Izvjestaj Klimatske Promjene - I

7/14/2019 Izvjestaj Klimatske Promjene - I

1/225

Crna GoraMinistarstvo ureenja prostorai zatite ivotne sredine

Prvi nacionalni izvjetaj Crne Goreo klimatskim promjenama prema

okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacijao klimatskim promjenama (UNFCCC)

2010.


2/225

Crna Gora - Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine

PRVI NACIONALNI IZVJETAJ CRNE GOREO KLIMATSKIM PROMJENAMA PREMA OKVIRNOJ KONVENCIJI UJEDINJENIH

NACIJA O KLIMATSKIM PROMJENAMA (UNFCCC)


3/225

Crna GoraMinistarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine


Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacijao klimatskim promjenama(UNFCCC)

Podgorica, maj 2010.


4/225

Crna Gora

Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine


Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacijao klimatskim promjenama

(UNFCCC)

Rukovodioci projektaVesna Pavlovi, ispred projekta Vlade i UNDP/GEF-aorije Vuliki, ispred projekta Vlade i UNDP/GEF-a

Koordinator Ministarstva

Biljana urovi,Ministarstvo ureenja prostora i zatitie ivotne sredine

AUTORINACIONALNE OKOLNOSTIMarina Markovi, samostalna savjetnica za ivotnu sredinu

INVENTAR GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE BATEPredrag Novosel, dipl.ing, Rukovodilac tima (energetika)Dr. Igor Pajovi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Bioloko-tehnoloki fakultet,(poljoprivreda, umarstvo)Radomir ujovi, dipl. hem, Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore, (industrija,otpad)


5/225

Mr. Nikola Svrkota, dipl.fiziar, Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore,(neodreenost)

POLITIKE, MJERE I PROCJENE SMANJENJA EMISIJANeboja Jablan, dipl.ing, Rukovodilac timaMr. Zoran Miljani, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Elektotehniki fakultet, (energetika)Doc. Dr. Radoje Vujadinovi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Mainski fakultet, (saobraaj)Prof. Dr. Mira Vukevi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Metalurko-tehnoloki fakultet(industrijski procesi)Mr. Mirjana Damjanovi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Biotehniki institut,(poljoprivreda)Mr. Mili urovi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Mainski fakultet, (umarstvo)Prof. Dr. Darko Vuksanovi, dipl.ing, Univerzitet Crne Gore, Metalurko-tehnolokifakultet, (otpad)

RANJIVOST I PRILAGOAVANJE KLIMATSKIM PROMJENAMADr Slavica Kaelan,Rukovodilac timaDr Borivoj Rajkovi, Institut za meteorologiju, Univerzitet u Beogradu(klimatski scenario)Mirjana Ivanov, dipl. meteorolog, Hidrometeoroloki zavod Crne Gore (karakteristike klime)Branko Micev, dipl. meteorplog, Hidrometeoroloki zavod Crne Gore (vodni resursi i obalnopodruje)Dr Mirko Kneevi, Univerzitet Crne Gore, Biotehniki fakultet, (poljoprivreda)Mr Darko Dubak, Univerzitet Crne Gore,Biotehniki fakultet, (umarstvo)Dr Dragan Roganovi, Republiki Zavod za zatitu prirode, (biodiverzitet)

Mladenka Vujoevi, dipl. ing, Institut za javno zdravlje, (javno zdravlje)

OGRANIENJA, NEDOSTACI I POTREBEMarina Markovi, samostalna savjetnica za ivotnu sredinu

UPRAVNI ODBORSinia Stankovi, Zamjenik ministra za zatitu ivotne sredine, Ministarstvo ureenjaprostora i zatite ivotne sredine,Luka Mitrovi, Direktor Hidrometeorolokog zavoda,

Milica BegoviRadojevi, efica odsjeka za ivotnu sredinu i Ekonomiju, UNDP

SAVJETODAVNI ODBORJelena Kaluerovi,Ministarstvo pomorstva, saobraaja itelekomunikacijaAna Miurovi,Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne GorePredrag Popovi,NVO Tara-PluineMilosav Aneli,Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede


6/225

Nada Malii,Institut za javno zdravljeGordana Jovovi, Kancelarija za odrivi razvojMilorad epanovi,Ministarstvo inostranih poslovaGordana Radojevi,MONSTAT (Statistiki zavod Crna Gore)Mirjana Ivanov, Hidrometeoroloki zavod Crne Gore

Petar Vukoslavevi, Crnogorska akademija nauke i umjetnostiIgor Kovaevi,Ministarstvo ekonomijeMiroslav Doderovi, Univerzitet Crne GoreDaliborka Pejovi,Agencija za zatitu ivotne sredineBiljana urovi, Ministarstvo ureenja prostora i zatiteivotne sredine

Nacionalni izvjetaj je pripremljen kroz projekat Vlade Crne Gore i UNDP/GEF-a - Aktivnosti naosposobljavanju za pripremu Prve nacionalne komunikacije Crne Gore prema Okvirnojkonvenciji UN o promjeni klime UNFCCC


7/225

1

SADRAJ

1. SAETAK1.1. Uvod 71.2. Nacionalne okolnosti7

1.2.1. Profil zemlje71.2.2. Ekonomija i razvojni prioriteti91.2.3. Karateristike drutvenog razvoja111.2.4. Institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene12

1.3. Inventar gsova sa efektom staklene bate131.4. Politike, mjere i procjene smanjenja GHG emsija17

1.4.1.Scenario sa mjerama za smanjenje GHG emisija181.4.2. Ukupan efekat mjera za smanjenje GHG emisija19

1.5. Ranjivost i prilagoavanje klimatskim promjenama201.5.1. Osmotrene klimatske promjene od 1949-2005.201.5.2. Scenario klimatskih promjena do 210021

1.6. Ogranienja, nedostaci i potrebe26

2. UVOD30

3. NACIONALNE OKOLNOSTI

3.1. Profil zemlje363.1.1. Geografske odlike363.1.2. Klima373.1.3. Namjena povrina i prostorno planiranje413.1.4. Prirodni resursi od posebnog znaaja zaza razmatranje o klimatskim

promjenama413.1.4.1. Vodni resursi413.1.4.2. ume443.1.4.3. Rude i mineralne sirovine46

3.1.5. Obalno podruje 46

3.1.6. ivotna sredina493.1.6.1. Vazduh493.1.6.2. Voda493.1.6.3. Zemljite503.1.6.4. Priroda i biodiverzitet513.1.6.5. Otpad52

3.2. Ekonomija i razvojni pripriteti54


8/225

2

3.2.1. Energetika543.2.2. Industrija i rudarstvo583.2.3. Saobraaj59

3.2.3.1. Drumski saobraaj593.2.3.2. eljezniki saobraaj60

3.2.3.3. Vazduni saobraaj613.2.3.4. Pomorski saobraaj61

3.2.4. Turizam623.2.5. Poljoprivreda62

3.3. Karakteristike drutvenog razvoja653.3.1. Stanovnitvo663.3.2. Obrazovanje673.3.3. Zdrastvo68

3.4. Institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene69

3.4.1. Prenje i istraivanje klime693.4.2. Politika klimatskih promjena70

4. INVENTAR GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE BATE CRNE GORE4.1. Uvod-proces izrade inventara744.2. Primijenjena metodologija, sistem prikupljanja i obrade podataka764.3. Emisije gasova sa efektom staklene bate u 1990. godini79

4.3.1. Emisije direktnih gasova794.3.2. Emisije sintetikih gasova814.3.3. Ukupne antropogene emisije81

4.3.4. Emisije indirektnih gasova sa efektom staklene bate824.4. GHG emisije iz ekonomskih sektora83

4.4.1. Energetika834.4.2. Industrijski procesi864.4.3. Poljoprivreda874.4.4. Promjena korienja zemljita i umarstvo88

4.4.4.1. Razmatranje ponora po godinama za period 1990-1998894.4.5. Sektor otpada89

4.5. Analiza kljunih kategorija914.6. Glavni emisioni indikatori924.7. Osnovni nedostajui podaci i submoduli u inventaru za 1990. godinu934.8. Proraun nesigurnost GHG inventara za 1990. godinu94

