13
91. PONTIFICAL DE SALZBOURG ADAPTÉ A L 'USAGE DE SÉES. Xle SIÈCLE, VERS MILIEU Pari s; Bibliothèque nationale, ms. lat. 820. Au verso du feuillet de garde, note de l'abbé Leb euf: « Codex ecclesiae Juva- vensis, in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi m Gallia. Similis codex Salisburgensis hab etur in monasterio Vindo- cmensJ ; sed cave ne utrobique loco, Iuvavensis legendum sit : Vivariensis. » Nous verrons plus loin ce qu'il faut penser de cette dernière affirmation - Autre note : << Hune vidi. Martenne. >>

~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

292 LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

f d t . _g3 vo <<De benedictione fetus in utero matris. Alia oratio. »- 84

. un a 1one ... » . « Explicit secunda pars huius libri. •> • • • •

Fol. 84 à 140. Troisième partie. - 84. << Inc1p1t ~e~c1a pars':" qua quedam eccle­siastica officia inseruntur ... '' Suit la table de la tro1s1ème partie. - 84 vo. « Incipit tercia pars in qua quedam ecclesiastica offi~ia inserun~ur. ~~ prim~, ordo ~er~e quarte in capite ieiuniorum. >> - 126 vo. « De offic10 sacerdobs m1mstranbs pontific1 solemp­niter celebranti. n Ce chapitre et les six suivants (fol. 126 vo à 133) ne se lisent pas dans le pontifical précédent; il en est de même des neuf derniers (fol. 137 à 140). - 139 vo. « De iunctione digitorum. >>

Fol. 141 à rsz. Bénédictions episcopales au nombre de cent.- 141. <<Benediction es episcopales incipiunt. Dominica de Adventu Domini. >> - 141 V 0• << In die Natalis Domini. Ad missam. »- 143. << Feria IIII. In capite ieiunii. >> - 144 vo. « In die sancto Pasche. » - r46. « In die Penthecostes. Benedictio. >> - 146 v0 . « Dom. prima post Penthecosten. » - 149. Dom. XXIII. - In dedicatione ecclesie. Benedictio. » - 149 vo. << In conversione s. Pauli. Benedictio. » - 150. << In Assumptione b. Marie virg. )) - rsr. ((s. Andree. Benedictio. )) - 151 à !52 V 0 • Bénédictions pour le com­mun des saints. - 152 vo. << Benedictio novi ignis. »

Comme l'indique le titre du fol. A, le manuscrit est un pontifical de Durand de Mende; la composition des chapitres présente quelques légères divergences avec celles du manuscrit latin 733, en particulier dans la troisième partie. La décoration (fol. r) et l'écriture dénotent le xve siècle, et cette conclusion s'accorde avec les indications que fournit le couronnement de l'empereur (fol. 38 v0 et 39) : le person­nage qui prête serment est Sigismond de Luxembourg (1414-1437) et le pape dési­gné par l'initiale M n'est autre que Martin V (I419-143I}.

Parchemin. -153ff. à 2 col. plus Jes feuillets préliminaires AetB. -283 sur 201 mill. -Fol. 1, initiale feuillée sur fond d'or; filets d'or et de couleurs; vignettes marginales ornées de feuilles et de fleurettes. -Petites initiales vermillon et azur alternativement.

Reliure parchemin blanc sur carton ; au dos: « Gul. Durantii, pontificale». (Colbert 1591). -Même bibliographie qu'au manuscrit précédent.

91. PONTIFICAL DE SALZBOURG ADAPTÉ A L'USAGE DE SÉES. Xle SIÈCLE, VERS MILIEU

Paris; Bibliothèque nationale, ms. lat. 820.

Au verso du feuillet de garde, note de l'abbé Lebeuf: « Codex ecclesiae Juva­vensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur in monasterio Vindo­cmensJ ; sed cave ne utrobique loco, Iuvavensis legendum sit : Vivariensis. » Nous verrons plus loin ce qu'il faut penser de cette dernière affirmation - Autre note : << Hune vidi. Martenne. >>

1

Page 2: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

PARIS. - NATIONALE 293

Fol. I à r6. D'une autre main, mais à peu près de la même époque que le corps du volume, sauf quelques textes ajoutés au xne siècle.- En tête du fol. r, ancienne cote : << (Reg.] 3866. >l- Fol. r et 2. Quelques messes votives. - r. << Missa pro vi vis et defunctis.- Missa pro quacumque tribulatione.- Missa pro vi vis et defunctis. ,, - 1 v0. « Missa pro his qui ecclesie Dei presunt.- Missa pro omni gradu ecclesie.­Missa pro iter agentibus. ,, -2. « Missa pro navigantibus.- 2 vo. Missa pro omnibus. - Missa pro mortalitate. - Oratio super speras ( =peras). »

Entre les fol. 1 et 2, deux feuillets en papier ont été insérés au xvue siècle ; ils contiennent la table de ce manuscrit. Celle-ci est intitulée : « Index buius pontifi­calis >>; elle est signée : « Durand scripsebat (sic). 1639. >>

Fol. 3 à 5·-Vingt bénédictions épiscopales pour les principales fêtes de l'année. - 3· [Benedictio in vig. Natalis Domini.) - Benedictio in diem (sic) natalisDomini. » 3 v0 . « Benedictio in Epipbania Domini. »- 4· << Benedictio in quadragesima. »-4 vO. <<In die Resurrectionis. »- 5· « In Ascensione Domini. - In die P entecostem (sic). » D'une autre main, mais probablement de la même époque que ce qui précède: «Ad cambotam [ =baculum] abbatis vel abbatisse. >>

Fol. 5 v0 • << Incipit ordo pontificis quando preparat se ad missam. Quando manus lavat, dicat hanc orationem: Largire sensibus nostris, omnipotens P ater, ut sicut exterius ... ,, Cet ordo missae (fol. 5 v0 à 8 v0 ) a été publié par Hugues MÉNARD, Appen­dix ad s. Gregorii magni libru,m sacramentormn, P. L., t. LXXVIII, 245-251, et par MARTÈNE, De ant. Eccl. rit., lib. I, cap. IV, ordo XIII, Anvers. 1736, t. I , 574-580. -

8 vo. D'une autre main (xne siècle, début).« Dedicatio sancti Michahelis archangeli. Missa de sancta Maria Magdalena. - Benedictio ad peram. - Ad baculum. ,,

Fol. 9· Préface commune et Sanctus non notés. - 9 vo à II. Canon de la messe. Hugues Ménard a relevé les variante$ des prières du canon dans ses Notae in sancti Gregorii librmn sacramentorum, P. L. , t. LXXVIII, 283-284.

