ՀԱՅ -ՌՈ Ւ Ս ԱԿ ԱՆ Հ ԱՄԱԼ Ս ԱՐ ԱՆ

Մա ր ի կ յ ա ն Ռա զ մ ի կ Լև ո ն ի

Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն (ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ձ և ա վ ո ր ո ւ մ ը և զա ր գ ա ց ո ւ մ ը `

IV-XII դա ր ե ր ո ւ մ (պա տ մ ա տ ե ս ա կ ա ն վ ե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ո ւ ն )

ԺԲ .00.01 . - «Պե տ ո ւ թ յ ան և իր ա վ ո ւ ն ք ի տե ս ո ւ թ յ ո ւ ն և պա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ,

պե տ ա կ ա ն և ի ր ա վ ա կ ա ն ու ս մ ո ւ ն ք ն ե ր ի պա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն »

մա ս ն ա գ ի տ ո ւ թ յ ա մ բ ի ր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի թ ե կ ն ա ծ ո ւ ի

գի տ ա կ ա ն ա ս տ ի ճ ա ն ի հ ա յ ց մ ա ն ա տ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն

ՍԵ Ղ ՄԱԳ Ի Ր

Եր և ա ն - 2016

РОССИЙСКО-АРМЯНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ

Марикян Размик Левонович

Формирование и развитие армянского канонического (церковного) права в IV-XII веках

(историко-теоретический анализ)

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук по специальности:

12.00.01. - «Теория и история государства и права; история государственных и правовых учений»

Ереван -2016

Ատ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն թե մ ա ն հա ս տ ա տ վ ե լ է ՀՀ Գ ԱԱ փ ի լ ի ս ո փ ա յ ո ւ թ յ ա ն , սո ց ի ո լ ո գ ի ա յ ի և ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ու մ

Գի տ ա կ ա ն ղե կ ա վ ա ր ` իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դո կ տ ո ր , պր ո ֆ ե ս ո ր Գ .Հ .Սա ֆ ա ր յ ա ն

2

Պա շ տ ո ն ա կ ա ն ըն դ դ ի մ ա խ ո ս ն ե ր ` իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դո կ տ ո ր , պր ո ֆ ե ս ո ր Ռ .Գ .Պե տ ր ո ս յ ա ն իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի թե կ ն ա ծ ո ւ , դո ց ե ն տ Գ .Մ Գր ի գ ո ր յ ա ն Առ ա ջ ա տ ա ր կա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ո ւ ն ` «ՀՀ Ոս տ ի կ ա ն ո ւ թ յ ա ն

կր թ ա հ ա մ ա լ ի ր » ակ ա դ ե մ ի ա

Ատ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն պա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը կա յ ա ն ա լ ո ւ է 2016թ . դե կ տ ե մ բ ե ր ի 9 -ին , ժա մ ը 1600-ին Հա յ -Ռո ւ ս ա կ ա ն հա մ ա լ ս ա ր ա ն ո ւ մ գո ր ծ ո ղ ՀՀ ԲՈ Հ -ի Իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն 063 մա ս ն ա գ ի տ ա կ ա ն խո ր հ ր դ ի նի ս տ ո ւ մ (0051, Եր և ա ն 25, Հո վ ս ե փ Էմ ի ն ի 123):

Ատ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն ը կա ր ե լ ի է ծա ն ո թ ա ն ա լ Հա յ -Ռո ւ ս ա կ ա ն հա մ ա լ ս ա ր ա ն ի գր ա դ ա ր ա ն ի գի տ ա շ խ ա տ ո ղ ն ե ր ի ըն թ ե ր ց ա ս ր ա հ ո ւ մ :

Սե ղ մ ա գ ի ր ն առ ա ք վ ե լ է 2016թ . նո յ ե մ բ ե ր ի 9 -ին : Մա ս ն ա գ ի տ ա կ ա ն խո ր հ ր դ ի գի տ ա կ ա ն քա ր տ ո ւ ղ ա ր ` իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի թե կ ն ա ծ ո ւ Ջ. Հ. Հա յ ր ա պ ե տ յ ա ն

Тема диссертации утверждена в Институте философии, социологии и права НАН РА

Научный руководитель: доктор юридических наук, профессор Г.Г. Сафарян Официальные оппоненты: доктор юридических наук,

профессор Р.Г. Петросян кандидат юридических наук, доцент Г.М. Григорян

Ведущая организация: Академия образовательного комплекса Полиции РА

Защита состоится 9 декабря 2016г. в 1600 часов на заседании специализированного совета 063 по Юриспруденции ВАК РА при Российско-Армянском университете (0051, г.Ереван, ул. Овсепа Эмина 123).

С диссертацией можно ознакомиться в читательном зале научных работников библиотеки РАУ.

Автореферат разослан 9 ноября 2016г. Ученый секретарь специализированного совета, кандидат юридических наук Дж.A. Айрапетян

Աշ խ ա տ ա ն ք ի ըն դ հ ա ն ո ւ ր բն ո ւ թ ա գ ի ր ը Թե մ ա յ ի հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ ի ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

Յո ւ ր ա ք ա ն չ յ ո ւ ր ժո ղ ո վ ո ւ ր դ /ազ գ /, յո ւ ր ա ք ա ն չ յ ո ւ ր սե ր ո ւ ն դ պա տ մ ա կ ա ն զա ր գ ա ց մ ա ն տա ր բ ե ր փո ւ լ ե ր ո ւ մ կր կ ի ն վե ր ը ն թ ե ր ց ո ւ մ , վե ր ա ի մ ա ս տ ա վ ո ր ո ւ մ ու սր բ ա գ ր ո ւ մ է իր

3

պա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Պա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը հա ր կ ա վ ո ր է ամ ե ն ք ի ն ` պե տ ա կ ա ն , հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն -քա ղ ա ք ա կ ա ն գո ր ծ ի չ ն ե ր ի ն , գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն , մա ն կ ա վ ա ր ժ ն ե ր ի ն , ըն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , յո ւ ր ա ք ա ն չ յ ո ւ ր քա ղ ա ք ա ց ո ւ ն , որ ը քի չ թե շա տ մտ ա հ ո գ վ ա ծ է ազ գ ի ան ց յ ա լ ո վ , նե ր կ ա յ ո վ և ապ ա գ ա յ ո վ : Այ ս առ ո ւ մ ո վ , բո լ ո ր ն էլ դի մ ե լ և շա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ են դի մ ե լ պա տ մ ա կ ա ն ան ց յ ա լ ի ն ` գտ ն ե լ ո վ այ ն , ին չ իր ե ն ց պե տ ք է , ին չ որ ո ն ո ւ մ են :

Ան ց յ ա լ ո ւ մ կ ո ւ տ ա կ վ ա ծ փ ո ր ձ ի ն և գ ի տ ե լ ի ք ն ե ր ի ն , պ ա տ մ ա կ ա ն զա ր գ ա ց մ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ս տ ո ւ գ վ ա ծ հ ա յ ե ց ա կ ա ր գ ե ր ի ն , մ տ ք ի չա փ ա ն ի շ ն ե ր ի ն , ա վ ա ն դ ո ւ յ թ ն ե ր ի ն , դ ա ս ակ ա ն ն ե ր ի ն և ա ր ժ ե ք ն ե ր ի կա յ ո ւ ն ա ց ա ծ հ ա մ ա կ ա ր գ ե ր ի ն դ ի մ ե լ ը բ ո լ ո ր ժա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ հ ա ն դ ե ս է ե կ ե լ ի ն չ պ ե ս մ ա ր դ կ ո ւ թ յ ա ն , այ ն պ ե ս է լ կ ո ն կ ր ե տ հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն և ա զ գ ի ս ո ց ի ա լ -հո գ և ո ր կե ց ո ւ թ յ ա ն , ի ն ք ն ա ճ ա ն ա չ մ ա ն և ի ն ք ն ա հ ա ս տա տ մ ա ն կա ր և ո ր ա գ ո ւ յ ն ձ և ե ր ի ց մ ե կ ը :

Այ ս կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յ ա մ բ , ա ն հր ա ժ ե շ տ է ը ն դ գ ծ ե լ , ո ր հ ի ն և մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հ ա յ ի ր ա վ ո ւ ն ք ի (ա շ խ ա ր հ ի կ և կ ր ո ն ա կ ա ն ) ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը դ ա ս վ ո ւ մ է հ ա յ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի կ ա ր գ ի ն , ի ս կ «Հ ա յ ա գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ո ր պ ե ս գի տ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ և պ ե տ ա կ ա ն -ազ գ ա յ ի ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ծր ա գ ր ի է ա կ ա ն բ ա ղ ա դ ր ի չ ` մ ե ծ կ ա ր ևո ր ո ւ թ յ ո ւ ն է ս տ ա ն ո ւ մ հա տ կ ա պ ե ս Հ ա յ ա ս տ ա ն ի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն և Լ ե ռ ն ա յ ի ն Ղ ա ր ա բ ա ղ ի Հա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ա ն կ ա խ ո ւ թ յ ա ն պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ » 1:

Հե տ և ա բ ա ր , հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ու ն ի ո չ մ ի ա յ ն գ ի տ ա կ ա ն -ճա ն ա չ ո ղ ա կ ա ն , ա յ լ և գ ո ր ծ ն ա կ ա ն -կի ր ա ռ ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն և ձ ե ռ ք է բ ե ր ե լ ար դ ի ա կ ա ն հն չ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն :

Վե ր ո ն շ վ ա ծ ով է պա յ մ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ ատ ե ն ա խ ո ս ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ի թե մ ա յ ի ըն տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը և հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ ի ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

Թե մ ա յ ի գի տ ա կ ա ն ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն վի ճ ա կ ը : Հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի գի տ ա կ ա ն ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն հի մ ք ե ր ը դր վ ե լ են 19-րդ դա ր ի վե ր ջ ե ր ի ն և 20-րդ դա ր ի սկ զ բ ն ե ր ի ն ` ան վ ա ն ի հա յ ա գ ե տ -գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ` Վ. Բա ս տ ա մ յ ա ն ց ի , Ն . Մե լ ի ք -Թա ն գ յ ա ն ի , Ս . Տի գ ր ա ն յ ա ն ի , Խ . Սա մ վ ե լ յ ա ն ի աշ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ , որ ո ն ք այ ս օ ր էլ ամ ե ն և ի ն չե ն կո ր ց ր ե լ 1 Տե ՛ ս «Հա յ ե ց ա կ ա ր գ հա յ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն զա ր գ ա ց մ ա ն »: Ը նդ ո ւ ն վ ե լ է ՀՀ կա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն 2012թ . հո ւ ն ի ս ի 12-ի նի ս տ ի № 1 ար ձ ա ն ա գ ր ա յ ի ն որ ո շ ո ւ մ ո վ ):