4.8.1. Proces identifikacije i kvantifikacije mjerne nesigurnosti inventara944.8.2. Mjerna nesigurnost kljunih kategorija954.8.3. Preporuke za poboljanje procjene mjerne nesigurnosti i verifikacija

inventara98


9/225

3

4.9. Inventar gasova sa efektom staklene bate za 2003. godinu984.9.1. Uporedne emisije direktnih gasova sa efektom staklene bate za 1990. i 2003.

godinu994.10. Preporuke za poboljanje procesa realizacije i tanosti inventara100

4.10.1. Preporuke za jaanje tehnikih i institucionalnih kapaciteta100

4.10.2. Preporuke za poboljanje tanosti inventara101

5. POLITIKE, MJERE I PROCJENE SMANJENJA EMISIJA GASOVA SAEFEKTOM STAKLENE BATE

5.1. Regulatorni okvir1055.1.1. Energetika1055.1.2. Industrijski procesi1105.1.3. Poljoprivreda1115.1.4. Promjena korienja zemljita i umarstvo112

5.1.5. Otpad1125.1.6. Portfolio potencijalnih CDM (Mehanizam istog razvoja) projekata1145.2. Mjere za smanjenje GHG emisija117

5.2.1.Energetika1175.2.1.1. Proizvodnja elektrine energije1195.2.1.2. Potronja energije1205.2.1.3. Efekti mjera za smanjenje GHG emisija u energetskom sektoru126

5.2.2. Industrijski procesi1295.2.3. Poljoprivreda1325.2.4. Promjena korienja zemljita i umarstvo135

5.2.5. Otpad1375.2.6. Ukupan efekat mjera za smanjenje emisija sa efektom staklene bate140

6. RANJIVOST I PRILAGOAVANJE KLIMATSKIM PROMJENAMA6.1. Osmotrene klimatske promjene u Crnoj Gori od poetka instrumentalnih mjerenja

1949/1950 do 2005.1436.1.1. Temperatura vazduha1436.1.2. Padavine1446.1.3. Ekstremne vremenske situacije146

6.2. Scenario klimatskih promjena do 2100. godine1466.2.1. A1B scenario, 2001-20301476.2.2. A1B scenario, 2071-21001506.2.3. A2 scenario, 2071-2100152

6.3.Ranjivost po sektorima i mjere prilagoavanja1546.3.1. Vodni resursi155

6.3.1.1. Uticaj klimatskih promjena na vodne resurse155


10/225

4

6.3.1.2. Mjere prilagoavanja1596.3.2. Obalno podruje160

6.3.2.1. Scenario uticaja klimatskih promjena na obalno podruje1606.3.2.1.1. Promjene u nivou mora i temperaturi povrine mora 160

6.3.2.2. Uticaj klimatskih promjena na obalno podruje i mjere

prilagoavanja1636.3.3. Poljoprivreda165

6.3.3.1. Uticaj klimatskih promjena na zemljite i mjere prilagodjavanja1656.3.3.2. Uticaj klimatskih promjena na biljnu proizvodnju167

6.3.3.2.1. Prilagoavanje klimatskim promjenama1716.3.3.3. Uticaj klimatskih promjena na stoarstvo i mjere prilagodjavanja173

6.3.4. umarstvo1746.3.4.1. Osjetljivost umskih ekosistema na klimatske promjene174

6.3.4.1.1. U ticaj klimatskih promjena umske ekosisteme (migracije)174

6.3.4.1.2. Uticaj klimatskih promjena na stvaranje umskih poara1766.3.4.1.3. Uticaj klimatskih promjena na zdravstveno stanje naih umskihekosistema178

6.3.4.2. Mjere za ublaavanje posljedica klimatskih promjena na ume1796.3.5. Biodiverzitet180

6.3.5.1. Uticaj klimatskih promjena na bioloku raznovrsnost i prirodneekosisteme180

6.3.5.1.1. Uticaj na kopnene vrste1806.3.5.1.2. Uticaj na morske vrste1816.3.5.1.3. Uticaj na stanita, biocenoze i ekosisteme182

6.3.5.2. Mjere prilagoavanja iublaavanja (posljedica) klimatskih promjena1836.3.6. Javno zdravlje185

6.3.6.1. Uticaj klimatskih promjena na zdravlje ljudi1856.3.6.2. Mjere prilagodjavanja188

7. OGRANIENJA, NEDOSTACI I POTREBE7.1. Tehnika i metodoloka ogranienja i nedostaci191

7.1.1. Inventar gasova sa efektom staklene bate1917.1.2. Procjene smanjenja GHG emisija1927.1.3. Ranjivost i mjere adaptacije192

7.2. Institucionalna ogranienja i nedostajui kapaciteti(ljudski, tehniki, finansijski)193

7.3. Potrebe1957.3.1. Inventar gasova sa efektom staklene bate1957.3.2. Procjene smanjenja GHG emisija1967.3.3. Ranjivost i mjere adaptacije197


11/225

5

8. SKRAENICE200

9. LITERATURA204

10. PRILOZIPrilog I: Tabelarni prikaz inventara gasova sa efektom staklene bate za 1990. i 2003.

godinu210Prilog II: Emisije direktnih i indirektnih gasova sa efektom staklene bate za 2006. godinu

proraunate po CORINAIRmetodologiji214Saetak II216


12/225

1

SAETAK

SADRAJ

1.1. Uvod

1.2. Nacionalne okolnosti1.2.1. Profil zemlje1.2.2. Ekonomija i razvojni prioriteti1.2.3. Karateristike drutvenog razvoja1.2.4. Institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene

1.3. Inventar gsova sa efektom staklene bate1.4. Politike, mjere i procjene smanjenja GHG emisija

1.4.1.Scenario sa mjerama za smanjenje GHG emisija1.4.2. Ukupan efekat mjera za smanjenje GHG emisija

1.5. Ranjivost i prilagoavanje klimatskim promjenama1.5.1. Osmotrene klimatske promjene od 1949. do 2005. godine

1.5.2. Scenario klimatskih promjena do 2100. godine1.6. Ogranienja, nedostaci i potrebe


13/225

7

1. SAETAK

1.1.Uvod

Crna Gora je ratifikovala Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskimpromjenama (UNFCCC) sukcesijom 2006. godine postavi tako lanica Konvencije kaone-Aneks 1 zemlja 27. januara 2007. godine. Kjoto protokol je ratifikovan 27. marta2007. godine (Zakon o ratifikaciji objavljen je u Slubenom listu RCG br. 17/07), a CrnaGora je postala njegova lanica kao Aneks B zemlja 2. septembra 2007. godine.Ratifikacijom UNFCCC-a i Kjoto protokola Crna Gora se pridruila zemljama koje dijelezabrinutost i igraju aktivnu ulogu u meunarodnim naporima za rjeavanje problemaklimatskih promjena. Savjet za mehanizam istog razvoja (koji vri funkciju Nacionalnog

ovlaenog tijela) osnovan je 5. februara 2008. godine.

Ovaj Izvjetaj je pripremljen uz podrku Globalnog fonda za ivotnu sredinu (GEF-a) usklopu projekta Vlade Crne Gore i UNDP/ GEF-a Aktivnosti na osposobljavanju zapripremu Prvog nacionalnog izvjetaja u skladu sa obvezama iz UNFCCC-a. Projekat jeodobren aprila 2008. godine i sproveden uz uee velikog broja strunjaka za razliiteoblasti, te uz ukljuenost relevantnih ministarstva, naunih i strunih institucija, UNDP,civilnog i poslovnog sektora kroz Savjetodavni i Upravni odbor projekta. Izvjetaj jeuraen u skladu sa uputstvima za izradu Prvog nacionalnog izvjetaja i predstavlja vaanstrateki dokument za odrivi razvoj Crne Gore.

1.2. Nacionalne okolnosti

1.2.1. Profil zemlje

Opti podaciCrna Gora je planinska zemlja na jugoistoku Evrope koja je obnovila dravnusamostalnost 2006. godine. Ukupna duina kopnenih granica je 614 km. Duina obale

Jadranskog mora u zemlji iznosi 293 km. Ukupna povrina dravne teritorije je 13.812km2, a povrina morskog akvatorija oko 2.540 km2.