F ol. II à 14. Quelques messes et quelques bénédictions pontificales. - II. << In vigilia Transfigurationis Domini. - [In die] Transfigurationis Domini. ,, - Les quatre messes suivantes (fol. II v0 et 12) et les bénédictions pontificales qui leur font suite (fol. 12 vo à 14) sont d'une autre écriture, mais à peu près de la même époque. - II vo. << Missa in festivitate s. Nicholai. - In vig. ss. Gervasü et Protasü. Missa. »- 12. « Missa in natale ss. Gervasii et Protasii. »- Missa s. Sigismundi regis pro febribus. »- 12 vo à 14. Quinze bénédictions pontificales pour les principales fêtes. - 12 vo. << Benedictio in Annuntiatione sancte Mariae.- In honore sancte crucis. - In nat. s. Iohannis Baptiste. - In nat. apostolorum P etri et Pauli. - 13. In Assumptione s. Marie. - In fest. s. Micahelis. - In Adventu Domini. »- 13 et 14. Commun des saints. - 14. « Benedictio cotidiana. ,,

Fol. 14· <<De his qui rapiunt feminas ut eas non habeant uxores ... - Quod incestum committat qui se consanguinee sue usque affinitalis lineam coniungit. - 14 vo. De incesti (sic), quamdiu in scelere manent, non fidelium christianorum, sed tantum

Page 3: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

aut gentilium aut caticuminorum vcl erguminorum (sic) locum teneant. - 15. De legilin1o coniugio. - 1\lissa .. >- 16 v0 • << Bencdictio in festivitate :ss. Gervasii et Pro­tasii. - Bencdictio in missa mortuorum. - Ad gradftS ecclesiasticos reddendos. Sancta Salaricnsis ecclcsia atque episcopalis auctoritas ti bi concedunt fieri in ordine ostiariorum, leclorum, exorcistarurn, acolitorum ... ut possis legaliter celebrare missam. 11 Réconciliation des clercs; ce dernier texte a été publié par MARTÈNE,

De ant. Eccl. rit., lib. III, cap. II, ordo I; Anvers 1736, t. II, 894. Le manuscrit primitif commençait au fol. 17: la signature des deux premiers

cahiers (fol. 24 vo : « I ,. et 32 vo : « II ») l'indique clairement. -Fol. 17 à 22. Ordi­nations. - 17. « btcipit ordo romamts ad clcricum faciendftm: .Manda, Deus, bene­dictionem tuam et vitam in Ecclesia tua ... - Oratio ad puerrnn tonsorandtttn : Domine Ihesu Christe, qui est caput nostrum et corona omnium sanctorum ... -Pre­fatio ad clericum faciendum. Oremus, clilectissimi fratres, Dominum nostrum I. C. pro hoc famulo suo N. qui ad deponendam ... >J- 17 v0 • Ad barbam tondendam. Deus cuius providencia omnis creatura incrementis adulta ... >>

Fol. x8. u Demmciatio mensis primi, q1tarti, septimi et decimi : Annua nobis est, dilectissimi, ieiuniorum celebranda festivitas ... - Item de quatuor temporibus ieitmio­rum quando fiunt XII lectio1us :Mense martio, prima sabbati, bora sexta ... - 18 vo. Ordo qualiter in romana Ecclesia sacri ordines fiunt. JI msis primi, qttarli, septimi et decimi, sabbatorum die, in XII lectionibHs ... Deinde arcllidiacomts, sine casula, ad chori ttsqtte ad medium procedens, habens pre numibus eorum qui ordi11a11di stmt nomi11a, et vocatis eis, hmmïiter respiciens in episcopmn, his ertm verbis alloquitur : Postulat hec sancta mater Ecclesia, pater reverende, hos viros ordinibus aptos consecrari sibi a vestra paternitate. - Responsio episcopi : Vide ut natura, sciencia et moribus tales per t e introducantur ... et clerus Deo nostro multiplicetur. - At archidiacont~s: Quantum ad humanum spectat examen, natura, scientia et moribus digni habentur ... - Tmtc imponat scola letaniam, prostrato pontifiee et celeris conse­crandis super tapetia. Qt4a finila, iubenle episcopo, archidiacomts accedat propius, et vocmtur dem'o nominatim 1tt benedicantur ab episcopo. >>

Fol. 18 vo. tt Invitatio ordinandomm : De domo Sancte Mariae, eligimus ill. ad ostia­rium, ad eundem ordinem. -De titulo s. Stephani ... -De ecclesia s. Petrieligimus ill. ad exorcistam ad eundem ordinem. - Post hec, celebratur consecracio sacro­rum ordinum ita. Psalmiste, id est, cantores, possunt absque sciencia episcopi, sola iussione presbiteri, officium suscipere cantandi, dante eis presbitero vel pocius episcopo, antiphonarium in manus, d.icente sibi: Vide ut quod ore cantatis corde credatis, et quod ore cred.itis, operibus probetis. 11

Fol. 18 V0• « Ordinatio hostiariorum. Ostiarium oportet percutere cymbalum, et

aperire ecclesiam et sacrarium, et librum aper:ire ei qui predicat. Ostiarii, cum ordi­nantttr, poslqttam ab archidiacono instructi fuerint quaWer Ùl domo Dei debea11t CO?t­

versari - rg - ad suggestionem archidiaconi tradat eis episcopus claves ecclesie

1

Page 4: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

PARIS. - NATIONALE 295 d~ altari, dicens: Sic agite, quasi reddituri Deo racionem pro bis rebus quae istis cla­VIbus recluduntur. Et tradat eis arcbidiaconus ostium aecclesie. - Prefatio hos­tiarior111n ... - Benedictio eonmdem... - Ordinatio lectorum. Lectorem oportet legere ei qui predicat, et lectiones cantare, et benedicere panem et omnes fructus novos. Lee/ores, cttm ordinantttr, tradat eis episcopus codicem de qHo z~ctttri stmt, dicens : Accipite et estote verbi Dei relatores, babituri, si fideliter et utiliter imple­veritis ... administraverint. - Prefatio lectorttm ... - Benedictio ... "

