Komiteti për Shëndetësi dhe ArsimKomitet za Zdravlje i Prosvetu

Health and Education Committee

RAPORT�HULUMTUESNiveli�i�njohurive�të�grave�mbi�kancerin�e�gjirit�në�Kosovë

IZVE�TAJ�O�ISTRA�IVANJUNivo�znanja��ene�o�raku�dojke�na�Kosovo

RESEARCH�REPORTThe�Level�of�Knowledge�about�Breast�Cancer�among�Women�in�Kosovo

RAPORT HULUMTUES

Niveli i njohurive të grave mbi kancerin e gjirit në Kosovë

2013

2

Hulumtimi është përkrahur nga Programi Hope Fellowships i Këshillit Kombëtar Shqiptaro Amerikan dhe Popullit Amerikan përmes Agjencionit të Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID).

Raporti u përgatit nga Anëtaret e Rrjetit të Programit Hope Fellowships, respektivisht Komitetit për Shëndetësi dhe Arsim, nën koordinimin e Kryetares se këtij Komiteti: MSc. Violeta Zefi.

Publikuar nga:

Hope Felloshwships Komiteti për Shëndetësi dhe Arsim

Rr. “Sejdi Kryeziu”, Nr: 5 10 000, Prishtinë

Republika e Kosovës Tel: +38 609 220 Web: www.naac-hf.org

3

PËRMBAJTJA

MIRËNJOHJE ...........................................................................................................................4

SHKURTESAT ..........................................................................................................................5

1. HYRJE ...................................................................................................................................6

2.1 Metodologjia....................................................................................................................7

3. ANALIZA E REZULTATEVE ............................................................................................8

3.1. Të dhënat demografike ..................................................................................................8

3.2. Njohuritë mbi kancerin e gjirit dhe praktikimi i vetë-ekzaminimit të gjirit ........... 11

3.3. Praktikimi i vetë-ekzaminimit të gjirit ....................................................................... 15

4. DISKUTIM ......................................................................................................................... 17

5. PËRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET ................................................................... 19

BIBLOGRAFIA ....................................................................................................................... 21

4

MIRËNJOHJE Ky hulumtim është realizuar nga Anëtaret e Rrjetit të Programit Hope Fellowships, respektivisht Komitetit për Shëndetësi dhe Arsim.

Hulumtimi është përkrahur nga Programi Hope Fellowships i Këshillit Kombëtar Shqiptaro Amerikan dhe Popullit Amerikan përmes Agjencionit të Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID).

Mirënjohje dhe falënderim ju shprehim të gjitha vajzave dhe grave të anketuara për të mbledhur të dhënat e përpunuara në këtë hulumtim nga të gjitha komunat e Kosovës. Nëpërmjet përgjigjeve të tyre ato dhanë një panoramë mjaft objektive rreth njohurive të tyre mbi kancerin e gjirit.

Ky hulumtim do të ishte i pamundur të realizohet pa angazhimin dhe kontributin e palodhshëm të anetareve te rrjetit te HF-se, Lirie Lokaj dhe Adelina Nura të cilat kontribuan në ankëtimin e respondenteve, bënë procesimin e të dhënave dhe analizuan rezultatet e hulumtimit.

Po ashtu, falënderojmë anëtaret e tjera të Komitetit për Shëndetësi dhe Arsim: Burbuqe Grajcevci, Vjollca Godanci, Fadile Dyla, Zara Miftari, Merita Emini dhe Arberië Nagavci të cilat kontribuan në ankëtimin e respondenteve në hulumtim dhe dhanë komentet e tyre të çmueshme për raportin final të hulumtimit.

Falenderim i veçante i kushtohet, Dr. Drita Salihu dhe Dr. Merita Berisha, për kontributin e tyre për mbikqyrje të hulumtimit.

Komiteti për Shëndetësi dhe Arsim po ashtu ju është mirënjohes stafit të Programit Hope Fellowships dhe USAID-it për përkrahjen e projektit ‘Ngritja e vetëdijes dhe edukimi i grave mbi kancerin e gjirit në Kosovë’.

M.Sc. Violeta Zefi

Kryetare e Komitetit për Shëndetësi dhe Arsim

Hope Fellowships

5

SHKURTESAT HF Hope Fellowships

IKSHPK Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës

MSH Ministria e Shëndetësisë

UN United Nation

USAID United States Agency for International Development

6

1. HYRJE Kohëve të fundit është bërë më se e qartë se shkalla e kancerit në vendet në zhvillim paraqet një sfidë që duhet ballafaquar në mënyrë urgjente.

Kanceri i gjirit është kanceri më i shpeshtë në mesin e grave, me rreth 1.38 milion raste të reja të diagnostikuar në vitin 2008 (Globocan Kanceri, 2013), dhe renditet si i dyti i përgjithshem (10.9% të të gjithë kancereve). Përveç kësaj, ky lloj kanceri konsiderohet si më i zakonshmi si në rajonet e zhvilluara e poashtu edhe në rajonet në zhvillim me rreth 690,000 raste të reja të vlerësuara në secilin rajon (Globocan Kanceri, 2013).

Numri i rasteve varion nga 19.3 raste në çdo 100,000 gra në Afrikën Lindore deri tek 89,7 raste në 100,000 gra në Evropën Perëndimore. Këto shifra janë me të larta (më shumë se 80 raste në 100.000 gra) në rajonet e zhvilluara të botës (me përjashtim të Japonisë) dhe raste me të pakta (më pak se 40 raste në 100.000 gra) në shumica e rajoneve që janë në zhvillim (Globocan Kanceri, 2013).

Gama e vdekshmërisë është shumë më e ulet (përafërsisht 6-19 për 100,000 raste) për shkak të mbijetesës më të favorshme të kancerit të gjirit në rajonet e zhvilluara. Si rezultat, kanceri i gjirit renditet si shkaktar i pestë i vdekjes nga kancerët e përgjithshme, me rreth 458 000 (vdekje). Por, ai është ende shkaktari më i shpeshtë i vdekjes tek gratë në rajonet e zhvilluara dhe ato në zhvillim (269 000 vdekje, 12.7% e totalit), (Globocan Kanceri, 2013).

Një studim mbi incidencën e kancerit në Kosovë i cili u fokusua në kancerin e gjirit gjatë periudhës 1999-2004, tregoi këtë të fundit si kancerin më të zakonshme në Kosovë. Incidenca tregon një tendencë rritëse, duke rritur në një normë prej 4,35%. Në vitin 2004, incidenca ishte 120 raste të reja të diagnostikuara në vit (Krasniqi, Gashi-Luci, Mustafa, Qehaja, Sopa, Nushi-Latifi, Shaqiri, Kamberaj, Manxhuka-Kerliu, Brovina, Fazliu, 2007).

Bazuar në të dhënat e Institutit Kombëtar të Shëndetësisë Publike të Kosovës numri i rasteve të kancerit të gjirit në Kosovë për vitin 2012 ishte 309 raste (Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës, 2012). Kurse, në gjashtë mujorin e parë të këtij viti janë regjistruar 102 rastë të reja më kancer të gjirit në vendin tonë (Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës, 2013).

Parandalimi i kancerit kërkon qasje të koordinuar dhe shumë dimensionale. Po ashtu, parandalimi duhet të jetë i bazuar në raportimin e mirëfilltë dhe në aplikimin e vazhdueshëm të protokolleve standarde.

7

2. OBJEKTIVAT DHE METODOLOGJIA

Objektivat kryesore e këtij hulumtimi kanë qenë:

- Të mbledh të dhëna për nivelin e njohurive të grave mbi kancerin e gjirit në Kosovë; - Të identifikoj burimet e informacionit mbi kancerin e gjirit; - Të identifikoj shkallën e njohurive për vetë-ekzaminim të gjirit dhe - Bazuar në rezultatet e dala dhe përfundimet e arritura, të hartoj një seri

rekomandimesh konkrete të cilat do të mund t’i shërbenin institucioneve relevante për të marrë masa në parandalimin e kancerit të gjirit.

2.1 Metodologjia Mostra: Ky hulumtim është i llojit kuantitativ. Fillimisht është definuar mostra (numri i respondenteve që i’u nënshtruan vet-administrimit të pyetësorit). Në hulumtim u përfshinë dyqind e pesëdhjetë respondent. Përzgjedhja e respondenteve ka qenë e rastësishme, si dhe pjesëmarrja në hulumtim ka qenë vullnetare.

Instrumenti: Duke marrë parasysh që hulumtimi synon të masë njohuritë e grave rreth kancerit të gjirit, metodat e shqyrtimit si dhe praktikimin e vetë-ekzaminimit të gjirit, është menduar që si metodë më e përshtatshme është metoda kuantitative e pyetësorit, por pa u kufizuar vetëm në këtë metodë. Gjithashtu, është bërë edhe shqyrtimi i literaturës dhe hulumtimeve të tjera të ngjashme me qëllim të vënies në pah të anës teorike të kësaj problematike.

Pyetësori është zhvilluar në bazë të informatave të nxjerra nga literatura mbi njohuritë mbi kancerin e gjirit dhe metodat e shqyrtimit si dhe mbi praktikimin e vetë-ekzaminimit të gjirit.

Pyetjet mbi njohurite dhe metodat e shqyrtimit për kancerin e gjirit janë përshtatur dhe modifikuar nga pyetësori i studimit të Montazeri et al (2008). I zhvilluar në gjuhën angleze, kjo pjesë e pyetësorit u përkthye më pas në gjuhen shqipe. Përkthimi është vlerësuar duke përdorur metodën standarde përpara dhe prapa (forward and backward method). Validitimi i përmbajtjes se kësaj pjesë të pyetësorit dhe pyetësorit në terësi është bërë nga dy eksperte si dhe profesoresha të Fakultetit të Mjekësisë. Pyetësori ishte testuar në një mostër të përshtatshëme prej 15 grave, dhe është realizuar nga udhëheqesja e projektit. Pyetësoret e testuar nuk janë përfshirë në mostrën finale).