Geografske odlikeNa sjeveru drave dominiraju visoke planine, u sredinjem dijelu se nalazi predio karstasa veim depresijama/ravniarskim povrinama, dok se uz morsku obalu proteepriobalna ravnica irine od nekoliko stotina metara do nekoliko kilometara. Najnii dio


14/225

1. SAETAK

8

sredinjeg kopnenog dijela su doline rijeka Zete i donjeg toka Morae koje ine Zetsko-bjelopavliku ravnicu sa Skadarskim jezerom najveim jezerom na Balkanu. Planinskilanci na sjeveru imaju 37 vrhova sa visinom iznad 2.000 m. U sjevernom planinskomregionu se nalazi i najdublji kanjon u Evropi kanjon rijeke Tare sa dubinom do 1.300m.

KlimaJuni dio Crne Gore i Zetsko-bjelopavlika ravnica su oblasti mediteranske klime, kojukarakteriu duga, vrela i suva ljeta i relativno blage i kiovite zime. Centralni i sjevernidio zemlje imaju odreene karakteristike planinske klime, ali je evidentan i uticajSredozemnog mora. Krajnji sjever ima kontinentalni tip klime, koji osim velikih dnevnihi godinjih amplituda temperature karakterie mala godinja koliina padavina uz prilinoravnomjernu raspodjelu po mjesecima.

Prosjene godinje temeprature vazduha kreu se od oko 15.80

C na jugu do 4.60

C

naabljaku. Godinje trajanje grijanja sunca na primorju iznosi od 2.400 do 2.600 asova, au planinskim krajevima od 1.600 do 1.900 asova. Godinja koliina padavina je veomaneravnomjerna i kree se u rasponu od oko 800 mm na krajnjem sjeveru, do oko 5.000mm na krajnjem jugozapadu. Na padinama Orjena u mjestu Crkvice (940 m nadmorskevisine) u rekordnim godinama padne i do 7.000 mm

Namjena povrinaPoljoprivredno zemljite se prostire na oko 5.145 km i ini 37% ukupne dravneteritorije, ume obuhvataju oko 6.225 km ili 45%, dok naselja, putevi, vode, kamenjar idruge kategorije zauzimaju 2.442 km ili 18% teritorije.

Vodni resursiU Crnoj Gori postoje znaajne razlike u rasprostranjenosti i izdanosti vodnih resursa. Ucjelini posmatrano, sa prosjenim godinjim oticajem od 624 m3/s (odnosno zapreminomod 19,67 milijardi m3), crnogorska teritorija spada meu podruja bogata vodom.

umeumska vegetacija se prostire na oko 620.000 ha ili 45% nacionalne teritorije, dok

neobraslo umsko zemljite zahvata 123.000 ha (9%). Stepen umovitosti je 0,9 ha postanovniku. Ukupne drvne zalihe procjenjuju se na oko 72 miliona m3, od ega su 29.5miliona m3ili 41% etinari, a 42.5 miliona m3ili 59% su liari.

Obalno podrujeObalno podruje (est primorskih optina) prostire se na oko 11% nacionalne teritorije. Uokviru ovog regiona definisano je podruje posebne namjene morsko dobro koje ini


15/225

1. SAETAK

9

uzani priobalni pojas povrine od oko 60 km2 te unutranje vode i teritorijalno more saukupnom povrinom od oko 2.540 km2.

ivotna sredina

Znaajni izvori zagaenja vazduha su glavni industrijski i energetski kompleksi kojikoriste stare tehnologije i po pravilu ne primjenjuju odgovarajue mjere ublaavanja.Zagaenje od saobraaja je u porastu, posebno u gradskim centrima. Kvalitet vazduha,ocjenjivan sa aspekta globalnih pokazatelja, je na zadovoljavajuem nivou. Za pojedinezagaujue materije i na pojedinim lokacijama neophodno je preduzimanje mjera zaspreavanje zagaenja.

Pored komunalnih otpadnih voda (iji se manji dio tretita prije isputanja u prirodneprijemnike), zagaenju vodnih tijela znaajno doprinose i netretirane industrijske otpadnevode i neadekvatno odlaganje otpada. Generalna ocjena je da su povrinske vode

relativno dobrog kvaliteta, uz pojedina odstupanja od propisanih normi.

Crna Gora ima veoma bogatu floru i faunu i raznovrsne ekosisteme. Sa oko 3.250 biljnihvrsta, zemlja se smatra jednim od floristiki najraznovrsnijih podruja na Balkanskompoluostrvu, dok je indeks vrsta i povrine za vaskularnu floru veoma visok i iznosi 0,837.Ukupan udio zatienih podruja u nacionalnoj teritoriji je 9.21% i uglavnom se odnosina pet nacionalnih parkova.

Podaci o proizvedenim, prikupljenim, tretiranim i odloenim ukupnim koliinama ispecifinim vrstama/ tokovima otpada su nepotpuni ili ih uopte nema, tako da seplaniranje upravljanja otpadom i dalje u velikoj mjeri zasniva na procjenama. Reciklaakomunalnog otpada je prisutna u malom obimu, a trenutno je u funkciji jedna sanitarnadeponija (za optine Podgoricu, Cetinje i Danilovgrad).

1.2.2. Ekonomija i razvojni prioriteti

Opti podaciBruto-drutveni proizvod u 2008. godini bio je 3,09 milijarde eura, odnosno 4.908 euraper capita. Sektor usluga je u istoj godini uestvovao u BDP-u sa 77,2% dok supoljoprivreda i industrija (sa rudarstvom) doprinijele drutvenom proizvodu sa 9,3 i13,5%. Proizvodnja elektrine energije, rudarstvo i prerada metala ine oko 70%industrijskog proizvoda.


16/225

1. SAETAK

10

EnergetikaUkupna potronja primarne energije u 2008. godini iznosila je 47.26 PJ, odnosno oko1.800 kg ekvivalenta nafte po stanovniku. U periodu 1997 2008. godine, potronjaprimarne energije rasla je po prosjenoj stopi od 3,1% godinje. Stepen energetskenezavisnosti u poslednjih desetak godina kretao se u rasponu od 44 do 58%.

Fosilna goriva zauzimaju dominantno mjesto u ukupnoj potronji sa ueem i do 70%. Uupotrebi su gotovo iskljuivo vrsta i tena goriva. Sve potrebe vrstih fosilnih goriva(uglavnom lignit) podmiruju se iz sopstvenih izvora. U strukturi tenih fosilnih gorivadominantno mjesto zauzimaju motorni benzini, dizel i mazut (sve potrebe podmiruju se izuvoza).

Domaa proizvodnja elektrine energije odvija se u hidroelektranama Piva i Peruica (saukupnom instalisanom snagom od 649 MW), odnosno termoelektrani Pljevlja (210

MW).

Izmeu 27 i 46% primarne energije proizvedene u zemlji je iz obnovljivih izvora, od ega21 37% otpada na hidroenergiju (radi se gotovo iskljuivo o proizvodnji iz velikihhidro-elektrana) a 6 10% na ogrjevno drvo.

Sektor sa najveom energetskom potronjom jeindustrija, a potom slijede opta potronjai saobraaj. U 2004. godini energija gubitaka energetskih transformacija iznosila je24,5% od ukupne potronje.

Potronja finalne energije porasla je sa 29,33 PJ u 1990. godini na 30,58 PJ u 2004.godini. Najznaajniji udio u ukupnoj potronji ima elektrina energija (41 - 47%) uzgodinji porast od 2,9% u posmatranom periodu.

U poreenju sa zemljama EU, Crna Gora troi znatno manje primarne energije po glavistanovnika od evropske dvadesetsedmorke, dok je po potronji elektrine energije poglavi stanovnika iznad EU prosjeka. Postojei podaci o energetskom intenzitetu ienergetskoj efikasnosti (iako se ne izraunavaju sistematski i kontinuirano) ukazuju naznaajan prostor za uvoenje mjera uteda energije i energetske efikasnosti.

Industrija i rudarstvoUee preraivake industrije u BDP-u se u poslednje vrijeme kretalo od oko 10% u2005. do 7% u 2008. godini. Doprinos rudarstva u istom periodu bio je ispod 2%. Kodindustrijskih kapaciteta dominiraju zastarjele tehnologije za koje je karakteristian visokstepen emisija. Najvea industrijska postrojenja su u granama ekstraktivne metalurgije i


17/225

1. SAETAK

11

metaloprerade. U poslednje vrijeme struktura industrijske proizvodnje se donekle mijenjakroz znaajniju zastupljenost proizvodnje hrane i pia i uvoenje hemijske proizvodnje.