4

իր ե ն ց գի տ ա կ ա ն -տե ս ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Հա ս կ ա ն ա լ ի պա տ ճ ա ռ ն ե ր ո վ խո ր հ ր դ ա հ ա յ իր ա վ ա գ իտ ո ւ թ յ ո ւ ն ը խո ր ո ւ թ յ ա մ բ չի ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ե լ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն (եե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ը : Հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը մա ր ք ս ի ս տ ա կ ա ն գա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն տե ս ա ն կ յ ո ւ ն ի ց ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր վ ե լ է պր ո ֆ ե ս ո ր Ա .Գ . Սո ւ ք ի ա ս յ ա ն ի ծա վ ա լ ո ւ ն մե ն ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ մ :

Այ ս տ ե ղ ան հ ր ա ժ ե շ տ է ըն դ գ ծ ե լ , որ իր ա վ ա բ ա ն ն ե ր ի պա ս ի վ ո ւ թ յ ո ւ ն ը լր ա ց ր ե լ են հա յ պա տ մ ա բ ա ն ն ե ր ը , մա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս պա տ մ ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դո կ տ ո ր Վա զ գ ե ն Հա կ ո բ յ ա ն ի աշ խ ա տ ա ս ի ր ո ւ թ յ ա մ բ հր ա պ ա ր ա կ վ ե ց «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց »-ի գի տ ա ք ն ն ա կ ա ն բն ա գ ի ր ը ` ար ժ ե ք ա վ ո ր առ ա ջ ա բ ա ն ո վ և ծա ն ո թ ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ :

Տա ր բ ե ր ժա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւ մ կա նո ն ա գ ի ր ք մտ ա ծ կա ն ո ն ա խ մ բ ե ր ի քա ն ա կ ը ճշ տ ե լ ո ւ հա ր ց ո ւ մ մե ծ ա ծ ա վ ա լ աղ բ յ ո ւ ր ա գ ի տ ա կ ա ն -բա ն ա ս ի ր ա կ ա ն բն ա գ ի տ ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք են կա տ ա ր ե լ նա և Ս .Տի գ ր ա ն յ ա ն ը , Ն . Ակ ի ն յ ա ն ը , Հ . Ոս կ յ ա ն ն ան դ ր ա դ ա ր ձ ե լ է Սա ր դ ի կ ե ի , իս կ Լ . Խա չ ի կ յ ա ն ը ` Գա ն գ ր ա յ ի ժո ղ ո վ ի կա ն ո ն ն ե ր ի ն :

Հե տ խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն հա յ իր ա վ ա գ ի տո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ մ հա յ ո ց եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն (կա ն ո ն ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ի ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն այ ս կա մ այ ն աս պ ե կ տ ն ե ր ի ն ան դ ր ա դ ա ր ձ ե լ են իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն դո կ տ ո ր պր ո ֆ ե ս ո ր ն ե ր ` Ռ . Ավ ա գ յ ա ն ը , Գ . Սա ֆ ա ր յ ա ն ը , ՀՀ սա հ մ ա ն ա դ ր ա կ ա ն դա տ ա ր ա ն ի նա խ կ ի ն ան դ ա մ Ռա ֆ ա յ ե լ Պա պ ա յ ա ն ը , պա տ մ ա կ ա ն գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դո կ տ ո ր Ազ ա տ Բո զ ո յ ա ն ը : Սփ յ ո ւ ռ ք ո ւ մ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի ձև ա վ ո ր մ ա ն և զա ր գ ա ց մ ա ն հա ր ց ե ր ը գի տ ա կ ա ն խո ր ո ւ թ յ ա մ բ ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ե լ է Ար ա մ Մա ր տ ի ր ո ս յ ա ն ը ` «Հո վ հ ա ն ն ե ս Օձ ն ե ց ո ւ հա յ կ ա կ ա ն կա ն ո ն ն ե ր ի գի ր ք ը (Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց ). Եկ ե ղ ե ց ի ն , իր ա վ ո ւ ն ք ը և հա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ IV-VIII դա ր ե ր ո ւ մ »:

Հա վ ո ւ ր պա տ շ ա ճ ի գն ա հ ա տ ե լ ո վ վե ր ո ն շ վ ա ծ գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ար դ յ ո ւ ն ք ն ե ր ը , այ դ ո ւ հ ա ն դ ե ր ձ գտ ն ո ւ մ են ք , որ հա յ կա ն ո ն ա կա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի հե տ կա պ վ ա ծ ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ` ար դ ի իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն տե ս ա ն կ յ ո ւ ն ի ց խի ս տ ար դ ի ա կ ա ն է իր գի տ ա ճ ա ն ա չ ո ղ ա կ ա ն և գո ր ծ ն ա կա ն առ ո ւ մ ո վ :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն նպ ա տ ա կ ն ու խն դ ի ր ն ե ր ը : Սո ւ յ ն nւ unւմ ն ա uիր nւթ յ ա ն հի մ ն ա կ ա ն նպ ա տ ա կ ն է վե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն են թ ա ր կ ե լ մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի

5

ձև ա վ ո ր մ ա ն , զա ր գ ա ց մ ա ն և օր ի ն ա կ ա ր գ մ ա ն (կո դ ի ֆ ի կ ա ց ի ա յ ի ) հե տ կա պ վ ա ծ հա մ ա լ ի ր հի մ ն ա խ ն դ ի ր ն ե ր ը :

Ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ան նպ ա տ ա կ ի ն հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ նե ր կ ա յ ա ց վ ա ծ են հե տ և յ ա լ խն դ ի ր ն ե ր ը .

ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ե լ ըն դ հ ա ն ր ա կ ա ն կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը ` քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն առ ա ջ ա ց մ ա ն առ ա ջ ի ն դա ր ե ր ո ւ մ .

վե ր լ ո ւ ծ ե լ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի ձև ա վ ո ր մ ա ն և զա ր գ ա ց մ ա ն հե տ կա պ վ ա ծ հա ր ց ե ր ը .

հե տ ա զ ո տ ե լ հա յ կա ն ո ն ա կա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը և առ ա ն ձ ն ա հ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ,

վե ր լ ո ւ ծ ե լ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի գո ր ծ ա դ ր մ ա ն սա հ մ ա ն ն ե ր ը և ոլ ո ր տ ն ե ր ը ,

ար ժ և ո ր ե լ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի դե ր ն ու նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հա յ իր ա վ ո ւ ն ք ի ձև ա վ ո ր մ ա ն ու զա ր գ ա ց մ ա ն գո ր ծ ո ւ մ :

Ու ս ո ւ մ նա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն օբ յ ե կ տ ն է հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը իր զա ր գ ա ց մ ա ն սկ զ բ ն ա վ ո ր ո ւ մ ի ց մի ն չ և XII դա ր ը :

Ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն առ ա ր կ ա ն է հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը և գո ր ծ ա դ ր ո ւ թ յ ա ն հի մ ն ա կ ա ն ոլ ո ր տ ն ե ր ի իր ա վ ա կ ա ն կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն առ ա ն ձ նա հ ա տ կո ւ թ յ ո ւ ն -նե ր ը :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն մե թ ո դ ա բ ա ն ա կ ա ն հի մ ո ւ ն ք ն ե ր ը : Սո ւ յ ն ատ ե ն ա խ ո ս ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ի հա մ ա ր մե թ ո դ ա բ ա ն ո ւ թ յ ա ն հի մ ք են հա ն դ ի ս ա ց ե լ պա տ մ ա կ ա ն , պա տ մ ա հ ա մ ե մ ա տ ա կ ա ն , հա մ ե մ ա տ ա կ ա ն իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն , ձև ա կ ա ն -իր ա վ ա բ ա նա կ ա ն , ձև ա կ ա ն -տր ա մ ա բ ա ն ա կ ա ն , հա մ ա կ ա ր գ ա յ ի ն -վե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն և նկ ա ր ա գ ր ա -կա ն վե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն մե թ ոդ ն ե ր ը , այ ս ի ն ք ն , օգ տ ա գ ո ր ծ վ ե լ են հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն տա ր բ ե ր մե թ ո դ ն ե ր ն ու սկ զ բ ո ւ ն ք ն ե ր ը , որ ո ն ք օգ ն ե լ են բա ց ա հ ա յ տ ե լ և պա ր զ ա բ ա ն ե լ հի մ ն ա խ ն դ ր ի այ ս կա մ այ ն կո ղ մ ե ր ը :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն տե ս ա կ ա ն և աղ բ յ ո ւ ր ա գ ի տ ա կ ա ն հի մ ք ե ր ը : Սո ւ յ ն ատ ե ն ա խ ո ս ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ի հա մ ա ր որ պ ե ս տե ս ա կ ա ն բա զ ա է հա ն դ ի ս ա ն ո ւ մ հա յ և օտ ա ր ա զ գ ի հե տ և յ ա լ գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի `Ռ . Ավ ա գ յ ա ն ի , Մե լ ի ք Թա ն գ յ ա ն ի , Ա . Մա ր տ ի ր ո ս յ ա ն ի , Ս . Տի գ ր ա ն յ ա ն ի , Խ . Սա մ վ ե լ յ ա ն ի , Գ . Սա ֆ ա ր յ ա ն ի , Ա . Սո ւ ք ի ա ս յ ա ն ի , Ռ . Պա պ ա յ ա ն ի , Հ . Բե ր մ ա ն ի , Ջ . Բր ո ւ ն դ ո ւ ժ ի , Ե . Գո ւ տ ն ո վ ա յ ի , Է . Կա տ ո ր ո վ ի չ ի , Ս .

