz diJiy-Ie), ya rut ist er , a rklamayr-ta rt rsmayi gerekt ire n ned enlcr ileri srer . Budurumu kisi ya lmzc a z-dilinde bulab ilir , sonrada n grenilen dil de (uz ma n-lar dism da) bu konuyu kavram ak g tr , da has r o lana ksizdrr . S zgelisi di-limi zde gr mck diye bil' szck vardir . Peki grmek nedi r ? Bir yeregzle yne lme k anlami dsnlrsc yete rli degil, bakrnak var. yleysebi ra z deri ne ineli m , grmcksin - ga- den geld lgini bilelim. Peki bakmakne oluyor? Ba kan gz, gren gz degil mi? Neden iki s zc k de gisik biim-de sylenir de zdes anlam gnde me gelir? Oysa bakmak. grmek degild ir .kisi g rrneden bakabilir , bakmadan grebilir (burada sevgili okuyucu ev-re s ine ynels in) . Bu iki szcg n - ga- denen rgcnden kaynaklandrgr bclll ,ancak kkler ay n : Bak, gZ .. . Baktrrn da grrned im-grdrn de bakma-d im iste szc klerde kkn tasrdigr nem , degel' buradad rr ,

Tr k dili nin, k k bakmnndan , nernini ka vramak en es ki yazih ka ynak-larm a degin ger iye gitmeyi gerckt ir ir . Bu kaynak larm en byk b lmOrkun Yazit lari ad i alt mda to plana n, on lara komsu, onlarJa es src evre-sinde bulunan rnlcrdir. te ye nden . in, Mogol dill erinde belgelenmisTrke szckler bilinmektedir . Dil tarihil eri Tr keyi l.O. V. yzyrllaradegin glrmekte, Dogu'da n Batr'ya dogru yayilagiden Trk topluluklartmndil kahrmlartmn vargrm ileri s rrnekted ir. Kimi dil uzrnanlan ise , Smer-ceyle T r ke aras mda kkenseI bir yakmhk grp gs termek tedir . Bu tar-n smah konulan bir yana, dahasi yet kifi uzmanlara bt rakarak, yaz ih kayna k-lara dayamp soruna yak lasrnamtz gere kirse, Trke kkler in Tr k-Mogol-inl s yrcsind c olusm aya basladigmi syleyebiliriz. Yeryzndc T r k ad tveril en bir topluluk, bir u lus va rdir, bu a ik bil' gere k. Bu ulu sun kcndinezg bir di li de var drr , bunda da ku sku aramama lt. Oyleyse, T rk toplulu-gunun konustugu dilin zgn kkleri de bulunmak gerekir . Bir toplulukancak kendi di liyle, kendini biimlendiren d snce od agiyla varhk alan markabilit-. Kkleri olm aya n dil dsnlemez. Kkn bulundugu yerde dil inisler ligi. gellsimi giindeme gelir, gelise n d il gelisen topl ulugu basa riya her,bu kamrlmaz bir olaydtr, En ilkel kiside bi lc bil' devingenlik . bir retkcn-lik var dr r (ok dar l ler iinde olsa bile). E limizde bulunan yazrh kaynak-larm ierdigi szckler zerinde srdr len bu alisrnada binikiyz (1200)do laymda T rke k k saptanrmstir. Bu k klerin 900 do laymda olanla n z-gn, 100'e ya krm art rmh, 200 cvres inde buluna m da ya ns rmahdrr ,

Trke szc klerin kklcri irdelen diginde dogal varhklarla yzy ze ge-linir, bylcce kk ses 'in dogadan kaynaklandrgr an lasrhr . Burada ya ns imalrkk de rken belli bi r nesneyi gstcr mcycn, yalmzca ses nite liginde grlcngeyi anla riz ( t-, gr-, krs-, sar-, ag- bg.). tcki ' sesler, dogada nesnel bir

10

GIRi(l

var liga dayamr (el, gz, dil, kas, ba s, tas, gk, yel bg.). Kklerin ilk geli-sim odagrm saptamak g t r, elimizde yalmzca yanyana gelen ses ler, ses-lerin nne, arasma, bitimine gelen tsllcr (a -i-u-- -i bg.) vardir: b-s (bas),t-s (tis, tas), gz (gz), k-s (k s/kz-g z), y-l (yel) rnekleri byledir (bk. SesDzen . Ses sze dnsnce ek denen geni n be lirdigi-bi lmlendigl grl r.Bu ek 'in szcgn durumuna gre bast a-arada-bitimde bulundugu gzdenkamaz. T rk d ilinde, nde bulunan ekler in byk bir blm pekistirmeyeyarayan, szcgn baslangi sesiyle uyum saglayan gelerdi r (yep-yeni, yes-yeni,sap-sari, kip-kizr l, ap-ak. bom-bos, dop-dolu bg.). Trkeyi baska dill erdenayrran basat zeIliklerden biri budur (pekistirme nekleri). Pek istirrne neki,ba sk a dillerde retme neki biimindedir (szgelis i, Alman dilinde s telren/ durmak, ver-st ehen/an lamak, Latincede arcec /kapatmak, cum-arceo lcoerceoj evinnek, siktea sa rmak. kusa trn ak). Hind-Avrupa dillerinde nekin an lamgenislemesi sagladlgl bil in iyor (bk . Pekistirme Ek/eri). Trkede anlam ge-nislemesini saglayan araekler (ortaek ler)dir.

Trk d ilin de . birka rnek bir yana bi rakih rsa. eklerle kkler arasmdakurulu bir ses uyu mu egemendir. .Sbylenen szcgn belli kesimler indc vur-gulan masi ekleri etkilemez sarnlma sm. zellikle sylevlerde eklerin zcrin-de vurgular olusturrnak konusrnaya etk inlik kazandr rrr. Bu, Trkeye zgbir durum degildi r, ancak Trke de uza trnah ses olmadigmdan vurgulama-Jar sesin kalmh k-Incelik zelllgine gre uygulamr. Vurgular birer uzatrnad ir(szcgn ses uyumuna .aykrrr dii ssc bile), an larmn nemini bildirirkcn vur-guIayamn agu-h k verdigl dsnceyi de yansrn r . ~

Trk dilinde. ya pisi geregi, anlam szckler arasmda kurulan baglanti .dzenine dayarur. Bu nedenlc yazma ey lerninin, sylevin, konusmamn dahailk szckJcrinden varilmak ist cnen sonucun nc olabilecegi ncedcn kcst i-r ilebil ir (bu gene! geer lik tasiya n bir durum degilse de, uyarici b ir ze lli k-tir). Oysa baska di llerde, ze llikle Latince, Alrnanca, Arapa bg. szd izis ibit meden anlarm btnlgyle kavrama olanagi yok tur . Szdizisinin sonunagetirilen 'bir szck, bas lan grem sezdh-digt anlarm tersine evi rebiIir. Demek,Trkede ba slangr szcgnn kk nc lk et t ig! anlatImm ynn be-liriemede etkilid ir . Kuskusu z bu da d egismez bir kural degil. kimi zc ll ik-leri gstermek iindir (bu sylene nler). Trkede szekler d isili -cr kckli ol-madrgmdan adillar ark degtldir. Szgcli si . 0. dendiginde belirtilmek iste-nenin disi, erkek, dogal bir nesne trnden hangisinin d snldg (sz-dizisi di smda) an las rlmaz, Oysa Alrnanca, Latince , Arapa bg. dillerde ad ilnen in d s n ld gn a rka gs tcrir. Durum Latince kkenli dill erde debyledir kuskusuz. Duygusal durumlan a iklamada-yansrtrnada Trk di li-nin tartis rlmaz bir stnlg va rdrr. Bunu , bildi gimize -gre, dil tarihindeilk gndeme getir en Ali Sir Nevai 'dir. Onun Muhakematii 'l-Liigateyn (iki Di-lin Kars rlasn r rlm asr) adh yaprti bu alanda ilk rnektir. Yine bu ala nda Sador i Maksudi Arsal'm Trk Dili l in (1930) adh yapm Trkenin baska dil-ler le karsilasnrtlarak zellikler ini konu edin ir, Ahmet Cevad'm ise Tli rke-nin Hint-Avrupa Dili tu Mukayesesi (1934) bashkh yaz rsiyla Trkenin Hind-Avrupa dilleri karsismdaki yer ini saptarnayi amaladrgr grlr. N. H. Onat'in Arapanm Tilrk Diliyle Kurulusu (1944) ad rm tasiyan alrsrnas r, tartrsma-lara yolamasma kar~m , .Trke bakJmmdan ok nemli bir etk inlig! ka-

11

TRKE KKLER S ZL(;

rutlar . Trk Dil Kururnu , TUr k Tarih Kurumu gibi bilimsel ara stirma odak-la rmm olu stu rulm asmdan sonra Trken in nem ini vu rgulayan ahs malarhizlanrms, zelli kle T rk enin kaynaklan, agrzlarr. gelistmi. yayIlIIDI alanm-da verirnli alisma lar srdrlms, srd rii lmcktedir. Basta Ru slar olmakzcre, Banh bilgin lerin TUrk diliylc ilgili arast irrn ala rr, yaprtlar t byk bi rkitaphk olu sturacak ni celiktedi r. Ancak, Ban b iliminin (Trk dili alanmda)agrr hk verdigi konu Asya T rkesidir , b iraz da Osm anh T rk esid ir.

Sirn d i, burada, baska bir konuya geel im, Osmanhca denen z! Trkdiline. DiIciler , ze llik lc cs kiye baglanan lar . Osman h Trk esin i, TUrk dili-nin en gelismis, en ver imli-retke n bir bcgi sayar la r . Bilimsel bakrrrtdanhu ya rult rci, sap tmci b ir olaydi r . Osmanhcamn yzde doksant Arapa-Fars-a szcklerd ir, kimi ye rdc yalmz ek Ier Trkedir. Osmanhca, Osm anh top-lumunun (pad isa hlarm ogu kendiler ine T r k demez) ka rmasik dilidir. Bud ilde a~agl yuka rr a ltrm sbin do laym da szck va rd rr, Bu szciik ler in oguAra p-Fars d iller inden aktarr lrms esanlarnh dil va rh klaridrr. Osmanh ay dmrbir szcgn Arap asi yanmda Fa rsa srm, kimi yerde Trkesini kullanmayibir ba sart saya r . S zgelisi . ith , a llah, rab , yezda n, hud , y h , hak, mevlszek ler in in hep si tan n ka rsrhgrdrr . te yanda n , c m , kadeh . sgar , pcy-rnane, piyIe bg. -szcklerin hepsi iki bardagi anla rmndadir . Iste ok var srl,g l bir d il den en Osm anl icarun zclli gi buradadi r . Trk dsnce tarih in-de, Tr k s zc gn n degel', art lam kazan masi Ata trk'le. O'nun kurduguTD K, TIK ile busla rrn su r , kim oe derse de sin, bu tar trsma g t rrnez birolay d n-, bir larih bi lincinin uyam srdu -. Bize ka hrsa ta rih bilincinin uyanmasryla d ili kuran kk lerin biIinm csi birbirin i gerekt irir , b ilinci uya nd iran k k,kk Islcyen de b ilin t ir.

Biz, bu alismarruzda , elimixden geld igincc, gcmz ye t tigince salt Trk-e olduguna inand rgirmz k kleri diziled ik. T r kc oImaya n , a neak ol rna d igikes inlik le sa ptanamayan, baska dillcrle zdeslik gste re n (zellik le Mogol-in dill erin den ge tig! sam lan) kkler konus unda tart rsma kapr smr a ikbrrakttk. Bu ra da vurgulanmasr gere ke n nemli bir konu da ha vardir: Fars-aya, Ara paya T rk cd en geern is . unutul mu s kkler bulunmak tadi r. Bun-lar r arast rrrrken dilin ds nse l yapism r, anlarnsal Ie riglni gznnde tu t-tuk. Szgelis i Ara pa sanrlan kesr s zcg T rk edir, kk kes (kesmek, keser) ,eylem ek i mek'tir. Arap a yet szcgn n kk T r ke sylemek-dernek anlarmm ieren ayt / egl 'tir. te ya nd an T rkcd en Farsaya geen, sonraFars a sam la ra k Osman lteaya aktanlan szcklcr de epeyced ir. Bu gibi s z-ck ler zcrinde durmadr k. Burada sunu da syIeyelim: T r klerle Mogoll arkomsutuk larr yamnda dil ba krrrundan da es kaynaga baglan maktad rr . Ural-Altay Diller-i s denen bck bu iki u lusun dili n i de kapsama ktad rr. Bu ne-denIe karsrhkh bir dil ahsveris i oles rdrr. Szgeli si su s zcg kcnu sunda ile risriilcn grslcr degisi kt tr. Bu szcgn eski biim i suv-sub (b/~ , v/ b d-nsrncstj diyc ge cr, sulak, islak, sg t. sivamak-suvamak, suvar mak bg.szekler inin kkdr . Oysa, suv-sub szcg n Harezm dilin den gelmisgs te rme yayg m bi r grs tr, biz de yle ya pn k, Ancak in, Mogol dillerin-de de bu szck grl mek tcd ir. Ha rezm di linde 150b biimind e yazrhp sy-lenen suv'un baska k kenli olmast da g ndcm de dir. Ha rczm dili Farsarnntrevlerinden bir id ir, oysa Farsad a b szcg su anlam mdadir . Uygu r Trk-

12

GIRI$

es inde sug-suk szcklcri su karsihgrdtr. Trk Dilinin Etimoloji Szlg ahsmarmzda su szcg n Trk dil bilginlcrinin grsle rin e uyarak ylea ikladrk, dogru mu yaptrk ? bilmiyoruz. Dernek. kim i ye rde ,yetkelere da-yanmak, gvenmek sorunla n a iklarnaya ye tmiyor. $yle bir soruyla karsi-lasm z: Trkler itiklcri su'ya ne derlerdi? Ks. szlg nd e suv geiyor, kr rkayakm trev veril iyor.