8

Pyetësori ka qenë anonim, kurse nga të dhënat demografike janë kërkuar mosha, niveli i shkollimit, vendbanimi, statusi martesor, dhe statusi i punësimit. Pyetësori ka përmbajtur gjithsej 15 pyetje. Përpos të dhënave demografike të respondenteve, pyetësori ka përmbajtur edhe dy seksione të pyetjeve: 1). njohuritë mbi kancerin e gjirit dhe metodat e shqyrtimit si dhe 2). praktikimi i vetë-ekzaminimit të gjirit.

Procedura: Aprovimi për realizimin e këtij hulumtimi është marr nga Bordi Nacional për Kontrollin e Kancerit të Gjirit në Kosovë. Aplikimi i pyetësorit është bërë në ambiente të ndryshme (shtëpi, vend-punë, lokale). Ndërsa, për plotësimin e një pyetësori janë nevojitur mesatarisht 10-15 minuta për secilin nga respondentet. Respondenteve i’u janë dhënë udhëzimet e qarta paraprake për plotësimin e pyetësorit. Poashtu, në disa raste iu është shpejguar pyetja (lexuar dhe plotësuar përgjigjja sikur kanë zgjedhur ato) për shkak se disa gra kanë qenë analfabete. Gjithashtu, u sigurua që pyetësori të plotësohej individualisht për të ruajtur anonimitetin dhe fshehtësinë e të dhënave. I tërë aplikimi i pyetësorit ka zgjatur 20 ditë dhe më pas ka filluar analizimi i të dhënave. Ndersa procedura prej fillimit të hulumtimit e deri të përfundimi i raportit ka zgjatur 5 muaj.

Për kryerjen e hulumtimit është marrë leja informuese, ku respondentet u informuan paraprakisht për hulumtimin dhe qëllimin e tij. Përgatitja e përpunimit të te dhënave dhe kontrolli është kryer duke përdorur aplikacionin: Paketa Statistikore për Shkencat Shoqërore SPSS (SPSS Statistics 20.0).

3. ANALIZA E REZULTATEVE

3.1. Të dhënat demografike Në grafikun më poshtë janë paraqitur të dhënat demografike të pjesëmarrësve në hulumtim. Nga analiza shihet se nga numri i përgjithshëm i 250 respodentve, 32.8% i përkasin grupmoshës nga 30-35 vjeç, 28.8% i përkasin grupmoshës nga 36-40, kurse 38.0% e respondenteve i përkasin grupmoshës nga 40-50 vjeç.

9

Grafiku 1. Grupmosha e respondentëve

Në anën tjetër, sa i përket nivelit të shkollimit të respondentëve, shifrat tregojnë me sa vijojnë: 4.4% të respondenteve nuk kanë mbaruar asnjë nivel shkollimi, 18.8% kanë mbaruar shkollën fillore, 23.2% shkollën e mesme, kurse 53.6% kanë të përfunduar universitetin.

Grafiku 2. Niveli i shkollimit

Sa i përket statusit martesor, 18.4% e respondenteve janë beqare, 75.6% janë të martuara, 3.6% të divorcuara kurse 2.0% janë të veja. Sic edhe shihet, synimi ka qenë që në hulumtim të përfshihen gra të cilat i përkasin të gjithë varianteve të statusit martesor.

10

Grafiku 3. Statusi martesor

Edhe sa i përket statusit të punësimit është synuar që në hulumtim të përfshihen gra me status të ndryshëm. Me konkretisht, nga të gjithë respondentet pjesëmarrëse në hulumtim, 31% janë amvise, 66% e respondenteve janë të punësuara, 2% studente kurse vetëm 1% e pjesëmarrësve janë në pension.

Grafiku 4. Statusi i punësimit

Sa i përket vendbanimit të respondenteve pjesëmarrës në hulumtim, 32.8% e tyre jetojnë në fshat, kurse 67.2% jetojnë në qytet.

11

Grafiku 5. Vendbanimi

3.2. Njohuritë mbi kancerin e gjirit Deri sa pjesa e parë e seksionit të analizës së rezultateve të hulumtimit ishte fokusuar në shqyrtimin e pjesës demografike të resondentëve, në seksionin vijues do të prezantohen rezulltatet e pyetesorit në pyetjet që kanë të bëjnë direkt me nivelin e njohjes së respondentëvë për sëmundjen e kancerit të gjirit dhe me nivelin e vetëdijes dhe senzibilizimit në përgjithësi. Në pyetjen se a keni histori familjare me kanceri të gjirit, 82.4% të respondentëve janë deklaruar se nuk kanë pasur histori të tillë në familjet e tyre, kurse 17.2% janë deklaruar se kanë pasur histori familjare me kancer të gjirit.

Grafiku 6. Histori familjare me kancer të gjirit

Në anën tjetër, kur respondentët janë pyetur përmes pyetësorit se a kanë degjuar ndonjëherë për kancerin e gjirit, përgjigja pozitiv nga ana e tyre ishte dominante. Mbi 99.6% janë deklaruar se kanë dëgjuar më herët për këtë sëmundje. Kurse vetëm 0.4% janë deklaruar se nuk kanë dëgjuar asnjëherë për kancerin e gjirit.

12

.020.040.060.080.0

100.0

Jo Po

.4

99.6

A keni degjuar ndonjëherë për kancerin

e gjirit

Grafiku 7. A keni dëgjuar ndonjëherë për kancerin e gjirit?

Në pyetjen se a keni pasur ndonjëherë ndonjë ankesë apo shqetësim me gjirin krahasuar me grupmoshat, 7.3% e grupmoshës 30-35 vjec janë deklaruar kanë pasur ankesa/shqetësime me gjirin; 20.8% e grupmoshës 36-40 vjec janë deklaruar se kanë pasur ankesa/shqetësime; kurse 20.0% e grupmoshës 41-50 vjec janë deklaruar se kanë pasur ankesa/shqetësime.

Grafiku 8. Niveli i raportimit të shqetësimit/ankesave me gjirin krahasuar me grupmoshat

Sa i përket frekuencës së vizitave të mjeku me qëllim të kontrollit lidhur me simptomat eventuale të kancerit të gjirit, 36.8% të respondentëve janë deklaruar se e vizitojnë mjekun një herë ë në vit. Kurse, 62.8% e pjesëmarrësve janë deklaruar asnjëherë nuk e vizitojnë mjekun.

13

Grafiku 9. Vizita të mjeku

Në pyetjen se sa herë vizitoheni të mjeku krahasuar me vendbanimin e respondenteve, 19.5% e respondenteve nga fshati kanë deklaruar se së paku një herë në vit vizitohen të mjeku, kurse 45.2% asnjëherë nuk vizitohen të mjeku. Nga ana tjetër, 45.2% e respondentet nga qyteti janë deklaruar vizitohen të mjeku së paku një herë në vit, ndërsa 54.2% janë deklaruar se asnjëherë nuk vizitohen.

Grafiku 10. Vizita të mjeku krahasuar me vendbanimin

Në pyetjen se cilat nga simptomet është e zakonshme për kancerin e gjirit: a) gjenderr pa dhembje, 76% janë përgjigjur se është e vertet, 6.8% e pavertet, kurse 15.3% nuk e dine; b) masa të shumta, 28.4% janë përgjigjur se është e vertet, 23.2% e pavertet, kurse 44.0% nuk e dine; c) tërheqje e majes se gjirit, 38.4% janë përgjigjur se është e vertet, 19.6% e pavertet, kurse 38.4% nuk e dine; d) dhembje e gjirit, 39.6% janë përgjigjur se është e vertet, 25.6% e pavertet, kurse 31.6% nuk e dine; e) rrjedhje nga maja e gjirit, 42.4% janë përgjigjur se është e vertet, 19.2% e pavertet, kurse 34.8% nuk e dine; f) ndryshim në formen e gjirit, 55.6% janë përgjigjur se është e vertet, 10.8% e pavertet, kurse 29.6% nuk e dine; dhe g) rrjedhje gjaku nga maja e gjirit, 27.6% janë përgjigjur se është e vertet, 22.8% e pavertet, kurse 46.4% nuk e dine.

14

Grafiku 11. Cilat nga simptomet është e zakonshme për kancerin e gjirit?

Me qëllim që të identifikohen se cili është burimi i informacionit përmes së cilit respondentet janë informuar mbi kancerin e gjirit, 29.6% e tyre deklaruan e informatat i marrin nga anëtarët e familjës, 34% nga shoqet/shokët, 49.6% nga burime të ndryshme në internet, 49.6% nga broshurat e ndryshme, 61.2% nga mjeku kurse 65.2% e respondenteve i marrin informatat nga televizioni. Shihet se televizioni ende mbetet mjet i fuqishëm përmes së cilit mund të sensibilizohen grupet e synuara rreth sëmundjes. Cfarë është edhe më e rëndësishme, ky mjet është sot-për-sot në Kosovë i qasshëm nga personat që i përkasin niveleve të ndryshme sociale (i pasur/i varfër) dhe prejardhjes së ndryshme gjeografike (fshat/qytet).

Grafiku 12. Burimi i informacionit mbi kancerin e gjirit

Në pyetjen se çka mendoni mbi kancerin e gjirit në Kosovë: a është kjo një sëmundje e rrallë e cila vetëm në formë sporadike gjendet në Kosovë, apo është një sëmundje me një prezencë signifikante, 6.80% kanë deklaruar se është një sëmundje e rralë në mesin e grave në Kosovë, 83.6% janë deklaruar se është një sëmundje e shpeshtë në mesin e

15

grave, kurse 9.6% janë deklaruar me ‘nuk e di’ duke aluduar se nuk kanë informacione të sakta për shpeshtësinë e sëmundjes.

Grafiku 13. Çka mendoni mbi kancerin e gjirit në Kosovë?

Në pyetjen se: çka duhet të bëjnë gratë për zbulim të hershem të kancerit të gjirit, 12.0% kanë deklaruar duhet të bëjnë vetë-ekzaminim mujor, 19.6% janë deklaruar se duhet bërë ekzaminim vjetor i gjirit nga mjeku, kurse 60.4% janë deklaruar për të dy përgjigjet si të sakta. Pra, shihet se ekziston mendimi tek të gjithë respondentët se, një një mënyrë ose tjetër, është më së e nevojshme ekzaminimi i vazhdueshëm dhe në baza të rregullta mujore lidhur me simptomat e kancerit të gjirit.

Grafiku 14. Cka duhet të bëjnë gratë për zbulim të hershem të kancerit gjirit?