Fol. 19. u Ordinatio exorcistarum. Exorcistam oportet abicere demones, et dicere populo : Qui non communicat ut det locum, et aquam in ministerio effundere. Exor­cùtam (sic), cum ordinatt-er, accipiat de manu episcopi libellum in quo scripti sunt exorcismi, dicente sibi episcopo : Accipite et commendate memorie, et babetote potes­tatem imponendi manus ... - Prefc~#o exorcistarwm ... - 19 v0 - [Benedictio ... ] -[Ordinatio acolythorum.] Accoliti, cttm ordinantur, primum ab episcopoqttidem docean­tur qttaliter in otficio suo agere debeant, sed ab archidiacono accipiat~t cereoferarium cum cereo, dicente sibi episcopo : Accipite cereoferarium cum cereo ut sciatis vos ... mancipari. - Accipiant et urceolum vacumn, dicet~te sibi episcopo : Accipite urceo­lum ad suggerendurn vinum et aquam in eucharistiam sanguinis Christi. - [Pre­fatio. ] Deum Patrem omnipotentem, fratres karissimi, suppliciter deprecemur ut hos famulos suos N. benedicere ... - Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, qui per Ihesum Christum Filium tuum et apostolos eius ... - Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, qui ad Moysen et Aaron locutus es ... - 20 -

... ad aeternam remunerationem pervenire mereantur. Per. >>

Fol. 20. << Ordinatio subdiaconorum. Subdiaconum oportet preparare aquam ad ministrationem altaris et ministrare diacono. Subdiaconi, cmn ordinantur ... pate­nam de mantt episcopi accipiant vacttam et calicem vacuum. De mam~ vero archidiaconi accipiant urceoltm' cum aquamam'li ac mamttergittm, dicmte sibi episcopo : Videte cuius ministerium vobis traditur. Et ideo, si usque nunc fuistis tardi ad ecclesiam ... Si usque nunc incesti, amodo casti. Ideo vos ammoneo ut tales vos exibeatis ut Deo placere possitis. - Prefatio. Oremus Dominmn ad Deum nostrum, fratres karis­simi, ut super hos servos suos N. quos ad subdiaconatus officium eligere dignatus es ... tuam graciam consequantur. >> Aucune autre prière ni rubrique; aucune men­tion de l'amict, ni du manipule, ni de la tunique, ni de l'épistolier.

Fol. 20. « Ordinatio diaconorum. Diaconnm oportet ministrare ad altare et bapti­zare. Diaconi vero, ct4m ordinantt", solus episcopus qui eos benedicit manmn suam super caPt•t illort'm ponat, quia nOtt ad sacerdocium, sed ad mùtisteri1mt consecrantur. - Prefatio. Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem, ut super bos famu­los suos N ... ad premia aeterna perducat. - Oratio. Exaudi, Domine, preces nostras et super bos famulos tuos N. spiritum tue benedictionis emitte ... alüs exemplum pre­bere.- Comecratio eort'm in mod11m prefationis : Omnipotens Deus, bonorum da~o:, ordinum distributor ... - 20 vo - ... capere pociora mereantur. Per. - BenedtctJo

Page 5: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

296 LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

ad stolas vet plattelas : Deus invicte virtutis triumphator ... et nunc et per infinita s. s. - Ad cot~S1tmmandum diaconii o(ficium cum stola: Accipe stolam tuam ; imple ministerium tuum, potens est ... - Tune stola leve eorum circmtdata, det eis - 21 -

evattgelù~m dicem : Accipite potestatem legendi evangelium... - Sequilt4r bene­dictio : Domine sancte, fidei, spei ... instructi complaceant. Per. Cwm vero consecrati fuerint, induanl!4r dalmatica, et dent osmtlum episcopo et saccrdotibtts, et stent ad dex­teram episcopi. »Aucune interruption dans la préface de consécration; aucune men­tion de la formule: (( Accipe Spiritum sanctum ad robur ... »

Fol. 21. (( Ordinatio presbiteri. Post lectionem et tractt"'m atque leianiam, parata electo qui presbiter ordittand14S est, diaconi more cum orario, presettlantibus ermt atque dttcentibus duobus diaconibus t.f-sque ad presbiteros, duo presbiteri dttcant ad sedem pon­tificis, et ipse se erigens inlerrogat si iustus et digmts sit hoc modo : Est dignus ? Res­ponsio presbiteri: Dignus est. - Episcopus: Est iustus ? Resp. Iustus est. Et sic denuo ac tercio. Illis autem atleslantibus eundem dignum Dei gratia esse et iustum, epis­cop"s dicat: Faciat ilium Deus semper in suo servicio dignum et iustum manere. ­Deinde ittterrogat episcopus presbitemm his verbis: Vis presbiterü gradum in nomine Domini accipere ? Resp. Volo. -Vis in eodem gradu, quantum prevales et intelli­gis, secundum canonum sanctiones iugiter manere? Resp. Volo.- Vis episcopo tuo ad cuius parrochiam ordinandus et oboediens et consenciens esse secundum iusti­ciam et ministerium tuum ? Resp. Volo. - Voluntatam tuam bonam et rectam ad perfectionem sibi beneplacitam Deus perducere dignetur.,,

Fol. 21. (( Ttmc eo inclinato imponat mamt11t super caput eit.,s, et omnes presbiteri qui assint manus suas iuxta manum episcopi super caput illiu,s teneant, et ille det ora­ciotMm swper eum. - Prefatio presbiterorum: Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem, ut super htmc famulum suum quem ad munus presbiterii elegit... consequatur auxilio.- Sequit11.r oratio.- 2 1 vo - Exaudi nos, quesurnus, Domine Deus noster, ut super hune famulurn tuum ... largitatem consequatur. Per. - Con­secratio conmdem : Adesto, quesurnus, Domine omnipotens, bonorurn auctor et dis­tributor omnium dignitatum ... premia consequatur. -Hic reflectat orarium super hmnemm eius dexlmm, dicens ad ewn per singtûos : Accipe iugum Domini; iugum enim eius ... -- Hic vestiet eum cas1ûa, dicens ad tmumquemque: Stola innocencie induat te Dominus. Accipe vestem sacerdotalem per quem karitas ... - Induere vestibus preclaris a cunctis commaculacionum spurcitiis ... - Item comecratio.- 22

-Deus, sanctificacionurn omnium auctor, cuius vera consecracio ... - persolvat. Per. - Expleta autem oracione, accipiens oleum sanctum, faciat cmcem S11per ambas tnat~us eorum dicens: Consecrare et sanctificare digneris, Domine, manus istas ... -Hoc facto, accipiat patenam cmn oblatis et calicem ctm' vi"o, et det eis dicens : Acci­pite potestatem offerre sacrificiwn Deo missarnque celebrare ... in nomine Domini. - Benedictio Dei Patris et F. et S. s. descendat super vos, ut sitis benedicti in ordine sacerdotali ... honor et gloria. Per. - Ttmc osctdett" singtûos dicens : Pax Domini

Page 6: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

PARIS. - NATIONALE 297 sit semper vobiscum. - Etper manus commendat seeorum oracio1~ibus ... - [Oratio.], -Cet ordo (fol. 17 à 22 v<>) a été publié par M ARTÈNE, De anf. Eccl. rit., Jib. I , cap. VIII, art. XI, ordo VIII ; Anvers, 1736, t. II, 141 à 147.