Kk lerle ilgili kay nak ahsma larr-a ras u rmala ri srdrlr ken yetkele-rin ya rgrlarrm kesin-degismcz basamak diye almarun hep yarar sagladlg;Ikamsmda degi liz, bunu kcndi ahsma larmuzda grdk, ne denli yaru ldigi-rmzi anladr k (kim i konularda, zellik le Anad olu uygarhg uu Asya'ya kaydir-rnayi tutku cdinenlerdc) . Bu tr a hsmalarda , a ra strrmala rda feIscfc, tarih,budunbilim, ha lkbilgisi, inan bg. degtslk alan larla ilgili kaynaklan gzde nuzak tutm amak , onlarm l~agmdan yarar lamp konuyu gcnis evre ll bir b -t n diye dsnmek gerekir. Bu da kimi kk lcrin gelismes inde , bi imlen-mes inde adr geen bilim lerin ilgi ala runa giren olaylarin etkin ligi yznden-dir. Eski agm bitimiyle ilk agm basla rma degin, kisioglu, evres inin etkisialtmda kalrms, ilk d snce rnler ini, inan geler ini bu etkinin l ~lgmdareteb ilmist ir. Bir toplu lukta nes nesi bulunmayamn kk de aranm am ah,arastmlmamalr , tabani olmayamn tavarn da olmaz.

Trkenin k kle ri arastirihrken baska dill erin kkleriyle sc s zdes ligigrld, ancak kkn Ierigi, a ld lgl ek lerlc saglana n an lam genisleme lcr ibu bcnzcrl igin ya pay oldugunu gst erdi. Szgelisi, sal kk Arapada da ,Farsada da va rd rr , ancak an lam yakmhgi bu lunmaz. Oysa, Bedro s Keres-teciyan Efendi, bu tr benzerlikleri kk zdcsligl saya ra k yarnlgiya d sms-t r , Bu tr ya mlma la r dogaldrr, kkIerin kesin bir biimini saptarnak sa-m ldlgl gib i kolay degildi r, Trke k klerin yaprsi-ie r igi ag rz ayrrhklarm-dan da etkilen m is ti r- dernistik . buna kimi seslcr arasmda sregiden kar si-hkh d nsmcleri rnek gs term is t ik. Bu degismeler-dn srn eler kirni aglz-larda yIesine sas ir n ci, ylcsine asrn olmus ki, Trkenin bir kolu dcgilde, ay n bir di l or taya ik rms samsi uya nrmst ir. Yaku t, uvas bg. Trke-Ieri byledir. Bu neden Je kimi dilci ter bunlar t ayrr bit-er dil sayrna kta, Trkdilinden degil de Tr k di lleri -nden sz etmekte lcr. zell ik le Rus bil ginlcrie'T rk Diller! dem e yanhsrdirlar.

Trk di linde kk degisrncleri (agJz ayn h klan nedeniyle) bircr ses degis-mesin e dayamr demistik. Bu nun yamnda, yine agn ay r rh kla rm da n ka ynak-lanan, ekim de gismcleri vardir, ekim degismeleri, bugn Anadolu ag rzla-r m da bilc, ilgin baskalrklar gsterir. Sirnd i bu alanda Uygu r , Kazak, KUglZ,Anadolu, Azeri Trkelerinde belircn aynhkla r sasirncid ir . istanbul agz l,Trkenin yapisma en aykiri agizdrr, zcllikl e onun b tn ekimler'in sonu-na getirilcn yor takisi ses uyumunu bozmaktadrr. Bu yor- takisrmn a iklam sida karisrkt rr. Kimi dilciIer bunun imeksin degisik bir biimi oldugu kamsimIlert srcrken kimileri bunun bozuk bir azmhk agzrrnn rn oldugu gr-sndedir , Nitekim kirni Anadolu yrelerinde yo r- yerine yon denm ektedir(birinci, ikinci kisiler iin. Szgel isi: gidiyom-gid iyon-gid iyo) .. . Uygur Trk-

. es inde ekimin basinda adrl yer ahr: men gelir men (ben ge lir irn), sen ke r-sen (sen gelirs in), ol ke lir ol (0 gelir) . bk. Kutadgu Bilig l ncelem esi, A. Dila r ,1972, s. 62) .. .

13

TRKE K KLER SZL(;

Asya Trkesinde; baslangita den ebilir, kklerin yumusak se sler le bas-lamasi sonrad ir, nceleri incelme yoktu. Szgelis! d ses inin I, g'nin k He d-n stg, Ks.tda ise g sesinin hep g biiminde sylendigl grl r (birka r-nek drsmda). Dahasr. Kas. s zlgnde g sesiyle baslayan szck bulunmaz(bir iki rnek dismda). Du rum Uygur T r kes inde de yledir. Kirgiz Trk-esinde c iJe baslayan szck ok, y ile baslayan yok denebilir (birka szckd ismda), Oysa, Anadolu'ya gelince kog arasmda karsihkh dn sme htzlamr ,yaygmlasir, Bu tr agiz ayr ihklarmm ret kenligi konu sunda a ik bir ya rg i-da bulunacak gcmz yok simdik. bu alanda (k klerin aglz ayr ihklar rylareticilik iliskisinde) doyurucu bi r ahs rna da serg ilen rnem is tir . Yresel agrz-lar -la i1gili ahsma lar , yaymlar b irk ai gememcktedir.

Trk dilin in kkIerini saptamada bashca gIk, birbirinden ok uzakka lart aglz ayri hklarmm incelcnmesidir. Bu aglz aynhklarmm hangi dogrul-tuda gelis tigi, ne gibi b ir retim gc kazandrgr, ne yazik ki ku llamlau ABCdizgelerinin birbir ine bcnzern eyisi nedcniyle iyice bilinemiyor. Bugn Trktop luluklannda uygulanan ABC sayilarr epeyce kabarik trr. Yalmzca Anadolu 'da , Cumhuryet nccsinde, Arap , Ermeni, Grek, Siiryani , ABC'Ierinin kulla-mldi gtm , bu yazilarla blrtakun rnlerin o r taya kondugunu bi1iyoruz (szge-Iisi: Eva ngelinos Misailidis-Te"'a~a-yi Dnya ve Ceiak r-u Cejak es, 1872, yay.Robert Anhegger-Vedat Gnyol , "1986, bu yapit Seyreyle Diinyayi besh grylayayimlanrmsur.. . , Yuva naki Panayotidis-Kamus-i Rmi, 1897, Arap-Yunan ya-zrsryla .. .), Trkiye disinde yasayan Trklerin ku llandiklan yaz ilar da zetolarak syledir : Ru sya'da Kiril ABC'si , Bul garis tan'da Bul gar ABC'si, S irbis-tan'da Sirp ABC'si, Orta Asya'da in ABC'si (en es kis i de budur), OrkunYazrtlart'nda Orkun ABC'si (Tr k dilinin ilk yaz isi bu sayrhyor), UygurlardaUygur ABC's i, Azerbaycan'da Arap-Fa rs ABC'Ieri bg. Bu deglsik ABC'lerinTrke sz kklerini degisik ses dzenlerine gre yansu ngi biliniyor . 1928'densonra uygulanan Latin ABC'si , Trkenin ses yapisma en uygun gelen idir(birka eks igi drsmda), Bu degisik yazrlarm T rk e szckleri yansurnasm-da ortaya rka n eks iklikl eri giderrnek iin evr iyazrsr denen zel bir imlerdizgisi kullamlmaktadrr , bu dizgi de ya lrnzca agJz ay rihklarmda grIen zelsyleyis biimlerini a ik lamayi ama lamaktadrr, Bu uygulamam n yaran ya-mnda yara rsizbgr da szkonus udur. Yaran, degisik agJzlann syl eyis biim-lerini saptarnaktadrr, yararsrzhg i da agn aynhklannm srp gitmesine yar-drmc i oldugundan ses lerde b tnlcsrney i-zde slesmeyi n leme sindedir. Biz-ce nemli c la n, Anadolu'da, sy leyis b t nlg saglayip ag iz ayr ihkla rm m git-tike bymernesi iin dil grenimini b tn lke dzeyine yaymak, bu agrzayrihklaruu elden geld igmee bir bekte uzlastrrabllmcktlr . Bu uygu lama dil-de kke dayanan d snscl retimi yaygm lastmr. dil birliginin sa gla nma-sma yardimci olur. Birbirindcn glttlke uzak lasan agn aynhkIarmm retimgc azahr ka rns mdayiz.

Trk dilinde kklerin saptanmasi yalmzca dil arasnrmalarmm szck-lere zg blmne dayanmaz. Szck kklerinin hangi nesnel varhklan. dil-snsel kavramlan yarattiguu gznnde bulundurmak gerekir. Bir szcgn,kkn Asya Trkesiylc ilgili yaz ih kaynak larda yera lma si Trk e sayilma-s ma yetmez, daha baska odaklara gitmek. daha saglikh irdelemelere giris-mek gereki r , Szgelis i, bitki, iek, ekin, aga, hayvan, bcek, bal ik bg , ad-

14

GIRI:;>

Iartmn kkeni arastmhrken, bu doga varhklanmn yetis t igi-yasad rgi ortam. da, bu ortamla kk ler arasmda dogal bir uzlasmarun bulunup bulunmad igrda d snlmeli . Bir bit ki Asya'da yet ismiyo rsa, Asya'nm dogal konumu-top-ra k r ts byle b ir bit kinin yet ismes ine elveris ll degilse, 0 bitkiyle iIgiliszc gn kkenini baska yerlerde aramak gere kir. Trklerin, tarihleri bo-yunca yasadrklart yerlerde ha ngi doga varhkla n ye t isiyorsa, ancak on larlailgili szc kler bir kamt sayilabilir . Mrsir denen bitkin in yetisrnedigi b l-gede, onunla iIgiIi szcklerin k klerin i de baska yerde (bit k inin ye tis t lgi y-

. rede) arama gcrcgi vardrr. Ikincisi , bir ara cm adm m Trkc olrnasr, onuTrk'n yaratmasiyla kosulludur. Araci kim bulrnu ssa onun admi da kendidilinden tkan bir kkle d zen lcmi st lr . Asya T rk lcrinin yasadrkla ri b lge-lcrdc bilinmeyen-bulunrnayan bir diri ya ra ugm (balinanm , hamsinin, lferin ,fok bal rgmm bg .) ad im yinc bu blge T r kleri nin koym asi dilin dogal ka y-nagma ay kmdir, Trklcrin yasa d rkla n Orta Asya'da kah ve, mandali na, por-ta ka l, Imdrk, kiraz, limon, zeyti n, t tn, pat a tes, domates bg. bitkiler-agalaryoktu kuskusuz (bunlarm hirc gu Akdeniz bitk iIeridir , kimi de Amerika Heyrelerinden get irl lmis tir). yleyse bunlarla iIgiIi adlarm kklerini (soma-dan retilen yapay karsihklarrm degil) Trkede aramak ya ml ncrdrr . Bunungibi bulusla rla iIgili szck kklerinin de 0 buluslart ret enl erin dilinde (di l.lerinde) ara nmasi bilimse l bir yntemin ncl ilkesidi r. Bunu ieklere deuygulayabiliriz. Evlerde yet is tirilcn iekler , tr ola rak, Asya TrkIerinin yasa ma ortarmnda yoks a, ad larim da yeti stiricilcrinin dillerinde arama gereg ia iknr. Elis leri nde, Trk'n ya ra tmadigi-retme digi bir gerecin adrm Trk-ede bulmaya-gstermeye kalktsma k yamlgnun kapr smr arala rna ktrr .

Kklerin arast rrrlmasr kon usu nda , yer lesme-kuru rnlasma olayirun da gz-ardi cdiImesi yaru lncrdir. Uzun srcyi gerek tiren yerles me o laymda szckkk lerini n kaynagrm belirleyen bir durum vardrr, S zgeli si ye t isrnes i yrllartgerektiren bir agacm (yemis veren agacm) adnu, kkenini srekli konar-g-er yasama dzenine bagh bir to plulugun dilinde arayamayrz. Durum top.lumsal iliskilerd e de byled ir . Bi r topluluk han gi dayarn sma d zeyindeyseret t igi-kullandrgi szc klcr (k kler) de onunla baglannhdir. Toplumsal ku -rumlasm alarm srcklilik kazanmadigr yerlerde , onlarla ilgili, kavram larmaranmasi da bir oyaiarnada n teyc gcmcz . Ku rurnlarin (toplumsal olusumlabaglant rh birirnlerin) tabamm olus turan d snce rnleri hangi uygarh ktankaynaklam rsa. iIgili kavramlarr bi imlendiren geler de onunla Iliski i ind e-dir. Szgelisi vergi denen yasal de negi biimlcndircn topIumun, onunlailgiH birimleri olacaktir. Yurttas tan vcrgi alma yasal gerek imlere dayan maz-sa, ahnan vergi degi], ba skt yntemine b~glt gelirdir. Vergi, nce yu r t ta ssolrnayr gcrektirir, yurt tas durumunda bulunmaya n bir kimseden ahnan ver-gi degiJ, soygu ndur. Vergiyi ala n kurulus un vergiyi deyen e karsi grevlerivardrr , Yargrlama sa ghkh-dzenli, tab an a oturrnus, yasal bir kurumun isidir,yap ilan bir isin kurallara uyup uym adr gm a dayamr . Bu i~ kural lara uygunsayasaldir (is ter olumlu, ister olumsuz nitelik ta sism) , yasa lari uygu lamaklayetkili odaklar eylemin hangi llere gre yaprldrgrm arasnrmakla ykm-ld r , buna da yarg ilama denir . Yargmm yasa l kurallara ba glanmadrgi yerde, onunla ilgili kavramlan n kkenini baska a lanla rda aramak gerekir. Do-ga l yasarna orta rm (evre), szc klerin kklerine olus ola nagi saglar, klsini n

-,

15

TRKE KKL ER SZL(;

ya sadig. o rta rmn kendisine verem edigini , szcklerin kkleri alamnd a darctemcz.