3.3. Praktikimi i vetë-ekzaminimit të gjirit

Dihet mirë se një ndër metodat më efikase për identifikimin me kohë të kësaj sëmundje është edhe ekzaminimi i rregullt dhe rutinor i gjinjve. Në pyetjen se e bërë respondentëve se a i ekzaminoni gjinjtë ndonjëherë, 46% e tyre janë deklaruar se nuk i ekzaminojnë gjinjtë fare, 27.2% janë deklaruar se me raste (herë-pas-here) i ekzaminojnë

16

gjinjtë, kurse 26.8% janë deklaruar se i ekzaminojnë gjinjtë së paku një herë në muaj. Duke marrë në konsideratë rendësinë jetike të identifikimit të sëmundjes në stad fillestar, atëherë shifra prej 46% që nuk e tentojnë/praktikojne ekzaminimin e gjirit konsiderohet si mjaft e lartë.

Grafiku 15. Ai ekzaminoni gjinjtë?

Nesë grafiku paraprak kishte qëllim të identifikonte se shpeshtësinë e ekzaminimit të gjinjve nga ana e respondentëve, kjo pyetje ka për qëllim të identifikoj arsyeje se përse respondentët nuk e bejnë një gjë të tillë (nësë nuk e bëjnë). Nga analiza rezultoj se 24% deklaruan se nuk dinë se si t’i ekzaminojnë gjinjtë e tyre, 12.4% janë deklaruar se harrojnë për ta bërë një gjë të tillë, 18.8% janë deklaruar se nuk i ekzaminojnë gjinjtë nga frika se mos e zbulojnë kancerin kurse, 2% kanë deklaruar se kjo procedure iu merr shumë kohë andaj edhe nuk e praktikojnë.

.05.0

10.015.020.025.0

Nuk di se si me i

ekzaminu gjinjtë

Harroj Nga frika se mos e

zbuloj kancerin

e gjirit

Me merr kohë

Tjetër

24.0

12.418.8

2.06.4

Arsyet pse nuk i ekzaminoni gjinjtë

Grafiku 16. Arsyet pse nuk i ekzaminoni gjinjtë?

17

Për të krahasuar dallimin mes grupmoshave për bërjen e ekzaminimit të gjinjëve është përdorur analiza e Anoves. Gjetjet kanë treguar që nuk ka ndonjë dallim signifikant mes grupmoshave F(2, 246) = 1.556, p = .213 në raportimin për ekzaminimin e gjinjëve.

4. DISKUTIM Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë nevojën e ndërgjegjësimit dhe informimit të grave mbi kancerin e gjirit. Rezultatet tregojnë se 36.8% e respondenteve e kanë vizituar mjekun një herë në vit për shqetësimet eventuale të gjirit, kurse 62.8% janë deklaruar asnjëherë nuk e vizitojnë mjekun. Këto rezultate mbeshteten edhe nga Ahuja & Chakrabarti (2010) ku është treguar se 33.7% e tyre e vizitojnë mjekun familjar apo gjinekologun në baza të rregullta. Poashtu, mbi 80% e respondentëve nga vendbanimi rural kanë deklaruar se nuk vizitohen asnjëherë të mjeku për ndonjë shqetësim eventual të gjirit. Kurse, 54.2% e respondentëve nga vendbanimi urban kanë deklaruar se nuk vizitohen të mjeku asnjeherë për ndonjë shqetësim eventual të gjirit. Rezultatet e dala nga hulumtimi mbështeten nga hulumtimi i Turjaka (2010) mbi njohuritë e grave mbi kancerin e gjirit si dhe për faktorët e rrezikut dhe zbulimit të hershëm të kancerit të gjirit. Sipas këtij hulumtimi 2.4% të femrave urbane nuk kishin njohuri se kanceri i gjirit paraqet një sëmundje serioze, gjersa gati një e pesta e grave në fshat nuk ishin të vetëdijshme për këtë fakt. Rezultatet e këtij hulumtimi po ashtu tregojnë se respondentet i marrin informatat mbi kancerin e gjirit në përqindje me të lartë nga: televizioni, mjeku, interneti, broshurat, kurse në një përqindje me të ulët nga: familja, shoqet/shokët. Pra, ky hulumtimi nxjerr në pahë se mediet elektronike, si televizioni në këtë rast, përdoren më së shumti për të marrë informacione rreth kancerit të gjirit. Këto rezultate mbeshteten nga Bayoumi, Elbasuny, Nasser, Abdullah, Matery (2012) ku ka rezultuar se mënyra me e shpeshte e marrjes se informative për kancerin e gjirit janë mas mediat. Duke e pasur parasysh se televizioni është edhe mjeti më lehtë i qasshëm si nga personat që janë nga fshati dhe ata që janë nga qyteti, atëherë mund të konstatohet se institucionet relevante (politikëbërësit) duhet ta konsiderojnë televizionin si mjetin themelor për t’i arritur grupet e synuara lidhur me informimin për kancerin e gjirit.

18

Nga hulumtimi ka rezultuar se mbi 99.6% e respondenteve janë deklaruar se kanë dëgjuar për kancerin e gjirit. Këto rezulatate mbeshteten edhe nga Gudilla (2007) ku të gjitha gratë e intervistuara kanë deklaruar se kanë degjuar për kancerin e gjirit. Poashtu, rezulatete të përaferta kanë rezultuar edhe nga Ahuja & Chakrabarti (2010) ku mbi 95% e grave kanë degjuar për kancerin e gjirit. Rezultatet tregojnë se 12.0% e respondenteve kanë deklaruar se gratë duhet të bëjnë vete-ekzaminim mujor të gjirit, 19.6% janë deklaruar se duhet bërë ekzaminim vjetor i gjirit nga mjeku, kurse 60.4% janë deklaruar për të dy përgjigjet si të sakta. Është mjaft domethënëse konstatimi nga të gjithë respondentët se është e nevojshme që të praktikohet në baza të rregullta ekzaminimi i gjirit për simptoma eventuale të kancerit të gjirit. Është konstatim i përgjithshëm botëror i mjekësisë se rendësija e ekzaminimit në kohë të këtij lloj kanceri është jetike për shëndetin e pacientit. Rezultatet poashtu tregojnë se 46.0% e respondentëve janë deklaruar se nuk i ekzaminojnë gjinjtë, 27.2% janë deklaruar se me raste i ekzaminojnë gjinjtë, kurse 26.8% janë deklaruar se i ekzaminojnë gjinjtë së paku një herë në muaj. Rezultatet përafërsisht të njëjta kanë rezultuar edhe nga hulumtimi njohuritë e grave mbi kancerin e gjirit si dhe për faktorët e rrezikut dhe zbulimit të hershëm të kancerit të gjirit (Turjaka, 2010), ku më pak se gjysma e grave kanë deklaruar se i ekzaminojnë gjinjtë. Poshtu, rezultate përafersisht të njejta kanë rezultuar edhe nga hulumtimi i Chee, Rashidah, Shamsuddin, dhe Intan (2003) ku vetem 24.4% e grave i ekzaminojnë gjinjtë së paku një herë në muaj. Nga ana tjetër, respondentët kanë dhëne arsyet se pse nuk i ekzaminoni gjinjtë, ku: 24% janë deklaruar se nuk dinë se si ekzaminohen gjinjtë, 12.4% janë deklaruar se harrojnë ta bëjnë një gjë të tillë, 18.8% janë deklaruar se nuk i ekzaminojnë gjinjtë nga frika se mos e zbulojnë kancerin, kurse vetëm 2% kanë deklaruar se kjo procedure iu merr kohë. Rezultate të njëjta kanë dalë edhe nga hulumtimi ”Njohuritë e grave mbi kancerin e gjirit si dhe për faktorët e rrezikut dhe zbulimit të hershëm të kancerit të gjirit” (Turjaka, 2010), ku tregohen arsyet se pse gratë nuk i ekzaminojnë gjinjtë si: frika nga diagnostikimi i kancerit të gjirit,; më mirë mos të dinë; kostoja e lartë e procedurave të hulumtimit etj.

19

5. PËRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET Nga hulumtimi dalin disa përfundime me implikime konkrete për zhvillimin dhe modifikimin e programeve vetëdijesuse mbi kancerin e gjirit në Kosovë. Për hir të qartësisë dhe më qëllim të ruajtjes së kohezionit, përfundimet e dala nga hulumtimi renditen karshi rekomandimeve. Rekomandimet janë të qarta dhe konkrete. Këto përfundime dhe këto rekomandime do t’i shërbejnë institucioneve relevante si: Ministrisë së Shëndetësisë (MSH), Institutit të Shëndetësisë Publike (IKSHPK), organizatat e ndryshme jo-qeveritare, agjencitë e ndryshme të UN-it në Kosovë etj., për ngritjen e cilësisë së programeve për vetëdijesim mbi kancerin e gjirit.

PËRFUNDIMET REKOMANDIMET Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë nevojën imediate e ndërgjegjësimit dhe informimit të grave në Kosovë mbi rrezikun e kancerit të gjirit.

Rekomandohet të zhvillohen politika, programe/projekte konkrete për vetëdijesimin e grave mbi rrezikun e kancerit të gjirit. Është me rëndësi që zhvillimi i këtyre programeve/projekteve apo politikave të bëhet në koordinim me të gjitha palët e interesit.

Mbi 80% e respondentëve nga vendbanimi rural kanë deklaruar se nuk vizitohen asnjëherë të mjeku për ndonjë shqetësim eventual të gjirit.

Rekomandohet që projektet e institucioneve relevante të kenë në fokus gratë nga vendbanimet rurale për shkak të nivelit të vetëdijesimit të ulet të grave mbi kancerin e gjirit. Po ashtu, rekomandohet përfshirja e mjekëve familjarë (nëpër Qendrat e Mjekësisë Familjare) në shpërndarjen më pro‐aktive të informatave të rëndësishme për vetëdijesimin rreth kancerit të gjirit.

Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë se respondentët i marrin informatat mbi kancerin e gjirit: nga televizioni, mjeku, interneti, broshurat.

Rekomandohet që të ketë me shumë programe televizive, video-spote, programe për me mjekun në studio, informata në internet, shpërndarje të broshurave më qëllim vetëdijesimin e grave mbi kancerin e gjirit.

