ISTORIJA FILOZOFIJE

HISTORIA E FILOZOFISË

Uvod u filozofiju – treći deo

Hyrje në filozofi – pjesa e tretë

Karta antičke Grčke Karta e Greqisë antike

2

PITAGORA (570-490)

Pitagora i pitagorejci Pitagora dhe pitagorët

Istorijski izvori češće govore o

pitagorejcima, dok se Pitagora

pominje gotovo isključivo u legendama

Namerna tajnovitost:

nije iza sebe ostavio nikakvih spisa,

već je delovao usmeno i to u okviru

društva

teško je razlučiti njegov lični

doprinos od rada njegovih

sledbenika

devizom „Učitelj je tako rekao.“,

bivala je prekidana svaka rasprava

Doprineo je nauci na polju

matematike, geometrije, teorije muzike

i numerologije

Prvi je odvojio veštine:

teorijskog baratanja brojevima i

trgovanja (apolaustika)

Burimet historike flasin për pitagorët,

deri sa Pitagora përmendet

ekskluzivisht nëpër legjenda

Fshehtësia e qëllimshme:

nuk ka lënë pas vetit asnjë

shkrim, por përmes

gojëdhënave edhe atë në mes

të shoqërisë

vështirë është të dallohet

kontributi i tij personal prej

punës së trashëgimtarëve të tij

„ Mësuesi kështu ka thënë“ ka

qenë një debat i pa ndërprerë

I ka kontribuar shkencës në fushën e

matematikës, gjeometrisë, teorisë

muzikore si dhe numerologjisë

I pari i ka ndarë shkathtësitë:

trajtimi teorik i numrave dhe

tregtimi („apolaustika“)

4

Pitagorejci Pitagorët

Pitagora je važio ne samo za mudraca, već i za čudotvorca

Pitagorejska zajednica nalikovala je staroj orfičkoj sekti, naročito po svom prihvatanju asketizma i verovanju u palingeneziju (seobu duša)

Nisu odvajali etiku od politike i nastojali su da svoja shvatanja što pre prenesu u svakodnevicu, a većina njih se nije bavila naukom

Postojala je jaka unutrašnja kohezija: važnija je bila odgovornost bratstvu nego odgovornost državnim institucijama

Iako je cilj zajednice bio moralni i religiozni preobražaj ljudi, a ne nekakav politički prevrat, kod predstavnika države javila se sumnja i otpočeo je progon pitagorejaca, zbog čega su se oni raselili po celoj teritoriji tadašnje Grčke

Pitagora konsiderohet jo vetëm si njeri i urtë,

por edhe si mrekullibërës

Bashkësia pitagorjane i ka përngjarë sektit të

vjetër orfik, në veçanti për shkak të pranimit të

asketizmit dhe besimit në paligenezi (migrimi i

shpirtit)

Nuk është e ndarë etika prej politikës dhe

kanë vazhduar që botëkuptimet e tyre t’ia

transmetojnë në përditshmëri, kurse shumica

prej tyre nuk janë marr me shkencën

Ka ekzistuar kohezion i fuqishëm: më e

rëndësishmja ka qenë përgjegjësia për

vëllazërinë se sa përgjegjësia për institucionet

shtetërore

Qëllimi edhe pse i bashkësisë ka qenë moral

dhe religjioz i transformimit të njerëzve, e jo

ndonjë përmbysje politike, tek përfaqësuesit

shtetërorë është lajmëruar dyshimi dhe ka

filluar persekutimi i pitagorëve, për ketë arsye

ata kanë filluar të shpërndahen në tërë

territorin e Greqisë së atëhershme

5

Pravila pitagorejskog bratstva Rregullat e vëllazërisë pitagore

Prihvatili su istočnjačko učenje o seobi duša

(duša umrlog seli se u novoroĎeno telo

(čoveka ili životinje) i verovali su da su sva

živa bića u srodstvu

Iz toga je izveden sistem zabrana, kojeg se

većina morala strogo da pridržava:

„Ne jedi meso!”

„Ne zlostavljaj domaće životinje!”

„Ne jedi pasulj!“

„Ne lomi hleb!“

„Ne podiži hranu sa zemlje!“

„Ne sedi na merici za žito!“

„Ne džaraj vatru gvožĎem!“

„Ne jedi srce!“

„Ne šetaj glavnom ulicom!“

„Ne mokri na odsečene nokte ili kosu i ne gazi ih!“

„Oštricu mača uvek okreni naopako!“

„Ispravi čaršav posle spavanja i okreni postelju!“...

Kanë pranuar mësimin lindor për

migrimin e shpirtit ( shpirti i të vdekurit

qëndron në trupin e porsalindur ( të

njeriut apo të kafshës)

Prej saj ka dal sistemi i ndalesës, të

cilin shumica është deshtë të

përkrahet fuqishëm:

„ Mos ha mish!“

„ Mos i dhuno kafshët shtëpiake!“

„ Mos ha fasule!“

“Mos përbuz bukën!“

„ Mos e merr ushqimin prej tokës!“

„ Mos u ulë në thesin e miellit!“

„ Mos e ngacmo zjarrin me hekur!“

„ Mos e ha zemrën!“

„ Mos shëtit rrugës kryesore!“

“Mos urino në thonjtë apo flokët e

prera dhe mos i shkel”

„ Tehun e shpatës gjithë mbaje prapë!“

„Rregulloje shtratin mbas fjetjes dhe

hekë batanijet!“ 6

. . .

. . . . . . .

Teorija brojeva Teoria e numrave

Pitagora je lično otkrio:

brojne odnose koji odreĎuju

harmonične intervale muzičke

lestvice

suprotnosti u medicini: toplo i hladno,

vlažno i suvo moraju se naći u

skladnoj mešavini u telu

SVE STVARI JESU BROJEVI I BROJNI

ODNOSI

U osnovnim slučajevima brojevi su

predstavljani i objašnjavana su

njihova svojstva putem tačaka,

pomoću kojih su obrazovane

odreĎene geometrijske figure ili

obrasci

Tetraktis – formula nebeske i ljudske

muzike

1. Monada – fizis

2. Dijada – par primarnih suprotnosti

3. Trijada – prvoroĎeno prirodno biće

4. Tetrada – osnove čulne manifestacije

prirode

Pitagora personalisht e ka zbuluar:

numrat janë në raport që përcaktojnë

intervalet harmonike të shkallëve

muzikore

përkundrazi me mjekësinë: nxehtë dhe

ftoftë, e lëngëta dhe e thata duhet të

jenë në pajtueshmëri me përzierjet në

trup

TË GJITHA GJËRAT JANË NUMRA DHE

RAPORTE TË NUMRAVE

Në rastet esenciale numrat janë të

paraqitur dhe është e sqaruar pronësia e

tyre nëpër mes pikëve, me ndihmën e të

cilave janë të formuara figura të caktuara

gjeometrike

Tetraktis – formula e muzikës qiellore dhe

njerëzore

Monada – fizis

Dijada – disa kontradikta primare

Trijada – lindja e qenieve njerëzore

Tetrada – mrekullitë themelore te

manifestimit natyrës 7

Broj i brojni odnos Numri dhe raporti i numrave

Otkrili su konusne preseke

(parabolu, elipsu, hiperbolu)

Pitagorina teorema:

Kvadrat nad dijagonalom jednak zbiru

dva kvadrata nad stranicama trougla.

MeĎutim, ovo otkriće im se nije učinilo

posebno značajnim, budući da je

rezultat predstavljao iracionalan broj

(d=√2), o kojima se tada ništa nije

znalo - „skandal nesamerivosti“

Kanë zbuluar seksione konike

(parabolën, elipsën, hiperbolën)

Teorema e Pitagorës:

Shuma e katrorëve të ndërtuar mbi

katete është e barabartë me katrorin e

ndërtuar mbi hipotenuzë.

Megjithatë, ky zbulim nuk është bërë

shumë i rëndësishëm, tu marr

parasysh që ka paraqitur numër

irracional (d=√2), për te cilët atëherë

asgjë nuk ka qenë e njohur – „skandali

i pa përputhshmërisë“ 8

Osnovne suprotnosti Kundërshtimeve themelore

Oni prebivaju u harmoniji i čine

osnovu svega što postoji:

1. ograničeno – neograničeno

2. neparno – parno

3. jedno – mnoštvo

4. desno – levo

5. muško – žensko

6. mirno – pokretno

7. ravno – savijeno

8. svetlo – tamno

9. dobro – zlo

10. kvadratno – pravougaono

Ata jetojnë në harmoni dhe bëjnë

bazën e krejt asaj çka ekziston:

1. e kufizuar- e pakufizuar

2. çift -tekë

3. njëjës-shumës

4. djathtas-majtas

5. mashkull-femër

6. i qetë – i lëvizshëm

7. drejt-lakuar

8. dritë-errësirë

9. mirë-keq

10. katror-drejtkëndësh

Teorija muzike Teoria muzikës

Otkriveno je da harmoniju proizvode samo

tonovi koji se nalaze u odnosima:

1:2 (oktava)

12:8 (kvinta)

8:6 (kvarta)

Otkrivanje veza izmeĎu pojedinih fenomena

stvarnosti (naročito muzike) i brojeva dovelo je

do mistike brojeva

Broj su shvatili kao idealnu suštinu

materijalnog

Gnoseološki kriterijum (preuzet iz matematike

kao najpouzdanije vrste znanja), je pretvoren u

ontološki rezultat: broj je proglašen za trajnu i

nematerijalnu osnovu svega

Savremena prirodna nauka, koja se zasniva na

matematici, nastoji da utvrdi prirodne zakone

tako što odreĎenim svojstvima materijalnog

sveta dodeljuje brojne vrednosti – pitagorejska

teza o brojnoj prirodi stvarnosti ugraĎena je u

temelje današnje nauke

Është zbuluar që harmoninë e prodhojnë

vetëm tingujt të cilat gjinden në raportet:

1:2 (oktavë)

12:8 (kuintë)

8:6 (kuartë)

Zbulimi lidhjeve në mes të fenomeneve të

përveçëm real (posaçërisht muzikës) dhe

numrave ka shpie në mistikën e numrave

Numrin e kanë kuptuar si esencën ideale të

materialit

Kriteri Gnoseologjik ( është marr prej

matematikës si forma ma i besueshëm i dijes),

është shëndruar në rezultat ontologjik: numri

është shpallur për bazë të përhershme dhe jo

materiale

Shkenca natyrore bashkëkohore, e cila ka

bazën në matematikë, vazhdon ti vërtetoj

ligjet natyrore , çka përbërësit e caktuara të

botës materiale u ndanë vlera numrave – teza

pitagoriane për natyrën reale të numrave është

themel i shkencës bashkëkohore.