SaobraajU periodu 2005 - 2008. godine uee saobraaja (sa skladitenjem i komunikacijama) uBDP-u bilo je oko 11 12%. Drumski saobraaj je dominantan vid saobraaja sa oko 5,5miliona prevezenih putnika i 2,5 miliona tona tereta u 2008. godini. Gustina magistralnihputeva je 13 km na 100 km2, a broj registrovanih putnikih vozila je neto ispod 190.000.Duina eljeznikih pruga u Crnoj Gori iznosi 250 km.

TurizamTurizam je znaajna ekonomska grana koja se smatra jednim od kljunih razvojnihprioriteta. Broj turista je skoro dupliran u periodu 2003 2007. godine (sa oko 0,6 na 1,1miliona), dok je broj noenja u istom periodu porastao za preko 80%. U 2008. godini,

zemlju je posjetilo oko 1,2 miliona turista ostvarivi 7,8 miliona noenja. U ukupnomturistikom prometu preovlauju posjete/ noenja ostvarena u primorskom regionu.

PoljoprivredaUee primarne poljoprivredne proizvodnje u BDP-u u periodu 2005 - 2008. godine biloje na nivou od oko 9 do 10%. U strukturi poljoprivrednog zemljita preovlauju panjacii livade (oko 87%), dok na oranice i bate otpada manje od 10% ukupnogpoljoprivrednog zemljita. Stoarstvo je najznaajnija grana poljoprivrede sa ueem uukupno stvorenoj vrijednosti od preko 60%. U periodu od 1992 2004. godine

zabiljeen je relativno stabilan broj grla u govedarstvu i svinjarstvu, dok je evidentnoopadanje broja ovaca i konja. Broj ivine je tokom 1990-ih imao blagi pad, a od 2000.godine biljei se pozitivan trend.

1.2.3. Karateristike drutvenog razvoja

StanovnitvoPrema poslednjem popisu stanovnitva iz 2003. godine broj stanovnika bio je 620.145.

Stopa prirodnog prirataja je gotovo prepolovljena u periodu devedesetih godina sa 9,7(na 1.000 stanovnika) u 1991. godini pala je na 5,5 u 2001. i nastavila dalje da pada do2007. godine kada je iznosila svega 3. Gustina naseljenosti 2003. godine bila je 44,9stanovnika po km2. Oko 61% populacije ivi u urbanim sredinama. Posmatrano poregionima, stepen urbanizacije je najvii u centralnom regionu i iznosi preko 78%, naprimorju je oko 62% dok na sjeveru oko 41% stanovnitva ivi u urbanim centrima.


18/225

1. SAETAK

12

ObrazovanjePrema podacima sa popisa 2003. godine, oko 13% crnogorskog stanovnitva imalo jediplome iz kolovanja poslije srednjokolskog (vie kole i fakulteti), od ega je 7,5%bilo univerzitetski obrazovano. Najvei dio stanovnitva (oko 49%) imao jesrednjokolsko obrazovanje, dok je oko 37% imalo zavrenu osnovnu kolu (u cjelini ilinekoliko razreda) ili je bilo bez obrazovanja (u poslednjoj kategoriji je bilo 4%stanovnitva). Stopa nepismenosti, prema podacima sa istog popisa, bila je 2,35%. Stopaupisa u osnovne kole je oko 97%.

ZdravstvoOekivano trajanje ivota na roenju je 71,2 godine za mukarce i 76,1 godina za ene.Stope smrtnosti odojadi (do jedne godine ivota) bile su 7,4 (na hiljadu ivoroenih) u2007. godini i 7,5 u 2008.Najei uzroci smrtnosti u 2007. godini bile su bolesti sistemakrvotoka i tumori.

1.2.4. Institucionalni i pravni okvir relevantan zaklimatske promjene

Crna Gora je postala lanica Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskimpromjenama (UNFCCC) 27. januara 2007. godine kao ne-Aneks 1 zemlja. Kjoto protokolje ratifikovan 2007. godine. Budui da je pridruivanje EU nacionalni prioritet,usklaivanje crnogorskog zakonodavstva sa djelovima acquis communautaire-a oivotnoj sredini i klimatskim promjenama predstavlja proces koji snano i u sve veojmjeri oblikuje nacionalni pravni okvir.

Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine (MUPZS) ima kljunenadlenosti za oblast klimatskih promjena. Ministarstvo kreira politiku i donosirelevantne propise, dok Agencija za zatitu ivotne sredine kao izvrni organ uprave igraznaajnu ulogu u sprovoenju politike klimatskih promjena. Ovlaeno nacionalno tijeloza odobravanje CDM projekata je uspostavljeno 2008. godine u okviru MUPZS.

Ministarstvo ekonomije takoe ima vanu ulogu kod klimatskih promjena kroz kreiranjeenergetske politike i utvrivanje ciljeva i mjera za poveanje energetske efikasnosti. Priovom Ministarstvu djeluje i sektor za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije.


19/225

1. SAETAK

13

1.3. Inventar gasova sa efektom staklene bate

Crna Gora je kao baznu godinu za inventar gasova sa efektom staklene bate za potrebe

Prvog nacionalnog izvjetaja odredila 1990. godinu i detaljno razmatranje emisija jesprovedeno za ovu godinu.

Inventar gasova sa efektom staklene bate za Crnu Goru je proraunat u skladu sarevidiranim prirunikom Meuvladinog panela o klimatskim promjenama iz 1996. godine(1996 IPCC prirunik) i IPCC Uputstvom dobre prakse i uputstvom o upravljanjunesigurnou iz 2000 godine (IPCC Uputstvo dobre prakse).

Inventar gasova sa efektom staklene bate Crne Gore sadri pet sektora u skladu sarevidiranim IPCC prirunikom i to: energetika, industrijski procesi, poljoprivreda, otpad ipromjena u korienju zemljita i umarstvo (LUCF). Sektor "Upotreba rasvaraa" zbognepostojanja validnihpodataka nije obraivan u inventaru.

Za svaki sektor u inventaru su proraunate emisije glavnih gasova sa efektom staklenebate: ugljendioksida (CO2), metana (CH4) i azotsuboksida (N2O) iz izvora i uklanjanjaputem ponora.

U skladu sa prikupljenim podacima su proraunate emisije sintetikih gasova:ugljentetrafluorida (CF4) i ugljenheksafluorida (C2F6) iz aluminijumske industrije.

Emisije drugih perfluorougljovodonika (PFC) kao i fluorougljovodonika (HFC) isumporheksafluorida (SF6) nisu proraunate zbog nedostatka potrebnih podataka. Takoepo Tier 1 metodi su proraunati i indirektni gasovi (prekursori ozona): ugljenmonoksid(CO); azotni oksidi (NOX); nemetanska isparljiva organska jedinjenjenja (NMVOC) kao isumpordioksid (SO2).

Za 1990. godinu ukupna emisija gasova sa efektom staklene bate iznosila je 2 691,56 GgCO2, 27,02 Gg CH4i 1,19 Gg N2O (Tabela 1.1). CO2je glavni gas sa efektom staklenebate sa udjelom od 53,08 %. Koliina ugljendioksida apsorbovanog u tzv. ponorima je485,00 Gg. Proraunata emisija PFC gasova iz aluminijumske industrije je 0,1936 Gg

CF4 i 0.02 Gg C2F6. Ukupna koliina ekvivalentnih CO2 je 4 585,28 Gg (5 070,28 Ggukoliko se iskljui doprinos ponora). Energetski sektor doprinosi 92 % emisija CO2, toodgovara 2 491,92 Gg proraunatih na osnovu sektorskog pristupa, 2 555,51 Ggproraunatih na osnovu Referentnog pristupa; ostatak od 8 % (199,64 Gg) dolazi izindustrijskih emisija.