6

Պլ ե շ ո ւ կ ո վ ա յ ի , Վ. Ռո ժ կ ո վ ի , Վ. Սո կ ո լ ո վ ի , Բ . Տի ր ն ե ի և այ լ ո ց աշ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

Հե ղի ն ա կ ը հ ա տ ու կ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն է դ ա ր ձ ր ե լ պա տ մ ա բ ա ն ն ե ր ի /Ղ . Ալ ի շ ա ն, Ա . Բ ո զ ո յ ա ն , Մ . Չ ա մ չ յ ա ն, Հ . Մա ն ա նդ յ ա ն , Հ . Օր բ ե լ ի , Ա . Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , Բ . Ա ռա քե լ յ ա ն , Լ . Բա բ այ ա ն, Ս . Գ ո ւ ր ն և ի չ , Ս . Նո վ ո ս ե լ ց և /, փի լ ի ս ո փ ա ն ե ր ի /Վ. Չ ա լո յ ա ն , Ս. Ար և շ ա տ յ ա ն , Գ . Գ ր ի գ ո ր յ ա ն, Գ . Խ րլ ո պ յ ա ն, Կ . Մի ր ո ւ մ յ ա ն /, գ ր ա կ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ի /Մ . Աբ ե ղ յ ա ն, Գ . Զ ա ր բ հ ա ն ա լ յ ա ն , Ա . Աբ ր ա հ ա մ յ ա ն , Գ . Հ ա կ ո բ յ ա ն , Է . Պի վ ա զ յ ա ն , և ա յ լ ո ց / աշ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր ա ղ բ յ ո ւ ր ա գ ի տ ա կ ա ն բ ա զ ա է ծ ա ռ ա յ ե լ հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը , ա զ գ ա յ ի ն դա տ ա ս տ ա ն ա գ ր ք ե ր ը , իր ա վ ա հ ա յ տ ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ը , պ ա տ մ ի չ ն ե ր ի ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , ժա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

Ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն գի տ ա կ ա ն նո ր ո ւ յ թ ը նր ա ն ո ւ մ է , որ հե տ խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն հա յ ր ե ն ա կ ա ն իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ , հ ե ղ ի ն ա կ ն առ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ հ ա մ ա լ ի ր ո ւ հա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ պա տ մ ա կ ա ն -տե ս ա կ ա ն և իր ա վ ա հ ամ ե մ ա տ ա կ ա ն վե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն է ե ն թ ա ր կ ե լ հ ա յ կա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի զ ա ր գ ա ց ո ւ մ ը ս կ զ բ ն ա վ ո ր ո ւ մ ի ց մ ի ն չ և XII դա ր ը : Աշ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ գ ի տ ա կ ա ն ո ր ե ն հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ է ա յ ն թ ե զ ը , ըս տ ո ր ի հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը հի ն և մ ի ջ ի ն դ ա ր ե ր ո ւ մ ազ գ ա յ ի ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ ի ր ս ո ց ի ա լ -իր ա վ ա կ ա ն և գ որ ծ ն ա կ ա ն -կի ր ա ռ ա կ ա ն ա ռ ո ւ մ ո վ մ ի շ տ է լ զ բ ա ղ ե ց ր ե լ է առ ա ջ ն ա յ ի ն (գ ե ր ա կ ա ) տ ե ղ : Նո ւ յ ն ի ս կ ա զ գ ա յ ի ն դա տ ա ս տ ա ն ա գ ր ք ե ր ի (Մխ ի թ ա ր Գ ո շ ի և Ս մ բ ա տ Ս պ ա ր ա պ ե տ ի դա տ ա ս տ ա ն ա գ ր ք ե ր ի ) պ ա ր ա գ ա յ ո ւ մ ` հ ա ն դ ի ս ա ց ե լ է ա յ դ ի ր ա վ ա կ ա ն ակ տ ե ր ի հ ի մ ն ա կ ա ն ա ղ բ յ ո ւ ր նե ր ի ց :

Գի տ ա կ ա ն նո ր ու յ թ ի տա ր ր ե ր են պա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ պա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն նե ր կ ա յ ա ց վ ո ղ հե տ և յ ա լ դր ո ւ յ թ ն ե ր ո ւ մ .

1. Աշ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ բ ա ց ա հ ա յ տ վ ե լ է հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի հա մ ա կ ա ր գ ա յ ի ն և ն ո ր մ ա տ ի վ կ ա ր գ ա վ ո ր ի չ բ ն ո ւ յ թ ը , ն ր ա դա ր ա վ ո ր կ ե ն ս ո ւ ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ` պ ա յ մ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ պա տ մ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն , ս ո ց ի ա լ -իր ա վ ա կ ա ն և ա զ գ ա յ ի ն -կր ո ն ա կ ա ն հա ն գ ա մ ան ք ն ե ր ո վ : Բ ա ց ա հ ա յ տ վ ե լ ե ն հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի հի մ ն ա կ ա ն ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , ո ր ո ն ց ո վ է ա պ ե ս տա ր բ ե ր վ ե լ է ե վ ր ո պ ա կ ա ն կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ց . դ ա ն ր ա

7

բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ա ն ա ռ ո ւ մ ո վ ե ր կ ա կ ի ո ւ թ յ ո ւ ն ն է , ո ր ո ւ մ մի ա հ յ ո ւ ս վ ա ծ ե ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն (հ ո գ և ո ր ) և ա շ խ ա ր հ ի կ ն ո ր մ ե ր ը : Այ ս ա ռ ո ւմ ո վ , հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը կ ա ր ե լ ի է դ ի տ ա ր կ ե լ նա և հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն (հ ա մ ա զ գ ա յ ի ն ) ի ր ա վ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ :

2. Մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը ի ր ի ր ա վ ա կ ա ն կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն ո ր ո շ ա կ ի ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ո ւ մ ն ե ր ո վ հ ա ն դ ե ր ձ , նշ ա ն ա կ ա լ ի դ ե ր է խ ա ղ ա ց ե լ ա վ ա տ ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն քա ղ ա ք ա կ ա ն , տ ն տ ե ս ակ ա ն ո ւ հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն կ յ ա ն ք ո ւ մ : Ա յ ն մ ի ջ ի ն դա ր ե ր ո ւ մ ն շ ա ն ա կ ա լ ի բ ա ղ ա դ ր ի չ հ ա ն դ ի ս ա ց ա վ հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն մտ ա վ ո ր զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա ր ց ո ւ մ , ք ա ն ի ո ր կ ա ն ո ն ի ս տ ն ե ր ը կա ր ո ղ ա ց ա ն գ տ ն ե լ ի ն չ պ ե ս հ ի ն , ա յ ն պ ե ս է լ ն ո ր ա ռ ա ջ ա ց ո ղ իր ա վ ա կ ա ն խ ն դ ի ր ն ե ր ի ն հ ա մ ա ր ժ ե ք լ ո ւ ծ ո ւ մ ն ե ր և ն պ ա ս տ ե ց ի ն գո ր ծ ն ա կ ա ն ո ւ մ իր ա վ ա կ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ն ե ր ի և հ ա յ ե ց ա կ ա ր գ ե ր ի ձև ա վ ո ր մ ա ն ը և զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը :

Հա յ կ ա նո ն ա կ ա ն և ա շ խ ա ր հ ի կ ի ր ա վ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ե ր ի մ ի ջ և սա հ մ ա ն ն ե ր ը մ ն ո ւ մ է ի ն հ ե շ տ թ ա փ ա ն ց վ ո ղ ո ղ ջ մ ի ջ ն ա դ ա ր ի ըն թ ա ց ք ո ւ մ ը ն դ հ ո ւ պ մ ի ն չ և ն ո ր ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ը `պ ա հ պ ա ն ե լ ո վ կա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի գ ե ր ա պ ա տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ա շ խ ա ր հի կ (սո վ ո ր ո ւ թ ա յ ի ն ) ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ն կ ա տ մ ա մ բ ` կ ե ն տ ր ո ն ա ց վ ա ծ թա գ ա վ ո ր ա կա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն բ ա ց ա կ ա յ ո ւ թ յ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ :

3. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը օ ժ տ վ ա ծ է ա յ ն պ ի ս ի հ ա մ ա լ ի ր սո ց ի ա լ -իր ա վ ա կ ա ն հ ա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ք թ ո ւ յ լ ե ն տ ա լ ի ս դի տ ա ր կ ե լ ա յ ն ո ր պ ե ս հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի կա ր գ ավ ո ր մ ա ն ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ ո ւ կ ն ո ր մ ա տ ի վ ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն հա մ ա կ ա ր գ , ո ր ը ն ե ր ա ռ ո ւ մ է ր ո չ մ ի ա յ ն հ ո գ և ո ր , ա յ լ և ա շ խ ա ր հ ի կ հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ս ո ց ի ա լ ի ր ա վ ա կ ա ն կ ա ր գ ա վ ո ր մ ա ն զ գ ա լ ի ոլ ո ր տ :

4. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ը հ ա մ ա կ ա ր գ վ ե ց 8 -րդ դ ա ր ի եր կ ր ո ր դ տ ա ս ն ա մ յ ա կ ո ւ մ ՝ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Օձ ն ե ց ո ւ (Ի մ ա ս տ ա ս ե ր ի ) նա խ ա ձ ե ռ ն ո ւ թ յ ա մ բ : Կ ո ւ ռ և հ ա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ օ ր ի ն ա գ ր ք ի (կա ն ո ն ա գ ր ք ի ) ս տ ե ղ ծ մ ա մ բ հ ա ս տ ա տ ո ւ ն հ ի մ ք ե ր ի վ ր ա դ ր վ ե ց ի ն ո չ մի ա յ ն հ ա յ ո ց ե կ ե ղ ե ց ո ւ ի ր ա վ ա կ ա ն դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ա յ դ թ վ ո ւ մ դա տ ա ս տ ա ն ա կ ա ն ի ր ա վ ա զ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ա յ լ և ս ա հ մ ա ն ե ց դա վ ա ն ա բ ա ն ա կ ա ն ա յ ն հ ի մ ն ա ր ա ր ո ւ ղ ե ն ի շ ն ե ր ը , ո ր ո ն ք հ ի մ ք դա ր ձ ան հ ե տ ա գ ա դ ա ր ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ Հ ա յ ո ց Առ ա ք ե լ ա կ ա ն Եկ ե ղ ե ց ո ւ ք ր ի ս տ ո ն ե ա բ ա ն ա կ ա ն ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն և ա վ ա ր տ ո ւ ն

8

նկ ա ր ա գ ի ր ը ա ն ա ղ ա ր տ պ ա հ ե լ ո ւ և հ ա մ ա խ մ բ ե լ ո ւ մ ի ա կ հա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ս տ ա տ ո ւ թ յ ա ն ս ե փ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ շ ո ւ ր ջ , ին չ պ ե ս ն ա և դ ա ռ ն ա լ ո ւ ա զ դ ո ւ մ ի ջ ո ց ՝ օ տ ա ր ա ծ ի ն օ ր ե ն ք ն ե ր ի մո ւ տ ք ը Հ ա յ ա ս տ ա ն կա ն խ ե լ ո ւ և հ ա յ ր ե ն ա դ ա վ ա ն օ ր ա կ ա ր գ ը պա հ պ ա ն ե լ ո ւ ո ւ ա մ ր ա պ ն դ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր :

5. «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք հա յ ո ց » -ը ո ր պ ե ս Հ ա յ ո ց Ե կ ե ղ ե ց ո ւ պա շ տ ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ո ւ ղ թ , օ ժ տ վ ա ծ է ն ո ր մ ա տ ի վ իր ա վ ա կ ա ն ա կ տ ե ր ի ն բ ն ո ր ո շ հ ա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ո վ ՝ նո ր մ ա տ ի վ ո ւ թ յ ա մ բ , հ ր ա պ ա ր ա կ ա յ ն ո ւ թ յ ա մ բ , ո ր ո շ ա կ ի ո ւ թ յ ա մ բ , կր ոն ա կ ա ն (ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ , հա մ ա պ ա ր տ ա դ ր ա կա ն ո ւ թ յ ա մ բ և ո ւ ղ ղ ա կ ի գ ո ր ծ ա դ ր ո ւ թ յ ա ն ո ւ ժ ո վ : Այ ս ա ռ ո ւ մ ո վ , Կ ա ն ո ն ա գ ի ր ք ը հ ա յ կ ա կ ա ն «Corpus juris canonic» -ն է և որ պ ե ս պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն ա կ տ , գ ո ր ծ ե լ է ա վ ե լ ի ք ա ն 12 դա ր շ ա ր ո ւ ն ա կ (հ ե տ ա գ ա լ ր ա ց ո ւ մ ն ե ր ո վ և խմ բ ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ ) հ ա ն դ ե ր ձ :

6. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ն է ի ն հի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ Հ ա յ ո ց ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ն ե ր ը և Հ ա յ ո ց Հա յ ր ա պ ե տ ն ե ր ը : Հ ա յ ո ց ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ն ե ր ի ն մ ա ս ն ա կ ց ո ւ մ էի ն ո չ մ ի ա յ ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ ն վ ի ր ա պ ե տ ա կ ա ն կ ա ր գ ի հ ո գ և ո ր նե ր կ ա յ ա ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը , ա յ լ և , ո ր պ ե ս կ ա ն ո ն , աշ խ ա ր հ ի կ դ ա ս ի նե ր կ ա յ ա ց ո ւ ց ի չ ն ե ր ը (ա վ ա տ ա տ ե ր ե ր ի ց մ ի ն չ և գ ե ղ ջ ո ւ կ ն ե ր ը ): Այ ս ա ռ ո ւ մ ո վ ՝ ղ ե կ ա վ ա ր վ ե լ ո վ ն ա և պ ա տ մ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն սկ զ բ ո ւ ն ք ո վ , գ տ ն ո ւ մ ե ն ք , ո ր հ ա յ ո ց ա զ գ ա յ ի ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժո ղ ո վ ն ե ր ը , ո ր ո շ ա կ ի պ ա յ մ ա ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ , կ ա ր ե լ ի է հա մ ե մ ա տ ե լ Նո ր և Նո ր ա գ ո ւ յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ն ե ր ի պա ռ լ ա մ ե ն տ ա ր ի զ մ ի հ ե տ ՝ ո ր պ ե ս ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն նե ր կ ա յ ա ց ո ւ ց չ ա կ ա ն հ ա ս տ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն , ո ր ն օ ժ տ վ ա ծ է ր կա ն ո ն ա դ ի ր (օ ր ի ն ա դ ի ր ) ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ :

7. Հա յ ո ց Առ ա ք ե լ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ի ր կ ա զ մ ա կ ե ր պ ա կ ա ն կա ռ ո ւ ց վ ա ծ ք ո վ և ի ր ա վ ա կ ա ն կ ա ր գ ա վ ի ճ ա կ ո վ ա վ ե լ ի կե ն տ ր ո ն ա ձ ի գ բ ն ո ւ յ թ ո ւ ն ե ր , ք ա ն Ար շ ա կ ո ւ ն յ ա ց և Բա գ ր ա տո ւ ն յ ա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , ի ս կ թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն իշ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն բ ա ց ա կ ա յ ո ւ թ յ ա ն պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ , ը ս տ է ո ւ թ յ ա մ բ հա ն դ ե ս է ր գ ա լ ի ս ո ր պ ե ս հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն նե ր կ ա յ ա ց ո ւ ց ի չ ՝ ա ր տ ա ք ի ն և ն ե ր ք ի ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ :

Այ դ հ ա մ ա զ գ ա յ ի ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա ն գ ո ր ծ ա ռ ո ւ յ թ ը , ե կ ե ղ ե ց ի ն ՝

9

հա ն ձ ի ն ս իր ի ր ա վ ա դ ի ր և ի ր ա վ ա ր ա ր ի ր ա վ ա ս ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ իր ա կ ա ն ա ց ն ո ւ մ է ր ո ղ ջ հ ա յ կ ա կ ա ն պ ա տ մ ա կ ա ն տ ա ր ա ծ ք ի վ ր ա ՝ ան կ ա խ օ տ ա ր ե ր կ ր յ ա տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի ց :

8. Այ ս ա ռ ո ւ մ ո վ , ս ո ւ յ ն հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ մ հի մ ա ն ա վ ո ր վ ո ւ մ է ա յ ն գ ի տ ա կ ա ն վ ա ր կ ա ծ ը , ը ս տ ո ր ի 428 թ վ ա կ ա ն Ար շ ա կ ո ւ ն ի ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն կ ո ր ծ ա ն մ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ , հ ա յ ժո ղ ո վ ո ւ ր դ ը չ կ ո ր ց ր ե ց ի ր ի ր ա վ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա ն կ ա խ ո ւ թ յ ո ւ ն ը և ին ք ն ո ւ ր ո ւ յ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը հ ա ն ձ ի ս Հ ա յ Առ ա ք ե լ ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ ` որ պ ե ս մի ա կ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ո գ և ո ր ո ւ ն ա և հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն -քա ղ ա ք ա կ ա ն կ ա ռ ո ւ յ ց ի , ո ր ի շ ն ո ր հ ի վ զ ա ր գ ա ց ա վ ե ր կ ր ի օր ե ն ս դ ր ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յ ո ւ նը (հ ա ն ձ ի ն ս ` Ազ գ ա յ ի ն եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ն ե ր ի և հ ա յ ո ց հ ա յ ր ա պ ե տ ն ե ր ի օ ր ի ն ա ս տ ե ղ ծ գո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յ ա ն ), պ ա հ պ ա ն վ ե ց ի ն ն ա և ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն ո ւ իր ա վ ա պ ա հ պ ա ն գ ո ր ծ ա ռ ո ւ յ թ ն ե ր ը : Ա յ դ պ ի ս ի ի ր ա վ ա կ ա ն դր ո ւ թ յ ո ւ ն ը հ ե ղ ի ն ա կ ը ա շ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ ա ն վ ա ն ո ւ մ է եկ ե ղ ե ց ա պ ե տ ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն կ ա մ ե կ ե ղ ե ց ա ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ու ն:

9. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի բ ա ղ կ ա ց ո ւ ց ի չ մ ա ս ն ե ն կա զ մ ո ւ մ ն ա և Դ ա վ ի թ Ալ ա վ կ ա ո ր դ ո ւ «Կ ա ն ո ն ա կ ա ն օր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը » և Նե ր ս ե ս Շն ո ր հ ա լ ո ւ կ ա ն ո ն ա կ ա ն որ ո շ ո ւ մ ն ե ր ը (հ ա տ կ ա պ ե ս ՝ «Թո ւ ղ թ ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն » -ը, ո ր ո ն ք ի ն չ -ին չ պ ա տ ճ ա ռ ն ե ր ո վ դ ո ւ ր ս ե ն մ ն ա ց ե լ «Կ ա ն ո ն ա գ ր ք ի » հ ե տ ա գ ա խմ բ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ):

Դա վ ի թ Ալ ա վ կ ա ո ր դ ո ւ «Կ ա ն ո ն ա կ ա ն օ ր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը » (մո տ 1130թ .) հ ա յ ի ր ա վ ո ւ ն ք ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ ա շ խ ա ր հ ի կ հա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ օ ր ի ն ա գ ի ծ կ ա զ մ ե լ ո ւ փ ո ր ձ ե ր ի ց մ ե կ ն է , ո ր ի հի մ ն ա կ ա ն ա ղ բ յ ո ւ ր ը հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն և ս ո վ ո ր ո ւ թ ա յ ի ն իր ա վ ո ւ ն ք ն է : Կ ա ն ո ն ն ե ր ի ի ր ա վ ա կ ա ն փ ի լ ի ս ո փ ա յ ո ւ թ յա ն հ ի մ ք ն է՝ մ ա ր դ ո ւ կ ա մ ք ի ա զ ա տ ո ւ թ յ ա ն ո ւ ս մ ո ւ ն ք ը , ո ր ո վ հ ե ղ ի ն ա կ ը փո ր ձ ո ւ մ է մ ե կ ն ա բ ա ն ե լ ս ո ց ի ա լ ա կ ա ն ա յ ն պ ի ս ի ե ր և ո ւ յ թ ն ե ր , ին չ պ ի ս ի ք ե ն ՝ կ ա մ ա վ ո ր ա մ ո ւ ս ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ա վ ա տ ա տ ի ր ա կ ա ն օր ի ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ա շ խ ա տ ա ն ք ի պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն , հ ա ն ց ա ն ք ի և պա տ ժ ի հ ա ր ց ե ր ը :

Ըս տ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ կ ա յ ո ւ թյ ո ւ ն ն ե ր ի ՝ Դ ա վ թ ի «Կա ն ո ն ն ե ր ը » ո ր պ ե ս «պ ի տ ա ն ա ց ո ւ », գ ո ր ծ ա դ ր վ ե լ ե ն :

10. Նե ր ս ե ս Շն ո ր հ ա լ ո ւ «Ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն թ ո ւ ղ թ ը » մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հ ա յ մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւ թ յ ա ն ե զ ա կ ի ն մ ո ւ շ ն ե ր ի ց է , ո ր ը

10

ոչ մ ի ա յ ն զ ա ր գ ա ց ր ե լ է հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը (ա ն ձ ի և հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն փ ո խ ա դ ա ր ձ պա տ ա ս խա ն ա տ վ ո ւ թ յ ա ն , ս ո ց ի ա լ ա կ ա ն տ ա ր բ ե ր դ ա ս ե ր ի իր ա վ ո ւ ն ք ն ե ր ի և պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի , ճ շ մ ա ր ի տ հ ա վ ա տ ք ի , բա ր ո յ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն և բ ա ր ո յ ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն տ ե ս ա ն կ յ ո ւ ն ի ց ), ա յ լ և հե տ ա գ ա ե ր կ ա ր ո ւ ձ ի գ դ ա ր ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ե ր բ ե ք չ կ ո ր ց ր ե ց և չ ի կո ր ց ր ե լ ի ր ս ո ց ի ա լ ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ն ա և ն ե ր կ ա յ ի ս բ ա ր դ ու հ ա կ ա ս ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ :

Շն ո ր հ ա լ ո ւ «Ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն ը »՝ ո ր պ ե ս ս ո ց ի ա լ -իր ա վ ա կ ա ն և կր ո ն ա կ ա ն -բա ր ո յ ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ո ւ ղ թ , շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ է ո ւ ղ ե ց ո ւ յ ց լի ն ե լ նա և նե ր կ ա յ ի ս հ ա յ հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն բ ո լ ո ր շ ե ր տ ե ր ի հա մ ա ր ՝ ք ր ի ս տ ո ն ե ա վ ա յ ե լ վ ա ր ք ա գ ծ ի , օ ր ի ն ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն , պա ր կ ե շ տ ո ւ թ յ ա ն , ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն , ա զ գ ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն , բա ր ո յ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն , ո ղ ջ ա մ տ ո ւ թ յ ա ն և պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ թ յ ա ն տե ս ա ն կ յ ո ւ ն ի ց :

Ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն տե ս ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը նր ա ն ո ւ մ է , որ աշ խա տ ա ն ք ի դր ո ւ յ թ ն ե ր ը կա ր ո ղ են օգ տ ա գ ո ր ծ վ ե լ ժա մ ա ն ա կ ա կ ի ց կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի աղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն ժա մ ա ն ա կ : Սո ւ յ ն աշ խ ա տ ա ն ք ը կո չ վ ա ծ է ըն դ լ ա յ ն ե լ և խո ր ա ց ն ե լ մի ջ ի ն դա ր ե ր ո ւ մ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի մա ս ի ն պա տ մ ա տ ե ս ա կ ա ն պա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ ն ե ր ը , դր ա ն ց ճա ն ա չ ո ղ ա կ ա ն և իմ ա ց աբ ա ն ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ար դ ի ժա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ :

Աշ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ առ ա ջ ա ր կ վ ա ծ մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն իր ա վ ա կ ա ն զա ր գ ա ց մ ա ն տե ս ա կ ա ն կա ռ ո ւ ց ա կ ա ր գ ը կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի օգ ն ո ւ թ յ ա մ բ կա ր ո ղ է հի մ ք ծա ռ ա յ ե լ հր ա տ ա պ իր ա վ ա կ ա ն խն դ ի ր ն ե ր ի լա յ ն շր ջ ա ն ա կ ի հե տ ա գ ա ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի հա մ ա ր , որ ո ն ք կա պ վ ա ծ են հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն կյ ա ն ք ի էվ ո լ յ ո ւ ց ի ո ն զա ր գ ա ց մ ա ն տա ր բ ե ր ժա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ն ե ր ի հե տ :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն գո ր ծ ն ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Սո ւ յ ն պա տ մ ա ի ր ա վ ա կ ա ն ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն գո ր ծ ն ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը նր ա ն ո ւ մ է , որ հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ յ ո ւ ն ք նե ր ը կա ր ո ղ են օգ տ ա գ ո ր ծ վ ե լ իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն և աս տ վ ա ծ ա բ ա ն ա կ ա ն ֆա կ ո ւ լ տ ե տ ն ե ր ո ւ մ , մա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս իր ա վ ո ւ ն ք ի տե ս ո ւ թ յ ա ն և պա տ մ ո ւ թ յ ա ն ըն դ հ ա ն ո ւ ր և հա տ ո ւ կ

11

դա ս ը ն թ ա ց ն ե ր ի ու ս ո ւ մ ն ա ռ ո ւ թ յ ա ն ժա մ ա ն ա կ : Ու ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն ար դ յ ո ւ ն ք ն ե ր ը կա ր ո ղ են

օգ տ ա գ ո ր ծ վ ե լ նա և դա ս ա գ ր ք ե ր ի , ու ս ո ւ մ ն ա կ ա ն ձե ռ ն ա ր կ ն ե ր ի , ծր ա գ ր ե ր ի ու մե թ ո դ ա կ ա ն ցո ւ ց ո ւ մ ն ե ր ի պա տ ր ա ս տ մ ա ն հա մ ա ր , ին չ պ ե ս նա և դա ս ա խ ո ս ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մշ ա կ մ ա ն և վե ր ը նշ վ ա ծ գի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ բո լ ո ր տե ս ա կ ի պա ր ա պ մ ո ւ ն ք ն ե ր ի ան ց կ ա ց մ ա ն հա մ ա ր :

Հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ յ ո ւ ն ք ն ե ր ի փո ր ձ ա ք ն ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Սո ւ յ ն ատ ե ն ա խ ո ս ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ը իր ա կ ա նա ց վ ե լ է ՀՀ ԳԱԱ Փի լ ի ս ո փ ա յ ո ւ թ յ ա ն , սո ց ի ո լ ո գ ի ա յ ի և իր ա վ ո ւ ն ք ի ին ս տ ի տ ո ւ տ ի պե տ ա ի ր ա վ ա կ ա ն հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի բա ժ ն ո ւ մ , որ տ ե ղ տե ղ ի է ու ն ե ց ե լ նա և աշ խ ա տ ա ն ք ի նա խ ն ա կ ա ն քն ն ա ր կ ո ւ մ ն ու գր ա խ ո ս ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի հի մ ն ա կ ա ն դր ո ւ յ թ ն ե ր ն ար տ ա ց ո լ վ ե լ են հե ղ ի ն ա կ ի մի շա ր ք գի տ ա կ ա ն հո դ վա ծ ն ե ր ո ւ մ :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի կա ռ ո ւ ց վ ա ծ ք ը : Սո ւ յ ն ատ ե ն ա խ ո ս ա կ ա ն աշ խ ա տ ա ն ք ը բա ղ կ ց ա ծ է ` նե ր ա ծ ա կ ա ն մա ս ի ց , եր ե ք գլ խ ի ց , ու թ են թ ա գ լ խ ի ց , ամ փ ո փ ո ւ մ ի ց և օգ տ ա գ ո ր ծ վ ա ծ գր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ցա ն կ ի ց :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի հա մ ա ռ ո տ բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը

Նե ր ա ծ ո ւ թ յ ա ն մե ջ հի մ ն ա վ ո ր վ ո ւ մ է թե մ ա յ ի հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ ի ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը , նե ր կ ա յ ա ց վ ո ւ մ է թե մ ա յ ի գի տ ա կ ա ն հի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ ո ւ թ յ ա ն աս տ ի ճ ա ն ը , հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն նպ ա տ ա կ ը և խն դ ի ր ն ե ր ը , օբ յ ե կ տ ը և առ ա ր կ ա ն , ատ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն տե ս ա կ ա ն և մե թ ո դ ա բ ա ն ա կ ա ն հի մ ք ե ր ը , գի տ ա կ ա ն նո ր ո ւ յ թ ը , պա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն նե ր կ ա յ ա ց վ ո ղ հի մ ն ա կ ա ն դր ո ւ յ թ ն ե ր ը , հե տ ա զ ո տ ու թ յ ա ն գի տ ա կ ա ն և գո ր ծ ն ա կ ա ն նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի առ ա ջ ի ն գլ ո ւ խ ը ` «Քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն տա ր ա ծ ո ւ մ ը Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ և հա յ եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն (կա ն ո ն ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ի ձև ա վ ո ր ո ւ մ ը և դր ա օր ի ն ա կ ա ր գ ո ւ մ ը (կո դ ի ֆ ի կ ա ց ի ա ն )» վե ր տ ա ռ ո ւ թ յ ա մ բ , բա ղ կ ա ց ա ծ է եր ե ք են թ ագ լ խ ի ց :

Առ ա ջ ի ն գլ խ ի առ ա ջ ի ն են թ ա գ լ խ ո ւ մ ` «Քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն տա ր ա ծ ո ւ մ ը Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ և քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը որ պ ե ս պե տ ա կ ա ն կր ո ն ի ըն դ ո ւ ն ո ւ մ ը » վե ր ն ա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը սկ զ բ ն ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի հի մ ա ն վր ա նե ր կ ա յ ա ց ն ու մ է Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ

12

քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն տա ր ա ծ մ ա ն և աշ խ ա ր հ ո ւ մ առ ա ջ ի ն ան գ ա մ քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը որ պ ե ս պե տ ա կ ա ն կր ո ն ի ըն դ ո ւ ն մ ան (301թ .) պա տ մ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն նա խ ա դ ր յ ա լ ն ե ր ը :

Քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն ըն դ ո ւ ն ո ւ մ ո վ ձև ա վ ո ր վ ե ց ն ո ր մշ ա կ ո ւ յ թ , որ ը կա ն խ ո ր ո շ ե ց հա յ ժո ղ ո վ ր դ ի հե տ ա գ ա եր կ ա ր ու ձի գ դա ր ե ր ի զա ր գ ա ց ո ւ մ ը :

Առ ա ջ ի ն գ լ խ ի ե ր կ ր ո ր դ ե ն թ ա գ լ խ ո ւ մ ` «Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի ս կ զ բ ն ա վ ո ր ո ւ մ ը » վե ր նա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը հա մ ա կ ո ղ մ ա ն ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ մ է հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ( եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ի ձ և ա վ ո ր մ ա ն հ ե տ կ ա պ վ ա ծ հ ի մ ն ա խ ն դ ի ր ն ե ր ը :

Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը պե տ ա կ ա ն կ ր ո ն հա ս տ ա տ վ ե լ ո ւ ց հ ե տ ո , հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ո ւ դ ա վ ա ն ա բ ա ն ա կ ա ն , ի ն չ պ ե ս նա և ի ր ա վ ա ս տ ե ղ ծ և իր ա վ ա ր ա ր գո ր ծ ա ռ ո ւ յ թ ն ե ր ը աս տ ի ճ ա ն ա բ ա ր ձև ա վ ո ր վե լ ո վ ՝ հ ե տ ա գ ա շ ա տ կ ա ր ճ պ ա տ մ ա կ ա ն ժա մ ա ն ա կ ա հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ ա մ ր ա պ ն դ վ ե ց ի ն հ ա յ ի ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ :

Առ ա ջ ի ն գ լ խ ի ե ր ր ո ր դ ե ն թ ա գ լ խ ո ւ մ ` «Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի օ ր ի ն ա կ ա ր գ ո ւ մ ը (կ ո դ ի ֆ ի կ ա ց ի ա ն )» վե ր ն ա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն ք ն ն ա ր կ ո ւ մ է հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի հ ա մ ա կ ա ր գ մ ա ն նա խ ա դ ր յ ա լ ն ե ր ը : Հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը կ ո դ ի ֆ ի կ ա ց ի ա յ ի են թ ա ր կ վ ե ց մ ե ծ ա ն ո ւ ն բա ր ե ն ո ր ո գ ի չ , ս ր բ ա ց վ ա ծ ի մ ա ս տ ա ս ե ր Հո վ հ ա ն ն ե ս (Հո վ հ ա ն ) Օձ ն ե ց ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի (717-728) կո ղ մ ի ց : Կ ո ւ ռ և մ ի ա ս ն ա կ ա ն (ամ բ ո ղ ջ ա կ ա ն ) «Հա յ ո ց կ ա ն ո ն ա գ ի ր ք » ստ ե ղ ծ մ ա մ բ հ ա ս տ ա տ ո ւ ն հի մ ք ե ր ի վ ր ա դ ր վ ե ց ը ն դ հ ան ր ա պ ե ս Հ ա յ Առ ա ք ե լ ա կ ա ն Ե կ ե ղ ե ց ո ւ ՝ որ պ ե ս հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հո գ և ո ր և ա զ գ ա յ ի ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ա ն հե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , և մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս ա մ ր ա պ ն դ ե ց հ ա յ ո ց եկ ե ղ ե ց ո ւ օ ր ի ն ա դ ի ր և ի ր ա վ ա ր ա ր իր ա վ ա ս ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի եր կ ր ո ր դ գլ ո ւ խ ը ՝ «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց »-ի իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն բն ո ւ յ թ ը և կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն ոլ ո ր տ ն ե ր ը » վե ր ն ա գ ր ո վ , բա ղ կ ա ց ա ծ է եր ե ք են թ ա գ լ խ ի ց :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի եր կ ր ո ր դ գլ խ ի առ ա ջ ի ն են թ ա գ լ ո ւ խ ը ՝ «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց »-ի իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն բն ո ւ յ թ ը . ըն դ հ ա ն ո ւ ր բն ո ւ թ ա գ ի ր » վե ր ն ա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը բա ց ա հ ա յ տ ո ւ մ է «Կա ն ո ն ա գ ր ք ի » զո ւ տ իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն աս պ ե կ տ ը և կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն ոլ ո ր տ ն ե ր ը : Վե ր ջ ի ն ս , որ պ ե ս կա ն ո ն , պա յ մ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ էր եր կ ր ի հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն -քա ղ ա ք ա կ ա ն ան ց ո ւ դ ա ր ձ ո ւ մ ն ե ր ո վ և հա յ