10

PARMENID (510-?)

Parmenid

Postoji samo biće i ono je:

nenastalo

večno

jedno

nepromenjivo

nepokretno

lopta koja kontinuirano ispunjava prostor

identično je sa mišljenjem

Nebiće nije

Nema nikakvog nastajanja.

Sve mnoštveno i menjajuće samo je privid

Celokupno čulno saznanje samo je varka

Postoje tri puta:

put istine (koji vodi do bića i koji je

nezaobilazan)

put privida (koji vodi ka ne-biću i koji je,

stoga, neprohodan)

put mnjenja (koji krivuda izmeĎu dva

prethodna puta i stoga je prohodan, ali

zaobilazan)

Ekziston vetëm qenia dhe ajo është:

e pa shterur

e përjetshme

e vetme

e pandryshueshme

e palëvizshme

topi i cili në kontunitet e plotëson hapësirën

identike me mendimin

Jo qenie nuk është

Nuk ka kur far vazhdueshmërie

Gjitha mërishëm dhe

ndryshimin e vetëm privim

Gjithë njohuritë mistike është vetëm

mashtrim

Ekzistojnë tri rrugë:

rruga e së vërtetës (i cili shpie deri tek

qenia dhe i cili është i patejkalueshëm)

rruga e iluzioneve (i cili shpie ka jo qenia

dhe i cili në baze te kësaj është i

patejkalueshëm)

rruga e të menduarit ( i cili bënë kthesë në

mes të dy rrugëve të mëparshme dhe në

bazë të kësaj është i tejkalueshëm , por i

tërthortë) 12

Biće i privid Do të jetë edhe iluzion

Nastojanje da se biće razume kao

(sama) STVARNOST, a ne kao njen

deo (makar to bio deo od koga je sve

drugo poteklo)

Ističe se važnost tumačenja odnosa:

mišljenja i bića: ISTO JE MISLITI I

BITI (Mišljenje je uvek upućeno na

neki predmet, ono je o nečemu)

pravog i prividnog saznanja:

UMNOSTI I ČULNOSTI (Biće ili

jedno jeste, nastajanje, promena ili

šaroliko mnoštvo je privid)

SVE ŠTO SE DA POMISLITI,

IZGOVORITI ILI ZAPISATI PRIPADA

JEZIKU, PA, UTOLIKO, I BIĆU.

Përpjekjet që qenia të kuptohet si vet

REALITETI, e jo si pjesë e saj (edhe nëse

është pjesë prej të cilës krejt kjo ka rrjedhë)

Theksohet rëndësia interpretimit të raporteve:

mendimet dhe qeniet: NJEJTË ËSHTË

MENDOJ prandaj JAM (Mendimi

gjithmonë të drejton në ndonjë lëndë, ajo

në diçka që është e)

drejt dhe njohuri e parashikueshme:

URTËSIAS DHE SHQYSAT (Qenia ose

një veç është, vazhdimësi, ndërrimi ose

laramania e shumtë është paraqitje)

KREJT CKA JEPET PËR TË MENDUAR, TA

SHPREHIM OSE TA SHKRUAJM I TAKONË

GJUHËS, DHE, DUKE QENË, DO TË JËMË.

13

Biće i nebiće Qenie dhe jo qenie

„Isto je misliti i biti.“

Još se ne razlikuju bivstvovanje i bivstvujuće

(ali se više misli na bivstvovanje)

Isto je da biće jeste i uopšte misliti.

– To je isti put

– Ne može se misliti i govoriti o onome što

ne postoji (jer bi takvo mišljenje i govor bili

prazni)

Iz toga se zaključuje da nema:

promene

(inače biće više ne bi bilo onakvo kakvo je)

kretanja

(inače bi bilo još neostvarenih mogućnosti)

praznine

(inače bi bilo ne-bića)

Biće je:

sve

celo

ograniĉeno

sferiĉno

„Njëjtë është me menduar dhe me qenë.

Ende nuk dallohen të qenurit dhe ekzistencës (

por më shumë mendohet për të qenurit)

Është e njëjtë që qenia është dhe të mendohet

në përgjithësi.

– Kjo është rrugë e nyejt

– Nuk mund të mendohet dhe të flitet për atë çka

nuk ekziston (sepse ky lloj i të menduarit dhe ky

lloj fjalimi do të jetë i zbraztë)

Prej kësaj konkludohet që nuk ka:

ndryshimet

(përndryshe qenia nuk do të jetë ashtu çfarë është)

lëvizja

(përndryshe nuk do të jenë mundësi të pa realizuara)

zbrazëtirat

(përndryshe do të kemi jo-qenie)

Qenia është:

të gjithë

komplet

e kufizuar

sferike 14

Problematizacija bića Problematizimi i qenies

Biće se shvata kao oduhovljena

materijalnost

Odbijanje mitološkog

podrazumevanja bića

U želji da se:

o biću progovori

ono razume

i na taj način utvrdi

ono je nehotice ugroženo, jer je u

mišljenje uvedeno ne-biće

Qenia kuptohet si material spiritual

Refuzimi i të kuptuarit mitologjik të

qenies

Në dëshirë për të:

për qenien të flitet

ajo kupton

dhe në atë mënyrë përcakton

ajo është padashur e rrezikuar,

sepse në mendime është futur jo

qenia

15

PLATON (424-348)

16

Uvod Hyrje

Jedan od najuticajnih filozofa

Zapada: ustanovio je učenje o

istinskom biću

Oslanjao se na praksu svog učitelja

Sokrata, koji je vodio kritičke dijaloge

o tome šta je vrlina

Odgovor na to pitanje upućuje na

zaključak da postoji večna i

nevidljiva suština vrline: ideja

Čuvena “teorija ideja” slikovito je

prikazana u „alegoriji pećine“, kroz

sliku uspinjanja individualne duše

od opažanja pojedinačnih stvari do

sagledavanja onostranog sveta ideja

Njëri ndër filozofët më me ndikim të

Perëndimit: ka themeluar mësimin

për qenien e vërtetë

I është mbështetur praktikës të

mësuesit të tij Sokratit, i cili ka

digresuar për atë se çka është vërtiti

Përgjegjësja për atë pyetje na

udhëzon në konkludim që ekziston

baza e përjetshme dhe e

padukshme e vërtiti: ideja

E njohura „teoria idesë“ është

prezantuar në „alegorinë e

shpellës“, nëpërmes fotografisë

shpirti individual prej kujdesit te

gjërave individuale deri tek shqyrtimi

e anës tjetër të ideve

17

Problemi Platonovih spisa Problemi i shkrimeve të Platonit

Forma istraživanja je dijaloška, što

podrazumeva konverzaciju (koja je

otvorena i nedogmatična), a ne izlaganje

„Nameštenost“ dijaloga: Platon fingira

razgovor, koji je u stvari njegov monolog,

u kojem se pitanja postavljaju tako da je

moguć jedan jedini odgovor

Uvek govori preko nekog drugog,

najčešče preko Sokrata, koji je glavni lik

njegovih dijaloga

Teško je razlikovati predstavni i

spekulativni sadržaj: slobodno se prelazi

sa spekulacije na mit, zbog čega nije uvek

jasno na kojem terenu se misao trenutno

nalazi

Umetniĉka vrednost je isprepletena sa

didaktiĉkim pristupom

Forma e hulumtimit është dialogu, çka

nënkupton bisedën (e cila është e hapur

dhe jo dogmatike) e jo ekspozimi

„Montimi“ dialogut: Platoni e prekë

bisedën, i cili në realitet është monologu

i tij, në të cilin pyetjet shtrohen ashtu që

ka të mundur vetëm një përgjigje e saktë

e jo më tepër

Gjithë flet nëpërmes të dikujt tjetër, e ma

së shpeshti nëpërmjet Sokratit, i cili

është personi kryesor i dialogut të tij

është vështirë të dallohet përmbajtja e

shfaqur dhe spekulative: lirshëm

kalohet prej spekulimit në mit, për çka

edhe nuk është gjithë e qartë në cilin

hapësirë gjendet kuptimi

Vlera artistike është e gërshetuar me

qasjen didaktike

Teorija ideja Teoria idesë

Platon stvarno postojanje pripisuje samo

onome što je opšte (ideji, dobrom), dok ono

što ĉulno egzistira jeste samo privid

Ideje:

nisu puki subjektivni pojmovi, već

objektivne suštine

kao opštost postoji transcendentno

ne prostorno odvojeno od čulnih stvari

(ideje su bestelesna suštastva)

poseduju stvarnost nezavisnu od

ĉulnih stvari (ne menjaju se i ne

propadaju s njima)

ne nalaze u našoj svesti (mi ih nemamo),

već se putem saznanja otkrivaju u duhu

Termini: idea (ideja), eidos (oblik), genos (rod)