Fol. 22 v0 • (( Consecratio sacre virginis que in Epiphania vel in albis paschalibus aut in apostolorum natalitiis celebratur. Virginem episcopo parentes cmn oblacione otferant, et ille, ùwolutam manmn ei11s cum palla altaris recipiat dicendo cum astan­tibus antiphonam: Ipsi sum desponsata cui angeli. .. - Ex canone Cartaginense. Cap. XI. Sanctimonialis virgo, cum ad consecrationem sui episcopi offertur. .. -Benedictio velaminum vel vestimentort,1n: Deus etemorum bonorum fidelissime pro­missor ... - 23. Alia : Domine Deus, bonarum virtutum dator. .. - Alia. Exaudi, Domine, preces nostras, et hanc vestem quam famula tua ... - Item singularis bene­dictio velaminum: Caput omnium fidelium, Deus .. . introire mereatur. - Hoc facto, ipsa virgo veste laicali de capite reverenler abiecta recipiat ab episcopo sacrae religionis indmnenta, excepta velo. Et ingressa secretarium vestiatur. Postea sub aspectu ep·iscopi et aecclesie suppliciter prostemat se ante altare, dicms hune verstun tribt4s vicibus : Suscipe me, Domine, sectmdum eloquium tuum. - Ttmc imponat scola letaniam. Fùtita leta1tia, postquam surrexerit, inclinato - 23 v0 - capite ante altare, benedicat eam episcopus his verbis ... Respice, Domine, propicius super hanc famulam tuam ... Per o. s. s. Resp. Amen. Sequitur : Deus castorum corporum benignus habita tor. .. castitate permaneat... - 24. Benedictione expleta et ad interrogacionem ... episcopus mittat velame1~ st,per caput ipsius virginis, dicens : Accipe velamen sacrum, puella ... -Tune ipsa velata incipiat a·nt. Induit me Dominus ciclade auro texta ... - [Oratio.] Famulam tuam, Domine, tue custodia ... - 24 vo. Seqttitura?tt. Ipsi sum desponsata. - Item oratio : Da, quesumus, omnipotens Deus, ut hec famula tua N ... - Ttmc cantet ant. Posuit signum in faciem meam ... - Et dicat episcopus benedictionem Mathei apostoli super eam. Oratio : Deus, plasmator corporum ... - 25 - ... cursum virginitatis explere. Per.- Ad amûtm~ dandum iuxta Roma1los : Accipe anulum fidei, signaculum Spiritus sancti ... - A1~t. Anulo suo subarravit me ... - Ad torquem : Accipe signurn Christi in capite ... - Sequitt~r benedictio : Benedicat te conditor celi ... )) - Postquam comtmmicaverit, reservat de ipsa commtmione 1tSque i1~ diem oclatmm ut inde communicet ... - Item missa in natale virginum ... ))

Fol. 25 vo. u Ordinatio abbatisse canonicam regulam profitentis. In ordinacione abbatisse, episcopus debet missam cantare ... usque ad evangelittm, prosternat se electa ante altare cum duabus vet tribt.ts de sororibus suis, fiantque - 26 - letaniae. Q1tibttS finitis, benedicat eam episcopt4S, incli11ato capite, dicens ... Exaudi, Domine, preces nostras, et super hanc famtùam tuam ... - Alia. Omnipotenciam tuam, Deus, humi­iter imploramus ... - Tune dicat in altum: Pero. s. s ... eterne Deus, adesto precibu~ nostris, adesto votis ... - 26 v0 - ... pervenire mereatur. Per. - Tmte det e1 regulam, dicens : Accipe regulam sancte conversationis ... - Seqt1itur oratio : Domine Deus omnipotens, qui sororem Moysi Mariam ... - Famulam tuam, quesumns,

J8 Ponlo{i<4N1< IMnuurots. - r. J.

Page 7: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

298 LES PONTJFJCAUX MANUSCRITS

n . t emper gratia benedicat... - Qttod si ordùzacio t·n domo - 27 - sua omme, ua s l t J{ · 1 · 1 1 ·e · po1•nt•4r · Te Deum laudamus, populo ace aman e yrne e1son. Postca acta ucrt • ~11l .. , • · •

dt'eatflr hec oraeio pro adcpta dignitate : Omn~um, Domme, fons bo?orum ... -Item · l'b · ata f••erit regresse ad monasterutm ... '' (Aucune men hon de la crosse) Sl a ~ z eonsecr ... • . . .

_ Consecratio virginum que a seculo co~versc in dom1bus s~s susceptW:U casti­tatis habitum privatim observarc voluennt- 28 ... - Ad d1aconarn fac1endam. Episcoptts, eum diaconam benedieat, orarittm ùt eollo eius ponat.. .. - 29. Consecratio viduae que fuerit castitatem professa. V i~tte post Zectmn evvangel~tmt debent _vela:i ... _ 29 vo. « Ordinatio abbatisse monastlcam regula~ profitenhs. In ordznatzone abbatisse, episcoptts debet missam eantare et eam ben~dzeere l~oc modo ... ''

Fol. 31. <<Ordo ad monachum faciendum. Convementt umverso coette monaehorzm, in aeeclesiam ttbi ordinaeio celebra1Ula est, prostralo t'llo in terram qui ordinandus est, prior scole ad nutum abbatis imponet antiplzonam : Hic accipiet. Ps. Domini est terra ... - Tune imponet abbas benedictionem vestimmtomm ... - Tmzc exttatur ab abbate ipse novicius propriis vestimentis ... dicat illi: Expoliate veterem hominem ... Et adieiens dicat : Accipe hoc salutare indumentum, quod venerabilis pater Bene­dictus ... - 31 vo. Et indutus ipsum melotem toto corpore prostrattts ante a/tare, dieat hune versum: Suscipe me, Domine, secundum eloquium tuum ... - Ordinatio mo­nachi. I1t ordinatione monaelti, abbas debet 1m'ssam cantare, et tres orati01zes c01nplere super capud eùes, et septem dies velet capud stttmt, et septimo die abbas tollat velamen, sicut in baptismo presbiter septimo die velamen in/antium tallit ; ita et abbas modo debet, quia seet.endu.s baptismus est, veZ, iz'xta iudieitmt patrttm, ei omnia peceata dimit­tt-mt~tr sict-tt in baptismo ... - 33. Missa pro monachis ... J)