Trk dili nin kklerini arastmrken , baska b ir geyi de gndemde bulun-durmak gcrekir. Dili kuran kklcri besleyen vcr iler va rdir. Bu veri ler, d -snme eyleminin ya rat n gi iirtinlerdir. Bil' szc k kk _d snce riinleriyledo ldurul amazsa yasama gcnden yoksun brrakilrms dcmektir. iplak bil'kk (k k olarak ka ldrgt sreee) ya lm bir sestir; on u sze d n strrken iinibos birakmamak, d snce ver'iler-iyle doJdurmak gerekir. Ds nmeyi bil' ya-sarna ilkes i edinemeyen topluluklarda szck kklerinin yans ima seslerde ntc bi l' aniarm kalmaml~t J r . Yan sirna seste dogal uyan etkinl igi varsa dad s nsel ret icil ik yoktur. Oysa d snrneyi ilke edinen bir bas , isledi gi kkde bos bi rak maz, gereken anlam ier igiylc doIdurur. Bu ned enle, uygarhkdenen basar tlar dizisi , an lam ierigiylc doldurulmus kklerin birbi riyle ya-ri sa giri~tigi a landir ,

16

TKS 2

al.ar.

A . v. Gabain :AVbg.BKBrh .in.uv.es. tr.fars.Ir .gr .h ar .HKKHz.- Ir.[bm .ib r .itl.

K~.Kaz.K IT.

Ki t .K ut .lat.MKmag.AAos.

r us.

sa nskr.SDDSKsm.$STal' . Sz.TD Ktr.TSUyg.ya y.zend.Z$

KI SALTMALAR

Alma ncaAra paAnnem arie von Gab aln (AIUrk isch e Gr amm atik)Ahmed Ve fik Pasa (Lehe- l Osmant)b u n u n gi b iBaya zid K t phanestB rhan-r Kat 'I (Mterci m Asrm eviri si)inceU V31,>a (uvas Szlg)Esk i T rkeFarsa (Farsa -Trke S alk)Fran srzcaGreke (sz! k i in kaynaklara bk.)HarezmceH sey in K zrm K adriHami d Zbeyr-sh ak Refet (Ana dilden Derlem eler)Ibn Mhenna L gah (ya y. Abdullah T aym as)Ibran lceItalyancaK sgarh Mahmud (Dtvn Lga t -it -T rk )Kazaka (K ai ak S zlg}Kirgtzca (K rrgrz Sa lg)Kitab 'l-id rak (Szlk)Kutadgu BilikLati nceMillet KtphanesiMogolcamer Asim AksoyOsman hcaRusaSans k riteSz Deriem e Dergis iSleym an iye Ktpha nesiSm erceSemseddin Semi (Kamus- i Trk i)Taram a SzlgTrk Dil KurumuTrk eT rk e SzlkUygurca (Esk i Uygur T rk es i Sz lgii)YaymlayanZend dilindeZiya Sk n (Fars a-Trke Szlk)

17

ANLAM t ERtGt

Hu ahsmada, kkl erin a iklarusinda, a1l1am ierigi diye bi r anla t rm kul-Iarulrrustrr. Okuyucunu n ilk bak tsta duraksayab ilecegi bu a nla u rmn z su-dur : Bir kk kuran ses ler in b iri ses H, te kt sess iz olmak zere ik i yazryla(ha r fJe) basladr gr bi Iiniyor. Biz, k k a rklarken a rdarda dizilen ekler i gs-te rmedik, kk n eks iz biimini a lma kla ye tindik. Oysa kk, bi r taktm eklcralarak gclisir ke n, yeni bir kk biim inc de girebilir . Bu yeni sesc (k kc ck-lenen ilk scse) artnn aduu verd ik (bk . Artimh Kklcr) , bununla kke get ir ilenekin yarat t rgi yeni anla rm dsilnd k. S zge lls i ar kkne ge len a r t rm h ekt'd ir . Bu ek ar-t biimine gire re k yen i bir k ke d ns yor . ar kkn anlamgenislcmesinc ugrauyor. l ste bu degisi k. bir bir in i izlcyen kklerin ierdigianlam btnne , bi r k kten (a ld lgl yeni ckler i de gz n nd e bulundurarak)treyen szcklerin gen is anlarn kapsarmna anlam ierigi ded ik. Kk , ilk duor umun da an lam bakunmdan sm n-hd u-, alant dardrr, ekler in ardarda dizilm e-siyle genislerne geerlik kazamr.

S zgell si. di limi zde, tu t d iye bil' kk vardir, Bu kkten tu tm ak, tutu n-mak, tutku, tutum, tutucu, tut uculuk, tu tsak , tutus, tutak (du dak, t /d d -nsrnesiyle) , tu tkun bg. ay ri ay n anlarnlari kap sayan szckler rerilm ist ir . retilmektedir de . Iste, bi z, "bu nyr t ay r i anlamlar iercn szc kler in basla-d.gl ilk kk (/ll/ 'u) a iklark en bunlarm hepsini anlam ierigi bashgi altm-da top lad tk . Dem ek anlatn ierigi de nince kkn ekli, eksiz btn s zck-ler ini dsnmek gerekir. Bu szc kler in soy ut-somut anlamla rr vardi r, bun-larrn hepsi anlam ieriginin kapsarmndad rr , Di lsmek eyIemi d s (Asya Trk-esinde /~) kknden gelir . Dsmek bir doga olayrdr r-, yksekten inmeyi ,yukardan asagi dogru ala lrnayt anlanr. Oysa, diis ii nce, d s kk n den gel-mesinc ka rsin . soyut bir kavra md ir, onda anlam bakirmndan diismek: eyle-mi yoktur. Dil, kke kazan drrdrgi an lam genislernes iyle diis nce'yi diismek'ebaglarm snr.

Anlam ierigi dilde yaraticihgm r nd r. z dil iyle dsnmeye basla-yan .bir ki mse, retme eyIem inc ync li r , szcgn kk genisleme gs ter ir(aldlg. eklerle) . Bu genisleme biri soyut, te ki somut olmak zere iki yndesrd rlr, Yarat r alamn da kkn gentsledigt oran da verim an lmu artar,hizlamr , Bu nedenle dille .dsnmek yaratrnay i pekistirir, g lendirir. Kk,ds nme k eylemin in gelismesiyle genisler, ierd igi an larnm alam byr . An-lam alammn bymesi yabancr szcklerin sayrsiyla ters orann hdir . Yabancrszcklerin sayisr ar tt rka yara trcr atrlrm sagtayan anlam genislemes! da-ralmaya ynelir. Bu olay anlam ierigi'nuv yoz lasmasid rr . T rk d ilinde a n-lam ier iginin yozlas rnas r, daral mast da yabanci kkenli szckler in artma-sryla, d snmek eyIeminde ak ta rmacihgm hizlan rnasryla baslarmsti r . Anlamierigin in daral mast (yab ancr k kenli szcklerin etkisiyle) ya lm zca d snse lverimi yoz lasurmak la kalrnaz, baskalarrrun agizlan yla konusrnaya olana k sago

19

TRKE KKLER SZL(;

lar. Bask alarmm agizla rty la ko nusmarun (Osmanhca bunun en aik, en tar-tt srlmaz rnegidir) rn dildc yrpra nrnak , kendi znden uzaklasmaknr,Kendi dilinin zgn kkleriyle d snerneycn, sikr snka, gerekscdike bas-

kalan nm ag rzlariyla konus maya a hsan bil' ulusta yarat ici-bulu cu a u hm g-

rlrnerni stir.Alllam ierigi'ni btn k klerdc kullandik , by lece, bir kkle han gi ey-

leml eri n, kavramlarm reti ld igini gs termeye ahs trk . Kirni szc klcrde kk-

Ie kavram arasmda elis ki bulunmaktadrr. Bunda agrz aynhklarmm etkisi

byktr. S zgelisi , l (isl akhk) kknden t reyen liim'lc lii ( ekiyle an-lam genislemes i), zdes kkenlidir, ancak arada anla rn b lrli gi yoktur. Durkknden treyen durak ile durtmz a ra sind a , anlam genislernes i ned eni yle,

icriksel ya kinh k yoktur. Burad a anlam ierigi gen isle meyle saglanrms n r ,

U$ kkndcn treyen usak szcg kimi Trk ag izlarmda karsrt an larnhdir:Usak (gen. dclikanh, yigit. Dogu Karadeni z agzt) . usak : Yanasrna , is i, hiz-rneti, kul , k le (Istanbul agzl) . Bu ka rs it lrk k kensc l genislerne bakirmndanilgintir.

Burada, nemli bil' dil gelisrnesi daha var, diis n me kle re tilcn kav ram-

la r kkten uzaklasiyor. Szgeli si kk denince dah a ok agacm, bitkinin top-

raga da lan uzannlan, hcsley ici rgenleri anlas rlir . Oysa hu szck, anlam

genislemesiyle , soy, kayn a k, dogus, taban, ata bg. karsihklarda da s ylen-

mektedir. Bu sunu gste r ir : Trk dilin de btn kkler (yansimalar ayn birsorun) dogal nesnelere dayanmaktadtr, anlam icrigi bu nesnel va rhklar labaglannlidrr ,

\

20

EYLEM EK!

Bu ahsrnada kkleri aiklarken eylem eki dedigimiz bir konu ortayaikrmstir. Eylem ek i biri dogrudan dogruya, biri dolayh olarak kke taki lanscs lerdir. Birinci durumda kk ses dcgi~ikligine ugrarnaz. seslerde yurnusa-ma grlme z: Sok-mek, biik-mek bg. l kinci duru mda kke gelen ekler y-znden ses dcgisrnesi. yumusama baslar: Git-mek fgid-is, gid-er-ke n bg, Eylemeki burada sese gre biimlenir. Kk e-i-- seslerinden birini ahrsa eylemeki mek OIUT, bunun ned eni ses uyumudur. Kk a-i-o-u seslerinden biriniierirse eylem eki mak olabili r, bun da da ses uyumu egem endi r, bu olay yal-mzca TUrk dilinin kkensel btr zelligidir . Bu zellik aglz ayn hklan nede-niyle , kim i szcklerde, bozulmustur: gelen ekler sonueu: Kar-des (dogrusukardas. Burada karntdas dem ek gerekirse de ek krsalmasi yrrlktedir:

Kar-l-nfkannfkarm-da~fkar-(m)-de~) . Kar-das-lik, karm-das-ltk, kar-des-lik bg.rnekl er ek lerin yarattigi degisikliklerdir (zellikle Istanbul agzm da uyum-suz bir incelme gr l r) .

Eylem eki, iki ynde gelis ir, genisler . Biri nci si kke ge len ses uyumu-na da yah ek tir. Yukarda mek-mak rneklerinde grldg gibi. Ikincis i k-ke ge tiri len ortae klerle baglannlrdi r : Grmek (eylem eki mek aract srz kketa kihdir), oys a gr-iin-mek'te eylem eki mek 'in n nde iin ortaeki vardir,te yandan gs(gz)t-er-mek'te eylem ek'inin nnde t-er-It er ortaeki yer-al rmst ir . Y er-al-mak'ta yer ayri bi r kk tr (ad 'd rr) , al-mak ise al (el) kkyleilgili d ir. Yer-almak denince bi les ik szck olusu rken almak'm eylem ek imak szcge egemen oluyor . Bu szcg ye r-almak diye yazars ak bir ye r'ial mak, satm almak, kendi zerine yazd irmak an larru ikar: Ar kadasrrn dn dnm yer aldi, Oysa yeralmak biiminde sy lenirse bulunmak, birycrdc olmak, varolmak an lamlari ikar: Kardesim sulular aras mda ycr-aldi bg, Dernek. ekler kkte birtakrrn a nlam degi~ikligi ya par. Bu degisik-lik bir ya ndan kke do laysiz ge len ek te, teki bi lesik szcklerde grl r :BO$vermek / nems ememek, ald irrna mak , bO$vermek /elinde bulunan bir nes-neyi bosaltrp ver-mek, dolu ver memek bg. Bu olayda eylem ekinin etkinligiarktir. Kimi dilciler bu bilesik szcklerin hepsini aym p yazmak yanlrsrdrr(bos vermek, ye r almak, }Z vermek bg.), oysa kkte beliren anla m degisik-ligi unutulmakta, szcgn anlam ierigi saprm lmaktad rr. Bu durum eviriislemlerde yarulncr gelisme ler gsterir. Bizce, btn bilesik eylemler (sz-ckler) bitisik yaz rlmahdir: Yeralmak, yzvermek, yola lmak bg.

Bu yardrmcr szciiklere (ctrnek, eylemek, alm ak, itmek bg.) d ilimi zdeyeterince nem veril med igind en anla trm bulam khkl an ortaya ik iyor . Ken-d i basma bir anlam tasimayan bu yardrrnci szckler (yardim ci eylemler)kke gelinee, baska szc kle birlesince etkinlik kazamr: S zetrnek, ised in-mek, geylemek, bascgmek , gngrmek, yzsrmek, eleylernek, szatmak,yereylemek bg.

21

TRKE KKLER SZL(;

Eylem ekinin gelisrnes iyle dilde ilerlcme, ierik varsh gr saglamr. Bir

d iJde eylem ck lerinin islerl ig] ds n mek denen islernin ilerlemesini sagla r .Bir dili vcrimsiz duruma geti re n etken lerden biri de bu eylern ekIerinin

yabanci szcklere takilmasrdtr: Karar-vermek , h k m -vermek, ezbe r-lemek,

taa rruz-etrnek, ar-eyIemek, ishal-olmak, ta hliye-edil mek, se fer-eylemek (scfe-re-rkrnak}, k r-etmek bg. Bu tr szcklcr d snm cyi enge lter. yaban cr sz-cklerin cgeme nligl alt ma srkler. Bu szc klerle d snd gn, basart ka-

zandtgun sana nlar ya lmzca kendilerini kandmrlar. Kk yabancr. yardrmcr

cylem yerli. Bu durumda a nlarn kkc ykle ndiginden d snmek dcgil, bi-

Jinsiz a ktarma gndeme gelir . Yab anci kkenlt szc gn anlamt iindedir,

kap ahdn-, 0 szcg kullanmak ycni bir anlam ierigl gelist irrnek degi l, an-

larm bir yerden baska bi r yere tasun a ku r . Anlam, ekler le, ta simrsa ret ici

olmakten ikar, dcgisrneycn bi r yk durumuna geliverir . Oysa dilsnmek.

tasrmak, aktarrnak degi], retmektir.Ey lem ckierlnin ku llarurm da dsnrneye baghdr r. Dsnmenin islerligi

eylem ekinde an larn genislemesini saglar. Eylem eki e tasmu- nesn e duru-

muna ge tir ilirse kk de a kta r ilan ncsn e-yc dnsvcrir. Aktarrlan nesne-dc

de retic iJik aranmaz, yalmzca yer deglst irmenin n emi, anlarru belirtiJir.