Platoni ekzistimin real e përshkruan vetëm në

atë çka është në përgjithësi (ideja, mirësinë),

deri sa ajo çka është ekziston vetëm me shqisat

është vetëm iluzion

Idetë:

nuk janë terme të thjeshta subjektive, po

përmbajtje objektive

si i përgjithshëm është i transcendent

në mënyrë jo hapësinore janë ndarë

shqisat (idetë janë terme joshpirtërore)

posedojnë realitet të pavarur prej

shqisave të gjërave (nuk nderohen dhe

nuk i takojnë atyre)

nuk gjinden në vetëdijen tonë (ne nuk i

kemi), por nëpërmes të rrugës së njohjes

zbulohen në shpirt

Termet: ideja (ide), eidos (forma), genos (gjinia)

Teorija ideja Teoria idesë

ĉulne stvari: „slike ideja”

ideje: uzori (kao za umetnika)

Ideja Dobra je centralna ideja:

saznajno naĉelo (omogućava saznanje)

ontološko naĉelo (bivstvovanja)

Država: Dobro kao Sunce

čija svetlost čini predmete prirode

vidljivim za sve

koje je izvor njihove vrednosti i

lepote

Uzroci : stvari ← Ideje ← Jedno

Jedno = Dobro = Lepo

gjërat shqisore: „fotografia idesë“

idetë: shkaqet (sikur për artistin)

Ideja e së mirës është ideja qendrore

parimet njohëse (mundësojnë njohjet)

parimet ontologjike (të qenurit)

Shteti: si diell i mirë

drita e kujt i bënë lëndët

natyrore të dukshme për të

gjithë

cili është burimi i vlerës dhe

bukurisë së tyre

Shkaqe: Gjërat ← Idetë ← Njëra

I përveçëm = E mirë = E bukur

Teorija ideja Teoria idesë

Jedno ili dobro je:

naĉelo

sjedinjavajuće

imanentno – fenomeni:

preslikavaju ga (mimesis)

u njemu sudeluju (metheksis)

transcendentno (nadilazi i

samo bivstvovanje)

svrha

MeĎu idejama vlada HIJERARHIJA

što je ideja apstraktnija – to je viša

Čulni svet:

slika sveta ideja

nije potpuno nestvaran

ali sadrži element ne-bića

I përveçëm ose e mira është:

parim

e inkorporuar

e imanente – fenomenet :

e paraqesin (mimesis)

në atë pëson (metheksis)

transcendente (përtej edhe vet

qenies)

qëllimi

Në mes të ideve ekziston HIRARKIA

Bota e shqisave:

pasqyra e botës ideja

nuk është plotësisht i parealizuar

por përmban elemente të jo qenies

Dijalektika kao put kojim se stiže do suštine

Dialektika rruga përmes së cilës arrihet deri tek esenca

“Alegorija pećine”: izlazak zarobljenika

na svetlost dana kao metafora „izlaženja“

ljudske svesti iz varljivog pojavnog i

čulnog sveta u sferu umnog

Ono što se može opaziti čulima nije

stvarno

Saznanje mora da se okrene idejama kao

jedinoj stvarnosti

Dijalektika = put kojim se stiže do suštine

Dijalektičar shvata bit svake stvari što

znači – da može sebi i drugima dati

objašnjenje

Dijalektika ima dva vida:

tehniĉki: veština unošenja nereda u

subjektivne predstave s ciljem da se

pokaže njihova ništavnost

epistemološko–ontološki: put kojim

se duša uzdiže kroz različite nivoe

(od čulnog do idealnog) vodi do

vrhunskog dobra i lepote)

„ Alegoria e shpellës“: dalja e të burgosurit në

dritën e ditës si metaforë e “botimit“ të vetëdijes

njerëzore nga mashtrues te lajmëruar dhe bota

shqisore në sferën e trurit

Ajo çka mund të identifikohet nga shqisa nuk

është reale

njohurit duhet të drejtohen ka idetë si të vetmen

realitet

Dialektika = rruga nëpër mes së cilës arrihet deri

tek esenca

Dialektiku e kupton rëndësinë e çdo sendi se çka

do me thënë – që vetit dhe të tjerëve mundet mi

dhënë sqarime

Dialektika i ka dy pamje:

teknike: aftësia e futjes çrregullimit në

prezantimet subjektive me qëllim që të

tregohet paaftësia e tyre

epistemologjike-ontologjike: rruga

nëpërmes së cilës zgjohet shpirti nëpër nivele

të ndryshme (prej shqisave deri tek idealja)

qon deri tek ma e mira dhe më e bukura)

Psihologija i politika Psikologjia dhe politika

Deo duše Vrlina Stalež

um mudrost pravednost vladari

volja hrabrost (svako radi branioci

požuda umerenost svoj posao) hranioci

Pjesë e shpirtit Vërtiti Klasë

mendja urtësia shteti/drejtësia pushtetarët

dëshira guximi (kur secili e krye mbrojtësit

epshi përmbajtje punën e vet) ushqyesit

Teorija vaspitanja Teoria e edukimit

24

vrsta pouĉavanja

Telesna snaga

Pripovedanje mitova

Gimnastika

Čitanje i pisanje

Pesništvo

Matematika i astronomija

Vojničko vežbanje

Dalje obrazovanje (činovnici)

Dijalektika (komandanti)

Vladar

godine

vitet e

pleqërisë

lloji i mësimdhënës

1 – 3. Forca trupore

3 – 6. Ndërlidhja e miteve

7 – 10. Gjimnastika

10 – 13. Shkrimi dhe leximi

14 – 16. Poetika

16 – 18. Matamatika dhe astronomia

18 – 20. Ushtrimet e ushtrisë

20 – 30. Shkollimi i më tejmë (graduesit)

30 – 35. Dialektika (komandantët)

50. Pushtetari

ARISTOTEL (384-322)

25

Teorijske nauke Shkencat teoritike

Principi ovih znanja se nalaze

u predmetu

prva filozofija

(teologija, metafizika): proučava

prva počela i uzroke, tj. biće kao biće

fizika:

proučava

prirodna bića, tj. pokretnu materiju

matematika:

proučava

nepokretnu formu, tj. broj

Parimet e këtyre njohurive gjinden

në subjektin

filozofia e parë

(teologjia, metafizika): studion

së pari ka filluar ti hkaqet, ajo është

qenia si qenie

fizika:

studion

qeniet natyrore, ajo është materia

lëvizëse

matematik:

studion

formën, ajo është palëvizshme

26

Praktičke nauke Shkencat praktike

Principi im se nalaze delom u

delatniku, a delom u predmetu

etika: pojedinac

ekonomika: porodica

politika: država

o uključuju i volju (poriv ili žudnju)

o odnose se na ljude

o predmet im je promenljivo biće

o koje je u potencijalnosti

o odnose na nešto buduće

o Saznanje praktičkog delanja:

o zavisi od konkretne situacije

o izgraĊuje se kroz niz

situacija (nije naučivo)

Parimet gjenden në veprimin e tyre, kurse një

pjese subjektin

etika: individuale

ekonomia: familja

politika: shteti

o e kyçin edhe vullnetin (kundër ose kërshëri)

o i kushtohet njerëzve

o subjekti për ta është qenie ndryshese

o cilat janë potencialet

o ka të bëjë për të ardhmen

o Njohja e veprimit praktik:

o varet prej situatës konkrete specifike

o ndërtohet nëpërmjet shumë situatave

(nuk është e mundshme te mësohet)

27

Poietičke nauke Shkencat poetike

Principi im se nalaze u stvaraocu

U njih spadaju:

umetnost

zanati

veštine (graĎevinarstvo, lekarstvo,

retorika, gramatika)

o odnose se na stvari

o predmet im je promenljivo biće

o koje je u potencijalnosti

o odnose na nešto buduće

o Saznanja se mogu naučiti (veštine)

Parimi i tyre gjendet tek krijuesi

Këtu përfshin

artin

zanatet

aftësitë (ndërtimtarinë, mjekësinë,

retorikën, gramatikën)

ka të bëj me sendeve

subjekt tyre është qenia ndryshuese

cila ka potencial

ka të bëjë me të ardhmen

Njohurit mund të mësohen (aftësitë)

28

Etika Etika

Vrlina:

naklonost za odreĎeni voljni izbor

(individualnost, sloboda, odgovornost)

drži se sredine (odmerenost)

otkriva se razmišljanjem (važi za sve)

Vrlina je

ontološki: sredina (izmeĎu krajnosti)

aksiološki: maksimum.(najbolje, a ne

osrednje)

Primeri:

hrabrost je sredina izmeĎu plašljivosti i

smelosti (koja je nerazumna)

umerenost je sredina izmeĎu

neosetljivosti i razuzdanosti

darežljivost je sredina izmeĎu škrtosti i

rasipnosti

ponos je sredina izmeĎu poniznosti i

oholosti itd.