Fol. 33. In ordinatione abbatis. In ordinaeione abbat.is, episcopzes debet missam celebrare, et eum benedicere inclinato capite cum tribus veZ dttabus de jratribt-es steù, et det ei baculum et pedules. Post antiphonam ad introitum et datam orationem, anmtn­tiat episcoptes in populwm dieens. Alloet,tio : Aecclesiae nostre, fratres karissimi, pater electus suuru adest ordinem ad suscipiendum ... ad ordinem accedere. - Eo autem Profitente Pro viribus se haec adimplere, prosternat se episcopus ante al!are, et abbas, saeris vestibzts indutus, fiantque ibi letanie ... - 33 vo. Consecratio abbatis : C~cto~ operum institutor, Deus, qui per Moysen ... intra in gaudium Domini tm. 9uod lpse pr~stare digneris qui ... - Tune imponat ei mamtm super caput, dicetzs or~~zonem hanc ~n tnodtttn Prefaeionis : Omnipotens sempiteme Deus, affiuentem spmtum t b di t' · f

ue . ene c 1orus amulo tuo N ... - 34- ... donativa perveniat, prestante D. ~· I. C .. Qw ... - Ttmc det ei regttlam dice11s : Accipe regulam a sanctis patribus nobls tradit~m ... -Item alia : Accipe monastice conversationis regulam ... - Sequi-tur : ~e omrupoten~ et püssime deprecamur, Domine, hune farnulum tuum ... - Tft1tC

det ~' bactlltt1~'· ~tems : Accipe baculum pastoralitatis quem preferas ... - Alia : Acc1pe prelat10rus virgam p t a1is · P P l l . . as or custodie ... - Sequitttr. Te Deum laudamus,

o u o ace amante KliTleleyson .. . - 34 vo. Missa pro abbate ... »

Page 8: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

PARIS. - NATIONALE 299 Fol. 34 VO. « Qualiter episcopus debet ordinari. Ex concilia Niceno. Cap. Jill.. . -

Qua die ordinatur episcopus ... - Ordinatio episcopi. Primitus eligatur. Post elec­tionem, dicatt~r ab archiepiscopo : Oremus, dilectissimi fratres, ut Deus et Dominus noster Ihesus Christus electum suum ... - Deinde d'icat~er ùte versiculus : Exaltent in ecclesia plebis ... - 35· Postea mittatt~r il' cathedram et dicatt~r : Omnipotens, Pater sancte, Deus eterne, tu hominem dignatus es in celestibus sedibus ordinare ... aeter­narum sedium silio [ =solio] sublimetur. Per.- Ordo qualiter episcopus in romana ecclesia ordinetur. Episcopus, cwn ordinatt~r, primo progreditur domm~s metropo­litamts cmn electo et cttncto clero et populo ad ecclesiam ubi fieri vtelt ordinationem ... -35 VO. Incipit exarninatio ordinatione episcopi secundum Gallos ... - 36. Vis sancte Iuvavensi ecclesiae et rnihi et successoribus meis fidem et subiectionem exhibere ? Resp. Volo ... - 36 v0 . !ta qtwque examinatus et plene instmcltlS cum consensu cleri­comm et laicortmt ac conventu tocitts provintie episcoporum, maximeque metropoUtani attctoritate aut presentia orditJetm Nttllis det,ur invitis ... ,,

Fol.37 v0 • << Episcopo vero designato, sollempniter preparato, duo episcopi casulis indttti deportent superitts i11xta a/tare, et C(mvertens se ordinator ad popttlttm, facial semwnem, si velit. Dehinc imponat clerus letaniam, et prosternat se ordinator electi simul cum clero et celeris episcopis ante altare sttper stramet,la, ttsque dum dicit scola Agnus Dei. - Ut at1tem surrexerint, duo episcopi ponunt et tenent evangeliorum codicem super verticetn eius et inter scapu,las clauswm, et uno super eum fundente bene­dictionem, reliqui omnes episcopi qtti asstmt ma1'ibu.s sttis super captd eittS ta1tgttnt, et dicat ordt'nator: Adesto, Domine, supplicationibus nostris, omnipotens Deus, et quod humilitatis nostrae ... - Oremus, dilectissimi nobis, ut huic viro ... - Propi­tiare, Domine, supplicatiorubus nostris ... - Pero. s. s ... Vere dignum., honor om­nium dlgnjtatum,. - 38 - ... ungenti (sic) flore sanctifica. Hic mittatt~r chrisma in capite eitls ùt modmn crucis, et dicattfr: Unguatur et consecretur caput tutun ... -H oc, Domine, copiosae (sic) in eius caput infiuat...- 38 vo - ... possit esse devetus. Per. - Ungantur manus iste de oleo sanctificato.,- Completa benedictione, confirmet pollicem consecrati CU'm chrismate dicens : Deus et Pater D. n. L C. qui te pontifi­catus ... - [Benedictio anuli.] Creator et conservator humani generis ... - Q1~at~do

datur anul1~s : Accipe anulum discretionis et honoris ... - 39· [Alia.] Accipe amùum, fi dei scilicet signaculum ... - Ad amûttm digito impottendttm. Accipe anulum ponti­ficalis honoris ... - Benedictio baculi : Deus sine quo nichil potest benedicit (sic) ... - Accipe baculum pastoralis officii, et sis in corrigendis vitiis pie seviens ... -[Alia.] Accipe baculum, sacri reginùnis signum, ut inbecilles consolides, titubantes confirmes .. , - Memorsponsionis et desponsationis ecclesiastice .. ,-nmc dat osculum pontifici et diaconibus onmibus ... - 40. Missa episcopi ordinatione.;.-~iss~ ~piscopi pro se in die ordinationis sue anniversario ... )J Cet ordo de la. co~secrahon cp1scopale (fol. 34 vo à 40) a été publié par MARTÈNE, De ant. Eccle. nt., hb. I , cap. VIII, art.

VI, ordo VIII ; t. II, 147 à 150.