20/225

1. SAETAK

14

Tabela 1.1.: Kratki sumarni prikaz direktnih gasova sa efektom staklene bate, 1990. god.KRATKI SUMARNI PRIKAZ DIREKTNIH GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE

BATE (Gg) (1990 god)

GHG IZVORI I PONORI KATEGORIJE

CO2 CO2 CH4 N2O CF4 C2F6

Emisije UklanjanjaGg

Ukupne nacionalne emisije iuklanjanja

2 691,56 -485,00 27,02 1,19 0,19 0,02

1 Energetika Referentni pristup 2 555,51Sektorski pristup 2 491,92 1,86 0,03

A Sagorijevanje goriva 2 491,92 0,20 0,03B Odbjegle emisije iz goriva 0 1,662 Industrijski procesi 199,64 0 0 0,19 0,023 Upotreba rastvaraa 0 04 Poljoprivreda 20,19 1,16

5 Promjena u korienju zemljita iumarstvo

0 -485,00 0 0

6 Otpad 4,97 07 Ostalo (specificirati) 0 0 0 0Memorijska stavka:Internacionalni bunkeri 0 0

Avijacija 0 0 0Pomorstvo 0 0 0

CO2 Emisija iz biomase 409,59

Tabela 1.2.: Antropogene GHG emisije u Crnoj Gori, 1990. (Gg)

Gasovistaklene bate Ukupne emisije(Gg) Emisije u CO2eq(Gg) Udio u ukupnojemisiji (%)CO2 2 691,56 2 691,56 53,08

CH4 27,02 567,42 11,19

N2O 1,19 368,90 7,28

CF4,C2F6 0,1936+0,02 1 442,40 28,45

UKUPNO 5 070,28 100,00

Emisija metana u Crnoj Gori je uglavnom povezana sa poljoprivrednim sektorom (75%to odgovara 20,19 Gg) i sektorom otpada (18% tj. 4,97 Gg). Za emisiju azotsuboksida,poljoprivredni sektor je odgovoran za 97 % ukupne emisije. Emisije sintetikih gasovapreraunate na CO2ekvivalentno (CO2eq) daju ukupno 1 442,40 Gg CO2eq. Iako emisijesintetikih gasova u apsolutnom smislu nijesu velike, ipak zbog velikog potencijalazagrijevanja, u nacionalnom inventaru su po veliini odmah iza emisije ugljendioksida(Tabela. 1.2.).


21/225

1. SAETAK

15

Ukupna CO2 ekvivalentna emisija (raunajui i ponore) po stanovniku (popisstanovnitva iz 1991. godine) iznosi 7,7 t CO2eq/stanovniku to Crnu Goru svrstava ured zemalja sa niskom emisijom u odnosu na razvijene zemlje. Ukoliko se posmatraodnos CO2 emisije usled sagorijevanja fosilnih goriva ovaj odnos je povoljniji i iznosi4,55 t CO2eq/stanovniku iz razloga znaajnog udjela sintetikih gasova u ukupnoj emisiji.

Za poreenje emisija sa drugim Anex 1, Ne-Anex 1, kao i dravama iz okruenjaiskoriena je statistika IEA (International Energy Agency-2009 Edition), koja uzima uobzir samo emisiju CO2usled sagorijevanja fosilnih goriva proraunatu po Sektorskompristupu (Slika 1.1.). Nizak odnos emisije po stanovniku u Crnoj Gori se objanjavamalim udjelom termoenergetskog sektora u ukupnojproizvodnji elektrine energije.

4.46

4.51

4.55

6.57

10.22

1.59

11.81

0 2 4 6 8 10 12 14

Ne Aneks 1 lanice

BJR Makedonija

Hrvatska

Crna Gora

Slovenija

Aneks 1 Kjoto lanice

Aneks 1 lanice

tCO2/stanovniku kg CO2/BDP

0.38

0.42

0.7

1

1.5

2.17

5

1.86

2.81

0 1 2 3 4 5 6

Austrija

Italija

Aneks I lanice

Hrvatska

Maarska

Crna Gora

Makedonija

eka Republika

Bugarska

Slika 1.1.: Uporedne CO2 emisije postanovniku Crna Gora, zemlje iz regiona, Anex1 i Ne-Anex 1 lanice.

Slika 1.2.: Uporedne CO2emisije po kg CO2/USDpo kursu iz 2000. godine, Crna Gora, zemlje izregiona, Anex 1 lanice (izvor podatak IEA, 2009)

Emisija po BDP je znaajna sa stanovita udjela energetskog sektora, a t ime irealizovanih emisija u stvaranju ukupnog prihoda zemlje. Proraunata emisija po jediniciBDP za 1990. godinu iznosi 1.86 kg CO2/USD po kursu iz 2000. godine. Manji BDP poglavi stanovnika u Crnoj Gori u odnosu na Aneks 1 zemlje i injenica da se zna ajnekoliine proizvedene elektrine energije troe na zadovoljavanje potreba rezidencijalnog iuslunog sektora, kao posljedicu imaju znaajno vee realizovane emisije CO2 u CrnojGori po BDP, nego to je to sluaj kod razvijenih zemalja Evropske unije (Slika 1.2.).

Inventar gasova sa efektom staklene bate za 2003. godinu je izraen u okviru saradnje saitalijanskim Ministarstvom za zatitu ivotne sredine, kopna i mora primjenom IPCCmetodologije uz Sektorski pristup i konzistentan je i transparentan sa inventarom bazne1990. godine.U 2003. godini ukupna proraunata emisija je: 2 817,75 Gg ugljendioksida,25,32 Gg metana, 0,92 Gg azotsuboksida, 0,231 Gg CF4i 0.02 Gg C2F6dok su ponoriapsorbovali 853,26 Gg ugljendioksida.


22/225

1. SAETAK

16

Tabela. 1.3. Kratki sumarni prikaz direktnih gasova sa efektom staklene bate, 2003. god.KRATKI SUMARNI PRIKAZ DIREKTNIH GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE

BATE (Gg) (2003 god)

GHG IZVORI I PONORI KATEGORIJE

CO2 CO2 CH4 N2O CF4 C2F6

Emisije UklanjanjaGg

Ukupne nacionalne emisije iuklanjanja

2 817,75 -853,26 25,32 0,92 0,23 0,02

1 Energetika Referentni pristup 2 550,45Sektorski pristup 2 614,12 1,58 0,03

A Sagorijevanje goriva 2 614,12 0,22 0,03B Odbjegle emisije iz goriva 0 1,362 Industrijski procesi 203,63 0 0 0,23 0,023 Upotreba rastvaraa 0 04 Poljoprivreda 18,06 0,89

5 Promjena u korienju zemljita iumarstvo

0 -853,26 0 0

6 Otpad 5,687 Ostalo (specificirati) 0 0 0 0 0 0Memorijska stavka:Internacionalni bunkeri 0 0

Avijacija 0 0Pomorstvo 0 0

CO2 Emisija iz biomase 469,46

Izraunato je da 92,8 % emisije ugljendioksida za 2003. godinu otpada na energetski

sektor. Doprinos industrijskog sektora je 7,2 % (203,63 Gg). Vie od 71% emisijemetana, to odgovara 18,06 Gg, je doprinos poljoprivrednog sektora, a 22% sektoraotpada. Poljoprivredni sektor je najznaajniji izvor emisije azotsuboksida (0,89 Gg) idoprinosi 96,7 % ukupnoj emisiji ovog gasa.

Tabela 1.4.: Uporedne emisije direktnih gasova sa efektom staklene bate za 1990. i 2003. godinuEmisije gasova sa efektom staklenebate

Bazna, 1990. 2003. Promjena u odnosu na1990. (%)CO2ekvivalentno (Gg)

CO2emisija ukljuujui CO2izLUCF

2 206,56 1 964,49 - 10,97

CO2 emisija iskljuujui CO2 izLUCF

2 691,56 817,75 4,69

CH4 567,42 531,72 - 6,29N20 368,90 285,20 - 22,69PFC 1 442,40 1 685,50 16,85Ukupno(ukljuujui CO2iz LUCF) 4 585,28 4 466,91 - 2,58

Ukupno (iskljuujui CO2iz LUCF 5 070,28 5 320,17 4,93


23/225

1. SAETAK

17

Odnosi emisija ugljendioksida za sektore energetike i industrije za godine 2003. god. i1990. su neznatno promijenjene, jer se obim proizvodnje TE Pljevlja i glavnihindustrijskih emitera gasova sa efektom staklene bate (crna i prije svega obojenametalurgija) ne razlikuje znaajno za posmatrane godine. Emisije sintetikih gasova supoveane u odnosu na 1990. godinu jer je poveana proizvodnja aluminijuma u 2003.

godini. Smanjenje emisije ekvivalentnog CO2izmeu 1990. i 2003. godine je 118,37 Gg(2,58 % redukcije).