20

Gati gjysma e respondentëve (46.0%) kanë deklaruar se asnjëherë nuk i ekzaminojnë gjinjtë.

Rekomadohet, angazhim me i madh i institucioneve dhe Ministrisë se Shëndetësisë që grave të iu mundesohet qasje e shpejtë e lehte dhe diskrete në institucione shëndetësorë, përkatesisht të mjeku përkates. Poashtu, rekomandohet që të ketë programe vetëdijesuse për shpërndarjen e informatave mbi rëndësinë e ekzaminimit të gjinjve si: vetë-ekzaminimi apo ekzaminimi të mjeku.

21

BIBLOGRAFIA Ahuja, N.; and Chakrabarti, N. (2010) To Determine The Level Of Knowledge Regarding Breast Cancer And To Increase Awareness About Breast Cancer Screening Practices Among A Group Of Women In A Tertiary Care Hospital In Mumbai, India. The Internet Journal of Public Health. Volume 1 Number 1. DOI: 10.5580/1b7c. Bayoumi., M.; Elbasuny., M. Nasser., A. Abdullah., K. Matery., N. (2012). Saudi Young Females' Level of Knowledge Regarding Cervical and Breast Cancer. Nursing Department, College of Applied Medical Sciences Mohail Asser, King Khalid University. International Journal of Nursing Science, 2(5): 47-52 Chee HL.; Rashidah S, Shamsuddin K, Intan O. (2003) Factors related to the practice of breast self-examination (BSE) and Pap smear screening among Malaysian women workers in selected electronics factories. BMC Womens Health 2003; 3: 3. Gudilla., Valentine. (2007). Knowledge and attitudes towards breast cancer among women in Rombo district, Kilimanjaro region. Tanzania. International Agency for Research on Cancer. Globocan, 2013. http://globocan.iarc.fr/factsheets/cancers/breast.asp. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2012). Vjetari i statistikave shëndetësore 2012. Prishtinë. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2013). Vjetari i statistikave shëndetësore 2013. Prishtinë. Krasniqi, A.; Gashi-Luci, L. Mustafa, A. Qehaja, N. Sopa, R. Nushi- Latifi, B. Shaqiri R, Kamberaj Xh. Manxhuka-Kerliu, S. Brovina, A. Fazliu, I. (2007). “Cancer Incidence in Kosova 1999-2004”. Prishtinë. Montazeri, A.; Vahdaninia, M. Harirchi, I, Harirchi, A. Sajadian, A. Khaleghi, F. Ebrahimi, M. Haghighat, SH. and Jarvandi, S. (2008). Breast cancer in Iran: need for greater women awareness of warning signs and effective screening methods. Asia Pacific Family Medicine, 7:6 doi: 10.1186/1447-056X-7-6 Turjaka, A.; Berisha, M. Luci, L. Lulaj, Sh. (2010). Breast cancer screening in Kosovo: women’s knowledge and behavior’s. Prishtinë.

IZVEŠTAJ O ISTRAŽIVANJU

Nivo znanja žene o raku dojke na Kosovo

2013

2

Istraživanje je podržano od Programa Hope Fellowships sa Nacionalnim Albansko- Američkim savetom I od Američkog Naroda preko Američke Agencije za Međunarodni razvoj (USAID)

Izveštaj je pripremljen od Člana Mreže Programa Hope Fellowships, odnosno Komiteta za Zdravstvo I Prosvete u koordinaciji Predsednika tog Komiteta: MSc.Violeta Zefi

Objavljen od:

Hope Fellowships

Komitet za Zdravlje I Prosvetu

Ul. ’’SejdiKryeziu’’ Br.5

10 000, Priština

Republika Kosovo

Tel.+38 690 220

Web: www.naac-hf.org

3

SADRŽINA

ZAHVALNOST.......................................................................................................................... 4

SKRAĊENICE ........................................................................................................................... 5

1. UVOD...................................................................................................................................... 6

2. CILJEVI I METODOLOGIJA ...............................................................................................7

2.1. Metodologija........................................................................................................................7

3. ANALIZA REZULTATA...................................................................................................... 8

3.1. Demografski podaci............................................................................................................8

3.2. Znanje o raku dojke I praksa samo ispitivanja I pregleda dojki.................................11

3.3. Praksa samo ispitivanja dojke..........................................................................................16

4. DISKUSIJA.............................................................................................................................18

5. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ...............................................................................................19

BIBLIOGRAFIJA.......................................................................................................................21

4

ZAHVALNOST

Ovo istraživanje je realizovano od Člana Mreže Programa Hope Fellowships, odnasno Komiteta za Zdrastvo I Prosvetu.

Istraživanje je podržano od Programa Hope Fellowships; Nacionalni Albansko - Američki savet i Američkog Naroda iz Američke Agencije za Međunarodni Razvoj (USAID).

Zahvalnost i hvala izražavamo svim devojkama i ženama ispitanicima za prikupljanje prodataka obrađenih u ovom istraživanju, iz svih Kosovskih opština. Preko njihovih odgovora, oni su dali objektivan pregled i njihovo znanje o raku dojke.

Ovo istraživanje ne bi bilo moguće da se realizuje bez posvećenosti i doprinosa neumornih članova mreže HF.Lirije Lokaj I Adelina Nura koje su doprinele u istraživanju lica, čini obradu podataka i analiza rezultata istraživanja.

Takođe, zahvaljujući ostalim članovima Komiteta za Zdrastvo i Prosvetu: Burbuqe Grajčevci, Vjollca Godanci, Fadile Dyla, Zara Miftar, Merita Emini I Arberie Nagavci koje su doprivele u istraživanju lica i dali njihov vredni komentar za konačni izveštaj o rezultatima ovog istraživanja. Posebnu zahvalnost ističemo, Dr. Drita Salihu i Dr. Merita Berisha, za doprinos i posmatranje istraživanja.

Komitet za Zdrastvo i Prosvetu takođe zahvaljuje osoblje Programa Hope Fellowships I USAID-a za podršku projekta ‘Padizanje svesti i edukacija žena o raku dojke na Kosovu’.

M.Sc.Violeta Zefi

Predsednica Komiteta za Zdrastvo i Obrazovanje

Hope Fellowships.

5

SKRAČENICE

HF Hope Fellowships

IKSHPKK Nacionalni Institut za Javno Zdravlje Kosova (NIJZK)

MSH Ministarstvo Zdravlja (MZ)

UN Ujedinjene Nacije

USAID Američka Agencija za Međjunarodni Razvoj

6

UVOD

U proslednje vreme postalo je očigledno da stopa raka u zemljama u razvoju predstavlja izazov sa kojom se moramo suociti i hitno reagovati.

Rak dojke je najčešči kod žena, oko 1.38miliona novih slučajeva diagnostifikovano u 2008 (Gllobocan Rak,2013), i rangira se kao drugi opšti (10.9% svih oblika raka). Osim toga, ovaj oblik raka smatra se kao običan u razvijenim regionima, kao i u razvoju regiona sa preko 690.000 novih slučajeva, procena u svakom regionu (Globocan Rak, 2013).

Broj predmeta varira od 19.3%slučajeva u svakoj od 100.000 žena u Istočnoj Africi, do 89.7% slučajeva u 100.000 žena u Zapadnoj Evropi. Ove cifre su veće (više od 80 slučajeva u 100.000 žena), u razvijenim regionima sveta (sa izuzetkom Japana), i nekoliko slučajeva (manje od 40 slučajeva u 100.000 žena ), u većini razvijenih regiona koji su u razvoju (Globocan Rak, 2013).

Opseg smrtnosti je mnogo manji (približno 6-19 za 100.000 slučajeva), zbog povoljnog opstanka raka dojke u razvijenim regionima.Kao rezultat, rak dojke se rangira kao peti uzrok smrti od ukupnog raka, sa oko 458000 (smrtnosti). Ali, je i dalje najčešči uzrok smrti kod žena u razvijenim regionima i razvoju (269000 smrtnosti), 12.7%,ukupno), (Globocan Rak, 2013).

Studije o raku na Kosovo, koji su fokusirani na rak dojke tokom perioda 1999-2004, pokazalo je ovo drugo, kao najčešči rak na Kosovo. Učestalost pokazuje da lažni trend, raste po stopi od 4,35%.U 2004 godini, incidencija je 120 novih slučajeva, dijagnostifikovano u godini( Krasnići, Gaši, Luci, Mustafa, Čehaja, Sopa, Nuši-Latifi, Šaćiri, Kamberaj, Manđuka-Kerliu, Brovina, Fazliu, 2007).

Na osnovu podataka iz Nacionalnog Instituta za Javno Zdravlje na Kosovu, broj slučajeva raka dojke na Kosovu za 2012 godinu je 309 slučajeva (Nacionalni Institut za Javno Zdravlje na Kosovu, 2012). Dok je prvih šest meseci ove godine registrovano 102 nova slučaja sa rakom dojke u našoj zemlji (Nacionalni Institut za Javno Zdravlje na Kosovu, 2013). Prevencija raka zahteva koordinirani i višedimenzionalni pristup. Takođje, prevencija treba da bude bazirana na izvestajima i činjenicama u kontinuiranoj primeni standardnih protokola.

7

2. CILJEVI I METODOLOGIJA

Glavni ciljevi ovog istraživanja bili su:

-Za prikupljanje podataka nivo znanja žena za rak dojke na Kosovo;

-Identifikovati izvore informacija raka dojke;

-Da identifikuje nivo znanja o samom pregledu dokje, i

-Na osnova rezultata i zaklju aka, da se razvije niz konkretnih preporuka, koje bi mogle da posluže relevantnim institucijama, da preduzmu mere za sprečavanje i lečenje raka dojke.

2.1 METODOLOGIJA

Uzorci: Ovo istraživanje je kvantitativnog tipa. Uzorak je prvobitno definisan, (broj ispitanika predviđen je za sprovođenje upitnika). Istraživanje je obuhvatilo dvesta pedeset ispitanika. Izbor ispitanika je bio slučajan, i učešče u istraživanju je bilo dobrovoljno.