Vërtitet

simpatia për një zgjedhje të caktuar

(individualiteti, liria, përgjegjësia)

i përmbahet një mesi (përmbajtja)

zbulohet nëpërmes të menduarit (vlen

për të gjithë)

Vërtiti është

ontologjik: mesi (në mes te fundit)

aksiologjike: maksimumi (më e mira,

e jo mesi)

Shembujt:

guximi është mesi në mes të frikës dhe

guximit (e cila është e pakuptimtë)

urtësia është mesi në mes të mos

ndjeshmërisë dhe shthurjes

bujaria është një mesatare në mes të

koprracisë dhe shpenzimeve të

tepruara

mburrja është mesatare ne mes të

përulësisë dhe krenarisë etj. 29

Metafizika (prva filozofija) Metafizika (filozofia e parë)

Najvažniji (ontološki) problemi:

nauka o biću kao biću

Prethodni filozofi su postavili pitanje o

bitku bića, ali su odgovor tražili u

nekom pojedinačnom elementu

Bitak:

nije nikakvo pojedinačno biće

on prethodi svim bićima kao njihova

izvorna priroda

Ipak, bića nisu iscrpljena bitkom, jer

bogatstvo svojih svojstava bića

pokazuju tek u ontičkom stavu:

„Nema bića bez bitka, ali ni bitka bez

bića.“ – ontološka diferencija

Problemet më të rëndësishme (ontologjike):

shkenca për qenien si qenies

Filozofët e mëparshme kanë shtruar pyetjen

për qenien, por përgjigjen e kanë kërkuar

në ndonjë element të ngjashëm.

Beteja:

nuk ka qenie individuale

parakalon të gjitha qeniet si dhe

natyrën e tyre burimore

Megjithatë, qeniet nuk janë të rraskapitura

me betejën, sepse pasuria e cilësisë së

qenies së tyre tregojnë qysh në qëndrimin

ontik.

30

Biće kao biće Qenia si qenie

Suština mišljenja: kada mislimo

mišljenje, uviĊamo prisutnost bitka,

jer mišljenje je identično sa onim o čemu se

misli (forma = sadržaj)

Postoje dva pristupa bitku:

opažanje (prisutni su i forma i materija)

mišljenje (prisutna je samo forma)

Bitak kao najviši sadržaj saznanja:

ISTINA

(Parmenidov identitet mišljenja i bića).

Mišljenje -------------------------------------------- Biće

apstrahovanje

Mišljenje mišljenja ------------------- Biće kao biće

Esenca e të menduarit: kur ne shqyrtojmë

mendimin, vërejmë prezencën e vetes,

sepse mendimi është identik me atë për çka

mendohet ( forma= përmbajtja)

Ekzistojnë dy qasje për betejën:

kujdesi (janë prezentë forma dhe materia)

mendimi (prezentë është vetëm forma)

Beteja si përmbajtje ma e lartë e njohurive:

E VËRTETA

(Identiteti i Parmenidit për mendimet dhe qenien).

Mendimi.................................................... Qenia

apstrakimi

Mendimi i mendimeve................... Qenia si qenie

31

Teorija uzroka Teoria e shkaqeve

Prethodni filozofi su postavili pitanje

o uzročnosti, ali nijedan nije otkrio

sva četiri uzroka stvari

Četiri primarna uzroka su:

1. materijalni uzrok unutrašnji

2. formalni uzrok (ideja)

3. pokretaĉki uzrok spoljašnji

4. finalni uzrok (svrha)

Filozofët e më parshëm kanë shtruar pyetje

rreth shkakut, por asnjëri nuk ka zbuluar

katër shkaqet e sendeve

Katër shkaqet primare janë:

1. shkaqet materiale të brendshme

2. shkaku formal (ideja)

3. shkaqet lëvizëse të jashtme

4. shkaku final (qëllimi)

32

IMANUEL KANT (1724–1804)

33

Osnovna pitanja Pyetjet esenciale

Postavlja tri osnovna pitanja i na svako

od njih odgovara u jednoj knjizi, želeći da

odgovori na suštinsko pitanje:

„Šta je ĉovek?”

1. Šta ĉovek može da zna?

(kakve i kolike su naše moći saznanja?)

Kritika čistog uma

2. Šta ĉovek treba da radi?

(da bi bio slobodno biće koje ne ugrožava

i ne narušava slobodu drugih ljudi)

Kritika praktičnog uma

3. Ĉemu ĉovek treba da se nada?

(da bi mogao da shvati prirodu kao celinu

i da u haosu može da naĎe red i smisao)

Kritika moći suĎenja

Shtron tri pyetje esenciale në secilën prej

tyre përgjigjet në një libër, duke dëshiruar të

përgjigjet në pyetjet esenciale:

„Çka është njeriu?”

1. Çka njeriu mund të di? (çfarë dhe sa janë

mundësit tona të njohim)

2. Çka duhet të punoj njeriu? (që qenia e lirë

mos të pengoj dhe mos ta rrënoj lirinë e

njerëzve tjerë)

3. Ku duhet njeriu të shpresoj?

(që te mundet të kuptoj natyrën si tërësi dhe

në kaos të gjendet rendi dhe kuptimi)

34

Ispitivanje granica saznanja Hulumtimi i kufijve të diturisë

Kritika:

empirista (potcenjivanje stvaralačke

moći razuma u saznanju)

racionalista (favorizovanje isključivo

sposobnosti razuma u saznanju)

Glavni zadatak:

ispitati šta naša moć saznanja dodaje

sama iz sebe (bez čulnog opažanja)

Traga se za nečim što je a priori dato, tj.

pre

nezavisno

od svih čulnih utisaka

Moć stvaranja novih saznanja iz

samog ĉovekovog uma:

sintetički sudovi a priori

Razlikovanje sudova:

analitičkih i sintetičkih

apriornih i aposteriornih

Kritika:

empiristi ( vlerësimi i fuqive krijuese të

mendjes)

racionalisti ( favorizimi ekskluzivisht i

aftësisë për të kuptuarit e njohurive)

Detyra kryesore:

te hulumtohet se çka fuqia jonë e njohjeve

jep prej vetes (pa kujdesin e shqisave)

para

pavarur

prej krejt përshtypjeve shqisave

Fuqia e realizimit te njohurive të reja prej

vet mendjes së njeriut:

gjykimet sintetike të a priori

Dallimi në mes gjykimeve:

analitike dhe sintetike

apriori dhe apostpriori 35

Stuktura saznajnih moći Struktura e fuqive njohëse

Polazi se od tradicionalne podele moći

saznanja: čulnost, razum i um

Na svakom od tih nivoa traži element koji

saznanju pridaje opštost i nužnost

Sadržaj saznanja je:

neodreĎen

neformiran

čista mogućnost

Forma saznanja je ono što:

stvara

oblikuje

ureĎuje

Pažnja se usmerava na čiste forme moći

saznanja (forme čulnosti i forme razuma)

U tim formama ispoljava se ĉista

subjektivnost saznajnih moći, koje

nema ni u kakvom sadržaju, tj. predmetu

– sfera transcendentalnosti

Fillon prej ndarjes tradicionale të fuqive

njohëse: shqisat, të kuptuarit dhe mendja

Në secilin prej këtyre niveleve kërkohet

elementi i cili njohjes ja jep universialitetin

dhe domosdoshmërinë

Përmbajtja e njohjes është:

i papërcaktuar

i paformuar

mundësi e pastër

Forma e njohjes është ajo çka:

krijon

formëson

rregullon

Kujdesi drejton në forma të pastërta të

fuqisë së njohjes (format e shqisave dhe

format e të kuptuarit)

Në ato forma shfaqet subjektiviteti i

thjesht i fuqive njohëse, të cilat nuk janë

në asnjë përmbajtje, dmth në asnjë subjekt

– sferë e transcendencës 36

Čiste forme čulnosti Format e pastërta të shqisave

Čiste forme čulnosti su:

prostor i

vreme

To znači da sadržaj celokupnog

čulnog iskustva ima prostorni i

vremenski karakter

Da nije reč o pukim subjektivnim

entitetima, svedoče njihove

karakteristike:

transcendentalni idealitet

(bitni uslovi svakog opažanja u

samom subjektu

empirijski realitet

(važe za sve predmete opažanja)

Ono što se opaža je pojava

Iza pojave stoji stvar po sebi, ali je

ona nedohvatna za naše saznanje

Format e pastërta të shqisave janë

hapësira dhe

koha

Kjo dmth qe përmbajtja e gjithë përvojës

së shqisave ka karakterin kohor dhe

hapësinor

Nuk është fjala për entitet subjektiv,

që dëshmojnë karakteristikat e tyre:

idealiteti transcedantal

(kushtet e rëndësishme të çdo kujdesi

në vet subjektin

realiteti empirik

(vlen për të gjitha objektet e perceptimit)

Ajo çka mund të perceptohet

Mbas dukshmërisë qëndrojnë sendet në

veti, por ajo është e pakapshme për

njohuritë tona

37

Čiste forme razuma Format e thjeshta të arsyes

kvantitet

(jedinstvo, mnoštvo, celokupnost)

kvalitet

(realnost, negacija, limitacija)

relacija

(inherencija i supstancija, kauzalitet i

dependancija, delovanje i trpljenje)

modalitet

(mogućnost – egzistencija, nužnost –

slučajnost)