1.4. Politike, mjere i procjene smanjenja GHGemisija

Glavni cilj ovog poglavlja je da se izvri procjena potencijala smanjenja GHG emisija, uskladu sa usvojenim razvojnim planovima nacionalne ekonomije. Procjena je sprovedena

kroz prepoznavanje odgovarajuih mjera, intervencija, projekata i praktinih primjerakoje se mogu primijeniti u periodu 2010-2025. godine u kljunim sektorima: energetika,industrijski procesi, poljoprivreda, promjena korienja zemljita i umarstvo i otpad. Mjere su definisane za svaki od sektora pojedinano.

Rad na procjeni GHG emisija bio je otean usljed nepostojanja sektorskih razvojnihplanova koji razmatraju i problematiku klimatskih promjena, relevantnih podataka, kao idrugih relevantnih nacionalnih studija. Ovo je naroito izraeno u sektorimapoljoprivrede i umarstva, to je uslovilo nemogunost kvantifikovanja mjera za

smanjenje GHG emisija u navedenim sektorima.

Ovaj izvjetaj je ipak znaajan sa stanovita da je prvi put u dravi proraunat potencijalsmanjenja GHG emisija. Isti povremeno treba revidovati uzimajui u obzir relevantnadeavanja u nacionalnoj ekonomiji.

Uvidom u inventar gasova za 1990. godinu, uoava se da su sektori sa najveimdoprinosom u ukupnim GHG emisijama u Crnoj Gori: energetika sa preko 50%(dominantne emisije CO2), i industrija sa oko 32% (dominantne emisije sintetikihgasova- CF4).

Projekcije GHG emisija u Crnoj Gori su raene za energetski sektor i neenergetski sektor(industrijski procesi i otpad). Procjena smanjenja GHG emisija ukljuuje 2 scenarija:referentni i scenario sa mjerama za smanjenje GHG emisija.

Referentni scenario GHG emisija karakterie odsustvo politikih mjera koje podravajuaktivnosti za smanjenje GHG emisija. Nasuprot njemu, scenario sa mjerama za smanjenje


24/225

1. SAETAK

18

GHG emisija pretpostavlja postepeno uvoenje mjera koje dovode do smanjenja GHGemisija.

U toku rada na razvoju scenarija za sektor energetike korien je simulacioni softverLong-range Energy Alternatives Planning (LEAP) system, koji je, izmeu ostalog,

dizajniran za ocjene politika i mjera u sektoru energetike za potrebe izrade nacionalnihizvjetaja za Ne-aneks I zemlje.

Uz pomo LEAP-a se kreiraju scenariji koji istovremeno analiziraju proizvodnju ipotronju energenata, uz poseban osvrt na proraun GHG emisija prema IPCCmetodologiji.

Budui zahtjevi za energentima su projektovani pojedinano za svaki od sektora finalnepotronje (industrija, domainstva, saobraaj, usluge, poljoprivreda i graevinarstvo).

Projekcije GHG emisija u neenergetskom sektoru (industrijski procesi i otpad) su raenekoristei revidovanu IPCC metodologiju iz 1996. god.

1.4.1. Scenario sa mjerama za smanjenje GHG emisija

Ovaj scenario je orjentisan na iskoriavanje novih obnovljivih izvora energije, i prijesvega baziran na malim hidroelektranama i vjetroelektranama nasuprot planiranoj gradnjidrugog bloka TE Pljevlja. Pored razliite proizvodne strukture, ovaj scenario obuhvata ipoveanje efikasnosti postojeeg bloka TE Pljevlja. Novi proizvodni kapacitetiobuhvataju: male HE ukupne snage od 80.2 MW, vjetroelektrane ukupne snage 96 MW iHE Komarnica snage 168 MW.

U sektoru potronje energije razmatrane su sljedee mjere:Kombinovana proizvodnja toplote i elektrine energije (CHP);Poveanje efikasnosti industrijskih kotlarnica;Zamjena goriva u industrijskim kotlarnicama;Zamjenagorivaza potrebe dobijanja toplote visokih temperatura;

Zamjena motornih goriva;Zamjena goriva za toplotne potrebe;Poboljanje toplotne izolacije stambenih objekata;Poveanjeudjela toplotnih pumpi;Male kogeneracije;Korienje suneve energije;Poveanje udjela TNG-a za potrebe kuvanja u domainstvima;


25/225

1. SAETAK

19

Energetski efikasni ureaji u domainstvu;Zamjena klasinih svjetiljki energetski efikasnijim LED svjetiljkama;Poveanje efikasnosti kotlarnica;Poveanje udjela toplotnih pumpi;Zamjena klasinih svjetiljki u javnoj rasvjeti;Poveanjeenergetske efikasnosti voznog parka;Uvoenje alternativnih goriva kao supstituciju postojeim fosilnim gorivima;Planiranje i uspostavljanje efikasnijeg transportnog sistema.

U sektoru industrijskih procesa razmatrane su sljedee mjere:Poboljanje tehnolokih procesa ugradnjom nove opreme;Poboljanje tehnolokih procesa parcijalnim intervencijama na postojeoj opremi.

U sektoru poljoprivrede razmatrane su sljedee mjere:

Podsticanje organske poljoprivrede;Smanjenje emisije metana usljed smanjenja unutranje fermentacije;Unaprjeivanje sistema upravljanja otpadom ivotinjskog porijekla tzv. AWMS(Animal Waste Management System) praksa;Korienje biomase iz poljoprivrede u energetske svrhe.

U sektoru promjene korienja zemljita i umarstva razmatrane su

sljedee mjere:Poveanje zaliha ugljenika u biljnoj masi;Vee iskorienje biomase drveta namijenjenog za energetske svrhe.

U sektoru otpada razmatrane su sljedee mjere:Izgradnja regionalnih sanitarnih deponija sa reciklanim centrima;Smanjenje koliine proizvedenog otpada usljed uvoenja primarne selekcije i

reciklae;Smanjenje koliine organskog otpada u vrstom komunalnom otpadu.

1.4.2. Ukupan efekat mjera za smanjenje GHG emisija

Sumiranjem efekata mjera za smanjenje GHG emisija po analiziranim sektorima, dolazise do ukupnog efekta koji predloene mjere imaju na nivo GHG emisija u Crnoj Gori do2025. godine. Rezultati projekcija dati su na Slici 3.1. Na slici je, radi uporeenja,naznaen i nivo GHG emisija iz 1990. godine.

Prema projekcijama GHG emisija u referentnom scenariju dolazi se do poveanja nivoaGHG emisija od priblino 40% u 2025. godini u odnosu na 1990. godinu. S druge strane,


26/225

1. SAETAK

20

prema scenariju sa mjerama za smanjenje GHG emisija, u 2025. godini projektovani nivoGHG emisija je za priblino 46% nii u odnosu na nivo iz iste godine prema referentnomscenariju, a za 25% nii od nivoa GHG emisija iz 1990. godine.

Slika 3.1.: Ukupne GHG emisije u svim sektorima u Crnoj Gori do 2025. godine

1.5. Ranjivost i prilagoavanje klimatskimpromjenama

1.5.1. Osmotrene klimatske promjene od 1949-2005.

Promjene vrijednosti klimatskih parametara na nivou Crne Gore, praene su u periodu od1949. do 2005. godine za temperaturu vazduha i koliinu padavina.

Rezultati do kojih se dolo pokazuju evidentan trend rasta temperature vazduha u drugojpolovini XX vijeka na veem dijelu teritorije Crne Gore. Ljeta su postala vrlo topla,naroito u poslednjih 18 godina. Odstupanja srednje temperature u odnosu naklimatoloku normalu, izraena procentualno su u opsegu 90-98% za period ljeto 1991-

2005.

Godinje sume padavina osciluju oko normale i uglavnom ne pokazuju tendenciju rastaili smanjenja. Izuzeci su sjeveroistoni krajevi Crne Gore (Bijelo Polje) i primorje. Nasjeveroistoku drave, padavine su u porastu od 1949. godine, dok na primorju postojitrend neznatnog smanjenja padavina.


27/225

1. SAETAK

21

1.5.2. Scenario klimatskih promjena do 2100.

Scenario klimatskih promjena za podruje Crne Gore raen je uz pomo EBU-POMklimatskog modela. To je regionalni povezani klimatski model koji predstavlja sistemdva regionalna modela, jednog za atmosferu i jednog za okean.