22

PEKt$TtRME EKLERt

Pekistirrne ek leri n in, ya lmzc a ek lerIe i1gili b ir alisma nm iind e yer-al mast gerekirdi, aneak kk leri n nne gelmc i ~i ortaya ikmca burada bira ikla rna yapmaYI yara rh bulduk. Hu ekler, te k ilcr gibi kkn ardmda de -gil nnde gr lr, Bu tr ekleri n basa t zelligi kkn etkin ses ine uyma ,kkn ses lend irici nl s n almadrr, Kkte hangi ctk in ses varsa pe kistir-me ekinin yapisi ona gre kurulur. Szgelis i YC$il'in etkin sesi e'dir, pe kis t ir-me cki buna uyara k y-e-m (e ses i)/ yem biim ine girer, szck yem-yesi l olu-verir. Bu islernde pek istirrnc ekinin bitim ses i olan m 'yi yn Jendiren ye$il' in$ sesidir. Yem-yesil'de 111-$ uyumu sakhdrr, Klp-kl zrl'da pckistirme eki kip'it ,onu biimlendiren de klzrl 'm k scsid ir ; b ylece p-k uyumu saglamr.

Trk dili nde, a~agl yukarr, btn seslerde pckistirme eki olusturrna ola-nag i vardir: nemli ola n pekistirmeye yatkin szcg n ku llam rrudir . Sz-ge lis i: Ap-ak , barn-bask a , cas-cavlak , ir-rplak, dop-do lu, d rn-d z, gm-gk,ip-ince, kap -kara , krp-ktzrl, mos-mor , o l-or ta, sa p-sa r i, sip-sivr i, sun-srk . tos-to-parla k up-uzun, yern-yesil, yep-yen i. ycs -yeni, yus-yuvarla k bg... Konu irde-lenirse, pekist irme eklerfnde di lsel bir gelismen in vurgulan drgi anlasihr(Trkede) . Dil , b ir ycrde, kendini yetersiz bulunca ret im e yneliyor, isteeklerin dogus nedeni budur.

Pekist irme ekleri nek saymayan dil citer de va rdar . Ooia ra gre, T rkdilinde nck yoktur, ya prs r-icri gi buna elverisl i degdir. Bu tutarsiz, y-zeyscl bir d sncedir, daha dogrusu dsnr gib i gsterilen dsnmemek-tir, dsnememektir . nekleri yaratan dilin kksel kurulus ud ur, nek kkebaska bir varhk alan mdan, yabanci bi r lkede n g men olarak gelmiyor,dil tc plulugunun iinden rkryor. Nltekim bu peki stirme ckleri incelend i-ginde, baska dillerden Trkeye giren szcklerin nne de gelebiliyo r . Sz-gelis i ntavi (ar. m/ su'dan ) szcg mas peki sti rru e ekini alarak mas-mavidurumuna geiyor, k lynll'lt (a r . k lrrms/ kJzll) k ip ile k ip-k trmru'sur, be te r(Iars/d rr) bes ile bes-bete r oIuverir . Deme k Trkede peki st irrne eklerininretimi yerJi bir islerne baghdrr.

Dilimizin yapismda ek alma kapis i a rkt rr, bu ekler dsnsel gereksi-nimlerin rndr besbelli. Dsnmek. bir eylem olarak , srdke dildeaihm basla r. szcklerlc dsnceler arasmda karsihkh itimler (retrneyeyneJik baskilar) artar, ka im lmaz olur . Bu bir Herieme an hrrnd rr , dilin d-snse l znde n kayna klamr. Dsnlmeyen , yalmzca bi r ak tarma arac i d iyeanlas rlan di lde bu zcllik bulunmaz. Diisiinmek cki kke baglam ayi gerc k-tirir . Ekin k kle hirlesmesi dil silnmek eylemi nin adirn a tmaya baslamasidir .Dsnrnek eylem inde kk n ye tersizligi iler i s r lere k baska dill erden eg-re t i szckler alma yoluna gidilirse , eks ikligi kkte degi], d snen retmegcndc ararnahyrz. Oretme gc aktarmaya, egreticiligc yne len bi r ayd i-m n yarancihgi tartrsma gtrr. Iste islam l kelerinde zgn bi r felse fe

23

T RKE KKLER -SZL(;

gretisinin geliserneyisinin basat nedeni budur. Oralarda retici dsnmeyer ine ba sk a dillerden evirm e, ak tarma degerkazanml~tlr. Ortaya konanrnler de kavramlarm kkensel tabamna inen irdelemelerin degll, degis-meyen kke degism eyen karsihk aramanm trevleridir.

Burada pek istirrne eklerinin gndeme gerirdig! nemli soru n, kklerinnek alip alamayacagr tar u smasrdi r . Pekistirme cki , zgn bir nek sayrl-masa bile retmenin kaptsim aralam aktadn-. Bu peki stirme eklerinin pekal, Asya Trkesinde gr !r (sayisi bi rka i gemez) , buna ka rsin Anad oluTrkcsinde retken bir durum vardir bu alanda . Pekistirme cklerinin yal-mzca niteIeyici zellik tasrdig: ne srIebilir, ancak dsn rnek denince denitelemeye dayah bir islemin gndeme gclebilecegi unutulmamah. Gn de-me getirilen, zerinde ahsi la n, arast rrmalara girisilen bir konu a rklamr-ken ise nitel emelerle basl and igrm dsnelim. zerinde ahsila n konununnce evre izgileri ekilir, varhk a larn be lirlen ir, ardmdan bu alana girile-rek konunun ierigi didiklenir, kurucu geler bir bir aynhr, yorumlar-aik-lamalar ileri srlr; bun la r m hepsi bircr rriteleme degil mi? Aga, topra -gm derinlerine inen kilcal kkIcri aracihg iyla bcsinini saglar ark lamasr dil-pedz bil' niteJemedir. Alabahgm krpkizrl bezekleri, tekt bahklardan ayrrde-dilmesini sag lar derken bu szcklerin arkasmda nitelemeden kaynakla-nan bir a ikl am a, tarumlama va rdir, bu da ekrpkrzrl szcgnde odaklas ir ,Bil' nesnenin boyasim au latirken kizil, ycs il, sari, ak demck yetmez (kimidurumlarda), szckleri g lendirmc k iin krpk rzrl, yernyes il, sapsarr, apak,denir. Dild o ak-la ap-ak zde s nitclemeyi ier mez, ikincisi birincisindendaha . inandm cidir . ayirlar yesi l demekle aytr lar yernycs il arasmdaayn mh bir anlam ierigi vardu-. Pek istir me eklerini birer abartma ges isaymak yamlncidi r . Abartma oldugundan ok grip gs termeyc dayamr,pekistirme ekiyse nitelik ay rtmmr vurgular, nitcligin ardarda dizilen asarna-larnu gs terir.

Trk ed e, ze llikle, Dil Dcvrimi'nden som-a, pckistirme eklerine dayahbil' uek gelis rnesi grImcktcdir. Ver yer biles ik kavram, b iles ik szck re-timine ynclen bu nek gelismesi yaygmlas ryor, luzlamyor , dile yeni bi r ve-rim alarn saghyor . Bu alanda, kim i neklerin ad lardan ku ruldugu da bel ll-di r: Bas-bak en, bas-kse (fa rs. kse ile}, bas-rnd r (ar. mdir/dndren,eviren ile), n-grii , n-grs. n-taslak, n-kurulus, n-yargr, gen -soru, es-de-ger, es-biim, es-l, n-sezi bg. rneklcri daha da a r tnrabiliriz . Ancak, buncklerin eylem retmede isler-ligi saglanamadr: bu da d s n rnek denen is-lemi n duraganhgmdan gclir. Aydmlarrrmzm byk bh- blm kavram akta-n cil igim d snmeye yegliyor. Nitekim btn uluslarm dillerin de tabam ku-ran kk'tr, ekler daha sonra reti lmis riinlerdir. Ba slangita kk saltt rr,bunu szcklerin kklerle baslam asmdan an lamaktay rz, Trk diIinin, bualanda, nemli bir ay n cahg r va rdir, 0 da degisik ek Ier almada ta sidr g: el-ver islilikti r, zelli kle ekimlerde kkn degi~tigi ok az gr!r (yumusamakk degi~ikligi sayilnu ycr). Bizc kahrsa kk degi~ikligjnin basat i1kesi an-lam ayrrhgidr r . Kurucu ses lerin deg ismesi v/b, p / b , b / p, b/v, y/g, k/g, gigbg.) anlam degi~ikligini saglarsa gelisme g ndemdedir .

24

NCL SES

ncii l ses, bir kke getirilen, ilk ses tir. Bu scs, kkn yapisma, uyumu-na uygundur, anlam genislemesini saglar. S zgelisi: l -er-mek, i-ir-m ek sz-cklerinde ncl ses birincis inde e, ikincisin de i'dir. Eylcm cki bu n cl se seba ghdir (ses uyumu ynnden). U-u-r-ma k, uz-a-t-ma k szcklerinde nclbirincide U, ikincide n'd ir' (ses uyumun a g re), eylem eki de bu uyuma da-yal idrr .

nciil ses T rk dilinin nemli, basat gesidir, an lam ier igi bu sese da-ya rnr , ncl sesin ardmdan a rtim h kk gclir (bk. Artlmll Kk/ er). nclses ler T rkede ses uyumu denen olay in ilkeleridir, bunla r olmadan sesuyumu d s n lernez. Agn ay rih klari nedeniyle bu uyumun bozul dugu dagrl yor (zellik le i stanbul agz mda gere ks iz incelm cler , yumusamalar ne-deniyle Trkenin ses "Y"IIl" bozulmaktad rr). S zgelisi: Aya/ szcg n n dog.rusu ay ogul'dur . Trkede a sesinin ncl oldugu szckte 0 scsi bulun-maz, bunun ka rsin geerlid ir (0 .sesi ncl olursa a sesi ardm dan gelebilir:Kolay, kon ak: Ko-l-a-y, ko-n-a-k bg.)... Trkede olu k , sa/lik denir de (a n-clnden ncc u gclme diginden) karsin sy lenmez , szgeltsi sulok, u/ok den-mez, kkn yapi si buna elverisli degildir (agiz ayr rhkla r i kural niteligi ta-simaz burad a) .

nel sesler reticidir, d s nmek eyleminin gelis ip genislerncs ini sag-lar. Btn dsnme rnleri bu nc l ses lerin ar t rnas ma dayamr (ses uyu-muna uymak kosuluyla) . nc l ses in sayrsi k klerin kiyle do gru oranhdir ,ikisi birbirini gells tir -i r, bes ler,

TUrk dilinde d rd kalm, drd inee olmak zere sekiz ncl ses odagiva rdrr (kalm sesIer: a-t-o-u, inee sesler: e-i--. Bunlara ka lm sesliler , inceses liler de deni r .). .. Bu sekiz ses in d is tnda bir kk bilinmiyor (Trkede).Ancak bu sekiz ses in re tkenligi sa yIlan yla baglan tili degildir, se kiz sesinhepsine ger i ka lan btn sessizler gelebilir (bcdfgl!.hk-/m"prs~-t-v-y-z) .(Trkede bulunmayan j ses i buraya almma rrusn r .) Bu sze klerin bilinebi-len hep si bu ahs rnada gste ri lrnis tir (yalmzc a kkensel ola ra k) . Bu ahs ma-mn ze lligi nedeniyle Trk dilinin btn szcklerin i kapsarna s i d s nl e-mez; hu ahsm a bir kkIcr szlg d r , szckler szlg degil ,

nel scs ierin yans rma kklerde de gee rligi vardir. Yan stma seslerin(kk lerin) nem li bil" b!m ilk sessize eklenen-ncl sesliyle ku rulur. S z-

gli~i : t+S-/ltS . Burada ilk sessiz t, onu izleyen l ise ncl ses tir. Kk bas-latan ilk ses bir sesli (a-u -i--u-e bg.) olabi llrsc..de bask a ek almad an yansi-yamaz. S zgelisi u ile baslayan bir yans ima inee ses ierden birini b-c-d-g-k-ybg.) aImasa bile etkisini gsterir: uuuuu, aneak kk durumuna gelemez;kk hangi ko su llar aItmda bulunursa bulun sun, inee sesler den birini gerek-tiri r (ay, IY, IV, IZ, ih, bam, ban, bim, bm , br r , bis, brt , bIV, b IY, biz bg .).

25

SES n OZENi

Trk dilinde szckleri kuran ses lerin yaprsi yanyana gelisle baglan tr-hdir, Bu seslcrin sylen is biim ini be lir lcyen geler a-i-o-u-e-i-- gibi sekiz-dir. Bu sesler in kimi szcgn n ne, kind ortasma, kim i de sonuna gelir:a-l-t-m (a bast a , r ortada), d-ll-y-g-U- (u ortada II sonda) , i-n-e-e (i ba sta, esonda), g.il-Il-e-$ [ ii ortada , e sonun ba smda), d-o-l-u, (0 ortada, u sonde)i-k-i-n-d-i (i basta , ortada, sonda ), b-i-t-g-i (i ortada, sonda), e-l-t-i (e bast a , sonda), [- ( basta, ii sonda ). Hu rn ek lere g re , szc g seslendiren, o nunag izdan ika rke n biimlenme sini sag laya n hu sekiz scsliden biri ya da bir-ka idr r. Trk dili nde sessizlerin yanyana gelis i szck orta smd a, bir de 50-nunda olabilir. Trk cde iki scss izle baslayan , se ss ialc biten szck yok-tU T. Dahasi, Trk dilinde iki scssiz le biten szcklerin saYISI da bell idir:Sevi-n, krva-n , bili-n , v-n , kaki-n, dah-n , be-rk, i-Ik, sa-It. ki-rk , -st,a-st bg. Szcklerin byk bir blm b ir sessizle biter: Bili-rn, geli-n, kah-n,yah-n, gn-l, gr -s, bu lu-s, baki-s, l-m, di r i-m, aya-k, kuea-k, kool, di-I,g-z, s-z, gnc-y. aga-, ku-s bg. Burada dilbilgisi, sesbilgis i gibi ayrr uz-manlik isteyen konuIar iizerinde durmayacagrz, 0 konu yetkimizin dismda-dir, Bizi ilgilendiren, kklcri kuran seslcrin zelligidir.