Instrument: Obzirom da istraživanje ima za cilj da se izmeri znanje žena sa rakom dojke,skrining metode i praksa samo ispitivanja dojke, to je trebalo da bude kao odgovarajuća metoda, kvantitativna metoda upitnika,ali ne ograničavajuči se samo na ovaj način. Tu je i pregled literature i drugim sličnim istraživanjima sa ciljem uspostavljanja očiglednosti teoretske strane ovog problema.

Upitnik je razvijen na osnovu informacija dobijenih iz literature o znanju raka dojke i metodama ispitivanja, i prakse samo ispitivanja dojke.

Pitanja o znanju i metodama ispitivanja za rak dojke su prilagođeni i modifikovani iz studija Montazeriet al (2008). Na engleskom jeziku, ovaj deo upitnika, kasnije je preveden i na albanskom. Prevod je procenjen koristeċi standardne metode,napred i nazad (forward and backward method).

Validnost sadržaja ovog dela ispitanika I upitnika u potpunosti se obavljao od strane dva stručnjaka I profesorice Medicinskog Fakulteta. Upitnik je testiran na jednom odgovarajućem uzorku od 15 žena, I realizovan je od rukovodioca projekta. Testirani

8

upitnik nije uključen u konačan uzorak. Upitnik je bio anoniman, iz demogravskih podataka traženo: starost,nivo školovanja,prebivalište, bračni status, I radni status.

Upitnik Ima ukupno 15 pitanja. Osim Demografskih podataka ispitanika,upitnik takođe sadrži dva tipa pitanja: 1) Znanje o raku dojke i skrining metode i, 2) Praksa šema ispitivanja dojke.

Procedure: Odobrenje za realizaciju ovog istraživanja je preuzeta od Nacionalnog Odbora za kontrolu raka dojke na Kosovu. Aplikacija upitnika se radila u različitim okruženjima (kuća, posao, lokalni). Dok je za ispunjavanje upitnika u proseku od 10-15 minutaža svakog ispitanika. Ispitanicima su date jasne instrukcije pre popunjavanja upitnika. Takođe, u nekim slučajevima, pitanje je objašnjeno (završetak pitanja i odgovora, kako su one izabrale). Zato što neke od žena su bile nepismene. Takođje je osigurano da se upitnik popuni individualno,kako bi se sačuvala anonimnost I poverljivost podataka. Sve aplikacije upitnika trajale su 20 dana, onda je počela analiza podataka. Postupak od početka do zaveršetka istraživanje isveštaja je trajala (5) meseci. Za završetak istraživanja je dobijena dozvola informacija gde su ispitanici bili obavešteni unapred, za istraživanje i njenu svrhu. Priprema za obradu podataka I kontrolu je završena pomoću aplikacije. Statistički paket za društvene nauke SPSS (SPSS Statistics 20.0).

3. ANALIZA REZULTATA

3.1. Demografski podaci

U donjem grafikonu prikazani su demografski podaci učesnika u istraživanju. Analiza pokazuje da od ukupnog broja od 25 ispitanika, 32.8%,pripada starosnoj grupi od 30-35 godina, 28.8% pripada starosnoj grupi od 36-40, i 38.0% ispitanika pripada starosnoj grupi od 40-50 godina.

9

Grafikon 1. Starost ispitanika

S’druge strane, u pogledu školovanja ispitanika, podaci prikazuju sledeće: 4.4% od ispitanika nisu završili bilo koji nivo obrazovanja, 18.8% su završili osnovnu školu, 23.2% srednju školu, i 53.6% završili univerzitet.

Grafikon 2. Nivo školovanja

Što se tiče bračnih statusa, 18.4% od ispitanika su neudate, 75.6% su u braku, 3.6% razvedena, i 2.0% su udovice. Kao što je prikazano, cilj je bio da uključe žene u istraživanju, koje pripadaju svim varijantama bračnog statusa.

10

Grafikon 3.Bračni status

I što se tiče radnog statusa I straživanje ima za cilj da uključe žene sa različitim statusom. Konkretnije, od svih ispitanika u istraživanju, 31% su domaćice, 66% od ispitanika su zaposlene, 2% studenti, I samo 1% od učesnika su u penziji.

Grafikon 4.Radni status

Što se tiče boravka ispitanika učesnici u istraživanju, 32.8% od njih žive na selu,67.2% žive u gradu. Uzimajući u obzir činjenicu da Kosovo u većini se sastoji od ruralnih delova nego od gradskih, može se zaključiti da je učeše ispitanika u ovaj procenat reprezentativno.

11

Grafikon 5. Prebivalište

3.2. Znanje o raku dojke

Dok je prvi deo rezultata analize istraživanja,bio usmeren na ispitivanje demografski, deo ispitanika na drugom delu će predstaviti rezultate upitnika,pitanja koja su direktno vezana sa nivoom znanja ispitanika, za bolesti raka dojke i nivoom znanja i sensibilizaciji u celini.

Na pitanje, dali imate porodičnu istoriju za rak dojke, 82.4% od respondenata izjavilo je da su imali takvu istoriju u njihovim porodicama, i 17.2% su izjavili da su imali porodične istorije sa rakom dojke.

Grafikon 6. Porodična istorija raka dojke

S’druge strane,kada su ispitanici upitani putem upitnika,dali su ikada čuli za rak dojke odgovor je bio pozitivan. Preko 99.6% navodeći da su ranije čuli o ovaj bolesti. Samo 0.4% nisu čuli nikada za rak dojke.

12

Grafikon 7.Dali ste čuli ikada za rak dojke

Na pitanje, dali ste imali nekih problema ili brige sa dojkom,u poređenju po starosnim grupama, 7.3%starosna grupa 30-35 godina su proglašeni da su imali žalbe/brige sa dojkom; 20.8% starosna grupa 36-40 godina su proglašeni da su imali žalbe /brige; i 20.0% starosna grupa 41-50 godina su proglašeni da su imali žalbe/brige.

Grafikon 8. Nivo izveštaja brige/žalbe sa dojkom u poređenju sa starosnim grupama

13

Što se tiče učestalosti posete lekaru u cilju kontrole, povezana sa mogućim simptomima za rak dojke, 36.8% ispitanika su proglasili da posećuju lekara jednom u godinu dana. I 62.8% od učesnika nikada nisu posetili lekara.

Grafikon 9. Posete kod lekara

Na pitanja koliko puta posećujete lekara, 19.5% od ispitanika, sa sela kod lekara idu jednom godišnje i 45.2% nikada ne posećuju lekara. S’druge strane 45.2% ispitanika iz grada posećuju lekara najmanje jednom godišnje, 54.2% nikada ne posete lekara.

Grafikon 10. Posete lekara u poređenju sa okolinom.

14

Na pitanja koji od simptoma je čest za rak dojke: a)žlezda bez bola, 76% odgovoreno da je to istina, 6.8% netačan, 15.3% nisu znali; b) brojne mere, 28.4% odgovoreno da je tačno, 23.2% netačan, i 44.0% nisu znali; c)povlačenje bradavica dojke, 38.4% odgovoreno da je to istina, 19.6% netačan, i 38.4%nisu znali; d) grudi bol, 39.6% odgovoreno da je tačno, 25.6% netačan, i 31.6% nisu znali; e) curenje iz bradavice, 42.4% odgovoreno da je tačno, 19.2% netačan, i 34.8% nisu znali; f) promena u obliku grudi, 55.6% odgovoreno da je tačno, 10.8% netačan, i 29.6% nisu znali; g) krvarenje iz bradavice, 27.6%odgovoreno da je tačno, 22.8% netačan i 46.4% nisu znali.

Grafikon 11.Koji od simptoma su najčešči za rak dojke.

U cilju identifikovanja da od kojih izvora informacija preko kojih su ispitanici informisani o raku dojke, 29.6% od njih izjavili su da do informacija su došli od članova porodice, 34% od prijatelja, 49.6% iz različitih izvora u mreži, 49.6% iz raznih brošura, 61.2% od lekara, i 65.2% od ispitanika primaju informacije sa televizije. Pokazatelj je,da televizija ostaje moćno sredstvo koje može da sensibilizuje ciljne grupe o bolesti. Što je još važnije,ova sredstva su i dan danas važna na Kosovu, od ljudi koji pripadaju različitim društvenim nivoima (bogat/siromašan), i različitog geografskog porekla (selo/grad).

15

Grafikon 12. Izvor informacije o raku dojke.

Na pitanje šta mislite o raku dojke na Kosovo dali je to retka bolest, koja se nalazi samo u sporadičnim oblicima na Kosovu, ili je bolest sa značajnim prisustvom, 6.80% su izjavili da je to retka bolest kod žene na Kosovo, 83.6% su izjavili da je to česta bolest kod žene, i 9.6% su izjavili ‘ne znam ’, navodeći i rekavši da ne postoje precizni podaci o učestalosti bolesti.

Grafikon 13. Šta mislite o raku dojke na Kosovu?

Na pitanje: Šta žena treba da uradi za rano otkrivanje raka dojke, 12.0% su rekli da treba da rade samo mesečni pregled, 19.6% su rekli da treba da urade godišnji pregled

16

dojki od strane lekara, i 60.4% su rekli za oba tačnim odgovorima. Dobro mišljene ukazuje da postoji kod svih ispitanika, na ovaj ili onaj način, potrebno je ispitavati se kontinuirano i redovno, mesečno u vezi sa simptomima raka dojke.

Grafikon 14.Šta žena treba da uradi za rano otkrivanje raka dojke?

3.3. Praksa samo ispitivanja dojke.

Poznato je da jedna od najefikasnijih metoda za identifikaciju ove bolesti su redovni i rutinski pregledi dojke. Na pitanje da li ispitanici ispituju grudi i kada, 46% od njih su izvjavili da nisu ispitivali grudi, 27.2% su izjavili da takođje povremeno ispita grudi, i 28% su izjavili da jednom mesečno ispita grudi.

Uzimajući u obzir vitalni značaj identifikovanja bolesti,u početnoj fazi, ova cifra od 46% koji ne praktikuju pregled grudi, smatra prilično visok.

17

Grafikon 15.Dali vršite pregled grudi?