Rezultati regionalnog klimatskog modela EBU-POM iz eksperimenata promjene budueklime za teritoriju Crne Gore, fokusirani su na rezultate scenarija A1B za vremenskeperiode 2001-2030 i 2071-2100 i scenario A2 za vremenski period 2071-2100. Izvjetajje usmjeren na promjene dva osnovna prizemna meteoroloka parametra, temperature na2 metra i akumulirane padavine. Promjene ovih parametara su prikazane u odnosu nasrednje vrijednosti baznog perioda 1961-1990.

Najznaajnije promjene temperature na osnovu primijenjenog modela dobijene su zascenario A2, za vremenski period 2071-2100, za sjeverni dio Republike tokom ljetnjeg

perioda i iznose 4.8C (Tabela 1.5.).

Tabela 1.5.: Projektovane vrijednosti promjene temperature prema klimatskom scenariju zaperiod od 2001. do 2100. na podruju Crne Gore

Klimatskiscenario

Sezona Temperature (C)

A1B scenario2001-2030

Juni dio CG Sjeverni dioCG

DJF Decembar, Januar,

Februar

0.5C 0.9C

MAM Mart, April, Maj, 0.8C 1.1CJJA- Jun, Jul, Avgust 1.0C 1.3CSON Septembar, Oktobar,Novembar

0.7C 0.7C

A1B scenario2071-2100

DJF Decembar, Januar,Februar

1.6C 2.6C

MAM Mart, April, Maj, 1.6C 2.6CJJA- Jun, Jul, Avgust 2.4C 3.4CSON Septembar, Oktobar,Novembar

1.6C 2.4C

A2 scenario2071-2100

DJF Decembar, Januar,Februar 2.6

C 3.4

CMAM Mart, April, Maj, 2.8C 3.6CJJA- Jun, Jul, Avgust 3.4C 4.8CSON Septembar, Oktobar,Novembar

2.6C 3.0C


28/225

1. SAETAK

22

U odnosu na padavine rezultati modela pokazuju i negativne i pozitivne promjenepadavina u zavisnosti od dijela Crne Gore i sezone. Pozitivne promjene padavina,odnosno njihovo poveanje, mogu se vidjeti za sezonu JJA, i to za centralne oblasti CrneGore, i za MAM sezonu u djelovima koji se granie sa Bosnom i Hercegovinom. Ovepozitivne promjene su jako male i kreu se do 5%, u odnosu na vrijednosti baznog

perioda, 1961-1990. Negativne promjene, prema scenariju A2, kreu se i do -50% ujunom dijelu Crne Gore tokom sezone JJA.

Uticaj dugoronih klimatskih promjena razmatran je za najosjetljivije sektore kao sto su:vodni resursi, obalno podruje, poljoprivreda, umarstvo, biodiverzitet i javno zdravlje.Predvianja su raena na osnovu rezultata klimatskog scenarija A1B i A2 za Crnu Goru.

Vodni resursiAnalize pokazuju da na oko 90% teritorije drave postoji smanjenjedeficit godinjih

koliina padavina koji se kree i do 20% u odreenim oblastima. Kako vodni resursiimaju velik stepen korelacije sa koliinom i reimom padavina, identifikovano smanjenjekoliine padavina generisae promjene i kod vodnih resursa. Promjene kod vodnihresursa ogledaju se u izraenoj amplitudi i oscilacijama, smanjenju kapaciteta, naglompoveanju voda sa poplavnim karakteromi duim periodima sa smanjenim kapacitetom.

U klimatskom periodu 2071-2100, po modelu korelacijom izmeu padavina i koliineproticaja, trend promjene koliine proticaja na primjeru vodnog resursa rijeke Moraekroz Podgoricu smanjie se za 31% u odnosu na klimatsku normalu za period 1961 -1990.

Kada se uzme u obzir scenario za promjene padavina i temperature do 2100. godineoekuje se snaan poremeaj u bilansu vodnih resursa. Obzirom da postoji visok stepenkorelacije izmeu koliine padavina i koliine proticaja i izdanosti, a u skladu saoekivanim klimatskim scenarijama u kojimase oekuje razliito procentualno smanjenjekoliine padavina, koje se kree do 50% u pojedinim periodima (scenarij A2 za period2071-2100), moemo oekivati da e ukupan vodni bilans (vodni potencijal) u odreenimoblastima biti smanjen ak za 50%. Klimatske promjene, prvenstveno u reimu padavina,determinisae promjene vodnih resursa i to: prvo, smanjenje ukupnog vodnog bilansa idrugo poveanje amplituda hidrolokih oscilacija. Tako, i u godinama sa povoljnimukupnim vodnim bilansom, a sa izraenim oscilacijama, imaemo periode sa izraenimdeficitom i periode sa izraenim suficitom padavina. Poplavni talasi e biti uestaliji zbogpoveanog intenziteta padavina.

Obalno podrujeJedna od posljedica globalnog zagrijavanja, jeste i poveanje nivoa mora . Razloga kojidovode do poveanja nivoa mora ima vie. Na prvom mestu je termalno irenje vode,


29/225

1. SAETAK

23

uzrokovano poveanjem temperature mora. Prema procjenama etvrtog izvetaja IPCC-aprojektovano poveanje nivoa mora do kraja vijeka od oko 75% bie posljedica termalneekspanzije, a samo 25% otapanje gleera i oblasti pod vjeitim ledom.

Gornja granica za poveanje nivoa mora u basenu Sredozemnog mora ukljuujui i

Jadransko-Jonski basen je +35cm, za period 2071-2100 i scenario A2, od ega je +13 cmposljedica termikog irenja, +18 cm topljenja gleera i vjenog leda, -2 cm promjenepolja atmosferskog pritiska nad Sredozemljem i +6 cm promjene cirkulacije u samombasenu.

Poveanje nivoa Jadranskog mora od oko 35cm, izazvae ozbiljne posljedice. Voda ekonstantno plaviti veliki dio obale koji je danas na granici plavljenja, a kod plimnihpoplavnih talasa znaajno e se poveati poplavni prostor ak i na mjestima koja nikadado sada nijesu bile na udaru poplavnih talasa. Poveanje nivoa mora naruie prirodno

uspostavljenu ravnoteu. Ogroman dio plaa bie smanjen, a pojedine plae e nestati,rijeci Bojani bie onemoguen postojei prirodni tok do samog ulaska u more, nestaedelta rijeke Bojane, bujini tokovi nee imati normalan prihvat voda u obalne vode, vee njihova voda da se disperzira u okolni ambijent znatno prije zamiljene prirodne linijeobale a to e imati za posljedicu plavljenje oblasti, koje inae do sada nijesu imaleovakve poplavne karakteristike.

Najznaajnije mjere prilagoavanja bi podrazumijevale razvijanje kvalitetne i vrlooperativne slube za praenje stanja obale i talasa i upozoravanje na postojanje opasnostinekoliko dana ranije i izrada plansko-prostorne dokumentacije koja treba da sadri i

efekte klimatskih promjena na obalu, tako da se zabrani gradnja i urbanizacija u zonamakoje e biti potencijalno izloene opasnim plimnim talasima kao posljedica novonastalesituacije.

PoljoprivredaU okviru analize poljoprivrede kao ranjivog sektora obuhvaen je uticaj klimatskihpromjena na zemljite, biljnu proizvodnju i stoarstvo. Posebna panja je usmjerena nauticaj rezultata klimatskog scenarija na biljnu proizvodnju. Ispitivanja su obuhvatilaizraunavanje referentne evapotranspiracije (Eto) i proraun potreba biljaka za vodom.

Posmatrajui dobijene vrijednosti sumarne referentne evapotranspiracije u zimskomperiodu za 3 razliita scenarija moe se primjetiti da scenario A1B (2001-2030) imapoveane vrijednosti ETo u odnosu na osnovni klimatski scenario(1961-1990) za 3.6 do8.7%. Nie vrijednosti poveanja ETo odgovaraju primorskim sektorima samediteranskom klimom, a vie vrijednosti planinskoj i kontinentalnoj klimi. Poveanjereferentne ETo za dva scenarija koji se odnose na period 2071-2100. godine iznosi od


30/225

1. SAETAK

24

10.3-20.2% u scenariju A1B i od 12-23.5% u scenariju A2. Isti trend poveanja se javljakao i kod prethodnog scenarija u sluaju sektora sa mediteranskom i planinskom ikontinentalnom klimom. Izraeno u apsolutnim vrijednostima (mm vodenog stuba) ovopoveanje je najvee u scenariju A2 (2071-2100) i iznosi 12 mm.