U kategorijama se nalazi stvaralaĉka

moć sinteze, kojom se nešto razume u

raznovrsnosti i haosu opažanja (koji je

dospeo u svest preko čula)

Tek pomoću kategorija može se razumeti

čulna datost: one omogućuju iskustva

Ne postoji problem objektivnosti

saznanja, ali samo stoga što razum nije

u stanju da ide dalje od mogućeg

iskustva

kuantiteti

(i bashkuar, shumë përfshirës,

gjithëpërfshirës)

kualiteti

(realiteti,mohimi, limitimi)

relacioni

(të qenurit dhe substanca,

kauzaliteti, reagimi dhe durimi)

modaliteti

(mundësia – ekzistenca,

domosdoshmëria – rastësia)

Në kategoritë gjendet mundësia

krijuese e sintezës, me të cilën diçka

kuptohet në shumëllojshmëri dhe ne

kaosin e vrojtimeve

Me ndihmën e kategorive mund të

kuptohet sensi i dhënë

Nuk ekziston problemi i njohurive

objektive, por për shkak të kuptuarit

nuk është në gjendje të shkoj më larg

prej përvojës të mundshme

38

Ideje čistog uma Ideja e mendjes pastër

Čisti um po svojoj prirodi teži stalno da preĊe granice iskustva i baš se zbog toga postavljaju metafizička pitanja

Čisti um stvara ideje:

koje sadrže ono čemu pripada celokupno iskustvo

ali samo nikada ne može da bude predmet iskustva

Čisti um dolazi do dijalektičkih zaključaka:

ideja besmrtnosti

ideja slobode

ideja boga

Sve tri ideje podvrgavaju se kritičkom razmatranju i utvrĎuje se da one nemaju mesta u filozofiji (kao nauci)

Naime, um uvek upada u nerešiva protivrečja – antinomije – sa samim sobom kad pokušava da postavlja pitanja koja se odnose na stvar po sebi

Mendja e pastër me natyrën e saj gjithë anon ti

kaloj kufijtë e përvojës dhe për shkak të kësaj

shtrohen pyetjet metafizik

Mendja e pastër krijon ide:

të cilat përmbajnë atë çka i takon e tërë

përvoja

por vet kurrë nuk mund te jetë subjekt i

përvojës

Mendja e pastër vjen prej konkludimit dialektik:

ideja e pavdekshmërisë

ideja e lirisë

ideja zotit

Të gjitha këto tri ide futen në shqyrtimin kritikë

dhe vërtetojnë se nuk kanë vend në filozofi

(si shkencë)

Mendja gjithë bie në kontradikta të pa zgjidhura

– antinomia – me vet veten kur tenton të shtroj

pyetje të cilat kanë të bëjnë për gjërat në veti

39

Praktični um Mendja praktike

Čisti (teorijski) um u pogledu saznanja ima vrlo ograničenu funkciju

Ideje uma:

jesu pojam o nadčulnom (kojem ne odgovara ništa čulno)

ne mogu biti saznate i dokazane, već samo predstavljaju stvar uverenja

nisu konstitutivne (za saznanje), nego su regulativne (za delovanje)

Natĉulni svet (noumenon) otvara se pred praktičnim umom (za moguću upotrebu), dok za teorijski um on ostaje predmetom protivrečja

Čovek:

ambivalentno biće, jer živi u svetu prirode i svetu slobode

zadobija vrednost i dostojanstvo kao slobodno biće, a ne kao prirodno

upravo iz ovoga se izvodi primat praktiĉkog uma

Mendja e pastër (teorike) në vështrim te

njohurive e ka shumë të kufizuar funksionin

Ideja mendjes:

janë terme për mbishqisën (të cilës nuk i

përgjigjet asnjë kuptim)

nuk mund të jenë të njohura dhe të

argumentuara, por vetëm bëjnë paraqitjen

nuk janë konstitutive (për njohurit),

por janë rregullative (për veprim)

Bota e mbishqisave (noumenon) hapet para

mendjes praktike (për përdorim të mundshëm)

deri sa për mendje teorike mendja mbetet lëndë

e kundërshtuar

Njeriu:

qenia ambivalente, sepse jeton në botën e

natyrës dhe botën e lirisë

fiton vlerën dhe dinjitetin si qenie e lirë, e

jo si natyrore

saktësisht prej kësaj nxjerrët primati i

mendjes praktike 40

Kategorički imperativ Kategoria imperativë

1. formulacija: „Postupaj tako da maksima tvoje volje uvek može važiti kao princip opšteg zakonodavstva.“

(ovaj fakt uma se ne može izvesti, nego se on uzima kao sintetički stav a priori)

2. formulacija: „Postupaj tako da ĉoveĉanstvo u tvojoj liĉnosti, i u liĉnosti svakog drugog, uvek upotrebljavaš ujedno i kao cilj, a nikada samo kao sredstvo.“

Sva bića koja imaju um i volju (iz koje proizilaze sklonost ili dužnost) primorana su da se upravljaju prema čistoj volji u formi zapovesti

Interes različitih upotreba uma:

spekulativna → saznanje predmeta do najviših principa a priori

praktiĉna → odreĎivanje volje s obzirom na poslednju i potpunu svrhu

1. formulimi: „Vepro ashtu që maksima e

dëshirës tënde gjithë mundet të vlejë si

parim i përgjithshëm i legjislacionit.“

(ky fakt i mendjes nuk mund të bëhet, por ai

merret prej qëndrimeve sintetike a priori)

2. formulimi: „Vepro ashtu qe njerëzimi në

personalitetin tënd, dhe në personalitetin e

çdo kujt, gjithmonë e përdorë në një të

bashkuar dhe si qëllim dhe kurrë vetëm

sikur mjet.“

Të gjitha qeniet të cilat kanë mendjen dhe

dëshirën (prej të cilave dalin prej dispozitës

dhe obligimeve) janë të obliguara që të

orientohen drejt dëshirës pastër ne formën e

urdhërimeve

Interesi i përdorimit të shumëllojshëm të trurit

spekulative → njohuritë e lëndëve deri te

parimet më të larta apriori

praktike → përcaktimi i dëshirës tu marr

parasysh qëllimin e fundit të plotë 41

GEORG VILHELM FRIDRIH HEGEL (1770-1831)

42

Fenomenologija duha Fenomenologjia e shpirtit

Hegelov UVOD U FILOZOFIJU, kao

pokušaj da se ljudski razum povede:

od carstva svakodnevnog iskustva

do carstva stvarnog filozofskog

saznanja, do apsolutne istine, tj. do

saznanja procesa sveta kao duha

Svet u stvarnosti nije onakav kakvim

izgleda, nego onakav kakvim ga

filozofija shvata

1. Počinje se sa iskustvom obične svesti u

svakodnevnom životu

2. Pokazuje se da ovaj (kao i svaki drugi)

vid iskustva sadrži elemente:

a) koji potkopavaju njegovo

poverenje u sopstvenu sposobnost

da opazi stvarno

b) koji ga teraju da u traganju preĊe na

još više naĉine razumevanja

HYRJA NË FILOZOFI e Hegelit,

prej mbretërisë deri te përvoja e

përditshme

prej mbretërisë të njohjes reale

filozofike, deri tek e vërteta absolute, ajo

është deri te njohja e procesit

jetësorë

Bota në realitet nuk është ashtu siç

duket, por është ashtu çfarë filozofia e

kupton

Fillon prej përvojës të ndërgjegjes thjesht

në jetën e përditshme

Tregon se ky (si çdo tjetër) lloj i përvojës

përmban elemente:

a) të cilët minojnë besimin e tij në

aftësinë personale që të kujdeset

seriozisht për to

b) të cilat e detyrojnë që në hulumtim të

kaloj në më shumë mënyra tjera të

mirëkuptimit 43

Unutrašnji proces razvoja svesti Procesi i brendshëm i vetëdijes

Napredak prema višim načinima saznanja jeste, tako, unutrašnji proces samog iskustva i nije proizveden spolja

Ako čovek obrati punu pažnju na rezultate svoga iskustva, napustiće jedan tip saznanja i poći ka drugome usled suprotnosti u koje se svest sama zaplela:

čulna izvesnost

opažanje

razumevanje

samoizvesnost

Fenomenologija je imanentna povest ljudskog iskustva

To više nije iskustvo zdravog razuma, već iskustvo u kome je sigurnost u razum već poljuljana zbog osećaja da ono ne poseduje punu istinu

Përparimi ndaj shumë mënyrave të njohjes është

ashtu që procesi i brendshëm i vet përvojës nuk

është i prodhuar për jashtë

Nëse njeriu i kushton vëmendje rezultateve të

përvojës së tij, do ta lëshoj një model te njohurive

dhe do të niset në drejtim të tjerave në

kundërshtimet të cilat vetëdija vet është ngatërruar:

shqisa e sigurt

perceptimi

të kuptuarit

vetëbesimi

Fenomenologjia lidhjes imanente e përvojës së

njeriut

Ajo më nuk është përvojë e mendjes shëndoshë,

por është përvojë në të cilën siguria në të kuptuarit

është e luhatur për shkak të ndjenjës që ajo mos

të posedoj të vërtetën e plotë 44

Dijalektički dinamizam Dinamika dialektike

Činilac koji odreĎuje tok tog iskustva je

promenljivi odnos izmeĊu svesti i

njenih predmeta

Ako se subjekt koji filozofira drži uz svoje

predmete i dozvoljava da ga vodi njihovo

značenje, otkriće promenu:

njihovog oblika i

njihovog odnosa prema subjektu

Kada iskustvo počinje:

predmet izgleda kao:

čvrsti entitet

nezavisan od svesti

subjekt i predmet izgledaju:

jedan drugome strani

MeĎutim, proces saznanja otkriva da oni

ne stoje u izolaciji, nego da predmet

dobija svoju objektivnost od subjekta

Faktori i cili cakton atë përvojë është raport

i ndryshueshëm në mes të vetëdijes dhe

objektit të tij

Nëse subjekti i cili filozofon dhe i përmbahet

subjektit të saj dhe lejon qe ta udhëheq

ndikimi i tyre

i formës së tyre dhe

raportit të tyre ndaj objektit

Kur përvoja fillon:

objekti duket sikur:

etnitet i fort

i pavarur prej vetëdijes

subjekti dhe objekti duken:

njëri tjetrit i del krahë

Megjithatë procesi i njohjes zbulon që ata

nuk mbesin të izoluar, por objekti e fiton

objektivitetin e vet prej subjektit

45

Osnova predmeta u subjektu Baza e lëndës në subjekt

Stvarno je opštost koja se ne može

svesti na objektivne elemente slobodne

od subjekta (kvalitet, stvar, sila, zakon)

Stvarni predmet uspostavljen je tek

intelektualnom delatnošću subjekta

Subjekt otkriva da sam stoji iza

predmeta: svet postaje stvaran samo

pomoću poimajuće sile svesti

Ovo je istina samo za filozofe, ali još nije

istina objavljena u objektivnom svetu

Zato treba ići dalje, samosvest mora da:

pokaže da je ona istinska stvarnost

uĉini svet svojim slobodnim

ostvarenjem

Me të vërtetë thjeshtësia e cila nuk mund

të reduktohet në elementet e lirisë prej

subjektit (kualiteti, sendi, fuqia, ligji)

objekti reale janë të vendosura në

veprimtarinë intelektuale të subjektit

Subjekti zbulon që vet qëndron prapa

objektit: bota bëhet e realizuar vetëm me

ndihmën me fuqinë e vetëdijes

Kjo e vërtetë është vetëm për filozofët, por

ende nuk është e vërteta e shpallur në

botën objektive

Për këtë duhet të shkohet me larg vetë

vetëdija duhet të:

të tregoj që ajo është e vërteta reale

e bënë botën me lirinë e saj krijuese

46

Svet kao deo subjekta Bota si pjesë e subjektit

Subjekat je apsolutni negativitet:

on ima moć da negira svako dato stanje i

da ga učini svojim sopstvenim svesnim delom

Ovo nije samo saznajna delatnost, jer se taj proces se može odvojiti od istorijske borbe izmeĎu čoveka i njegovog sveta, koja je sama po sebi sastavni deo puta ka istini i istine same

Subjekt mora uĉiniti svet svojim vlastitim delom ako želi da prizna sebe za jedinu stvarnost

Tako proces saznanja

postaje proces istorije

Svet (stvarnost) pokazuje se kao delo subjekta

Subjekti është negativitet absolut:

ai ka fuqi të mohoj çdo gjendje të dhënë

dhe

ta bëjë si vepër të vetë ndërgjegjësimit

Kjo nuk është vetëm

një veprimtari njohëse, sepse kyproces mund

të ndahet nga luftën historike në mes njeriut

dhe botës së tij, e cila është vetë një pjesë

integrale e rrugës së vërtetës dhe të vërtetës

Subjekti duhet të bëjnë pjesën e tyre të

botës në qoftë se ju doni të pranojnë vetes

realitet vetëm

Kështu procesi i njohjes

mbetet proces historik

Bota (realiteti) tregohen si vepra të subjektit

47

Objektivizacija razvoja svesti Objektivizmi dhe zhvillimi i vetëdijes

Samosvest se prenosi u borbu na život i smrt

izmeĎu pojedinaca

Povezuju se:

saznajno-teorijski proces samosvesti

(od čulnosti do umnosti)

istorijski proces čovečanstva

(od ropstva do slobode)

Oblici svesti javljaju se kao objektivne

istorijske stvarnosti – stanja sveta

Svaki oblik svesti koji se javlja u imanentnom

napretku saznanja kristališe se

kao život jedne date istorijske epohe

(od grčkog polisa do francuske revolucije)

MeĎutim, država stvorena revolucijom:

učinila je objektivni svet sredstvom

subjekta

ne postigavši subjektovu bitnu slobodu

Zato se ostvarivanje istinske slobode prenosi:

sa plana istorije (nosilac Francuska)

u unutrašnje carstvo duha

(nosilac.Nemačka)

Vetëdija bartet në luftën për jetë dhe vdekje në mes

të individëve

lidhen:

procesi teorik i njohjes të vetëdijes

(prej shqisave deri tek dituria)

procesi historik i njerëzimit

(prej robërisë deri tek liria)

Format e vetëdijes lajmohen sikur realitete

historike objektive – gjendja e botës

Çdo formë e vetëdijes lajmohet në përparimin

imanent te njohurive dhe kristalizohet

si jeta e një epoke të dhënë historike

(prej poliseve greke deri tek revolucioni francez)

Megjithatë shteti është krijuar me revolucion:

e ka bërë botën objektive me mjetin subjektiv

duk mos arritur lirinë e rëndësishme të

subjektit

Për atë realizimit lirisë vërtetë transmetohet:

prej planit historisë (bartësi i Francës)

në brendësin e shpirtit mbretëror (bartëse

Gjermania) 48

Fenomenologija kao istorija iskustva svesti

Fenomenologjia si përvojë historike e vetëdijes

Fenomenologija je nauka o

svesti

stvarnosti

Svest je samo pojavljivanje duha

Fenomenologija je istorija iskustva svesti

Stepeni uzdizanja izvesnosti do istine:

svest uopšte

(koja ima neki predmet kao takav)

samosvest

(za koju je predmet Ja)

um, pojam duha

(jedinstvo svesti i samosvesti)

Fenomenologjia është shkenca për

vetëdijen

realitetin

Vetëdija është vetëm paraqitje e shpirtit

Fenomenologjia është përvoja historike e

vetëdijes

Niveli i ngritjes së kërshërisë:

vetëdija në përgjithësi

(e cila ka ndonjë lëndë si të tillë)

vetëdija

(për të cilën objekti është Unë)

mendja, termi i shpirtit

(bashkimi I vetëdijes dhe mos vetëdijes)

49

Dijalektički razvoj saznajne svesti

Zhvillimi dialektik i njohjes së vetëdijes

Saznanje počinje kada filozofija razori iskustvo

svakodnevnog života

1. Predmet iskustva se prvo javlja kao stvaran i čini

se kao da postoji po sebi

2. Analizom uviĎamo da ono što čulna izvesnost

zadržava kao nešto nepromenljivo usred toka

utisaka nije predmet već da on postoji ovde i sada

3. Oni jedini ostaju postojani u neprestanom menjanju

objektivnih podataka, oni postoje kao identični, jer

su nešto opšte

4. Suprotno očekivanju, istina čulnosti nije

pojedinačni predmet nego opštost

5. Ležište opštosti je subjekt, a ne predmet. Opštost

postoji u saznanju koje je smatrano nebitnim

činiocem: Predmet ne postoji po sebi već zato

što ga ja saznajem

6. Dalja analiza otkriva da „ja“ prolazi kroz isti

dijalektički proces kao predmet i da pokazuje da je

ono nešto opšte (opšte „ja“)

7. Čulno iskustvo otkriva da istina nije ni kod

njegovog posebnog predmeta ni kod pojedinačnog

ja

8. Istina je rezultat dvostrukog procesa negacije:

negacije postojanja predmeta po sebi

negacije pojedinačnog ja, time što se istina

pomiče prema opštem ja

Njohurit fillojnë kur filozofia shkatërron përvojën e jetës

përditshme

1. Objekti i përvojës së pari lajmohet si i realizuar dhe

duket sikur ekziston në veti

2. Nëpër mes të analizës shohim se ajo çka është shqisa

mbahet si diçka e pa ndryshuar në mes të atyre

përshtypjeve nuk është objektit që ajo veç ekziston më

3. Të vetimit ata mbesin pa ndaluar ndryshojnë të dhënat

objektive, ata ekzistojnë si identik, sepse janë diçka në

përgjithësi

4. E kundërta e asaj çfarë presim e vërteta e shqisave

nuk është objekt identik por në përgjithësi

5. Shtrati i përgjithshëm është subjekti e jo objekti.

Përgjithësia ekziston në njohurit të cilat janë shqyrtuar

si faktor të parëndësishëm: Objekti nuk ekziston në

veti sepse unë e njohë

6. Analiza të mëtejshme zbulon që “Unë” kalon

nëpërmes te njëjtit proces dialektikë si objekti dhe

tregon që ai diçka është i përgjithshëm

7. Përvoja e shqisës zbulon që e vërteta nuk është as tek

lënda e saj e posaçme e as tek ato individuale

8. E vërteta është rezultat i procesit të dyfishtë të

mohimit:

mohimi përmban objektin në veti

mohimi i jo-së individuale, me atë çka është e

vërteta ndaj të përgjithshmes Unë 50

Dijalektika slobode Dialektika e lirisë

Samorazvoj ideje zbiva se:

i logički

i istorijski

Dijalektika je metoda zahvatanja živog,

pokretnog i borbenog dogaĎanja

Istorija je jedinstveni proces u kome

ispod prividnih slučajnosti vladaju zakoni

Priroda i duh su konkretni oblici

postojanja ideje, ali samo duh ima

istoriju

Istorija počinje ukidanjem prirode od

strane samoosloboĎenog duha

Um vlada svetom, ali njegova vlast

gotovo da nije vidljiva – „lukavstvo uma“

Sve se zbiva po planu uma, tj. ostvaruje

se napredak svesti o slobodi

Krajnji cilj je potpuna sloboda, odnosno

samosvest – kraj istorije

Vetëzhvillimi i idesë ndahet në:

edhe logjik

edhe historik

Dialektika është metoda e të kuptuarit,

lëvizshme dhe ngjarjes luftuese të dialektikës

Historia është proces unik në të cilin nën

rastet e parashikuara dominojnë edhe ligjet

Natyra dhe shpirti janë forma konkrete të

ekzistimit të ideve, por vetëm shpirti ka

historinë

Historia fillon me heqjen e natyrës prej anës të

vet çlirimit të shpirtit

Mendja dominon botën, por autoriteti i tij gati

se nuk shihet

Krejt rrjedh sipas planit të mendjes. realizon

përparimin rreth vetëdijes për lirinë

Qëllimi i fundit është liria e plotë ose më

saktë vetëdijes

51

Filozofija istorije Historia e filozofisë

Tri osnovna istorijska razdoblja:

1) Drevni Istočni narodi (Kine, Indije itd.) još

nisu znali da je čovek kao takav po sebi

slobodan, zbog čega ljudi i nisu bili

slobodni, već je samo jedan bio slobodan

(koji, usled toga, i nije bio istinski

slobodan)

2) Grci i Rimljani su znali da su

neki slobodni, ali ne i čovek kao takav,

nego su mnogi ljudi smatrani robovima

3) Germanski narodi su, zahvaljujući

reformaciji, stekli svest o tome da je

čovek kao takav slobodan, čime su

dostigli krajnji cilj društvenog razvitka

Sve što se dogodilo ne samo da nije bez

boga, već je u suštini božije delo

Istorijski razvoj ima:

oruĊe u velikim ljudima i duhu naroda

cilj u državi uma, u kojoj se ostvaruje

sloboda

Tri periudhat e rëndësishme historike

1) Popujt e vjetër të lindjes (Kina, India e

kështu me radhë) ende nuk kanë ditur qe

njeri si i tille në veti është i lirë, për shkak se

njerëzit nuk kanë qenë të lirë, vetëm një ka

qenë i lirë (i cili për shkak të kësaj nuk ka

qenë sinqerisht i lirë)

2) Grekët dhe Romakët kanë ditur që disa janë

të lirë, por jo edhe njeriu si i tillë, por shumë

njerëz janë konsideruar si robër

3) Popujt e Germanikës, duke ju faleminderuar

reformave, kanë arritur vetëdijen për atë që

njeriu është i lirë me të, cilën kanë arritur

qëllimin të zhvillimit shoqërisë

Krejt çka ka ndodhur jo vetëm që është pa

zot, por në esencë janë veprat e zotit

Zhvillimi historik ka:

vegël në njerëzit e mëdhenj dhe në

shpirtin e popullit

qëllimi në mendjen e shtetit, në të cilën

realizohet liria 52

Objektivni duh Shpirti objektiv

Objektivni duh je ostvarenje slobodne volje, a država ostvarenje moralno-pravnog poretka

On ima tri elementa:

1. APSTRAKTNO ILI FORMALNO PRAVO

• priznaje samo slobodu privatnog vlasništva

• ostvaruje se preko odnosa pravnih osoba (koje još nisu subjekti)

• osniva se na „nedodirljivom“ društvenom ugovoru

preko kojeg se raspoznaju: neprava, prekršaji i zločini

prema kojima se izvršava kazna kao odmazda (da bi se zločinac potvrdio kao ličnost)

Objektivi është për të arritur frymën e vullnetit të

lirë dhe arritje moral të sistemit

shtetëror dhe juridik

Ai ka tre elemente:

1. E DREJTA ABSTRAKTE DHE FORMALE

• njeh vetëm lirinë e pronës private

• realizohet mbi marrëdhëniet e personave

juridike (që nuk janë ende subjekte)

• është i bazuar në kontratën social e

“paprekshme”

ne përdorim për të dalluar:

paligjshmërisë: krime dhe kundërvajtjeve

për të shërbyer dënimin

e hakmarrjes si (duhet të konfirmohet një

kriminel si një person)

53

Objektivni duh Shpirti objektiv

2. ELEMENTI MORALNOSTI

• čovek se pojavljuje kao subjekt, tj. od spoljašnjih stvari okreće se u sebe samoga, uzima sebe za predmet zbog čega može da bude samosvestan

• pravo na sopstveno, intimno uverenje – savest

• priznavanje forme uverenja, ali ne i njegovog sadržaja

2. ELEMENTËT E MORALIT

• njeriu duket si subjekt,

dmth. nga gjërat e jashtme janë

kthyer në vetvete, merr veten pse

subjekti mund të jetë vetë-vetëdijshëm

• e drejta për të poseduar, besimi intim -

ndërgjegjja

• njohja e formave të certifikatave, por

jo përmbajtja e saj

54

Objektivni duh Shpirti objektiv

ELEMENTI OBIĈAJNOSTI:

a) porodica (brak, uslovi postojanja,

vaspitanje dece)

b) graĊansko društvo (odnos privatnih

vlasnika stvara ekonomski sukob, tj.

stanje nužnosti ili zavisnosti svih od

svih, zbog čega spoljašnja država

pridolazi kao sredstvo održanja

ekonomske mehanike

(razumska ili pravna država))

c) država (kao područje realne

slobode, tj. opšte volje predstavlja

jedinstvo pojedinačnih i opštih

interesa, društvene i individualne

slobode kao umnost)

ELEMENTËT E DOKEVE:

a) familja (martesa, kushtet

e ekzistencës, edukimi i fëmijëve)

b) shoqëria civile (raporti i pronësisë

private krijon konflikte ekonomike,

dmth. në varësi të gjendjes së nevojës,

ose të gjithë ata të gjithë, i cili jashtë

shtetit, si një mjet për të ruajtur

mekanikë afron ekonomike

(racional ose shtetit ligjor))

c) shteti (si një zonë e vërtetë të lirisë,

dmth. i përgjithshëm do të

përfaqësojë unitetin

e interesave individuale dhe të

përgjithshme, liria sociale dhe

individuale, si urtësinë pëlqeu)

55

Apsolutni duh Shpirti absolut

Svet duha jeste spekulativno-

dijalektiĉki proces vraćanja duha iz:

drugobitka (prirode)

svog subjektivnog oblika

svog objektivnog oblika

u vlastitu apsolutnost

Bota e shpirtit është spekulative-

dialektik procesi i restaurimit frymës nga:

qenie tjetër (natyra)

formën e saj subjektiv

forma e tij objektiv

absolutizmin e tij

56

apsolutni duh

vid forma sadržaj

umetnost čulno

saznanje ISTINA

(otkrivanje

Apsolutnog)

religija predstava

filozofija pojam

shpirti absolut

lloj forma përmbajtja

art e vetëdijes

shqisore E VËRTETË

(zbulimi i

Absolutes)

religjion pasqyrim

filozofia koncept

MARTIN HAJDEGER (1889-1976)

57

Zaborav bitka Beteja latente

Temeljna filozofska interesovanja i celokupni

misaoni napor usmereni su na pitanje o

bivstvovanju

Kod Platona i Aristotela ono je već pretvoreno u

metafizičko pitanje, pa je baš filozofija postala

teren „zaborava bivstvovanja“

„Bivstvovanje se skriva ukoliko se otkriva u

bivstvujće.“

Cela istorija evropske metafizike:

pokazuje tu skrivenost bivstvovanja

koji se kao zaboravljen prikriva u stalnu

prisutnost bivstvujućeg

Metafizika pita za bivstvujuće kao bivstvujuće i

ostaje kod bivstvujućeg, umesto da se okrene

bivstvovanju

„Zaborav bivstvovanja“:

nije nikakva subjektivna greška filozofa

nije „objektivno dogaĎanje“ nezavisno od

čoveka

već je bitna karakteristika otuĊenja čoveka

i čitave istorije Zapada

Interesat kryesore filozofike, dhe mendohet

përpjekjet e tëra drejtuar në pyetje për të qenë

Në Platonit dhe Aristotelit është shndërruar

tashmë në një pyetje metafizike, dhe vetëm

ajo u bë një kurs filozofi "beteja latente"

„Beteja është latente për deri sa zbulohet

qenia..“

Historia e përgjithshme e metafizikës evropiane:

tregon pikërisht latente e betejës

e cila si e harruar fshehët në pranin e

vazhdueshme të qenies

Metafizika pyet për qenien si qenie mbetet tek

qenia, jo për të kthyer betejën

„Harresa e betejës “:

nuk është një gabim subjektiv e filozofëve

nuk është një "objektiv ngjarje” pavarësisht

nga njeriu

ajo është një karakteristikë e rëndësishme

e tjetërsimit të njeriut dhe gjithë historia e

Perëndimit

58

Kritika zapadne metafizike Kritika e metafizikës perëndimore

Ako se uzme u obzir Dekartova slika filozofije

kao drveta (koren – metafizika, stablo – fizika,

grane – posebne nauke), pokazuje se da je

nužno zasnovati fundamentalnu ontologiju

kao ispitivanja tla na kome to drvo počiva

Metafizika:

pita o bivstvujućem kao bivstvujućem,

ne osvrćući se na bivstvovanje

izlaže bivstvujuće na različite načine

(kao: duh, silu, tvar, bivanje, život, predstavu,

supstanciju, subjekat, energiju, večno vraćanje

istog i sl.)