Ako predhodni grafikon ima za cilj da identifikuje učestalost pregleda grudi kod ispitanika, ovo pitanje ima za cilj da identifikuje razloge za ispitanike koji ne radi ništa (ako ne rade). Rezultat analize da 24% su izjavili da neznaju kako da ispitaju svoje grudi, 12.4% izjavili da zaborave da urade takvu stvar, 18.8% su izjavili da nisu ispitivali grudi iz straha za otkrivanje raka, i 2% su izjavili da ova procedura vam dugo traje,i ne praktikuju.

Grafikon 16. Razlog zašto ne vršite pregled grudi?

18

Da uporede razlike izmeđju starosnih grupa za pregled dojke, koristila se analiza Anoves. Rezultati su pokazali da nema značajne razlike između starosnih grupa F(2,246)=1.556, p=213 u izveštavanju za pregled dojke.

4.DISKUSIJA

Rezultati ovog istraživanja ukazuju na potrebu za pažljivo informisanje žena o raku dojke.

Rezultati pokazuju da 36.8% ispitnika su bili kod lekara jednom godišnje zbog zabrinutosti mogućeg raka dojke, i 62.8%su izjavili da nikada ne posete lekara. Ovi rezultati su podržani od Ahuja i Chakrabarti (2010), gde se prikazuje da 33.7% od njih ide u posetu kod porodičnog lekara ili ginekologa redovno.

Takođe, preko 80% od ispitanika ruralnih rezidencija su izjavili da nikada nisu posetili lekara za bilo od kojih mogućih poromećaja dojke. 54.2% od ispitanika iz urbanih rezidencija su izjavili da ne posećuju lekara nikada za neku eventualnu brigu za dojku. Rezultati ovog istraživanja su podržana od istraživača i Turjaka (2010) o znanju žena o raku dojke i faktora rizika,i ranog otkrivanja raka dojke. Prema ovom istraživanju 2.4% od urbanih žena nisu znali da rak dojke predstavlja jednu ozbiljnu bolest, dok 1/5 od žene na selu neznaju za ovu činjenice.

Rezultati ovog istraživanja pokazuje da ispitanici dobijaju informacije o raku dojke u većem procentu sa: televizije, lekara, mreže, brošure,i u malom procentu od: porodice, prijatelja. Ovo istraživanje ukazuje da elektronskih medija,kao što je televizija u ovaj slučaju; koriste uglavnom radi ukazivanja i davanja informacija o raku dojke. Ovi rezultati su podržani od Bayoumi, Elbasuny, Nasser, Abdullah, Matery (2012), gde se ukazuje da su način dobijanja informacija o raku dojke samo mediji.

Uzimajući u obzir da je televizija glavno sredstvo za ljude na selu i u gradu, može se konstatovati da relevantne institucije (političari) treba da razmotre televiziju kao suštinsko sredstvo,da dođe do svojih ciljnih grupa u vezi sa informisanjem raka dojke.

Istraživanje je rezultiralo da preko 99.6% ispitanika su proglašeni da su čuli za rak dojke. Ovi rezultati su podržani i od Gudila (2007), gde su sve žene intervjuisane izjavile da su čule za rak dojke. Slične rezultate imaju i Ahuja i Chakrobarti (2010) gde preko 95% od žena je čulo za rak dojke.

19

Rezultati pokazuju da 12.0% ispitanika izjavilo da treba pregled grudi uraditi jednom godišnje kod lekara, i 60.4% izjavilo za obe dve tačne odgovore.

Konstatovano je od svih ispitanika da je vrlo važno da redovno vežbaju pregled dojke,za eventualne simptome raka dojke. Opšti zaključak je da medicinska ustanova sveta,ispitivanje na vreme ove vrste raka je od vitalnog značaja za zdravlje pacienata.

Rezultati isto tako pokazuju da 46% od ispitanika proglašene ne ispitovati grudi, 27.2% proglašeni su da ispitaju slučajeve dojke, i 26.8% su proglašeni da ispituju dojke najmanje jednom mesečno. Približno isti rezultati su i kod žena koje znaju o raku dojke,i za faktore rizika i rano otkrivanje raka dojke (Turjaka,2010), gde su manje od polovine žena izjavile da kontrolišu grudi. Približno isti rezultati su i kod istraživanja od Chee, Rashidah, Shamsuddin, i Intan (2013) gde samo 24.4% žena ispituju grudi najmanje jednom mesečno.

Sa druge strane,ispitanici su dali njihove razloge zašto ne kontrolišu grudi,gde: 24% su proglašeno,da ne znaju kako se ispituju grudi, 12.4% su proglašene da zaborave da urade tako nešto, 18.8% su problašene da ne ispitaju grudi od straha da će im slučajno otkriti rak,i samo 2% su proglašene da ova procedura oduzima vreme.Slični rezultati su došli iz istraživanja ‘Znanje žena o raku dojke kao i faktori rizika i rano otkrivanje raka dojke’ Turjaka (2010), gde navođenje razloga zašto žene ne ispituju grudi kao: Strah od dijagnoze raka dojke;bolje da ne znaju; visoka cena istraživačkih procedura.

5. ZAKLJUČCI I PREPORUKE

Iz istraživanja proizilaze neki zaključci za konkretne implikacije za razvoj i modifikaciju programa podizanja svesti o raku dojke na Kosovo. Sa jasnošču i sa ciljem očuvanja kohezije,zaključci izvučeni iz istraživanja rangiraju se prema preporukama.Preporuke su jasne i konkretne. Ovi zaključci i preporuke će služiti relevantnim institucijama,kao što su : Ministarstvo Zdravlja (MZ), Institut za Javno Zdravlje (IJZ), razne Nevladine organizacije, različite agencije iz UN-ja na Kosovu, itd., da se podigne kvalitet programa, za svest o raku dojke.

20

ZAKLJUČCI

PREPORUKE

Rezultati ovog istraživanja pokazuju neposredne potrebe svesnosti i informisanja žena na Kosovu o riziku raka dojke.

Preporučuje se da se razvija politika, programi, konkretno projekti za svesnost žene o riziku raka dojke. Važno je razvijati ove programe/projekte ili politike u kordinaciji sa svim zainteresovanim stranama.

Preko 80% ispitanika iz ruralnog stanovanja su izjavili da nisu posetili nikada lekara,za bilo koji mogući poremećaj dojke.

Preporučuje se da ovakve projekte, relevantne institucije imaju u fokusu žene iz ruralnih područja zbog niskog stepena svesti žena o raku dojke. Takođje se preporučuje učešče porodičnih lekara (preko Porodičnih Medicinskih Centara), u distribuciji proaktivnih važnih informacija kako bi se podigla svest o raku dojke.

Rezultati ovog istraživanja pokazuju da ispitanici dobijaju informacije o raku dojke: sa televizije, lekara, mreže, brošure.

Preporučuje se da ima više telivizijskih programa, vídeo-spotova, programa sa doktorima u studiju, informacije na internetu, distribucija brošura u cilju podizanja svesti kod žena o raku dojke.

Skoro polovina od ispitanika (46.0%) su izjavili da nikada nisu ispitali grudi.

Preporučuje se, angažovanje sa glavnim institucijama, i Ministarstvom Zdravlje, da ženama omoguce brz i lak pristup u medicinskim institucijama, odnosno kod lekara. Takođje se preporučuje da imaju programe o podizanju svesti za distribuciju informacija o značaju pregleda grudi;kao: samo pregledi ili pregled kod lekara.

21

BIBLOGRAPHY Ahuja, N.; and Chakrabarti, N. (2010) To Determine The Level Of Knowledge Regarding Breast Cancer And To Increase Awareness About Breast Cancer Screening Practices Among A Group Of Women In A Tertiary Care Hospital In Mumbai, India. The Internet Journal of Public Health. Volume 1 Number 1. DOI: 10.5580/1b7c. Bayoumi., M.; Elbasuny., M. Nasser., A. Abdullah., K. Matery., N. (2012). Saudi Young Females' Level of Knowledge Regarding Cervical and Breast Cancer. Nursing Department, College of Applied Medical Sciences Mohail Asser, King Khalid University. International Journal of Nursing Science, 2(5): 47-52 Chee HL.; Rashidah S, Shamsuddin K, Intan O. (2003) Factors related to the practice of breast self-examination (BSE) and Pap smear screening among Malaysian women workers in selected electronics factories. BMC Womens Health 2003; 3: 3. Gudilla., Valentine. (2007). Knowledge and attitudes towards breast cancer among women in Rombo district, Kilimanjaro region. Tanzania. International Agency for Research on Cancer. Globocan, 2013. http://globocan.iarc.fr/factsheets/cancers/breast.asp. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2012). Vjetari i statistikave shëndetësore 2012. Prishtinë. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2013). Vjetari i statistikave shëndetësore 2013. Prishtinë. Krasniqi, A.; Gashi-Luci, L. Mustafa, A. Qehaja, N. Sopa, R. Nushi- Latifi, B. Shaqiri R, Kamberaj Xh. Manxhuka-Kerliu, S. Brovina, A. Fazliu, I. (2007). “Cancer Incidence in Kosova 1999-2004”. Prishtinë. Montazeri, A.; Vahdaninia, M. Harirchi, I, Harirchi, A. Sajadian, A. Khaleghi, F. Ebrahimi, M. Haghighat, SH. and Jarvandi, S. (2008). Breast cancer in Iran: need for greater women awareness of warning signs and effective screening methods. Asia Pacific Family Medicine, 7:6 doi: 10.1186/1447-056X-7-6 Turjaka, A.; Berisha, M. Luci, L. Lulaj, Sh. (2010). Breast cancer screening in Kosovo: women’s knowledge and behavior’s. Prishtinë.

RESEARCH REPORT

The Level of Knowledge about Breast Cancer among Women in Kosovo

2013

2

The research was supported by Hope Fellowship Program of the National Albanian American Council and the American people through the United States Agency for International Development (USAID). The report was prepared by members of the Network of Hope Fellowship Program, respectively by Health and Education Committee, under the coordination of the Chair of the Education and Health Committee: MSc. Violeta Zefi.