Trk di lin de . yuka rda sayila n sckiz scslini n (tsln n) d ismda szckolusturan ge yoktur (Ana dolu T r kesi rn ek ahrnrsa) . Asya T rkesinde,ze llik le Orkun Yazrt larr'nda ayn bil' zellik grlmektedir : yanyana dizi-len tsszler o kunurken arada bil' tsl va rmis gibi davrarnlir (zcll lklcde szck ortala rmda).

Trke szck lerde, kesin olmamakla birlikte, yanyana gelen se ss izlcrde bellidir: Ay-r-i (r-y), bas-k-a (s-k) . sal-k-m (I-k), sa-r-m-a (r-rn) , ba-s -m-a (s-m),a-s-k-t (s-k) , a-ri-m-a (n-m) , -r-g- (r-g) , -r-t- (r-t) , a-z-g-I-n (z-g) bg. Sirndi buyanyana gelen scsJerin ogu szck sonunda baska durum kazamr . Szgelis iz-rn , m-z, n-m , m-n , s-rn, rn-s, mos, som, ton, n-d, d-s , s-d bg. ses ler yanyanagelmez (szck bitiminde). Oysa baska d illerde by le bi r ze llik grlmez(Tr kenin yapisi geregincc) ,

Bir szcgn Tiirke ol up olmadignu an layabilmek iin bu yapisal zel-ligi gznndc bu lundurmak gere kir. Asya Trkesinde biraz burundan r-kar gib i isitilen /tg, gIt ses ler i, gerekte. kimi yaz rlarin (harflerin) syleniszelliginden kaynaklamr: Kngl (g-n-(g)-l), gnd l t-g-d l, iki ses ten bi-rinin d smes i, daha dogrusu iki sesmis gibi yaz ila n bir sesin kisalmasi).Ana do lu haik, agzI, Asya Trkesi n

SES DZE Ni

yaratan bu ses d ns me leri d ir . Bunlar yazryla saptanrnadrgmdan ge regibulmak uzun irdeIerneleri, karsilasurmali ahsmala ri gere ktir iyor . l st e Trk-enin gem lsten bugne degin ge irdigi gelisim as amalarr, arasnrma, ser-gileme geregi bund an ik ma ktadir, Bu konuda dilde deg isme degil bas-ka las rna soru nu glindeme gelir. S zgelisi diil szcgn n ngdiil-gd iil,bi irn!n bimak ilc ba glantisrm bulmak ilk baktst a kolay degildir. Bu-nun gibi gzs le gsteri, gzIe grs szckleri dilde ye tkili olmayamyarnltabifir . Bunun bir de Asya T rkesinde kz diye sy lendigini d s-nelim (kz-gz-gs-gr gelisim i ilginti r).

Seslerin szckleri retmesi de n emlidir. Szcg biimlendiren se-kiz sesliden (a-u, e- bg.) birinin bulun dugu kkii gznne ge tirelim: Sez(s-e-z) szcg (kk) s-t: ile kurulur, gz 'n geleri g-z (Asya T rkesind ek-z) ile verilir, bili nt b-l-m (b-i-l-i-m) baglasimhdrr . Bu kklerden e ile 'yatsak geriye sz, gz ka hr, Bu sesle rle bil' szcgn gcler ini sa p tamak g-t r (gz/ g-i-z/g iz de olabilir g--z/gz de), te yan dan sz seslerinin arasin-da i'de, de ge lebilir (szck birinci sinde s-i-z/siz, ikincisinde s-z/sz olu-verir, oysa iki se sin arasmda u ya da a girerse s-u-zfsuz, fars. yakma), g-a-z/gaz(bild igirniz akaryak rt) ortaya tka r , ikisi de Trke degild ir. Arasnncmmszcklcri incelerken bu zellig i gznnde tutmast ka imlmazdn-, Bu olayses in sze d n smesi sorununa dayamr. Ses sze dnsrken d snce r n-Ierinin biim lcnd igi grlr. Bir ulusta hangi d s nce riinl eri yerliyse (0ulusun yarattigi bil' ncsncyse) ses szc d n siir kcn onlar etkinlik kazamr.Bunun en belir gin rneg! soy ut kavram larm re tilmes idir. l ste burada Iel-sefe denen yarati alamrun kaprlarr a rhverir. Felsefeyi reten ulusun di -linde sesin sze d n smesi dils iinmenin ek irdegini olu sturur , Bir rn ekverelirn: Trklerde evrensel bir din gelisemernisrir (evrensel dinier soyutkavram larla bcslenir), bunun nedeni de Trk toplulugunun somuttan s iyrr-hp soyuta varma egllimi nden uzak bulunmasidrr. Trk tcplulugu sesi szed n st r rken dogal ortamm disma ikmaz: hep eliyle-gzyle d snr. Buolay bir yasarna biimidir, dahasi yas am kurahdir . Trk top luluklarmm engclismis , uygarh k bakirmndan en basa rili o larn Uygur la r 'dir, Eli mizde bulu-nan yazrh kay naklara daya na rak Uygurlar 'm dinlerini, inanlarrru inceledi-gimizde hep ba ska ul uslardan etkilendik lerini, inan kurum lan a ldrklarnngrriiz. Uygur dilinde geen dinle ilgili kavramlarm en nemlileri Sanskrite,Tibet e, Arapa elkkenlid ir . Uygurlar, kendilerine zg b ir in an d zeni ya-rat amarruslardi r . Bu durum onlarm d s nme eylernin de dogaya ba gh hk-larmdan kaynaklamyor. Bu bi r ek sik lik dcg . bir lu tumdur, yasama bakrsbiimidir.

Sesi sze d nst rmcdc basarrh uluslarm , uygarhk ala runda, bykyaratmalar ortaya koyduklanm gryoruz (S merler , Grekler, Lat inler, Hind-liler , inliler, Iranhlar bg.). Konu biraz daha genisletilirse, fel scfe, d in , ya-zm, yarati alanlarmda bylcsi uluslarm verimli, retken olduklarr grlr .Bu ad i geen ulu slar iinde dinlerin yarancrlari Dogu , felsefeninkil cr iscBatr toplumlarrdir. Ses sze dn srkcn kavram retme Ba tr'da baslarrus-nr (Anado lu da bu alana girer , zellikle fel scfe nin dogact greti siylc). Ya-zrh kaynaklar, bize, Dogu uluslarmda byk felscfc igula ruun gelisernedigi-ni gstermektedir.

27

T tlRKE KKLER SZL tlC; tl

Ana dolu haIk agzinda yansrma seslerden kk retme egilimi gittikeagrrhk ka zamyor . Szgelisi sasmak szc gn n k k sas yansrma sest ir , As-ya Trkes inde yoktur , bu szck g nmzde Ara pa /tayrel' in karsrhgrdir. Bus zcgn . gittike, dsnsel bir kavram ierigi kazanma egi limi gs te rd igianlasihyor . Yin e Arapa tahrik anlarn mda k tsk ir tma deniyo r , bun un da kkkis yansima sestir. Birinci szckte ss, ikin cisind e sk ge ses (kurucu ses)durum undadir. Bu olayda kk seslersin olu surnu gndeme glir . K k ses dogadan ya ns iyan ses ze lIigi gste rir . T r k dil in in kk seslerini anlayabil-mek iin , kkte bulunan sesliyi ikarrnak gerekir. Szgelisi yaz'dan y-z(y/a/z),bas-'t an b-sfb/a / s). dur-'dan d-r(d /u/r) bg... Bu yntemi S. G. Glau son Ks.szlgne dayanarak yazdigi yaprtmda uyguladi , ancak Arap yazrlarmi ba-samak edi nd iginde n ok dar bir alanda kaldt . Onun uygulad igi yntemKs, szlg dt sm da kalan szcklcr iin veri mli grlmyor.

Ses , sze d n srken , syleyenin konusma biimini de vurgu lar, aglzyaprsrm , aglz ay ri hgnu beli rler. Bu ahs mayi srdrrken ilgirnizin c da klas-t lgl so ru n buydu. Aglz ay n h kla n diye bi r o lay vardrr, Trk dili bil ginlerininogu bu olayi sapta makla ugrasnus, kkende yatan sorunu kul ak arkastetmisler. AgIZ ayrihgm m tabamnda hangi bilinmeyen-grii nmeyen e tken ya t-rnaktadrr? Neden bi r Azer i uy r derken bir Dogu Karadenizli .kay., Is-ta nbullu tktyor demekted ir ? Han gi dogal etki bu ayn agizla rm biim len-mesini saglarmstir? Dah asi. aglz ayr rhgi ncdir? Szc gn sy len isindeyse buyeterli neden degildir . En gvenilir szIkten seiIen bir szcg yazih bel-gede ok uyan, grencn bir Rizeli yurttasla Urfah soydasirmz ba ska tr l sy-lyor, gzle ver ilen biimsel ses (yazrya dk lm s, szcge d n sm s ses)degismiyor. buna ka rsin s yleyis de gisiyor,

Ses dzeninin nemi, agiz aynhk Jan nda daha gcnis bir anlam aJamnayay ihyor, ierik d isla sarak kab uk su bir ni teli k kaz aruyor , daha dogru su ka-buk icrig! gee rsiz kihyor. Szgclisi, Ist anbull unun ded igi yazryorum Of-lunun yazayrum undan, Erzurumlunun yaziyrcminden daha etkili olu-veriyor. Bu dururnda ses aralart (harfIer) etkisiz ka lmaktadir . Bir rnek:Geldint (Istanbul), keldum (Of-Srmene) . eIdum (Rize) , geIdm (Bayburt),g(gJeIdem (Srvas dolaylarr). Bu ses d nsmelcrini kaynak landrran geler inbulunrnas i dil denen varhgm kkcnini aydmlatmaya yet er ka nismdayiz. Sesdzen i, hangi nedenle olursa olsun, d snme biim ini yaratrr, kisi syle-d igi gibi ds n r , d sndg gibi konusmakta n ka uu r (ikiyz ll k denenolaym kaynagr), Bunda agJZ ayrilr gi, scs dzeni nin arkasma sakla nrms, i ibaska -drsr baska grnmenin tadma varrmstrr , Ses dzeninin, syleyis bas-kahg ryla degismesi (deg is tir ilrncs i) fke yara tabilir. Bir !sta nb ullu, ayn ag iz-la konusan , bil' yu r tta sla syles ir ken onun agzrru kullansa, szcklcri onunagzryla ikarsa krrgmhk dogar, alaya alm rna 0laY1 gndeme gelir , Bu bizeagrzla rm kisiler in s lglOaklan old ugunu gs ter ir. Kisi hangi slglOaga girmis-se ses dzeni de ona elver isli nitelikte olus ur. Is te szcg n kk nde bude rintere varan etkinlik sakhdir,

28

YABANCI KKLER

Trkede, kkler yapisal degi~ik lige ugramadigindan, yabanci kk leringenell ikle ilk biimler ini kor udugu g r lr , Bu kklerin kimi T rkeninses uyumuna gre ckimlerc ugrarm s, kimi de iplak birer szck uiteligin-de ka lrm stn-. T r k agzr bu yaba nc i k kleri ckim e vururken bi rtakrm ekIergetir me kle yctinmis Z degismemist ir . Yab an ct kkler nceleri in, San s-kri t, Mogol d iller inden ahnrrus, da ha sonra buna I ran, Arap kayna khla neklen rn istir. Mogol kkenli szckleri Ttl rkeden ay irm ak kimi yerdc g-lk ya ra trna ktadtr . Bu da iki di lin kayn ak ba kim mdan b irbirine yakm hg inedeniyled ir. S zgelisi erde m szcgn n dem eki Mogolca sayilrna ktad rr , erkk de Smerccd c ur He esanlarnhdrr. te yandan T rked e geen erk sz-cg de Mogolcada erke He zdes t ir . Bu szckleri aik la rken, ses ben zerlik-Ierinden yararlana rak, ncek ini sonrakinin k keni sayma ah skanhgmi s r-dUr yoru z. .

T rkeye Arapadan gccn S s zc g (a r . iiss) i isl enmek b iiminde e-kime ugranus, nerdeyse Trke iist ile zdeslesrnisttr . Oysa ise dil a ism-dan b ak ih rsa du ru m degisl r , Arap a iiss s zcg kurmak, ycr lesm ek, d -zen lemek, yapmak bg, degisik anlarnla r icrcn bir kkt r tes is, m iiessesegibi szckler bu kkten rc tilm is tir . Kimi T rk ag rzla rm da iist lenm ek (y-km altma girmek) ile Arap a kken li i islenmek (bi r yerde ye rles me k , kurumolusturrnak bg .) s zcklcr i zdes say ihr. Bu durum iki kk n s- ile bas-larnast nedeniylcdir. T rk ed e orla nmak diye bir szc k va rd ir , bunun k -k Trke degildir , sayn h k anlam ma gelen .sc - 'dur. Oysa Trk agzi bunuzmlem is or (~/ d n smesiyle) biimine getirc rck islemi stir, Bu nu an-lamak iin bu k ke ge tirilen la n-mak ekJerini kaldrrip kavram retmeyeyne lmek gerekir . Bu kkten kavram re te miyoruz.