Page 9: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

300 LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

[ordo ad dedicandam ecclesiam] Nemo aecclesiam edificet t.nt~quam Fol. 40 vo. << • • •

. . t · .,~, · co"'us illuc vemat... >> - 4I vo. << Ordo ad benedicendam aeccles1am. cwtla ts erts r . . . . ·z -

1 t t d · P . •at e"'•sco"'us indutus vesümenüs saens, smtt t er e c ents a tentonum in rmmm ven. r• r .

quo relt"qm'e preterita nocte fuemnt, fiantque. ibi la~tame ... s. ~tephane; ~- Dionisi ; s. Maurici ; s. Gereon ; s. Iuliane; omnes sanctl martlres ; s. Iuhane _; ~- Albm~ :s. Mau­rili · s. Silvester ; s. H ilari ; s. Martine ... s. Germane ; s. Rem1g1 ; s. Hteronime; s. B~nedicte; omnes sancti confessores; s. Felicitas; s. Perpetua ... s. Susanna; s. Bri­gida; s. Columba; omnes sancte virgines ... - 42. Sequitur exorcismus salis.- Exor­cismus aque. - 42 vo. Tune elevent presbiteri ipsas reliquias in feretro ctm~ honore et lmedibtts, cmn crucibus et turibulis ac lmninaribus, et exeant psallendo ant. Surgite, sancti, de mansionibus vestris ... >>- 43. Triplex aspersio ecclesiae.- 43 vo. Litaniae. 43 vo et 44· Duplex alphabetum. - 44 et 45· Benedictio aquae gregorianae. - 45. Unctio altaris; aspersio altaris et ecclesiae. - 45 vo et 46. Consecratio ecclesiae. -Malta. - 46 vo. Unctio altaris et thurificatio. - Duodecim cruces. - 47· Conse­cratio altaris. - 47 v

0• u Benedictio tabule. >> - 47 VO à 54. Benedictio ornamen­

torum, vasorum, crucis, thuribuli, incensi, capsarum et ciborii, id est, umbraculi al taris.-54 vo et 55. Depositio reliquiarum. - 54 v0 • << Deitule vadumt ad etlm locu:n in quo relt'quie preterita nocle cum vigiliis /1terant ... - 55· Deinde ponat et tres por­tiones corporis Domini et intro in confessionem et tres de incenso, et tt4nc reclttdantur in conjessione ... >> - 55 vo. Unctio altaris cum chrismate. -56. [Missa in dedica­tione.] - 56 v

0• << In dedicatione nove aecclesie pro conditoribus. - 57· Missa in

dedicatione basilice quam curnditor (sic) non dedicatam reliquit. - Missa in agenda conditoris aecclesiae.- 57 V

0• Missa in dedicatione al taris. - Missa in anniversario

dedicatione (sic). »- 58. « Reconciliatio viola te aecclesie. >>-59· u Benedictio super munus quod quis ecclesiae offert honori. - Ordo in dedicatur (sic) baptisterii. -Missa in dedicatione baptisterü. » - 59 vo. « Consecratio cymiterii. - 6o. Conse­cratio loculi vel sepulchri. - Ordo ad benedicendum ecclesie signum. In primis dicatur letania. Postea sex psalmi veniules ... >>

F~l. 62. ((.Incipit ordo ad regem benedicendum, quando novus a clero et populo subhmatur m regnum. Primum exemzte illo de thalamo, pontijex dicat oratio tsic) ... -62 vo. Litanies. - 63. « Benedictio : Benedic, Domine, hune regem nostrum ... -63 vo. Tune ab episcopo metropolitano tmguantttr manus de oleo sanctificato ... - 6-t-p t b . .

os ea, a eplscopo ntetropolttano tmguantur de oleo sanctificato caput, pectus et sca­~ule am~~tte C(}1~pages ... - 64 vo. Postea ab episcopis enscm accipiat ... -6s ... Simi­Ztter ab tilts armtllas .et Pallium et anulum accipiat ... - Postea sceptmm et baculum ··· - Postea me~ropolztanus verenter coronam capiti regis impo

11at ... _ 65 vo ... Deinde

coro~ta.ttls ltononfice Per clzorum ducatur dealtari ab episcopis 11sqtte ad solium ... - Tmzc d~t tilts os~ttlzlm Pacis. Ctmctus autem cettls clericorum tati reclore gratulans, sonan­übus ymms- 66- alta voce concinat: Te Deum Iaudamus ... _ Sequitur ordo mis­sarum. - Alia benedictio pro rege. >>

1

\

1

Page 10: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

PARIS. - NATIONALE 301

Fol. 66. << Incipit ordo romanus ad benedicendurn imperatorem quando coronam accipit. In nomine Christi promitto, spondeo- 66 vo- atque polliceor egoN. impe­rator ... - Deinde vadant ante confessionem beati Petri apostoli, prostemant se proni in lerram, et archidiaconus fatiat lelaniam. Qtta finita, episcopus Ostiensis ung?tat ei de oleo exorâzato brachim·n dextrum, et inter scapulas, et dicat halte orationem : Domine Deus omnipotens cuius est potestas et dignitas ... placere contendat. Per. - Pon­tifex vero stet sursmn ante altare, et ùnponat ei diadema in capite di cens : Accipe signum gloriae ... - Item missa pro imperatore ... - Item benedictione (sic) ad ordinandum imperatorem secundum occidentales ... - (Consecratio.] Prospice, omnipotens Deus, serenis obtutibus hune gloriosum famulum tuum ... - 67 - ... habere mereatur. Per. -Et millat pontifex coronam auream su.per caput eius dicens : Accipe coronam a Domino Deo tibi predestinatam ... - Missa pro imperatore. - 67 vo. <<Bene­dicio (sic) regine. l" ingresstt ecclesie dicat episcopus: Ornnipotens sem pi terne Deus. fons et origo totius bonitatis, qui ferninei sexus fragilitatem nequaquam repro­bando eversaris ... - 68. A lia be11edicio ante allare. Deus qui solus habes immorta­litatem ... - In sacri olei ... -Ad corone impositionem .. . ,,

Fol. 68 VO. << Ordinatio. Ordo roman us qualiter cumcilium (sic) agatur generale. Con­veniente itaque tmiverso coetu sanctorum episcopomm, abbatwm, presbiteromm atque diaccmonmt. .. n -70. ~<Item ordo qualiter concilium agatur provinciale. Prima die, et secunda et tercia ... -Ordo primae diei ... - 72. Ordo secunde diei ... - 72 v0 • Ordo tercie diei ... - 73· Ordo quarte diei ... - 75 v0 • Sequitur benedictio [episcopalis]. ,, - 75 v0 . << Incipit ordo qualiter episcopus excommunicare debet infideles. Epis­copus, cum excommtmicare vel anathemc.tizare aliquem infidelem ... - 76 v0 . Excom­mtmicatio. Igitur qua monita nostra et crebras exhortationes contempnit... - 77· Item alia exconmwnicationis allocutio. Audistis, dilectissimi, quanta et quam hor­renda pravitatis ac iniquitatis opera ... -77 v0 . Alia excommtmicationum (sic). Domi­nicis igitur atque apostolicis informati preceptis ... - Item alia terribilior excommwti­cationem (sic) -78. Canon ica instituta et sanctorum patrum exempla sequentes ... -Excommunicatio brevis. Canonica instituta ct sanctorum patrum exempla sequentes ... - Indicatum est nobis, filiikarissimi. quod in vestris regionibusmalignorum hominum per.·ersitas creverit ... •- 79· <c Qualiter episcopus reconciliet excommunicatos. Cm1t aliqz~is excommtmicatus vel anathematizatus, penitentia dttctus, veniam postulat, et ad emendationem prornittit, episcopus ... - 8o. Absolutio pluralis ... »