Published by:

Hope Felloshwships Health and Education Committee

St. “Sejdi Kryeziu”, No: 5 10 000, Prishtinë

Republic of Kosovo Phone: +38 609 220

Web: www.naac-hf.org

3

TABLE OF CONTENT

AKNOWLEDGMENT .............................................................................................................4

ABRIVIATTIONS .....................................................................................................................5

1. INTRODUCTION ...............................................................................................................6

2. OBJECTIVS DHE METODOLOGY ………………………………………..7

2.1 Methodology ...................................................................................................................7

3.RESULT ANALYSIS ............................................................................................................8

3.1. Demografic data .............................................................................................................8

3.2. Kowlege of breast cancer ............................................................................................. 11

3.3. Practice of breast self - examination ........................................................................... 17

4. DISCUSSION .................................................................................................................... 18

5. CONCLUSIONS AND RECOMMANDATIONS ........................................................ 20

BIBLOGRAPHY...................................................................................................................... 22

4

AKNOWLEDGMENT This research was conducted by members of the Network of Hope Fellowship Program, respectively by the Health and Education Committee.

The research was supported by the Hope Fellowship Program of the National Albanian American Council and the American people through the United States Agency for International Development (USAID).

We express our gratitude and acknowledgement to all girls and women that participated in the survey to collect and process data of this research from all the municipalities. Through their answers they gave a very objective view about their knowledge of breast cancer.

This research would have been impossible to be accomplished without the indefatigable commitment and contribution of members of the HF network: Lirie Lokaj and Adelina Nura, which contributed in distributing the questionnaires, did the data processing and analysing the results of the research.

Besides, we would like to thank other members of the Health and Education Committee: Burbuqe Grajcevci, Vjollca Godanci, Fadile Dyla, Zara Miftari, Merita Emini and Arberie Nagavci which contributed in distributing the questionnaires and gave their valuable comments on the final research report.

A special thank to Dr. Drita Salihu and Dr. Merita Berisha, for their contribution to research supervision.

Health and Education Committee is also grateful to the Hope Fellowships Program staff and USAID for support to the project ‘Raising awareness and educating women about breast cancer in Kosovo‘.

M.Sc. Violeta Zefi

Chair of the Health and Education Committee Hope Fellowships

5

ABBRIVIATIONS HF Hope Fellowships

KNPHI Kosovo National Public Health Institute

MoH Ministry of Health

UN United Nations

USAID United States Agency for International Development

6

1. INTRODUCTION It has been recently made more than clear that the rate of cancer incidence in developing countries represents a challenge that needs to be urgently confronted.

Breast cancer is by far the most frequent cancer among women, with an estimated 1.38 million new cancer cases diagnosed in 2008 (Globocan Kanceri, 2013), and ranks second overall (10.9% of all cancers). It is now the most common type of cancer in both developed and developing regions, with an estimate of around 690,000 new cases in each region (Globocan Kanceri, 2013).

Incidence rates vary from 19.3 per 100,000 women in Eastern Africa to 89.7 per 100,000 women in Western Europe, and are high (more than 80 per 100,000) in developed regions of the world (except Japan) and low (less than 40 per 100,000) in most developing regions (Globocan Kanceri, 2013).

The range of mortality rates is much less (approximately 6-19 per 100,000) because of the more favourable survival of breast cancer in (high-incidence) developed regions. As a result, breast cancer ranks as the fifth cause of death from cancer overall (with 458,000 deaths), yet it is still the most frequent cause of death amongst women in both developing (with 269,000 deaths, 12.7% of the total) and developed regions (Globocan Kanceri, 2013).

A study on the incidence of cancer in Kosovo, focused on breast cancer during the 1999-2004 period, showed breast cancer to have been the most common cancer in Kosovo. The incidence shows an upward trend, increasing at a rate of 4.35%. In 2004, the incidence rate was 120 new cases diagnosed annually (Krasniqi, Gashi-Luci, Mustafa, Qehaja, SOPA, Nushi-Latif, Shaqiri Kamberaj, Manxhuka-Kerliu, Brovina Fazliu, 2007).

Based on the data of the Kosovo National Public Health Institute, the number of breast cancer cases in Kosovo in 2012 was 309 (National Institute of Public Health, 2012), while, in the first six months of this year 102 new cases of breast cancer were recorded in our country (National Institute of Public Health of Kosovo, 2013). Cancer prevention requires a coordinated and multi-dimensional approach. Prevention should also be based on proper reporting and continuous application of standard protocols.

7

2. OBJECTIVS DHE METODOLOGY

The main objectives of this research are the following: - Collecting data on the level of knowledge amongst women about breast cancer in

Kosovo; - Identifying sources of information on breast cancer; - Identifying knowledge of breast self-examination and - Developing a series of concrete recommendations (based on the results and

conclusions reached) that could serve relevant institutions to take actions to prevent breast cancer.

2.1 Methodology Sample: This research is of quantitative type. Firstly, the sample (the number of respondents surveyed through self-administered questionnaire) was defined. The survey included two hundred and fifty (250) respondents. Respondents were randomly selected, and participation in the survey was voluntary.

Instrument: Given that the survey aims to measure women's knowledge about breast cancer, screening methods and the practice of breast self-examination, it is thought that the most appropriate method is the quantitative method, based on a questionnaire, though not the only one.. Literature review and other similar research have also been conducted, with a view to showing the theoretical side of this issue.

The questionnaire was developed based on the information obtained from the literature on knowledge about breast cancer and screening methods, as well as the practice of breast self-examination.

Questions on knowledge and methods of screening for breast cancer have been adapted and modified from the survey questionnaire of Montazeri et al (2008). Developed in English, this part of the questionnaire was then translated into Albanian. The translation method was evaluated using the standard forward and backward method. Validation of the content of the whole questionnaire was carried out by two experts and professors of the Faculty of Medicine. The questionnaire was tested in an appropriate sample of 15 women, and testing was conducted by the project leader. Test questionnaires were not included in the final sample.

8

The questionnaires were anonymous, and the demographic data required include age, level of education, place of residence, marital status, and employment status. The questionnaire contained 15 questions in total. In addition to respondents’ demographic data, the questionnaire contained two sections of questions: 1) Knowledge about breast cancer and screening methods, and 2) Practice of breast self-examination.

Procedure: The approval for conducting this research was given by the National Board for Breast Cancer Control in Kosovo. The questionnaire was answered in various environments (homes, workplaces, bars). One questionnaire took a respondent on average 10-15 minutes to complete. Respondents were provided clear instructions prior to completing the questionnaires. In some cases, questions were explained (read and answered, as chosen by respondents) because some women were illiterate. It was also made sure that each questionnaire is completed individually, in order to maintain the anonymity and confidentiality of data. The entire period of answering the questionnaires took 20 days and was followed by data analysis. The whole research period, from the beginning to the finalization of the report, took five (5) months in total. Information permission for carrying out the research was obtained, with respondents informed in advance on the research and its purpose. Preparation of data processing and control was conducted using the Statistical Package for Social Sciences (SPSS Statistics 20.0) application.

3. ANALYSIS OF RESULTS

3.1. Demographic Data The following figures present the demographic data of respondents who participated in the research. The analysis shows that a total number of 250 respondents, 32.8% belonging to the age group of 30-35, 28.8% to the 36-40, while 38.0% of respondents belong to the age group of 40-50.

9

Figure 1. Age group of respondents

On the other hand, as far as the level of education of respondents is concerned, the figure shows that 4.4% of them have not completed any level of education, 18.8% of them have completed primary education, 23.2% of them have completed secondary education, and 53.6% of them have completed university education.

Figure 2. Level of education of respondents

Regarding marital status, 18.4% of respondents were single, 75.6% of them were married, 3.6% divorced, and 2.0% of them widowed. As it can be seen, the aim was to include in the research women belonging to all categories of marital status.

10

Figure 3. Martial status of respondents

As far as employment status is concerned, the intention was to include in this research women of different categories of this status. Specifically, out of all respondents participating in the survey, 31% were housewives, 66% of them employed, 2% of them students and 1% of them were retired.

Figure 4. Employment status of respondents

Concerning the location of residence of respondents included in the research, 32.8% of them live in rural areas, while 67.2% of them in urban areas.

11

Figure 5. Residence of respondents

3.2. Knowledge on Breast Cancer Whereas the first section of the chapter on analysis of research results was focused on examining respondents' demographic profile, the following section presents the questionnaire results deriving from the questions directly related to the level of knowledge of respondents on the breast cancer disease and the level of awareness in general. When asked whether they have a family history of breast cancer, 82.4% of respondents stated that they had no such history, while 17.2% of them stated that they had a family history of breast cancer.

Figure 6. Family history of breast cancer

12

On the other hand, when asked whether they ever heard of breast cancer, most respondents gave positive responses. Over 99.6% of them stated that they have heard of this disease before, while only 0.4% of them stated that they have never heard of breast cancer.

Figure 7. Answers on the question ‘Have you ever heard about breast cancer?’

When asked whether they have ever had any complaints or concerns, according to age groups, 7.3% of those belonging to the 30-35 age group declared having had breast complaints/concerns, 20.8% of those belonging to the 36-40 age group reported that they had breast complaints/concerns, while 20.0% of respondents belonging to the 41-50 age group reported that they had breast complaints/concerns.

Figure 8. The level of reporting breast concerns/complaints according to age groups

13

Regarding the frequency of visits to the physician to check for possible symptoms associated with breast cancer, 36.8% of respondents declared that they visit the physician once a year, while, 62.8% of them declared that they never visited a physician.

.010.020.030.040.050.060.070.0

Once a year Never

36.8

62.8

Visit to the doctor

Figura 9. Visit to the physician

On the question of how many times they visit the physician, according to their residence, 19.5% of respondents living in rural areas have stated that they visit the physician at least once annually, while 45.2% of them stated that they never visit the physician. On the other hand, 45.2% of respondents living in urban areas have stated that they visit the physician at least once annually, and 54.2% of them have stated that they never visit them.

14

.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

Once a year Never Once a year Never

Village City

19.5

80.5

45.254.2

Visit to the doctor compared with residence

Figura 10. Visit to the physician according to categories of residence

When asked which of the symptoms are common for breast cancer, the following were the responses given under each category: a) painless mass, 76% of responded stated that it is true, 6.8% of them responded that it is false, while 15.3% of them stated that they did not know; b) multiple masses, 28.4% of them declared that it is true, 23.2% that it is false, while 44.0% of them did not know; c) nipple retraction, 38.4% of respondents stated that it is true, 19.6% that it is false, while 38.4% of them did not know; d) breast pain, 39.6% of respondents stated that it is true, 25.6% of them that it is false, and 31.6% of them did not know; e) breast leaking , 42.4% of them stated that it is true, 19.2% that it is false, and 34.8% of them did not know; f) breast asymmetry, 55.6% of them stated that it is true, 10.8% of them that it is false, and 29.6% of them did not know; and g) bleeding, 27.6% of them stated that it is true, 22.8% of them that it is false, while 46.4% of respondents did not know.