Yerli kkten kavram re tiJir, yaba nc i kkten yer li kural a gre kav-ram iiretmck glesir , Bu rada la n~l1a k, len-m ek ekler in i a tm ca isin iyzaydmlamr, S zgeli si t i r as, zehir, sIr (gizem anlarmnda) Trkc degild ir, bu-na karsin urastamak, zehirlenmek (zehi rlem ek), strlanmak (gizlenmek, g-rnmez olmak anlamm da) szckleri - kkler deglsmeden- ya lmzca la-makIe-mek, lan-mak, ten-mek bg. eklerle ekiJir , ancak i~ kavrarn kurmaya gelin-ce bu ek lcr geers iz ka hr, TUrk dili, ken d i kklerinin ekiminde , gerekenekleri bulab ilir , anIam genislernes i ya nmda re tke nligi de vu rgular . S z-gelis i grmek eylem inin kk olan gz/g r-den ya lmz szck degll, kavramda retilir: Gr~, grnt, gr n rn, grg, grev. grece, grelik , gr ke mbg. rnekleri oga ltabiliriz. Oysa Arapa ss k knden yalm zca eylem ekleriniku llan arak eki m sagla na bilir, g r- kknn vcri mi ss-ten beklenemcz(Trk dili kurallarma g rc), durum sir, zeh r, tir as, ki br, lisan, bina bg. s z-ckler iin de geerl id ir . Bundan anlasrld rgma gre Tiirk dili yabanc i kk-lerden szck retemiyor, a ldrgt kke get ird igi eylem ekleriyle (le-la-Ii-l-h-

29

TRKE KKLER SZ LG

lu-ma-mc-Ian-Icn-m ak-mek bg.) yet inme geregi nde kahyor. Trk dili ss- teniistenrnek yapab iliyor da s nrnek- s smek bg. szckIcr ii rctem iyor . Oysa

gr kkn elealmca giiriinmek-griismek bg. cylemleri gelist ir iyor ..

T rk diJinin kkIeri dcgistlrmc-yogurma zclIigi yoktur, anlarn geni s-

lcm esi kkc geti r ilen ck lerin ckim olanagma ba ghchr. Bu ekim biimini

de yabancr kklere uygu lama yeterli llg! azdu-. Kklere is tcn cn eklcr get i-

rilip umuIan ge lisme saglanarnazsa dsnmek cyleminin gee r liligi kalmaz.

Eylcrn , kkten ba slayip gelist ike uzaklasrr, b ir dah a geri dnmem ck zere

kkten aynltr . Is tc rct imin gizcm i de buradadir . Eylemlc kk aras mda s-

re kli d nsm e va rsa retm e anhmmm ycrini kavram oyunc ulugu almis de-

mekti r. Bu rada sz edilen d nsm e k kten ayrilmamak . hep k kn buy-

rugu-dcnet im i a ltmda kal makn r. Bu durumda kkte arlrna-gen isleme de-

gil, belli bir dogr ultuda yiirme sz konus udur. Kkn vcrirnli ligi yan la-

ra arlrnakla , degisik ynlere dnk anla m birimleri rctmeklc baglann-

hd ir . Trk dilindc yabanci kklcrc dayamlarak bylc bir gelisme sagla rna

yolu kapal tdtr; Nercden gcld igt bilinmeyen , yal ruzca akta rmaya clver-isli yii-

zeysc l anlatim araci niteligi tasiyan szcklerlc d s nmc k rcticilik degildir,

Sirndi . kk konusu gndemc gclinee , Trkc kklerin ncmli bir zel-

ligi a ikhga kavusur , S yle : Ds nmck kk bilmekIe, kkten yeni bir rn-

Ier yara tmakla sag la nu-. Trk c kkler kullamhrsa , retimin ka pisi a rhr,

d il kendi gcn gstcrme olanagr bulur, Ds nlmcycn , retici alana ta -

sm maya n b ir dil ka nl asir, buzullasir, buna dilin lrn dcn ir. Trke

yabanci szcklerin cgemcnl igi altmda bu lm yasarrus tir . Bil' kkn an-

lamsa l ierigi . ncede n denetim altma a lmn-, d ilin han gi kavramlarla, hangi

ynde dsnmcsi gerek tigi baska bil' kaynaka belirle nirse zgrlg ka ldi-

rt h r. Bunun en a ik-belirgin rnegl tektanrrcr dinlerd ir . Bir d in, inan ku-

rumu olarak, nenin dsnleccglni , usun han gi yn temlere gre ahs abile-

ccglni, needen gs ter irse, ds nmc nin yolunu kcndi an layi sma gre saptar

sa, bunun di sma ikm ayi su sayarsa dilde yozlas ma, katilasm a ba slarrus de-

mektir. Dsn lmesi gere ke ni baska yetkcler dcgil , dili n retici yaprsi belir-

Ier , gidecegi yolu ke ndi seer. Bil' yerde yal mzca gs ter ilcn ynteme gre dii-

sn rnek an layrsr egeme nsc orada ya ra nci atr ltm dan szed ilemcz . Orta ag

boyunca d snmek, Dogu'da da Ba tt'da da, denetim a lt inda yd i. Kklerin ie-

rigin i belirlemeye ahsan din kurum larrydi. Bu kurumlann belirledigi anlam

dism da kkten yeni szcklcr , ycni kavramlar rctm ek yasakti. l stc hu yasa-

gm en aglr ykn ekenlerden biri de Trkcdir. Trk dili islam ortaagi-

m n denetimi altma gir ince yabanci kklerin saldmsma ugranustir. Bu kk-

Ierd en kendi ses uyumun a g rc Ilretim yapa rnaymca, Arap-Fars dille rinden

kav ra m aktarrnacrh gma glris mis, bu yabanc i kkenli kavramlarla ak tanlan

d snce krrmtrlarrru zgn dsnmek- sanrmsu r.i ki n emli sorun va rd ir. Birincisi , ya ba nci kklerin Trkenin ya-

prsma aykmhgt ncdeniyle retmeye elveri sli c lmayisr, ikincisi Trklerd e

zgn bir dsncc odagnun geliscmeyis id ir . Simdi sabahlamak, hkmetmek,

sere flendh-mek . des tcklemck, lekelernek, Iiflem ek, zifle me k, kahplamak , le-

hirnlernek, mandallarnak, neselenmck, keyiflenmek, meraklanmak , neticelen-

dirmek. renklendirmek, temizlemek, selrnla mak, sel mlas mak , postalamak,

mhrl emek bg. kk T rke olmayan, ya lmzca ek lerle Trk elestir ildlgi

30

YABANCI KKLER

sylenen szcklerle hangi anlarn retimi sag lanab illr? Kk Trke olma-ym ca onunla dsnce retme olan agr nereden bulunabilir? Sylestighiiz birkimseye n ce destek s zcgn arklayacak suuz, bunun Fars dilinde oe an-lama geldigini Trkeyle a nlatacaksrmz, sonra bu szc gn Trked c neanlamda syl endigin i bildirccek siniz. Bu islem oe denli doyurucu grlsebile d snsel a hg: gidermez. T rk aydrm dest, dcstek szckleriyle d-sne mez, onun dil alam el szcgyle ba glasrrnhdrr. Ona el-tu/mak, yardmlel m ek de rseniz, hu szcg bel leginde a ikhga kavu sturdugundan an larnag lg ekmez . Eb-in oe oldugunu nce iki elinden anlarnaktadrr, oysadest-destek szcklerini else d nst rd kt en so nra anlayabilccektir (d-snce retme ba kirrundan) . Bir T rk el-den clernek, ellemek, elek, el lesmek,eles tir rnek bg. szckleri ni re tebil ir , retirken de d snr, oysa bunu destile yapamaz, dest szc gn den eel!e rettiklerinin birin i b ilc t rct emcz,buna dilin yaprsr aykmdir, Dilin ya pisma aykm dsen bir girisim dsnrn e ey-lemini kke dn st rr, onu ilerlemek ten alakoy up kkn evresinde dnd -rr, Iste k ke d n srnesden ikardigmuz anlamla rdan biri de budur. Aynaszcg Trkc degild ir. bunun Trk e ka r~ lhg l gz-den gelen gzgiidr .Trk bu gz-dcn bi rok szciik rctrnist ir , oysa ayna-da n bunu yapamaz,ancak aynaaya ckler ge tircbilir , ondan grmek eylemini tiiretemez.

Yab an ci k kler, ba ska dilde, u re til mis szckle rin kaynagr durumun-dadir. 0 k klerin ierdigi d s nceler va rd ir, kkn egreti olarak a lmrnasiierdigi d snce iiriiniin de yanmda gtiirr ; by lecc kkn yanmda ier-digi d s nce de emek sizce almmis olur. Bu du ru rn dilde iiretmc olanagnuortadan ka ldmr. Bu nedenIe yaba nci kk anadilde d snrneye da yah ge-lisirni engelIer. T rk dili ne gire n yabancr kk lerin, byk bir b lm , adni teliginded ir, bunIarm eki mi ada ge tir ilen Trkc eklerle saglamr derni s-tik. Bu tr kkleri n kimi bir seslidir, s zgelisi ar (utanma, sikrlma) s zc glan-mak eklerini alara k ar-Iaumak eylemine d n s r . kkn anlam mda bi rdegisme-gellsme grlmez, yine bu yaban ci szck lt, SIZ ek ler iyle ar- lr , ar-SlZbiimine gir iver ir . Bu szciiklerden ter (islak) , ten (gvde ), tak (asma, zmkt g) bg. Trkeye gh-mis . ycrlesmis, T rk dilinin ses uyumuna gre ek-Ier alarak yayilrmst ir. Yaban ci kklerin, son dnemlerde, Bati dill erdenTrkeye gird igi. zellikle bilim-yazm a larnnda byk bir yer kapladi gr g-rlmekt edir. Bu t r, Ban kkenli szcklcr, ay ri bir szl k olus turacak ni-cel iktedir (Trkede) , Hu olumsu z gclisme, d s n p retmeye yanasrnayan,sen gen aydmlarm tu tumundan kaynakl arur. zellikle de bi lgili, ayd m ge-inmeye zenenl er aras mda gittikc yay ilan bu Bat t kkenli s zck akta-r irm T rkeyi yipra trnaktadir. Bu t r k klerin kullammmda, agiz ayrrhk-larmm da et kisiyle, anlam kar rsrkhkla rr o labilir, kk gcr ek anla rm dismae kilere k alamnda n uzaklastmhr. zellikle evi rile rde bylesi durumlarlaSIk SIk ka rsrlasihr. Bundan kurtulmak iin zgn kk n anlam ala rnna gir-mek, anlamlasn rmayi kkten baslaya rak srdrmek gerekir.

Szgelisi Farsad a cft' te n T rk eye geen i]t szcg degisik anlamda sy-lenir: ij tles mek (disi-erkek bi rlcsmck. ikili duruma ge tirmek, iki nesn edcnbir birlik otusturrnak), ijtelemek (hayvanla rda tekme a trnak , arka aya kla-nyla vurrnak, iki nesneyi bir araya ge tirmc k bg.), iitlik: (tarla, e kin a jam,tanrn alant), if t i/ik (tarimla ugra smak, iki kz sapan-boyunduruga ko-

31

T RK E KKLER SZL

YANSIMA SESLER

TUrk dilinde, kklerlc ka rrsan , kim i yerde kavram olust uracak nitc liktegelisen yans irna scs Ierin bulundug unu sy lemis, birka rnek de vermist ik.Bu b lmde yans ima ses olay uu daha gcn is bil' biim dc islcyere k rnek-lendirici bil' sonuea varrnak istiyoruz. Trkede yansima -ses ba sli basmabi l' olaydir, bil' ucu, birok dilcini n ka r-si lktlgl Gnes Dil Ku ramr-na de -gin var rr. Biz, burada, Gnes Dil . Kuramr-rn sa vunrnay i stlenmiyoruz, an-eak bu kuramda bilimscl bi l' geregin bulun dugunu da syleme den gcc-meyiz. Dillcrin dogusu . szcklerin olu su mu insa n soyunun yasma es it bil'gemise uza rur, Gkten lnm is , oldugu gibi ka lmi s. s rd r lm s bil' szc k yok- .tur. Uluslann dill erihi inccledigim lzde . baslangilara varr lirsa (olanaklan nelver ishligi oranmda) kislnin doga varhklar i ka rsismda birtakim ses ler r-kard rgr an lasr hr, hu durum yadsrna maz. Bunun en a ik rnegi, bugn bil e,bir taknn dogal seslere yknmeden kaynaklanan szc klerin bulunmasidrr(diIimizdc, daha nce rn ckler lni verdigim iz rnekler bil' yana). Bu yans i-ma szckler btn dil lerde, kendi agiz yaprla rma gre, va rdir. Yans imases lerin ncl ka ynagi dogadir, kklerin kavram rctecek asomaya gelme siuygarhgm gclisim izg is i zerinde yrmeye baslarnasind an ok mu oksonradir . insan, do ga karsi sinda rkardrg i, scs icri bi imlendiren-dizgelesti-

o ren bir varlrk trr, onun tcki diriIer karsrsmda basa t zclligi budur.Trk dilinde, kimi olay lan anla trnada, byk bil' nem tasryan yansima

ses lerin (dogadan gelmesine ka rsm) dcgisik odakla n vardrr , burada onlaria ik larna ya alisahm,

1 - Dogrudan do gtuya dogadan , dogal olayla rdan kaynak lanan yansi-ma scs ier: Gk gr lt leri . yellerin esmesi, yildir rm-simsck, sularm akrsi,agala rm sallams i, deni zlerin-gllcrtn kabarisi bg. Bu tr seslcr, es rnek, gr-lernek, ugu ldamak. aglamak, patlamak bg. eylemler le yank ilam r. Bunlarmkkleri : Es, ug, ag, ~ar, al, ak, pat, giim , g r, gud, gul, ~zr, ttr, tas bg,

2 - Kimi' yaba nlarin ba gtrmasmda n yank ilamp yansimaya d nsen sc s-Ier. S zgelisi kurt-ak al gibi yarat iklarda uuu , ug, ul. .. bg. Bu tr ses ler geneIlikle ulurnak: eylemiyle vurgulamr.

3 - Kimi evcil yara n klarm rkar digr ses lerden Urctilen szck bi rim-leri : At, esek, kei, ked i , k pek, koyun , boga , inek, k z, tavuk bg. Bu ses-Ier de kis, an, gIg, miy, ltav-av-a], m e, bg, maa, gul bg.'dir. rnekler: Kis-nemek, am rrnak, grd ilamak, miyav lamak, havlamak, (av, af se sleri de k-pekIer iindir: Av av et mek, a fkurmak) , melem ck, b grmek, maaa diye sesikarmak (inek lerde), yine b grrnek (kzlerde), gidaklama k.