Fol. 8o VO. n Ordo processionis quando episcopus festivis diebus missam celebrare voluerit, ita ut ab antiquis patribus occidcntalium institucione est constitutus, hic adesse cernitur scriptus. Postquam prima flora celebrata fuerit in convmlt' frairttm ... - 83 vo- ... ita 1tt exezmtem cmn omni processione ad sacraritun reducaut. ,, Cet ordo a été publié par MABILLON, Musaettm italicum, t. II, p. 70-76, et reproduit p_ar ~ligne, P. L., t. LXXVIII , 989-994.- 83 vo. << Incipit ordo misse a sancto Petro mshtutus cum expositione sua. Missa pro mttltis causis celebratur ... - I ncipiunt (sic) ordo

Page 11: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

302 LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

expositionis tocius misse ex concorclia scripturarum clivinarum. - 84 -Introitus misse ctti c1mwe1~it (sic) patriarcharttm prophetanemque preconus ... - 89- ... et benecUcentcs Dominum. - Incipit ordo qualiter orationes quedam et cruces in Te igitur andae [ =agendae] sunt. Te igü1er ... » Texte publié par MABILLON, op. cit., p. 559-560 et reproduit par Migne, P. L., t. LXXV:III, 138? et 983-98~.. .

Fol. go. « In Christi nomine. Incipit ordo cathohcorum librorum qut rn ecclesta romana ponuntur. In vigilia natltalis Domini leg"ntttr lectiones tres de Isaia propheta ... - 134. 11 De festis sanctorum qualiter apud Romanos celebratur (sic). In primis congregant se ad eccl esiam sero ad vigih'as peragendas illius sancti cttitts natale /tterit ... ,, - 134 vo ... pommt eptaticu:m et reliqua ttt sttpra. » - Ce texte comprend non seu­lement l'ensemble des lectures pour les dimanches et fêtes de l'année, mais aussi des indications pour les cérémonies, c'est en somme un ordo olficii.

Fol. 134 vo. <t De gradibus romane ecclesie. Primwn i1t q"acumque reperti fuerint bene sallemples (sic) pueri ... »Ce texte (fol. 134 v0 à 136) a été publié par MARTÈNE, De ant. Eccl. rit., lib. I, cap. VIII, art. XI, ordo IX; t. II, 151-153.

Fol. 136. « Benedictio aque ad reconciliandos penitentes in caena Domini. » -

136 vo .. 11 Exorcismus salis ad spargendum in adquis [= quavis] domo. >l - 137. « Incipit ordo ab baptizandum infantes, ex autentico libro sacramentorum sancti Gregorii pape urbis Rome. Primitus ut infantes ad ecclesiam vetlenerint (sic) ... -138. Impositio manuum super energurninum ... - 138 vo. Ad succurrendum ei qui a demonio vexatur: ln primis qttando infirmtts ... ,, Ce texte (fol. 138 v0 à 146 v0}

a été publié par MARTÈNE, op. cit., lib. III, cap. I X, ordo I II; t. II, 979-994. -146 v0 • 11 Reconciliatio baptizati ab hereticis ... - 147. Benedictio cum impositione manuum super eos qui de diversis heresibus veniunt... - Reconciliationis euro impositione manuum redeundis a paganis - 147 vo. Benedictiones episcopales pro iter agen ti bus ... - Benedictio pro redeuntibus ... - Pro supervenientibus fratribus ... - 147 vo. 11 Qualiter sacerdotes debeant suscipere penitentes. Cwn aliquis venerit ad sacerdotem co1~fi,teri peccata st,a ... - 149. [Missa post confessionem]. Omnipotens sempiterne Deus confidenti tibi huic famulo tuo ... ))

Fol. 149· 1< Ordo ad visitandum vel unguendum infirmurn. Ingredientes sacerdotes ~ommn infirmi ... » Ce long ordo (fol. 149 à 153 vo) a été publié par MARTÈNE, op. cit., lib. I , cap. VII, art. IV, ordo XV; t. I , 897-907). - 153 vo. ~~Item ordo penitentis ad mortem. Imprimis ct"" penitens venerit ad co1t{ilendmn, dicat sacerdos ù:tra se ... • Ordo (fol. 153 vo à 155) publié par MARTÈNE, op. cit., lib. I, cap. VI, art. VII, ordo XII; t. 1, 803-806.-155. << Missa pro infirmo in ipso articula mortis constituto ... » -« Incipit obsequium cyrca morientes vel qualiter circa infirmum morte detentum. Mox ut ~ideri?lt infinmtm ad exitum propinquare ... » Cet ordo (fol. 155 à 158 vo) a é~é. pubhé par MART~NE, op. cil., lib. III, cap. XV, ordo VI ; t. II, 1083-1094. -La s~r:e des répons de 1 office des morts (fol. 156 et 156 vo) s'écarte de la série du bré­vtatre de Salzbourg imprimé en 1518.- 158 v 0 • Les trois oraisons qui suivent sont

Page 12: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

P ARIS. - NATIONALE

d'une autre main, mais de la même époque. -Deus cui omnia vi.vunt et ctù non pe­reunt...))- Suivent deux autres oraisons. - Le pon tiftcal proprement dit s'arrête ici.

Fol. 159 à 165. De différentes mains, mais à peu près de la même époque que le corps du volume. - 159· <1 In nomine Domini. Incipi[t] cpiscoporum ordo qui fuerunt in sancta romana Ecclesia pre ordine. In pri.mis domnus Petrus sedit annos XXV ... >> - I6o vo ... Johannes. - Benedictus. -Sergius. >>- Li.ste des souverains pontifes depuis saint Pierre jusqu'à Sergius III (904-9II).

Fol. 160 vo. « Benedictio aquarum sanctarum theophaniarum secundum ordinem orientalium ecclesiarum. Ecce sollemm'tatis advenit nobis tempus ... - 161 vo -... Postea : Te Deum laudamus. » Te.xte publié par Dom Pierre de PUNIET : Fonm~r laire grec de l'Epiphanie dans une traductio1~ Latine ancienne dans Rev. bùt., 1912, p. 32 à 34- - 161 VO. « Epitaphium Karoli mag~ti :

Tutor operum, vindex scelerum, largitor honorum, Karolus orbis honor, orbis et ipse dolor. ,.