15

Figure11. Which of the following is a common symptom of breast cancer?

Another question contained in the questionnaire was aimed to identify which is the source through which respondents were informed about breast cancer, with 29.6% of them stating that they were informed by family members, 34% of them by friends, 49.6% from various sources on the Internet, 49.6% from various brochures, 61.2% of them from physicians and 65.2% of the respondents have been informed through television. It shows that television remains a powerful tool through which awareness of target groups about the disease can be increased. What is even more important, this tool is today in Kosovo accessible by people belonging to different social levels (rich/poor) and different geographical origins (rural/urban).

Figure 12. Source of information

16

When asked what they think about breast cancer in Kosovo, namely whether it is a rare disease found only sporadically in Kosovo or a disease with a significant presence, 6.80% of respondents stated that it is a rare disease among women in Kosovo, 83.6% of them stated that it is a common disease among women, while 9.6% of them stated 'I do not know’, thus claiming that they do not have correct information about the frequency of the disease.

Figure 13. What do you think about breast cancer in Kosovo?

Concerning the question of what should women do for early detection of breast cancer, 12.0% of respondents stated that women should do monthly self-examination, 19.6% of them said they should make annual breast examination by a physician, and 60.4% of them reported for ‘both’, implying that both responses are correct. Therefore, all respondents think that, one way or another, continuous and regular, monthly examination on the symptoms of breast cancer is necessary.

17

Graph 14. What should women do for early detection of breast cancer?

3.3. Practice of Breast Self-examination It is well known that one of the most effective methods for timely identification of the disease is regular and routine examination of breasts. When asked whether they ever examine their own breasts,46% of respondents stated that they did not examine breasts at all, 27.2% of them that they occasionally (from time to time) examine their breasts, while 26.8% of the respondents stated that they examine their breasts at least once a month. Given the vital importance of identifying the disease in the initial stage, the number (46%) of respondents who do not practice breast examination is considered quite high.

Figure 15. Do you examine your breasts?

18

Whole the previous figure concerned identification of the frequency of breast examination by the respondents; this question aims to identify the reasons why respondents did not do so (when applicable). The result showed that 24% of respondents said that they did not know how to examine their breasts, 12.4% stated that they forget to do so, 18.8% stated that they did not examine breasts for fear of revealing cancer, and 2% of them stated that this procedure was time-consuming and therefore they do not practice it.

Figure 16. Reason for not doing breast self-examination?

The Anoves analysis was used to compare the difference between age groups in relation to breast examination. Findings show that there is no significant difference between age groups F (2, 246) = 1.556, p = .213 on reporting for breast examination.

4. DISCUSSION Results of this study indicate the need for awareness-raising and information of women about breast cancer.

Results show that 36.8 % of respondents have visited the physician once annually for eventual breast concerns, while 62.8 % of them reported that they never visited a physician. These results are supported by Ahuja & Chakrabarti (2010), which shows that that 33.7% of them visit the family doctor or gynaecologist on regular basis.

Moreover, over 80% of respondents living in rural areas stated that they never visited a physician for any possible breast concerns, while, 54.2% of those living in urban areas

19

stated that they never visited the physician for any possible breast concerns. The results of the research are supported by Turjaka’s (2010) research on ‘women's knowledge about breast cancer, risk factors and early detection of breast cancer’. According to this study, 2.4% of urban women were not aware that breast cancer is a serious disease, while nearly a fifth of the women living in rural areas were not aware of this fact.

Results of the present study also show that a high percentage of respondents are informed on breast cancer from television, doctors, Internet, brochures, and a lower percentage of them from family and friends. Therefore, this research shows that electronic media, television in this case, are the most frequently used media to get information about breast cancer. These results are supported by Bayoumi, Elbasuny, Nasser Abdullah, Matery (2012), who showed that the most common way of receiving information on breast cancer is mass media. Given that television is the most easily accessible means for both people living in rural areas and those in urban areas, it can be concluded that the relevant institutions (policymakers) should consider television as a basic means to outreach target groups to inform on breast cancer.

The research has shown that over 99.6% of respondents stated that they have heard of breast cancer. These findings are supported by Gudilla (2007), with all the women interviewed having stated that they heard about breast cancer. Furthermore, the similar results have been found by Ahuja & Chakrabarti (2010), showing that over 95% of women have heard of breast cancer.

Results show that 12.0% of respondents have stated that women should do monthly breast self-examination, 19.6% of them stated that they should do annual breast examination by a physician, and 60.4% of them have reported for the both answers as correct. The observation by all respondents that breast examination for eventual breast cancer symptoms needs to be practiced regularly is a very significant one. It is a general medical conclusion worldwide that timely examination of this type of cancer is vital for patient’s life.

Results also show that 46.0% of respondents stated that they did not examine their breasts, 27.2% of them that they examine their breasts occasionally, while 26.8% of them stated that they examine their breasts at least once a month. Roughly the same results have been reached at by research of ‘women's knowledge about breast cancer, risk factors and early detection of breast cancer’ (Turjaka, 2010), with less than half of the women having stated that they examine their breasts. Roughly the same results have

20

been reached at by the research carried out by Chee, Rashidah, Shamsuddin, and Intan (2003), showing that only 24.4% of women examine their breasts at least once a month.

On the other hand, respondents have given reasons why they not examine their breasts, with 24% of them stating that they did not know how to do this, 12.4% of them stating that they forget to do so, 18.8% of them that they did not examine breasts for fear of revealing cancer, while only 2% stated that it was a time-consuming procedure. The same results has been reached at by the research on ‘knowledge of women on breast cancer, risk factors and early detection of breast cancer’ (Turjaka, 2010), indicating the reasons why women do not examine breasts as: ‘fear from diagnosis of breast cancer’; ‘better not to know’; ‘the high cost of research procedures’, etc.

5. CONCLUSIONS AND RECOMMANDATION Several conclusions, with concrete implications for the development and modification of breast cancer awareness programmes in Kosovo, result from this research. For the sake of clarity and keeping cohesion, conclusions are outlined against recommendations in the table below. The conclusions and recommendations are clear and concrete and they will serve the relevant institutions: the Ministry of Health (MoH), Public Health Institute (NPHI), various non-governmental agencies, UN agencies in Kosovo, etc., to improve the quality of breast cancer awareness programmes.

CONCLUSIONS RECOMMANDATIONS The results of this research show the immediate need of awareness and informing women in Kosovo on the risk of breast cancer.

It is recommended to develop concrete policies, programmes/projects for women's awareness on the risk of breast cancer. It is important that these programmes/projects or policies are developed in coordination with all stakeholders.

Over 80% of respondents from rural areas stated that they never visited a physician for any possible breast concerns.

It is recommended that projects from relevant institutions focus on women living in rural areas, due to the low level of awareness of this category of women about breast cancer. Involvement of family

21

doctors (through Family Health Centres) in more pro-active dissemination of information to raise awareness about breast cancer is also recommended.

The results of this survey show that respondents receive information on breast cancer from television, doctors, Internet and brochures.

It is recommended to have more television programmes, video clips, and talks show programmes, information on the Internet, and distribution of brochures aimed at raising awareness of women about breast cancer.

Nearly half of respondents (46.0%) stated that they never examine their breasts.

It is recommended that the relevant institutions and the Ministry of Health be committed to enable quick, easy and discreet access of women to healthcare facilities, respectively to the relevant physicians. It is also recommended to have awareness programmes in order to distribute information on the importance of breast examination, be it self-examination or examination by the physician.

22

BIBLOGRAPHY Ahuja, N.; and Chakrabarti, N. (2010) To Determine The Level Of Knowledge Regarding Breast Cancer And To Increase Awareness About Breast Cancer Screening Practices Among A Group Of Women In A Tertiary Care Hospital In Mumbai, India. The Internet Journal of Public Health. Volume 1 Number 1. DOI: 10.5580/1b7c. Bayoumi., M.; Elbasuny., M. Nasser., A. Abdullah., K. Matery., N. (2012). Saudi Young Females' Level of Knowledge Regarding Cervical and Breast Cancer. Nursing Department, College of Applied Medical Sciences Mohail Asser, King Khalid University. International Journal of Nursing Science, 2(5): 47-52 Chee HL.; Rashidah S, Shamsuddin K, Intan O. (2003) Factors related to the practice of breast self-examination (BSE) and Pap smear screening among Malaysian women workers in selected electronics factories. BMC Womens Health 2003; 3: 3. Gudilla., Valentine. (2007). Knowledge and attitudes towards breast cancer among women in Rombo district, Kilimanjaro region. Tanzania. International Agency for Research on Cancer. Globocan, 2013. http://globocan.iarc.fr/factsheets/cancers/breast.asp. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2012). Vjetari i statistikave shëndetësore 2012. Prishtinë. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës. (2013). Vjetari i statistikave shëndetësore 2013. Prishtinë. Krasniqi, A.; Gashi-Luci, L. Mustafa, A. Qehaja, N. Sopa, R. Nushi- Latifi, B. Shaqiri R, Kamberaj Xh. Manxhuka-Kerliu, S. Brovina, A. Fazliu, I. (2007). “Cancer Incidence in Kosova 1999-2004”. Prishtinë. Montazeri, A.; Vahdaninia, M. Harirchi, I, Harirchi, A. Sajadian, A. Khaleghi, F. Ebrahimi, M. Haghighat, SH. and Jarvandi, S. (2008). Breast cancer in Iran: need for greater women awareness of warning signs and effective screening methods. Asia Pacific Family Medicine, 7:6 doi: 10.1186/1447-056X-7-6 Turjaka, A.; Berisha, M. Luci, L. Lulaj, Sh. (2010). Breast cancer screening in Kosovo: women’s knowledge and behavior’s. Prishtinë.