4 - S rn gcnlcri n rka rdrgi ses ler gene llikie IS (yrlan) ile baslar. YrlanI SSS diye bir scs ika rir.

TKS 3 33

TRKE KK LER SZL(;

5 - B ceklerden ikan sesler in ogu lg, CIg, eik bg. niteligindedir, k i-mi bceklerde SIZ-VIZ-CIZ sesler i bilin ir .

6 - Ku slarda gene ll ikle ya ns ima scs ClV (ctvtldas mak) ile t izleni miniverir . Kargalarda gak, gug belirgindir. Atm aca, dogan gibile rd e ay. lY ses-leri a iktrr.

7 - Yaprak h agala rda hi ss sesi ege me ndir (cs int iIer in etk is iyle). Buseslerin degisik yansrmala ri vardir (aga larm trne gre ),

8 - Kimi nesnelerin kirr lm asm dan , bl nmcsindcn , paralan ma smdanrkan ses ler : Yu-t (k grdm , bezin yir tilmasm da n ika n ses tir).

9 - Kisilcrin. dogaya zenc rek rka rd ik la r r scs lcr vardi r: KI.~, ku-, kIZ,kIS, krt , kt bg , (Ktskrr trna k, yir trnak, kirmak . krzrnak , kru klamak, ktlc-mek/ y rek a rpmasmdan) . Bu ses ler eylemc d nsnce rctkcn bil' n itelikkazamr.

10 - Birbirine arpil an -vurulan nesn elcrden kan ses ler (patIam ak, at-lamak, kertmek , izmek, gic rrda tma k, ah-oh-oy e tmek, tokmaklamak/tok tok-tak tak bg.),

Yukarda sayilan rnek ler i istcdigirnizcc ogaltab iliriz, dah asi bunlar ay-n bil' s zlk olusturabilir (Szgel isi : T fek , tab anca , top, krh. ok bg. sa-vas aralannm rkardrgi sesler: Bom, bum, dum, gay , gaug , a k, uk, hrssbg.). . . Burada tartrsma kapismr aralayan, ka rsi savlarm ilcri srlmesine ola-nak saglayan sorun sudur: Dil aras tmcisr, s zckle r le i1gilcnm eyc ba slaym-ca nnde hep son biimini alrm s rnekl er bulur. Bu rneklerin gelis irnizgis ini yazth ka ynaklarm en es kilerine dayanarak baslatrr, Bu, gven veriei bi r alis ma yntem i degi ldi r . Yazrh kaynagm en es kis inde b ilc son bi-im budur- dedi r tebilecek bil' kes in lik bulm ak g tr. Bil' szcgn ilk bi-imi buydu, son biirni de budur denem cz, Dil sre kli b ir deglsirn akrsriindedir, dn bug nne yetisernez. Yan sima ses lerin in celcnmes i, dilcininnnde, yen i b il' d s nme evreni aar, ki aiyi dogayi daha ya kmdan a nla mageregiyle yz y zc get irir.

34

DZ KKLER

Trk dilinde, yapisr gereg i, iki trl kk bulundugu biliniyor. Bunlar-dan biri a rt imh kkler-di, Bu k klerde, k kn taban sesine ikinci bir sesekleniyor, kkte syleyls uzam asi grlyordu (ar-t, yir-t) , Bu blmde birincibege , d z k kler-e geiliyor. .

Dz kkIer iki bekte tcpl arur. Biri nci bekte yalmzca iki ses ten kuruluszckler toplamr (ar, as , as , at, et, cv, t, l, n, Z bg.); ikinci bektc ses lile r yeraln- (gr, gr, g t. gs, krr, kil, kus, tut, ser, yar bg. sestenolus an kkl er dizilir) . Bunl ann hcpsine, kk ses ine ikinci bir ses gelrnedi-ginde n d z kklcr dedik. AgIZ ayn hklanndan etkilene re k srekli d n -s m-degis im geiren bu kklerdir. Bu kklerde anla m ierigi ekler in cge-menl igt alnndadir, k k te (aldJgl eke gre ) Iuzli bi r anlam kaymasi olabilir.Kalm seslile rle baslayan kklerde, n c l ses deglsse (baska bir n cl sesledn sse) bile a nla m ier igin i kuran geler (anlamsal geler ) durumu kur-tarir , oysa ince ses lerde (s zgelisi bil, bir, ik, lak, yar, yaz, yz bg.) nelses in yerini ya km i bil' ses e verm esi de anla rru yrpratabilir (s zgelisi giir-kiirkklerinden ikinci si Farsada kr/ kr, grmeyen demcktir, gf k: d n smesigr' kr ede r).

Dz kkler, agrz ayrihklarma gre ln zh-s rekl i deglsiklik gs terir; bun-~ lar arnrnh olmaya elveri slilik gs te rd igi oranda anlam sapmalarina ugrar,ses yapis i bile baskelasn-. Dz kklerin bashca zelligi, degismeye ugrama-dlgl srece anlam icrigini korumakt ir. Bu kklcrde ses de gisikligi anlarnmalamru genisle tir , k imi agizlarda anlam bask a kklerinkilerle zdes les ir, Sz-gelis! Ks . salgnde . kklerin iinde yeralan, l id , d/ y, gig, k/ g, g/k, Uv,o]v, v/b bg, ses ler in durumu b yledir. Uygur Trkesinde durum daha dakarrsrkur, Yakut, Kazak Trkelerinde dz kklerin degismesi baska bir dil(Trkeden kaynaklanan ayr i bir dil) bi im i olusturur (bu yapay bir olus-madir). Anadolu hal k ag izlar m da durum barnba skadir , Anadolu'da nerdey-se il sayrsmca ag iz vardir (pek az ses deglsiklik leryle olsa biIe arastmciyiyeni bir dil sorunuyla kar-st karsiya get irir . S zgelisi: ~/, /~, ka-g-y, p/b,b /p, l id , dil ses lerinde yledir).

35

Aa-,Trk d ilin in bi rinci ses i, szc kler in baslangi gesi olarak vurgulanana 'm n ierdigi anlarn a ld ig; ekler le sagla rur . a sesin in kaynagi doga olaylarikarsrsmda duyulan saskm hkla baglantih grlr, byle bir kuram vardrr .Yaltuz basma bir a nlam iermeyen bu ses in, Hind-Avrupa dillerinde syle-nisi de bask adir, toplum Lann aglz zellikIerine gre degistr, ancak dogaolaylarr ka rsism da du yulan saskinhg ; an!atmada zdes ierik ta sidig: gz-den ka maz.

a sesi, d ilimizin ka lm seslilerinde n ilkid ir, hu nedenle ag izdan ikisi dol-gun bir ses yaprsr gs teri r. Dilimizde a ses in in yamria bask a bir sesli gele-mez , yalmzca ona uygun sessizler geleb ilir. Bu se ss izler de d iziye gre sy-ledir: ab-ac-a-ad-aj (yansima), ag-ag-ah (ya nsima) ak-al-an-ap-ar-as-as-at-av-ay-az. .. Dilimizdc am sesi yok tur, bu sesle baslayan szckler imizde um 'lad nsme vardir.

Tiirke nin ses uyumuna g rc a ile baslayan bil' szck te yalmzca l -U sesli-Ieri bulunabilir (sessizlerle yanyana olma ko su luyla) , ei-o- sesliler i (s z-ck biles ik degilse) grlmez (karde$ szcg gib i olan lar degisikligeugranus. k tsa lrms d il varhklarrd rr : kar-das/karm-das bg .), Dilimi zdea-e-i-i-o- -u-it- se slile ri ya nyana gelemez (ae, ar, ai, ao, a, au , aii yanya naligiszkonusu degildir. Bu rad a ail ay yaklas nm i/ y dnsmesi so nuc udur,i kimi agizlarda y sesini verir.).. . Bu nu n gib i ae sesi de ay diye o kunur(baska d ille rin ctkisiyle ), a ncak T rk eye aykm drr, ka rsir rnek diye gs-terileme z.

i . ab-,TUrk d ilinin bu ses le baslayan szc klcr i azdlr, kk aglz ayn h klan nede-niy le l!E...durumunda da sylen ir : ap-armakbg.-ab kk aAl ek lerln i alarakszc k Ilretir. Yine ag iz ayri hkl arr yzndcn ab kkne iki nci bil' b sesi-nin geldig! g r lr. ab kknde yansima seslerle ilgili szckler yalmzcaocuksu duygulan ierme eylcrn ind c bulunur. Kimt Trk aglZlannda abkknc ti sesli si b irinci ek olarak gelirse de bu pek yaygm degild ir. T rkdilinin rnog. , a r .. fa r s . dille riyle karisan, benzerlik gstere n szckler abkk nde o ktur, anca k bu kkn ap b iirnini almasiyla clszckleri di s-lamr, ab kkne a-r ses lile rin in gelmesiyle mak eki e tk in lik gste ri r:ab-t-I -mak (abimak) gib i. ab kk , ek alrn aymca, ap bi iminde sy lenir .

ab kk, gene llik le, r tm e, kapama, devinme, yayilma anlamlart ic-ren szck leri re tm eye yarar.

ac-,bu kk, gene lIik lc, a bi imi nd e sylcn ir , k imi aglz!arda a (bk. k kn n sesi ald lgl eklc rle c sesine dn sr, bu da agrz ayr rh kla ri nedeniyledir:

37

A

ac-r-mak, ac-rok-ma k bg. ac kk okluk , ses ler iyle genisler . Bu kknaC-I (r ek iyle) dismda bir gelisim i grl medi. Szgeli si : ac-rot-ma k (acitmak ),acr-n-mak, aCH1-dlrmak, ac-,-t-lzrma k . .. (bk . a).

a-,bu kk Ge ile dnsr , genellikle c sesi sesi olu verir. AgJZ aynhklan ne-deniylc a kk a-H l seslerin i ahr, Bu kk gcnelliklc genislem e, bo salma,kop ma , da grlma, ay r ilma, uzaklasma, yir trna, gvenme, asmhk, kesme, yar-ma, bozma, duygusal egirn anlamlanm ieren szckleri retrneye yarar.Bu kkn ald igr ek Ier a, " u seslile r iyle olus ur , kimi ye rde gr, gu ekl eriyleekleriyle ara , aygrt adlan rctili r: a-gl, a-gu. a-Ik, a-ar, a-a-cak (buszc klerin alk di smda hepsi anahlar an la mmdadrr) . Kk mak ekiylegen isler, ilk eyIem a~mak biim inde grlr, teki eyle mlcr a l ekleriylebelirir: a-a-r , a-I-k (la ma k) . Kkn znde sakh anla m genislemes iyle yal-mzca eklerle sa gla nabilir . a kk ara-gcre anlamlanna gelen szckie-rin retiminde gcnelllkle ak (a -ak) , ar (a-ar) ekler in i ah rke n genislerne degsterir (kIZ kapiyi aar), (bu aar altm sa phdir ) rneklerinde birincisieylem, ikincisi ara ka rsihgrd ir , a kkne gelen ikinc i ekler gen-ken bi-iminde de grlr: a-ar-ken, a-ar-gen (burada gen eki aglz ayn hgmdankaynaklanan yu rnusama ncdeniyled ir, dilin yaprsma aykrr rdir). a kk-ne getirilen bu e sesli eklcr dilin uyumun a uygun degilsc de yaygmdir .a kkne 11 ses i gelerek a-lt k (a ik ) biimi de var (Ks.).

ad-,ilerleme, gelisme . devinim, a n h m, degerlendi rme, ad landrrma, frr la tma ,y rme, a tla rna, a tma bg. deglsik an larn lar ieren kk. Bu kk, agrz ay-nhklan ned eni yle, at bi iminde de sylcnir {ad-a-makt at-a-mak}. Kke ge-len neklcr a-l seslileriyle baslar. kirni agralarda u, 0 yansim asi gs terir(bu olay seyrek tir). ad k knn aldlgl ilk sesliler a ile r'dir. Bu sesl iler-den son ra, degisik anlarnlar ieren szcklerin retilmesine elveris li ses-siz ler gelir, Bu sessizler de c--g-k-m-n-r-s-s-t bg. bir dizi olusturur. Sz-gelisi: ad-a, a da -cik , ada-, ad-a-k/ada -k/ad-i-m, ad-r-n / ad i-n, ad-an-m ak,ad-I-r-mak, ad -a-s, ad-a-t-mak.. .

ad kk, degisik T rk agizlari nda, zellikle Kuzey Trk esind e d ses ininy ses ine d nsrn esiyle ay biim ine girer. Ks. sztgnde d ses inin y se-sine ya km nitelik te sylen digi g rl r : adak/ayak (ayak den en y rme-de-vinme ges i), bu sesi dJz ile karsrlayan Trk ag iztari da vardir. zellik lear. z-d (da d sesiyle karrsnrrldrgr szckler de az dcgild ir ), Bunun nedenid ses inin deglstk biimdc sylcnmesidir. Asya Trkesind e ad kkne g-gsesleri nden biri eklenerek adg-I adg biimi olustugu gibi y, " ses ler indenbiri de get irilir : ad-y, ad-h bg. (bk . Ks.). ad kknn hangi dnemde nem-li bir degisiklige ugradlgl bilinmiyor, aglz ayn hklarma dayanarak olayisaptama, belli bir dneme baglama ola nag i da yoktur.

af-,Trk dilinde byle bir kk yoktur , agiz ayn h klan ned eni yle vit, bi t, it/ Idnsmeler grlrse de , bu bil' kk retm e a nlarmru iermez.