« Oratio ad consecranda vascula quibus pignora sanctorum immittuntur ... >> Fol. 162. Hymne en l'honneur des saints Gervais et Protais:

Sollemnis radiat Ecclesie dies... >>

La première partie est notée : notation neumatique. - L'hymne est suivie des répons notés de l'office des saints Gervais et Protais : <1 Resp.[I] 0 Gervasi et Protasi, martires preciosi, in fide constantes, in tormentis magnanimes ... >>- Ils sont suivis (fol. 163 vo) de l'antienne de Magnificat pour les secondes vêpres de l'octave de la fête : « Glori.osus martir Gervasius Astachio comiti ait... >>

F ol. 163 vo. << Incipiunt dies egipciaci ... - De aliis diebus egipciacis ... >>- <1 A nati­vitate Domini nostri Ihesu Christi usque ad Tyberium numerantur anni XIIII...u Chronologie abrégée; elle s'arrête à l'année 809 (fol. 164) : << Et inde domnus Car­lus (sic) solus regnum suscepit, et, Deo protegente, gubernat usque in presentem annum feliciter qui est annus regni eius XLII, imperi.i autem VIIII. •>

Fol. 164 VO. u Ex genere Priami fuit Meroveus qui genuit Cbildericum ... - ... Hen­ricus filius eius adhuc invenculus ... omnes inimicos suos subiugavit sue servituti. • Généalogie des rois de France; elle s'arrête à Henri rer (103I-106o). Ce texte a été publié par André D ucHESNE, Historiae Fra"cortmt scriptores, t. III, 1641, p. 356-

357·- Mon. Germ. hist., Scriptores, t. XIII, p. 251. Fol. 165. « Duo sunt genera pulei : masculini et femini. Masculus florem album

habet ferninina vero rubeum sive purpureum ... » Propriétés de quelques plantes; ' ' recettes médicinales composées à l'aide de quelques-unes d'entre elles. - Dune

autre main, mais à peu près de la même époque : oraisons pour la confirmation. -

165 vo. Epître et évangiles pour la messe de la dédicace .

Page 13: ~ive. ~alisburgensis s~u S~g~ens1 - MusMedvensis, ~ive. ~alisburgensis in Germania, qui usui fuit postea ecclesiae Salariensi s~u S~g~ens1 m Gallia. Similis codex Salisburgensis habetur

LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

Ce manuscrit est un pontifical de Salzbourg ou d'un suffragant de Salzbourg: l'interrogatoire du futur évêque (fol. 36) ne permet pas de préciser. Celui de l'abbé (fol. 33) n'étant pas formulé par demandes et par réponses, ne donne aucun rensei­gnement supplémentaire. Les litanies (fol. 41 v0 ) accusent nettement l'adaptation d'un texte d'origine allemande à l'église d'Angers. Les répons de l'office des morts (fol. rs6 et xs6 vO) dénotent l'usage, non pas de Salzbourg, mais de Saint-Alban de Mayence, sauf toutefois le huitième répons (Quomodo confitebor tibi, au lieu de: Domine secund11m). Je dois ce dernier renseignement à Dom Hesbert, de l'abbaye de Solesmes, qui a bien voulu relever pour moi la série des répons du ms. lat. 1888 de la Bibliothèque nationale de Vienne (fol. 185 sq.) : recueil liturgique à l'usage de Saint-Alban de Mayence. Cet ensemble assez complexe indique un pontifical et ordo copié sur un exemplaire allemand pour une Eglise de l'ouest de la France, et probablement pour Angers. C'est d'ailleurs ce que suggère la notation neumatique (fol. 17 vo, 20 et 22 vo). Quant à la date du manuscrit, la généalogie des rois de France inscrite dans un des feuillets ajoutés (fol. r64 v0 ) fournit un terminus ad quetn. Cette généalogie s'arrête en effet à Henri Jer (1031-1o6o), et la notice qui con­cerne ce roi paraît le considérer comme encore vivant. Notre manuscrit daterait donc de la première moitié ou du milieu du xie siècle.

De bonne heure, dès la fin du xxe siècle, il a été adapté à l'usage de Sées. Nous en trouvons la preuve dans les suppléments du début et de la fin : inscription au Libera nos des saints Gervais et Protais (fol. ro v0 ) et messes en leur honneur (fol. II v0 et 12) ; hymne et répons (fol. 162). A vrai dire, les messes et bénédic­tions, les hymnes et répons de l'office en l'honneur des saints Gervais et Protais pourraient désigner Le Mans aussi bien que Sées ; mais cette dernière Eglise est nommée en toutes lettres: << sancta ecclesia Salariensis 11 (fol. 16 va) : c'est donc bien d'elle qu'il s'agit. Au xvne siècle, notre pontifical a appartenu à J ean du Tillet, greffier en chef du Parlement de Paris (Collection Baluze, ms. ;6, fol. 136). De là, il a passé à la bibliothèque de Mazarin, pour entrer ensuite à la Bibliothèque royale sous le n° 3866. Martène en a publié de nombreux eJ.:iraits qui ont été signa­lés au cours de cette analyse. Ajoutons pour terminer qu'il existe deux autres copies du pontifical de Salzbourg dans les bibliothèques publiques de France : ce sont les manuscrits 14 de la bibliothèque de Vendôme et 36 de Vitry-le-François.

Parchemin. - 165 ff. à 2 col. -300 sur 223 mill. -Aucune miniature. -Fol. 9 vO, initiale T d'exécution grossière. -Petites initiales, les unes vermillon relevé de vert, quelques-unes ver­millon et jaune, la plupart venniJlon, quelques-unes vertes. -Notation neumatique (fol. I7 v<>, 20 et 22 v0 ) :école française du centre ou de l'ouest.

Reliure maroquin rouge aux armes de France et au chiffre royal ; au dos : « Missale et ponti­ficale.»- Jean du Tillet. -Mazarin. -Bibl. reg., 3866. -Dom Pierre de PuNIET, Formulaire grec de l'Epiphanie da11s 1111e traduction latine anciemte dans Rev. bt!11., 1912, p. 30 à 45· -ANDRIEU (Michel), Immixtio et co11secratio, 1924, p. 61-62, 65 et 126. - Du même : Les ORDINES ROMANI d1tlu:mt moyen Oge. I. Les manuscrits, 1931, p. 351 à 366.