MeĎutim, bivstvujuće se uvek javlja

rasvetljeno bivstvovanjem

i kada to uspemo da razumemo,

bivstvovanje dospeva u neskrivenost

Metafizika:

ne pita da li i kako bivstvovanje sa sobom

donosi takvu neskrivenost

govori iz neprimećene objavljenosti

bivstvovanja, koja je njen temelj

može da se prevlada (iako ne trajno) u

mišljenju istine bivstvovanja

jeste dispozicija čoveka shvaćenog samo

kao animal rationale

Nëse marrim parasysh filozofinë

e imazhit Descartes si një pemë (rrënjët –

metafizika, trungun – fizika, dega – shkencë të

veçantë), kjo tregon se është

e nevojshme për të krijuar një ontologji themelore

si një terren testimi në të cilën pema qëndron

Metafizika:

pyet qenia për qenien, pa marrë parasysh qenien

duke u ekspozuar në mënyra të ndryshme

(si një: frymë, fuqi, subjektin, energjinë, jetën,

punën, substancë, entitet, pushtet, kthimin e

përjetshëm të njëjtë, etj.)

Megjithatë, gjithmonë do të ketë beteje pasturar,

dhe kur ne dështojmë për të kuptuar, qenia

arrin i pafshehtë

Metafizika:

nuk pyet nëse dhe si qenit me ta sjell pa

fshehësin e tillët

deklarimi pa u vënë re tregon betejën,

e cila ka themelinë saj

të përhapura në mendimin (nuk hiqet)

e së vërtetës e të qenit

është disponimi i njeriut të kuptohet vetëm si

një animal rationale 59

Ontološka razlika Dallimi ontologjik

Metafizika:

u svojim odgovorima na pitanje o

bivstvujućem kao bivstvujućem,

predočava pre bivstvujućeg

bivstvovanje, izgovara ga nužno i stalno,

ali ga ne dovodi do reči, jer ga ne

pomišlja u njegovoj istini

u njoj se suština istine pojavljuje uvek

već u kasnijem obliku iskaza i saznanja

(tj. izvedenog suprotstavljanja

bivstvujućeg i mišljenja)

misli bivstvujuće u celini i govori o

bivstvovanju, što znači da ona ovo

dvoje neprekidno zamenjuje

ipak, ova zamena nije nikakva greška,

nego je ona dogaĊaj

Metafizika:

në përgjigjet e tyre ndaj çështjes së të qenit si,

paraqet para se të të qenit, shqiptohet kjo

domosdoshmërisht i përhershëm, por kjo nuk

do të çojë në fjalë, sepse ai është duke

menduar në të vërtetën e tij

kjo është thelbi i së vërtetës, por gjithmonë

duket më vonë në formën e deklaratave dhe

njohurit (kundërthënia e të qenit dhe të

menduarit)

mendimet do të jetë në përgjithësi dhe për

betejë, që do të thotë se ajo zëvendëson

vazhdimisht këto dy

megjithatë, ky zëvendësim nuk është

një gabim, por është ngjarje

60

o n t o l o š k a r a z l i k a

bivstvovanje bivstvujuće

d a l l i m i o n t o l o g j i k

qenie qenia

Tu-bivstvovanje kao egzistencija Këtu-qenia si ekzistenca

Koristi se naziv tu-bivstvovanje da bi se

ujedinio:

odnos bivstvovanja prema biti čoveka

odnos čoveka prema biti bivstvovanja

Suština tu-bivstvovanja je egzistencija –

kao izraz otvorenosti samog bivstvovanja

Jedino čovek egzistira, jer jedini on

istrajava u neskrivenosti bivstvovanja

Metafizika predočava bivstvujuće kao

bivstvujuće u celini na dvostruki način:

u smislu njegovih najopštijih crta

(ontologija)

u smislu najvišeg i, stoga, božanskog

bivstvujućeg (teologija)

Metafizika nema svest o ovoj

dvoznačnosti, jer uvek već predstavlja

bivstvujuće kako se ono samo od sebe

pokazalo, a ne obraća pažnju na ono što

se u bivstvujućem, koje je postalo

neskriveno, već skrilo

Shfrytëzohet emërtimi këtu-qenia (Gjerm.

Da-Sein) që të bashkohet:

marrëdhëniet betejë ndaj të qenit njeri

marrëdhëniet njeriut ndaj të qenit qenie

Thelbi këtu-qenies është ekzistenca –

si shprehje e hapjes e vetë betejës

Vetëm njeriu ekziston, vetëm sepse

ai vazhdon duke qenë i pafshehur

Metafizika pasqyron qenien si qenie në

tërësi në mënyrë të dyfishtë:

në kuptimin e vijave më të

përgjithësuara (ontologjia)

në kuptimin e qenies më të lartë dhe

hyjnore (teologjia)

Metafizika nuk ka vetëdijen e

kësaj paqartësie, si ajo gjithmonë do të

jetë, por është se si ajo tregoi veten, dhe jo

duke i kushtuar vëmendje për atë krijesë, e

cila është qenie e hapur, por e fshehur

61

Shvatanje bitka iz horizonta vremena Nocioni i betejës nga horizonti i kohës

Postavljajući pitanje o smislu bivstvovanja,

čovek postaje:

ono „tu“ bivstvovanja

mesto objavljivanja bitne istine

Ovo postavljanje pitanja ne dolazi od nas, već je

realan proces bivstvovanja (ono nas uzima u

posed)

Čovek:

uvek na neki način transcendira bivstvujuće

ostajući otvoren za bivstvovanje

čime odreĎuje i otkriva svoju ekstatičnu

suštinu

Razumevanje bivstvovanje postaje zbivanje

samog bivstvovanja u bitnom mišljenju

Suština tu-bivstvovanja jeste njegova

egzistencija

Razumevajući svoju konačnost, tu-

bivstvovavanje:

transcendira sebe kao obično bivstvujuće

ek-sistira, ostvarujući se u svojim projektima

Pyet në lidhje me kuptimin e të qenit dhe bëhet,

njeriu:

ajo „këtu“ beteja

vendi i botimit të së vërtetës thelbësore

Kjo pyetje nuk vjen prej nesh por procesi i vërtetë

i të qenit (ai të merr në posedim)

Njeriu:

gjithmonë në një farë mënyre kapërcen

transcendencën mbetet ekzistente për të

qenë

përcaktohet dhe nxjerr në pah thelbin e saj në

ekstazë

Kuptimi i ekzistencës së ngjarjes bëhet pak për të

qenë në opinionin

Çështja e këtu-qenies është ekzistenca saj

Kuptimi përfundimtar i këtu-qenies:

transcendetohet si përfundimtar, zakonisht

ekziston

ajo ek-ziston në realizimin e projekteve të tyre

62

Vremenitost Përkohshmëria

Smisao tu-bivstvujućeg otkriva se u ekstatičnoj

strukturi vremena

Tu-bivstvujuće je vremenito (preko koje

transcendira konačnost)

Samo čovek može da se odnosi prema svojoj:

prošlosti (bivstvovanje-ka-roĎenju)

budućnosti (bivstvovanje-ka-smrti)

Preduzima se tako izvorna interpretacija

vremenitosti, da se samo bivstvovanje tumači iz

horizonta vremena

Autentično vreme – vremenitost:

omogućava jedinstvo vremenskih ekstaza

(bilosti, sadašnjosti i budućnosti) i to preko

budućnosti, tj. svesti o smrti:

čovek se brine zbog toga što će umreti

otkriva smrt kao neprestano prisustvo kraja

okreće se, od svakodnevice, prema sebi

samom, čime dolazi u priliku autentičnog

postojanja

Kuptimi i këtu-qenies është

shpallur në strukturën ekstazë e kohës

Këtu-qenia është e përkohshme (përmes së cilës

transcendenton në përfundimtare)

Vetëm njeriu mund të lidhet ndaj saj:

e kaluara (qenie-ndaj-lindjes)

të ardhmen (qenie-ndaj-vdekje)

Merë rrugën me interpretimin origjinal e

përkohshmërisë, që unë isha duke u interpretuar

në horizont kohor

Kohë autentik – përkohshmëri:

për unitetin e ekstazit kohore (e kaluara, e tashmja

dhe të ardhmen) dhe mbi të ardhmen, dmth.

vetëdija e vdekjes:

njeriu është i shqetësuar për shkak se do të vdes

por shqetësimi zbulon vdekjen jo si fakt të fundit,

por prania e vazhdueshme e fundit

vetëm vetëdija e vdekjes (përfundimit) lëviz tu

qenien (njeriun) për veten e tij (e përditshme)

dhe siguron vërtetësinë

63