38

AL

ag-,bu kk k, g seslerin in baska bir sylenis id ir , Trk dilind e ag gib i bagr m-SIZ b ir k k yok tu r (bk. ag-, ak-).

ag-,~Trk dilin in en verimli birka kkiinden biridir, g/ k d n smesine ugraya-

rak de gtsik anlamlar ieren szcklcrin olu srn asma olanak sag la rms tir. Bukk ya ns ima ses ten . tremis izlenimin i verrnekted ir. ag kk ykselme,gcn islcm , yayilma, devinrne, y rme, ile r lerne , z lme, sev inme, sPITi.ayn ma, daguma , frskirma , d knme; aglil, dogism e (bQy1arda), gelis-me, bliy~lIifa~kabarma, stsme bg. ok degisik anlam lar iren

szc~ kaynagldI;. Aglz ayn ltklnSOnucu sayisiz s ylen is biimi var-d ir , Kimi ag izlarda ay, ai , adh bg. b i im ler de sylenir...Kk c ma k eki ge-tirilerek eylem retil ir. Kkn a ld rgi ilk sesli a iIe r'dir, aglz ayn hklansonuc u u scsini a ldlgl da gr lr (agu/agl bg.), Yin e bu kke baska ek ler(ik inci ek olarak) getirile re k ge nisleme sagla rur . ag k knn a ldrgi a1ses leri degismez, onlardan sonra gelen ekler ise anlam gcnis lemes ini sag-lar: ag-a-r-mak, ag-l-r-ma k , (agrnnak cylcminin Bk sylen is i). Bylece ag-aile ag-l szc kleri kkn birinciI r n nite liginde d ir. Yine bu kke, sy-leni s ayn hgi yznden, la cki gcfiriler ck anlam gcnislemcsin e dayah sz-ck ret imi sagla mr : Aglamak cylemindc g rldg gib i (bk. ag, aki. Ag.lamak dil imizdc, aglamak-aklama k b iiml er inde de sylenir (zellikle Arapyazila rnun kullaru lmasiyla). ..

ag kk, agiz ayrtlrkluri sonucu, elisik anlamlar ieren szcklerin re-tilmcsin e de clvcr islid ir. Ag-a-r.m ak (aklasmak), ag-a-r-m ak (gn do gmak .aydmlanma k, agrr la smak, yorulmak, yas la nm ak), ag-r. , (sanc r, ZC du-rum, yaradan dogan sar ster etki) bg. Ag-la-m ak (gznd en yas akmak, birnesn eyi ak boyama evirmek, beyaz lasnrmak) bg. Bunun dogrus u aklamak'nr (bk . ak-}.

ah- ,T rk d ilinde ah diye bir k k yo ktur. a ncak g/h, k/h dnsmesi so nucuag/ ah, ak/ah biim le ri olusmustur. Haik aglzla r m da ah ile bastayen sz-c kl er va rsa da , on larda yeralan, ah yerel ya nsrm a ses tir, bagimsiz bil' kkdegild ir .

ak-,Trk dilinin g-g ses ler iyle (d n sme sonuc u) ba glantrli olup devinrne, y-rme, degism e, dklme, ilerleme, sa lch rma, sav asrn a, a tilma, ayrr lma, yerdegist irme. ogalma, ko prna , uzakla sma , egilim du yma, sevme, gevseme ,dagilma bg. ok ay n anla mlar ieren s zcklerin kaynagidrr. Aglz ayrihk-larr sonucu retke nligi artan bil' kkt r , Bu kke gele n ses lerin nclIeria ile r'd rr , u ses i yalm zca aglz ayn hklarmda grii lr. Ak-a, ak -rm, ak-tt bg.Kkc gelen mak ek i ise yalmzca eylem re trn cye yarar: ak-mak gibi. A-rseslcrinde n sonra gelen ekler Trken in uyumuna gre ardarda dizilir.

al-,Trken in ver imli kklerinden biridir, a-t nel seslerini alarak genis lernegster ir . Birin eil ses a, ikincil ses ise r'd rr, mak eki eylem gelis rnesin i sag-

39

lar. Bu kkn ilk sesi olan a'da , ag .z baska hgi yznden e sesi sa khdir:elma denen yerni sin dogrusu alma oldugundan al e dnsmesinin en arkr negid ir .

al kknn aIdlgl i1k ses liler a ilc r'dir, ikincil sesler yalrnzca cklerdcnolu sur, Aglz ayn h kla rr ncdeniyle bu kke ti scs inin gctirild igi de grlr.Szge lisi al t szcg alu biimindc sylenir, Kk e gelen a ile tretilen r-nek szck al-a-cak, al-GIl bg. t scs i ile lrctilen kklcr szck al-t (a l-i-)biimindedir. Yine bu kke getirilcn eklerdc basat scs uyumu Q l dogrultu-sundadir. al genellik Ie kap sama. ele ge irme anlamma gelen szckleri ierir.

am-,Trk dilinde b ylc bil' kk yoktur, ama szcg u/a dn smcsi sonucudur,dogrusu uma'tlr. Trkede , kk Trk e olarak sy lenen am rkrsh sz-c klerin an (bk.) kaynakh oldugu a ik trr, nf m d n smesiyle all lam bi imiolusmustu r ,

an- ,

Trkenin ang gibi syJcnen kknden o lusm us tur, Asya Trkes inde augbiimindc sylenirdi (Ks.. Uyg.). a ll kknn ba sat eki 1 sesini verir , ases i basat degild ir . yalrnzca ma k ekinin trevleri o lan takilarda griilr(an-mak, au-Ia-mak, an-lat-mak bg.).

an kknn a nlarn a lant dardir, bash ca ierig! kavramak (an lamak) sz-cgnde yogunlasrmsur (bir in in ad iru sylemek, bellekte sa klama k, unut-ma mak, be llernek. yineleme k, dsnmek bg. belli bir an lam dogrultusundabulunan s zcklerde g riilr, genis bir anlarn alam olmadigi gibi, yaygmkapsamlr szckleri de azdn-) .

Bu kkten olusan ul1Hlak cylemin in trevlcr inde anlam genislemesi denemli de gild ir. Asya Trkcsinde, Anadolu haIk agzinda au kkne gl, Ik , 111ekl crinin getir ild igi grl r. Bu gl eki kimi agizlarda gtl bi iminde sylenir(au-gll -mak/am lmak) .

ap-:-,bu kk ab (bk.) ile d nsme gs te r ir, ze ll ik le Trk ag!zlannda, b/p d -n srnesiyle olusan bir dil gelisimi vardir. Asya T rk esindc ap pcki stirmeneki nitcligindedir (Ks .), dah a sonra lari bu kk op-a-r-mak: eylemininolusmasrm sag larrus t ir. Kimi szc klerdc yan sirna ses nit elig! de gsterir.Bu kk, genelli kle , a-I seslerini alarak ge lisir (a-p-a-mak, ap-tl ap-tl y i iri lmekbg.), ap-i-s-m ak bg.

ap k k eylem bi ld irir, zc llikle ahp gtiirmc k, karrrnak, ilgarlamak,alm ak, bir ye rdcn baska bir yere srmck, kcndinc ek mek, ardma takmakgibi anlamlar ieren szckleri olus turu r.

ar- ,aldlgl a-I ncl ses leriyle eylem, oga lma , inceleme, byme, gcnlsleme,gelisme . Iyi lesme , an nma, incelme, gszlesme, ay irma gibi ok degisik,karsrt anlarnlar ieren szck lerin retilmcsini saglayan islck bi r kktr.Bu k k, a-I scsierinden nce t ses ini de ahp genisleme gs terir tarot-mak

40

AT

gibi). Bu kkn en verimli eylemi ara ile ba slayan ara-nwk' tlr, teki eylem-Ier bundan t retilmisri r (aranmak, arast rrmak, a ratmak bg.).

Kke a ses inde oldugu gibi I ses inde de birbiri ardinca degisik sesleriie ren ekler getirelerek anlarn genislcmesl saglarur. Kkte elis ik szc klerretme gc sakh: artmak. aramak, arrtmak eylemlerinde anlam yakm hgiyok (oysa kk birl igi apa ik) . T rk dilinin ses uyumun a en yatkm k kler-den biri olan ar'da anlarn genislemesi sreklidir. Bu kkn de en retici ekimak't lr (ara-mak , ar-t-mak , a r-t-t-mak bg.).

a5-,ncl sesleri a'l, ey lem eki mak'tlT. Anlam ierigi: devinme, sallanma, bos-lukta do las ma, sarkma, asagi dogru inrne, sa llandrr rna, baskasmin sn-tm-dan geinme, sarkmtihk etme , yaklasrna, ld r rne, baglama . kammn, uzak -Iasma , ini s, d ss gibi degi~ik anlamlar iercn szc kleri olus tura n kk.Bu kk yalmz ca a-l ses lerini alarak genislcme gs terir, bu ses leri n di smdala He mak ekleriy lc bi rlesi r. S zgelisi as-a-lak, as-i-k , as-la-mak. as-mak rnek-ler inde old ugu gibi. Bu kk n ba shca zelligi. a ldlgl ekl erde bile de vinmeanlarrurn barmdrrmasr, anlam kaymas ma ugra marnas rdu- (ok zel dururn-lar d ismda ).

as kk nn, aglz ayrih klari yznden , ses degisikllgine ugramasi do-galdir (zelli kle Kuzey Trk esinde).

arr-,Trk dilinde teye ge me, y kse lme , tasma, di sa ikma, ycelik, ululuk ,d llcm e, st n gelme, saprna , yarisi kazanma, uzaklasma . gme, ayn lma,grnmez olma, basarma bg. degisi k anlamlar ieren kklerden biridir.Anlam genislemesiyle a lma, rlgar-lama, kopa rip alma , ycnrne , stnlk sag-lama gibi ke rs rlrklan da ierir. ncl scsicri a-r'dlr, eklerin de bu scsiereuygunlugu ar ktrr . Bu kkn ey lem olus turmada en yaygm eki m ak 'tir(as-m ak). tcki ekler la scslerinc uyularak ardarda dizilir . Kke getir ilenl scs inden treyen a$+ n, a~- l -r gibi szckler ise a~tnmak. astrrnak eylern-lcrini olusturur .

at-,T rkede ad kkyle anl am baglan tisi bulunan al, dil ,lid sesler inde sre-giden d n sme so nucu anlam degi. ikligi gs ter ir. Bu kkte; za klast ir rnak,fn-lat ma k, teye gnder rnek , gtrme k, kovmak, yere se rmek. yir trnak ,uu rmak, dsrmek. grev lcndirmck, n sa lmak, si ra mak, binmek d l-Iemek, kosrnak, kamak , sapmak, ayk ir i bir yol tutmak . ka nma k-kand rr'-mak, ykselme k, a~agl inmek, git me k. yikrlmak, vurrnak, uzanmak, yatmakbg. anlamlar sa khdn-, ekle rle retilen szc klcr bu anla rnla ri ierir. Bu kka1 ses ler iyle gellstr , ba shca eylem ek i m ak 't!r (al-maki, la ekiyle an la rn ge-nislemesi gsterir, btn ikincil ekler a-r ses uyum una dayamr (at+l-mak ,at -a-mak, at+ $mak) . at kknn ikinc i bir t ses i ald rgr da olur: at -t-trmak,at-t-t-rtmak bg. .

Asya Trkesinde at kknn, teki a ile baslayan kklerde grld ggibi, g ses ini ald lgl (at -g) bilin iyor (Kas-, Uyg.). Bu kk, aglz aynhk lan ne-deniyle, retken bir d il varhgrdrr, st elik Hi nd-Avrupa dillerinde de ad, al1,

41

AV

ar, as kkleri gibi yaygmd ir , Hitit dilinde Trkeye ya km bir anlam ier ig!tasir (attas/a ta) , Bergama Krah Att alos adiyla at- t yakm lrgi ilgiye deger.

av-,

bu kk b sesiyle ya km hk-dnsrne gster ir . Trk dilin de av kkyle bas-Iayan s zckler in b] v, v/b d n smesi sonucu ncl olamrn saptama g lgva rdir, Bu kk n ierdigi szcklerde anlam eylem de yogunlas ir : eli ~!

Bb-,TUrk dilinin ikinci ses idir, ABC dizisindc ikinci ye ri ahr , vurg ulamsi yu-musak , yayrlim h, uzuncad ir, Bunun da yans ima ses niteligi tasrdr gun gs-teren, dog aya zen ilerek retil en bir dil riin oldu gu syleneb ilir. b ses ia-e-t-i-o- -u- scslilerinin hepsini alarak szck dizisi yapab ili r: ba-bebl-bi-bob-bu bg. bi r dizi kurabili r : ba kmak-begenmek-blkma k-bilmek-bo gulmak-biiliinmek-buyurmuk-biiymek gibi.

b ses i, szck ret iminde kural olarak a-i-o-u ses lcrinin bu lundugudizide c-i-- sesler iyle baslayan ek leri ala ma z (bk . a). (Burada olagandisidu rum lar ay r id ir).

bac- ,Trk dilinde yalmzca bacl szcg nde geen bu kkn kaynagi a ik de-gild ir . nereden geldigi kesinlikle bilinmcmcktcd tr . Buna karsin bacz'mnTrke oldugunu syleyen ka ynaklar oktur. Bunun mag. oldu gunu ileri -srenler va rs a da kes in kam t get ireni grmedik . Bize kahrsa, bu szck,epeyce degi~ik lige ugrarrus , bac t-nak f bacanak: (bk.) bi imine gi re rc k ger-ek kaynagindan uzak lasrm str r . Bu bac kknden tre mts. eylem ierenszckler olusturrnus rnek grlrnerncktcdir. Dilirnizde g/c d nsmesi~ gzn nde tutulursa bu kk n de byle bil' olayla baglannsi va rsayilabilir.

bad-,bk. bal-.

bag-,boa seslerinin yanyana gelmesiyIe uzama gs teren g yurnusagmdan kuru-lu dur. Ba-g/ bag kk bi tisti r me, itiski kurrna , yan yana get irme, ykm l-Ik, dev, grev, uzlasm a , anlasma , kaynasm a, bil' yerde durma, dizilme,dayamsma , ortak lik, uyum, dzen, derlenip top lanma, ya km las ma , gere-kim, so rumlu olma, sev me, izini srme, tuzak, tutsak etrne, ya ka larna , ko-ruma, btnlk, birlik, buyruk altma girme bg. anlam lar iercn szckle-rin kaynagrd ir. Bu kk n aldlgJ ilk sea li zr'drr, a'nm ardmdan 1 gelir. Bukk n g scsinde gig, g/k, klit