13

հա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն մե ջ աշ խ ա ր հ ի կ ու հո գ և ո ր իշ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն փո խ հ ա ր ա բ ե ր ա կ ց ո ւ թ յ ա ն աս տ ի ճ ա ն ո վ և բն ո ւ յ թ ո վ :

Եր կ ր ո ր դ գլ խ ի եր կ ր ո ր դ են թ ա գ լ ո ւ խ ը ՝ «Դա տ ա ր ա ն ը և դա տ ա վ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ըս տ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի » վե ր ն ա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը ՝ նա խ բա ց ա հ ա յ տ ո ւ մ է հո գ և ո ր (եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) դա տ ա ր ա ն ն ե րի իր ա վ ա զ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ար դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն ոլ ո ր տ ո ւ մ , եր կ ր ո ր դ ՝ պա ր զ ո ւ մ է եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն դա տ ա ր ա ն ի ըն դ դ ա տ ո ւ թ յ ա ն սա հ մ ա ն ն ե ր ը և դա տ ա կ ա ն ըն թ ա ց ա կ ա ր գ ի հե տ կա պ վ ա ծ հա ր ց ե ր ը : Եկ ե ղ ե ց ո ւ ըն դ դ ա տ ո ւ թ յ ա ն ն էի ն են թ ա կ ա նա և որ ո շ ա կ ի աշ խ ա ր հ ի կ հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ՝ պս ա կ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն , ամ ո ւ ս ն ա լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ո ւ ն , ժա ռ ա ն գ մ ա ն հե տ կա պ վ ա ծ հա ր ց ե ր ը :

Եր կ ր ո ր դ գլ խ ի եր ր ո ր դ են թ ա գ լ ո ւ խ ը ՝ «Ամ ո ւ ս ն ա ը ն տ ա ն ե կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի կա ն ո ն ա կ ա ն կա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ ը » վե ր ն ա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը քն ն ա ր կ ո ւ մ է կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի այ ն նո ր մ ե ր ը , որ ո ն ք կա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ էի ն նշ ա ն ա դ ր ո ւ թ յ ա ն , պս ա կ ա դ ր ո ւ թ յ ան , ամ ո ւ ս ն ա լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն , ամ ո ւ ս ի ն ն ե ր ի գո ւ յ ք ա յ ի ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի հե տ կա պ վ ա ծ հա ր ց ե ր ը :

Եկ ե ղ ե ց ո ւ իր ա վ ա զ ո ր ո ւ թ յ ա մ բ օր ի ն ա կ ա ն ա ց վ ո ւ մ էր պս ա կ ը և դր ա ն ի ց բխ ո ղ բո լ ո ր ամ ո ւ ս ն ա կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը գտ ն վ ո ւ մ էի ն կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի սև ե ռ ո ւ ն ու շ ա դ ր ո ւ թ յ ա ն կե ն տ ր ո ն ո ւ մ :

Աշ խ ա տ ա ն ք ի եր ր ո ր դ գլ ո ւ խ ը ՝ «Հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի հե տ ա գ ա զա ր գ ա ց ո ւ մ ը (XI – XII դդ .)» վե ր տ ա ռ ո ւ թ յ ա մ բ , բա ղ կ ա ց ա ծ է եր կո ւ են թ ա գ լ խ ի ց :

Եր ր ո ր դ գլ խ ի առ ա ջ ի ն են թ ա գ լ ո ւ խ ը ՝ «Դա վ ի թ Ալ ա վ կ ա ո ր դ ո ւ կա ն ո ն ա կ ա ն օր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը » վե ր նա գ ր ո վ , հե ղ ի ն ա կ ը նա խ ար ժ և ո ր ո ւ մ է Դա վ ի թ Ալ ա վ կ ա ո ր դ ո ւ կա ն ո ն ա կ ա ն օր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ՝ որ պ ե ս հա յ աշ խ ա ր հ ի կ հա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ օր ե ն ս դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ստ ե ղ ծ ե լ ո ւ առ ա ջ ի ն փո ր ձ ը , որ ը հե տ ա գ ա յ ո ւ մ փա յ լ ո ւ ն իր ա կ ա ն ա ց ր ե ց Մխ ի թ ա ր Գո շ ը : Եր կ ր ո ր դ , հե ղ ի ն ա կ ը հա ն գ ա մ ա ն ա լ ի ց վե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ա ն է են թ ա ր կ ո ւ մ կա ն ո ն ա կ ա ն օր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն բն ո ւ յ թ ը , բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը և կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն ոլ ո ր տ ն ե ր ը (ամ ո ւ ս ն ա ը ն տ ա ն ե կ ա ն , քա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն , աշ խ ա տ ա ն ք ա յ ի ն , քր ե ա կ ա ն ):

Եր ր ո ր դ գլ խ ի եր կ ր ո ր դ են թ ա գ լ ո ւ խ ը ՝ «Նե ր ս ե ս Շն ո ր հ ա լ ո ւ

14

«Ըն դ հ ա ն ր ա կ ա ն թո ւ ղ թ ը » որ պ ե ս հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի աղ բ յ ո ւր » վե ր ն ա գ ր ո վ , հա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն քն ն ա ր կ վ ո ւ մ են «Ըն դ հ ա ն ր ա կ ա ն թո ւ ղ թ »-ի իր ա վ ա կ ա ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , նե ր կ ա յ ա ց վ ո ւ մ է նր ա ան գ ն ա հ ա տ ե լ ի դե ր ն ու նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն և հե տ ա գ ա դա ր ե ր ի ըն թ ա ց ք ո ւ մ հա յ հո գ և ո ր ու աշ խ ա ր հ ի կ դա ս ե ր ի դա ս տ ի ա ր ա կ մ ա ն , ու ս ո ւ ց մ ա ն և ազ գ ա յ ի ն ին ք ն ո ւ թ յ ա ն պա հ պ ա ն մ ա ն հա ր ց ե ր ո ւ մ :

Առ ա ն ց որ և է չա փ ա զ ա ն ց մ ա ն , Շն ո ր հ ա լ ո ւ «Ըն դ հ ա ն ր ա կ ա ն »-ը ար դ ի ա կ ա ն է նա և մե ր օր ե ր ո ւ մ , հա տ կ ա պ ե ս ան ց ո ւ մ ա յ ի ն շր ջ ա ն ի օբ յ ե կ տ ի վ և սո ւ բ յ եկ տ ի վ դժ վ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը տա ն ո ղ հա յ ժո ղ ո վ ր դ ի ՝ սկ ս ա ծ աշ խ ա ր հ ի կ և հո գ և ո ր իշ խ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց մի ն չ և հա ն ա պ ա զ օ ր յ ա հա ց ը հա յ թ ա յ թ ո ղ հա յ հա ս ա ր ա կ քա ղ ա ք ա ց ու հա մ ա ր :

Կա տ ա ր վ ա ծ հե տ ա զ ո տ ո ւ թ յ ա ն ար դ յ ո ւ ն ք ն ե ր ի հի մ ա ն վր ա հե ղ ի ն ա կ ը մշ ա կ ե լ է հե տ և յ ա լ եզ ր ա հ ա ն գ ո ւ մ ն ե ր ը .

1. Քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ն ին ք ն ի ն , որ պ ե ս ըն դ հ ա ն ր ա կ ա ն ու ս մ ո ւ ն ք և գա ղ ա փ ա ր ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն , հա մ ա մ ա ր դ կ ա յ ի ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն և ըն դ գ ր կ ո ւ մ ու ն ի , և այ ս առ ո ւ մ ո վ հս կ ա յ ա կ ա ն նե ր ո ւ ժ ու ն ի ծա ռ ա յ ե լ նա և ազ գ ա յ ի ն շա հ ե ր ի և նպ ա տ ա կ ն ե ր ի : Դր ա վա ռ ապ ա ց ո ւ յ ց ը Հա յ ա ս տ ա ն ի պա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն է : Հա յ ա ս տ ա ն ն առ ա ջ ի ն ն ըն դ ո ւ ն ե ց քր ի ստ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը որ պ ե ս պե տ ա կա ն կր ո ն , ին չ պ ե ս նա և ազ գ ա յ ն ա ց ր ե ց քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն դա վ ա ն ա ն ք ը , նր ա գա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ո ւ թ յ ո ւ ն ը , այ դ թվ ո ւ մ նա և Սո ւ ր բ Գր ք ի ց բխ ո ղ իր ա վ ա կ ա ն պա տ վ ի ր ա ն ն ե ր ը և ավ ա ն դ ո ւ յ թ ն ե ր ը , որ ո ն ք աղ բ յ ո ւ ր հա ն դ ի ս ա ց ա ն հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի հա մ ա ր ` որ պ ե ս սո ց ի ա լ -իր ա վ ա կ ա ն ն որ մ ա տ ի վ կա ր գ ա վ ո ր ի չ ն ե ր :

2. V դա ր ո ւ մ ան կ ա խ պե տ ո ւ թ յ ա ն ան կ ո ւ մ ի ց հե տ ո , փա ս տ ո ր ե ն . Հ ա յս ա տ ա ն ի եկ ե ղ ե ց ի ն ձե ռ ն ա մ ո ւ խ եղ ա վ ստ ե ղ ծ ե լ ո ւ եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն իշ խ ա ն ա պ ե տ ո ւ թ յ ո ւ ն , որ ի նպ ա տ ա կ ը եկ ե ղ ե ց ո ւ դա վ ա ն ա ն ք ի ազ գ ա յ ն ա ց ո ւ մ ն էր և եկ ե ղ ե ց ո ւ կա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ազ գ ա յ ի ն շա հ ե ր ի ն ծա ռ ա յ ե ց ն ե լ ը : Սկ ս վ ե ց մի հե տ ա ք ր ք ի ր , ու ր ո ւ յ ն և բա ր դ պա տ մ ա կ ա ն ըն թա ց ք , որ ի հի մ ք ե ր ը դր ե ց Շա հ ա պ ի վ ա ն ի եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժո ղ ո վ ը և հա ս տ ա տ ա գ ր ե ց Ավ ա ր ա յ ր ի ճա կ ա տ ա մ ա ր տ ը :

3. Առ ա ք ե լ ա կ ա ն եկ ե ղ եց ո ւ ազ գ ա յ ն ա ց ո ւ մ ն ան գ ե ր ա գ ն ա հ ա տ ե լ ի եր և ո ւ յ թ էր հա յ մշ ա կ ո ւ յ թ ի , աշ խ ա ր հ ը ն կ ա լ մ ա ն , ազ գ ա յ ի ն

15

ին ք ն ա գ ի տ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն ձև ա վ ո ր մ ա ն , զա ր գ ա ց մ ա ն և դր ս և ո ր մ ա ն իմ ա ս տ ո վ : Քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն դա վ ա ն ա ն ք ի ազ գ ա յ ն ա ց ո ւ մ ը հի մ ք դր ե ց հա յ մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն հո գ և ո ր և նյ ո ւ թ ա կ ա ն մշ ա կ ո ւ յ թ ի ն , որ ը հա մը ն դ հ ա ն ո ւ ր քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն մշ ա կ ո ւ յ թ ի ան բ ա ժ ա ն ե լ ի մա ս լի ն ե լ ո վ հա ն դ ե ր ձ ՝ խի ս տ ազ գ ա յ ի ն էր իր ձև ո վ , գա ղ ա փ ա ր ա կ ա ն նպ ա տ ա կ ա ո ւ ղ ղ վ ա ծ ո ւ թ յ ա մ բ , ար տ ա հ ա յ տ չ ա մ ի ջ ո ց ն ե ր ո վ և աշ խ ա ր հ ա զ գ ա ց ո ղ ո ւ թ յա ն կե ր պ ո վ : Ձե ռ ք բե ր ե լ ո վ ազ գ ա յ ի ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն և մե կ ն ա բ ա ն ո ւ -թյ ո ւ ն ՝ քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը նե ր ծ ծվ ե ց հա յ մա ր դ ո ւ հո գ ե բ ա ն ո ւ թ յ ա ն և ին ք ն ա գ ի տ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն մե ջ , որ ն ան ց ն ե լ ո վ դա ր ա վ ո ր ճա ն ա պ ա ր հ ՝ դա ր ձ ա վ ազ գ ա յ ի ն հա վ ա ք ա կ ա ն հո գ ե բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն և ին ք ն ա գ ի տ ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն : «Հա յ քր ի ս տ ո ն յ ա » ար տ ա հ ա յ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , որ դա ր ձ ե լ է բա զ մ ա թ ի վ սե ր ո ւ ն դ ն ե ր ի ին ք ն ա ճ ա ն ա չ ո ղ ա կ ա ն հի մ ն ա կ ա ն ըմ բ ռ ն ո ւ մը քր ի ս տո ն ե ո ւ թ յ ա ն ազ գ ա յ ն ա ց մ ա ն լա վ ա գ ո ւ յ ն դր ս և ո ր ո ւ մ ն ե ր ի ց մե կ ն է :

4. Հա յ եկ ե ղ ե ց ո ւ դե ր ը և նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը հա տ կ ա պ ե ս մե ծ էր Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ան կ ա խ կե ն տ ր ո ն ա կ ա ն թա գ ա վ ո ր ա կ ա ն իշ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն բա ց ա կ ա յ ո ւ թ յ ա ն ժա մ ա ն ա կ ա հա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւ մ , եր բ եկ ե ղ ե ց ի ն փո ր ձ ո ւ մ էր իր կա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ա մ բ և դե ր ո վ փո խ ա ր ի նե լ պե տ ա կ ա ն իշ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն ը : Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ա բ ա ր եկ ե ղ ե ց ո ւ բա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն գո ր ծ ի չ ն ե ր ն իր ե ն ց ու ս ե ր ի վր ա էի ն վե ր ց ն ո ւ մ եր կ ր ի հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն -քա ղ ա ք ա կ ա ն և մշ ա կ ո ւ թ ա յ ի ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի առ ա ջ ն ո ր դ ի դե ր ը և այ ս առ ո ւ մ ո վ եկ ե ղ ե ց ի ն հա ն դ ե ս էր գա լ ի ս որ պ ե ս հա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն կա ռ ո ւ յ ց :

5. Հա յ եկ ե ղ ե ց ո ւ ազ գ ա յ ն ա ց ո ւ մ ն , ան շ ո ւ շ տ , կա ր և ո ր նշ ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ու ն ե ր նա և ըն դ հ ա ն ո ւ ր քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն , քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն աշ խ ա ր հ ա յ ա ց ք ի և քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն մշ ա կ ո ւ յ թ ի հա մ ա ր : Այ ն տի ե զ ե ր ա կ ա ն քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն ը տվ ե ց նո ր եր ա ն գ և իմ ա ս տ ա վ ո ր ո ւ մ , դր ա ն ո վ մե ծ ա պ ե ս հա ր ս տ ա ց ն ե լ ո վ քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն աշ խ ա ր հ ըն կ ա լ ո ւ մ ն ու ր ո ւ յ ն մե կ ն ա բ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ և նո ր բո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ա մ բ : Հա յ աս տ ա վ ա ծ ա բ ա ն ա կ ա ն և մե կ ն ո ղ ա կ ա ն մի տ ք ը մե ծ նե ր դ ր ո ւ մ ու ն ի մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն կր ո ն ա -փի լ ի ս ո փ ա յ ա կ ա ն մտ ք ի զա ր գ ա ց մ ա ն մե ջ և , ան շ ո ւ շ տ , քա ղ ա ք ա կ ր թ ա կ ա ն զգ ա լ ի ար ժ ե ք է : Հա յ մի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն մշ ա կ ո ւ յ թ ն ևս , իր բո լ ո ր դր ս և ո ր ո ւ մ ն ե րո վ , հա մ ը ն դ հ ա ն ո ւ ր քր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն քա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յ ա ն և մշ ա կ ո ւ յ թ ի ան բ ա ժ ա ն ե լ ի մա ս ն է :

16

6. 301 թվ ա կ ա ն ի ն քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն ը Հա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ճա ն ա չ վ ո ւ մ է որ պ ե ս պե տ ա կ ա ն կր ո ն : Հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն , քա ղ ա ք ա կ ա ն և սո ց ի ա լ -տն տ ե ս ա կ ս ւ ն այ դ խո շ ո ր իր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ը չէ ր կա ր ո ղ չա զ դ ե լ նա և հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն հա րա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը կա ր գ ա վ ո ր ո ղ սո ց ի ա լ ա կ ա ն նո ր մ ե ր ի վր ա : Քր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն հա ղ թ ա ն ա կ ո վ , աշ խ ա ր հ ի կ օր ե ն ս դ ր ո ւ թ յ ա ն ը զո ւ գ ա հ ե ռ , ձև ա վ ո ր վ ե ց նա և հա յ եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն (կա ն ո ն ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ը : Խն դ ր ո ժա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ի քա ղ ա ք ա կ ա ն պա յ մ ա ն ն ե ր ը , մա ս ն ա վ ո րա պ ե ս , հա յ ո ց պե տ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ան կ ո ւ մ ը , խա ն գ ար ե ց ի ն աշ խ ա ր հ ի կ օր ե ն ս դ ր ո ւ -թյ ա ն զա ր գ ա ց մ ա ն ը և , ըն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , խթ ա ն ե ց ի ն հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի ձև ա վ ո ր մ ա ն ն ու զա ր գ ա ց մ ա ն ը : Ստ ե ղ ծ վ ա ծ պա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ հա յ ո ց եկ ե ղ ե ց ի ն մի ա ն ձ ն յ ա իր ձե ռ ք ո ւ մ կե ն տ ր ո ն ա ց ր ե ց իր ա վ ա ս տ ե ղ ծ և ար դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն գո ր ծ ա ռ ո ւ յ թ ն ե ր ը :

7. Հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը կա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ էր ոչ մի ա յ ն եկ ե ղ ե ց ո ւ ն և հո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ը վե ր ա բ ե ր ո ղ հա ր ց ե ր ը , այ լ և քա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն , ժա ռ ա ն գ ա կ ա ն , քր ե ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի (օր ի ն ա կ , սպ ա ն ո ւ թ յ ա ն , առ և ա ն գ մ ա ն և տա ր բ ե ր տե ս ա կ ի հա կ ա բ ա ր ո յ ա կ ա ն ար ա ր ք ն ե ր ի ) բն ա գ ա վ ա ռ ի որ ո շ ա կ ի հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը : Ան հ ր ա ժ ե շ տ է նշ ե լ , որ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը գր ե թ ե ամ բ ո ղ ջ ո ւ թ յ ա մ բ կա ր գ ա վ ո ր ե լ է ամ ո ւ ս ն ա -ըն տ ա ն ե կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը : Այ ս պ ե ս , կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը նո ր մ ա վ ո ր ե ց նշ ա ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , պս ա կ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ամ ո ւ ս ն ա լ ո ւ ծ ո ւ թ յո ւ ն ը և , մա ս ա մ բ , ամ ո ւ ս ի ն ն ե ր ի գո ւ յ ք ա յ ի ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , խն ա մ ա կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ նը , հո գ ա բ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ը և որ դ ե գ ր ո ւ մ ը :

8. Հե ղ ի ն ա կ ի կո ղ մ ի ց առ ա ջ ա ր կ վ ո ւ մ է հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ի հե տ և յ ա լ բն ո ր ո շ ո ւ մ ը . հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն (եկ ե ղ ե ց ա կ ա ն ) իր ա վ ո ւ ն ք ը կր ո ն ա կ ա ն -իր ա վ ա կ ա ն նո ր մ ե ր ի հա ն ր ա գ ո ւ մ ա ր է , որ ը կա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ է եկ ե ղ ե ց ո ւ նվ ի ր ա պ ե տ ա կ ա ն կա ռ ո ւ ց վ ա ծ ք ը , նե ր ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հա ս ա րա կ ա կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , ին չ պ ե ս նա և որ ո շ ա կ ի աշ խ ա ր հ ի կ բն ո ւ յ թ ի հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , կա պ վ ա ծ ՝ ամ ո ւ ս ն ա ը ն տ ա ն ե կ ա ն , մա ս ա մ բ նա և քա ղ ա ք ա ց ի ա ի ր ա վ ա կ ա ն և քր ե ա ի ր ա վ ա կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

«Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց »-ը որ պ ե ս իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն փա ս տ ա թ ո ւ ղ թ ,

17

օժ տ վ ա ծ է նո ր մ ա տ ի վ իր ա վ ա կ ա ն ակ տ եր ի ն բն ո ւ թ ա գ ր ա կ ա ն ան հ ր ա ժ ե շ տ հա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ո վ . ձև ա կ ա ն որ ո շ ա կ ի ո ւ թ յ ա մ բ , պա շ տ ո ն ա կ ա ն -իշ խ ա ն ա կ ա ն բն ո ւ յ թ ո վ , նո ր մ ա տ ի վ ո ւ թ յա մ բ , բա ր ձ ր հե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ , հր ա պ ա ր ա կ ա յ ն ո ւ թ յ ա մ բ և ան մ ի ջ ա կ ա ն գո ր ծ ա դ ր ո ւ թ յ ա մ բ :

9. Հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը հա մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն իր ա վ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն և օր ե ն ս դ ր ո ւ թ յ ա ն պա տ մո ւ թ յ ա ն մե ջ հա ն դ ի պ ո ղ այ ն հա զ վ ա գ յ ո ւ տ իր ա վ ա կ ա ն ակ տ ե ր ի ց է , որ ը ձև ա վ ո ր վ ե լ ո վ վա ղ մի ջ ն ա դ ա ր ո ւ մ , պա հ պ ա ն ե ց իր կե ն ս ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը և իր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն զո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ՝ իր ա վ ա կ ա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ ն ե ր ի ոլ ո ր տ ո ւ մ , հե տ ա գ ա եր կ ա ր ու ձի գ դա ր ե ր ի ըն թ ա ց ք ո ւ մ : Այ ս օ ր էլ հա յ կա ն ո ն ա կ ա ն իր ա վ ո ւ ն ք ը Հա յ ր ե ն ի ք ո ւ մ և Սփ յ ո ւ ռ ք ո ւ մ շա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ է իր առ ա ք ե լ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ՝ հո գ և ո ր ա կ ա ն ն ե ր ի , հա յ տ ն ի չա փ ո վ և ծա վ ա լ ո վ ամ ո ւ ս ն ա ը ն տ ա ն ե կ ա ն և կր թ ա կ ա ն հա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի իր ա վ ա կ ա ն կա ր գ ա վ ո ր մ ա ն գո ր ծ ո ւ մ :

Ատ ե ն ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն հի մ ն ա կ ա ն դր ո ւ յ թ ն ե ր ն ար տ ա ց ո լ վ ե լ են

հե ղ ի ն ա կ ի հե տ և յ ա լ գի տ ա կ ա ն հր ա պ ա ր ա կ ո ւ մ ն ե ր ո ւ մ . 1. Մե ն ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ՝ «Հ ա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն (ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն )

իր ա վ ո ւ ն ք ի ձ և ա վ ո ր մ ա ն և զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ի մ ն ա խ ն դ ի ր ն ե ր ը (պա տ մ ա ի ր ա վ ա կ ա ն վ ե ր լ ո ւ ծ ո ւ թ յ ո ւ ն )», Ե ր և ա ն , Ե վ ր ո պ ր ի ն տ , 2016, 128 էջ :

2. «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք հ ա յ ո ց » -ը մ ի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն հ ա յ ի ր ա վ ո ւ ն ք ի աղ բ յ ո ւ ր //«Օր ի ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն», Ե ր և ա ն , N 82, 2014, է ջ 49 -54:

3. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ս կ զ բ ն ա վ ո ր ո ւ մ ը //«Ար դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն », Ե ր և ա ն , 2015, Մա ր տ , N 1 (28), է ջ 14 -20:

4. Դա վ ի թ Ալ ա ր վ կ ա ո ր դ ո ւ կ ա ն ո ն ա կ ա ն օ ր ի ն ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը //«Ար դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն », Ե ր և ա ն , 2015, Հո ւ ն ի ս , N 2 (29), էջ 14 -19:

18

5. «Կա ն ո ն ա գ ի ր ք Հա յ ո ց » -ի ի ր ա վ ա բ ա ն ա կ ա ն բ ն ո ւ յ թ ը . ըն դ հ ա ն ո ւ ր բ ն ո ւ թ ա գ ի ր ը //«Ար դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն », Ե ր և ա ն , 2015, Դե կ տ ե մ բ ե ր , № 4(31), է ջ 8 -13

6. Հա յ կ ա ն ո ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ի օ ր ի ն ա կ ա ր գ ո ւ մ ը (կո դ ի ֆ ի կ ա ց ի ա ն ) //«Օր ի ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն », Ե ր և ա ն , N 91, 2016, էջ 57-61:

19

Марикян Размик Левонович Формирование и развитие армянского канонического (церковного)

права в IV-XII веках (историко-теоретический анализ)

Резюме

Настоящая работа посвящена всестороннему изучению вопросов формирования и развития армянского канонического права.

Обращение к накопленным в прошлом опыту и знаниям, проверенных в процессе исторического развития концепциям, критериям мысли, традициям, классикам и стабилизированным системам ценностей во все времена выступало в качестве одной из важнейших форм социально-духовного существования, самопознания и самоутверждения как всего человечества, так и конкретного общества и нации. В этом плане, автор подчеркивает, что изучение древнего и средневекового армянского (светского и религиозного) права причисляется к роду арменоведческих исследований, следовательно изучение армянского религиозного права имеет не только научно-познавательное, но и прикладное значение и получило актуальное звучание.

Источники древнейшего периода армянского церковного права - переводные (с греческого и ассирийского) и самостоятельные (национальные) канонические первоисточники, начиная с IV века были собраны в сборниках. Составленный в начале VIII в. Католикосом Ованнесом Одзнеци (717-728 гг.) сборник дошел в рукописях под названием Книга канонов.

Актуальность настоящей диссертационной работы состоит также в том, что каноническое право в средние века занимало уникальное положение в правовых системах, расцвет которых пришелся на позднее средневековье. С небольшим исключением, канонические нормы применялись повсюду - в апостольском, католическом, ортодоксальном христианском мире. Обращение к исследованию канонического права является одной из возможностей показать, что в условиях современной правовой интеграции на формирование и развитие общего европейского права значительно повлияло каноническое право - наряду с римским правом. То же можно отметить и об армянском средневековом праве: система национального права разделена на две подсистемы - светского (традиционное) и армянского канонического права.

Научная новизна исследования состоит в том, что в постсоветском отечественном правоведении автор впервые подвергнул комплексному и систематизированному историко-теоретическому и сравнительно-правовому анализу развитие армянского канонического права - от образования до XII века. В

20

работе обоснован тезис, согласно которому армянское каноническое право в древние и средние века в социально-правовом и практическом плане всегда занимало передовое (преобладающее) место в системе национального права. Даже в случае национальных судебников (судебников Мхитара Гоша и Смбата Спарапета) являлось основным источником этих правовых актов.

Средневековое армянское каноническое право, несмотря на определенные ограничения его правового урегулирования, сыграло значительную роль в политической, экономической и общественной жизни феодального общества. В средние века оно явилось значимой составляющей в интеллектуальном развитии общества, и каноники смогли найти решения, адекватные как старым, так и только возникающим правовом задачам и способствовали формированию и развитию правовых идей и концепций на практике.

Границы между армянскими каноническими и светскими правовыми системами остаются легко проницаемыми на протяжении всего средневековья вплоть до нового времени, сохраняя преобладание канонического права над светским (традиционным) правом - при отсутствии централизованной царской власти.

Армянское каноническое право наделено такими комплексными социально-правовыми свойствами, которые позволяют рассматривать его в качестве целостной нормативной системой урегулирования общественных отношений, включающей в себя значительную область социально-правового урегулирования не только духовных, но и светских отношений.

Результаты исследования могут использоваться в качестве теоретической базы для новых исследовательских работ, а также материалов для учебного процесса подготовки и переподготовки юридических кадров, в частности, при преподовании спецкурсов «Каноническое право», «Источники права», «Право и религия».

21

Marikyan Razmik Levon Formation and development of 4th-12th centuries Armenian canon

(religious) law (historical-theoretical analysis)

Summary

This paper deals with a comprehensive study of the formation and

development of the Armenian canon law.

Appeal to the past experience and knowledge, proven in the course of the

historical development of concepts, criteria of thought, traditions, classics and

stable systems of values at all times acted as one of the most important forms

of social and spiritual existence, self-knowledge and self-assertion by the whole

of mankind, as well as by the particular society and the nation. In this regard,

the author emphasizes that the study of ancient and medieval Armenian

(secular and religious) rights ranked as sort on Armenian studies, therefore, the

study of the Armenian religious law has not only a scientific- informative but

also practical value and obtained the actual sound.

Sources of the most ancient period of the Armenian church law are

translated (from Greek and Assyrian languages), and independent (national)

canonical primary sources, from the 4th century were assembled in collections.

The miscellany, composed at the beginning of the 8th century by Catholicos

Hovhannes Odznetsi (717-728) is preserved in a collection of manuscripts,

entitled The Book of the canons.

The relevance of this thesis consists in the fact that canon law in the

Middle Ages took a unique position in the legal systems, which flourished in the

late Middle Ages. With few exceptions, the canonical norms have been applied

everywhere - in the Apostolic, Catholic, orthodox Christian world. Appeal to the

study of canon law is one of the opportunities to show that in today's legal

integration in the formation and development of a common European law the

canon law, along with Roman law have significantly influenced. The same can

be noted about Armenian medieval law: national law system is divided into two

subsystems - the secular (traditional) and the Armenian canon law.

22

The scientific novelty of the research lies in the fact that for the first time

in the post-Soviet domestic jurisprudence the author has performed a

comprehensive and systematic historical and' theoretical and comparative legal

analysis of the development of the Armenian canon law - from its formation up

to the 12th century. The author of the work deliberately substantiates the thesis

that the Armenian canon law in ancient and medieval times, in socio-legal and

practical sense, has always been in advanced (dominant) position in the

national legal system. Even in the case of the national Code of Law (Codes of

Law by Mkhitar Gosh and Smbat Sparapet) it was the main source of these

legal acts.

Armenian medieval canon law, despite the limitations of its legal

settlement, played a significant role in the political, economic and social life of

feudal society. In the Middle Ages it was a significant component in the

intellectual development of the society, and the canons were able to find

solutions adequate to both old and just emerging legal problems and

contributed to the formation and development of legal ideas and concepts into

practice.

The boundaries between the Armenian canon and secular legal systems

are easily permeable throughout the Middle Ages right up to modern times,

while maintaining the predominance of canon law over secular (traditional) law

at the conditions of the absence of a centralized royal power.

Armenian canon law is endowed with such complex socio-legal properties

that allow us to consider it as an integrated regulatory system regulating social

relations, including a significant area of the socio-legal settlement of not only

the spiritual but also the secular relations.