Najznaajnije mjere prilagoavanja obuhvataju navodnjavanje i odvodnjavanje kojima seregulie sadraj vode u zoni korjenovog sistema, redukovana obrada, duboka obrada,pokrivanje povrine etvenim ostacima, muliranje, ili se moe mijenjati gustina sjetve ilisadnje, sve u cilju ouvanja odreene koliine vlage u zoni korjenovog sistema.

umarstvoOsjetljivost umskih ekosistema na uticaje klimatskih promjena se najee posmatra ukontekstu drutvenih mogunosti ikapaciteta prirodnih ekosistema da ostanu rezistentniili lako prilagodljivi na izmijenjene uslove u prirodi.

Oekivane klimatske promjene imae za posljedicu pomjeranje odreenih vegetacionihzona (tipova uma ) kako po geografskoj irini tako i po nadmorskoj visini. U nekimoblastima moe se oekivati poveano suenje drvea kao posljedica stresa i napadatetoina i biljnih bolesti, smanjenje prirasta, oteano prirodno obnavljanje i poveanjeteta prouzrokovanih umskim poarima i atmosferskim nepogodama.

Na osnovu rezultata klimatskog scenarija za podruje Crne Gore, oekivane promjeneklimatskih faktora bi svoj nepovoljan uticaj na umski ekosistem ispoljile kroz smanjenjevlage u zemljitu (naroito u vegetacionom periodu kada je ona i najpotrebnija biljkama),

produeno trajanje vegetacionog perioda kao i oteano prirodno obnavljanje.

Oekivane promjene klime uslovie nestajanje osjetljivih tipova uma (vrsta sa uskomekolokom valencom), pomjeranje klimatskih zona, a samim tim i pomjeranje granicapojedinih tipova uma (vegetacijskih zona) u odnosu na geografsku irinu i nadmorskuvisinu.

Najvanije mjere ublaavanja podrazumijevaju primjenjivanje sistema gazdovanjaumama koji podravaju i tite odrivo gazdovanje; prirodno obnavljanje umskog fonda;

poveanje povrine pod umama; njega i zatita postojeih uma; konverzija izdanakihuma u visoke ume; rekonstrukcija degradiranih uma; sanitarne sjee u oboljelimumama


31/225

1. SAETAK

25

BiodiverzitetIzvriti procjenu uticaja klimatskih promjena na biodiverzitet je veoma teko uraditi jer sepromjene deavaju polako i efekti tih promjena su uvijek u interakciji sa ostalimuticajima koji su ve izazvali odreene posljedice i reakcije.

U skladu sa oekivanim klimatskim promjenama (poveanje temperature i smanjenjavlanosti) oekuje se smanjenje i gubitak vrsta prvenstveno vezanih za slatkovodneekosisteme kao i vrsta osjetljivih na znaajna kolebanja temperature i vlanosti sredine(vodozemci). Procjenjuje se da moe doi do smanjenja i potpunog ugroavanjapopulacija vodozemaca i gmizavaca na podruju Starocrnogorske krake oblasti i krakihpredjela Kuaijova i primorskim planinama Rumije, Lovena i Orjena. Poveanjemtemperature u kontinentalnom dijelu Crne Gore vremenom bi dovelo do ubrzanjaeutrofikacije planinskih jezera, a zatim i do povlaenja odnosno njihovog potpunognestajanja.

Podaci o fenologiji drvenastih vrsta indirektno ve ukazuju na prisustvo posljedicaklimatskih promjena na produktivnost nekih ekosistema u Crnoj Gori. Dostupni podacipokazuju da listanje nekih vrsta (bagrem, lipa, hrast, javor, jasen bukva, topola, jova, crnibor, primorski bor) poinje nekoliko dana ranije nego to je uobiajeno. Listanje datihvrsta poinje oko 12 dana ranije od prosjeka.

U odnosu na morski ekosistem predvienje klimatske promjene bi dovele do breeutrofikacije pliih i zatvorenijih djelova mora kao i do unoenja novih termofilnih(invazivnih) vrsta iz junih biogeografskih morskih zona. Takoe, jedan od glavnih

problema moe biti i migracija marinskih vrsta kroz Suecki kanal uglavnom iz Crvenogmora i indo pacifike oblasti u Mediteran.

Znaajnije mjere ublaavanja posljedica klimatskih promjena na biodiverzitet biobuhvatile uspostavljanje naune infrastrukture za potrebe istraivanja uticaja klimatskihpromjena na biodiverzitet, kopnene ekosisteme i more; obuka eksperata; uspostavljanjeintersektorske grupe koja e se baviti pitanjima upravljanja vodenim resursima i zatitombiodiverziteta, itd.

Javno zdravljeKlimatske promjene i vremenske prilike su u kompleksnoj vezi sa ljudskim zdravljem.Promijenjena klima ima direktne i indirektne i predominantno negativne efekte nazdravlje, izazivajui promjene i zbivanja u organizmu koje mogu da izazovu povrede,bolesti i oboljenja sa smrtnim ishodom.


32/225

1. SAETAK

26

Osim direktnih uticaja na zdravlje i obolijevanje, klimatske promjene dovode do brzograsta, razvoja i razmnoavanja vektora prenosioca bolesti (komarci, krpelji) koji prenosemalariju, lajmaniazu, papatai groznicu, dengu, virusne encefalitise imeningoencefalitise.

Klimatske promjene posredno utiu na raspoloivost vode, prinose usjeva, proizvodnju ikvalitet hrane, +to kao posljedicu izaziva veu frekvenciju oboljenja zbog pogoranogvodosnabdijevanja i zdravstveno neispravne hrane dovodei do dijareje,enterokolitisa,dizenterije, salmeneloza, hepatitisa idr. Zbog dejstva zagaenja vazduha i tla dolazi doveeg broja bolesti i prijevremenih smrti.

Pouzdanih zdravstveno statistikih podataka u Crnoj Gori o uticaju klimatskih promjenana zdravlje stanovnitva, obolijevanja i umiranja nema, jer obavezna zdravstvenaevidencija ne sadri potrebna obiljeja za tako sloeno prosuivanje.

1.6. Ogranienja, nedostaci i potrebe

Ogranienja i nedostaci

Najznaajnija tehnika i metodoloka ogranienja i nedostaci utvreni tokom pripremePrvog izvjetaja (a koji e uticati i na pripremu narednih Izvjetaja i sprovoenje mjera)su:

U pripremi inventara za 1990. i 2003. godinu, nedostatak podataka bio jeevidentan za vie kategorija (sektori: upotreba rastvaraa; energetika emisije iz meunarodnih avio i pomorskih skladita goriva i iz letjelica;industrijski procesi proizvodnja asfalta i potronja halogenih ugljovodonika isumporheksafluorida; promjene u korienju zemljita i umarstvo; otpad).

Zbog nedostupnosti ulaznih podataka potrebnih za utvrivanje emisija indirektnihgasova staklene bate za proraun su uzete Tier 1 metode, to znai da dobijenepodatke treba tumaiti sa visokim stepenom nesigurnosti;

Sektorski razvojni planovi i strategije po pravilu ne razmatraju pitanje klimatskihpromjena i shodno tome ne definiu mjere za smanjenje emisija;

Nedostatak relevantnih podataka za projekcije GHG emisija posebno je izraen usektorima poljoprivrede i umarstva, a u neto manjoj mjeri i kod otpada/otpadnih voda;


33/225

1. SAETAK

27

Nedostatak strunih i naunih istraivanja o osjetljivosti na klimatske promjene iadaptaciji karakteristian je za sve sektore koji su razmatrani u Prvom izvjetaju.

Kada je rije o institucionalnim ogranienjima, izdvajaju se nedostatak iskustva,nedovoljni kapaciteti, neadekvatna saradnja i razmjena informacija meuinstitucijama, kao i nizak nivo saznanja i nedostatak sredstava za istraivakeprograme; nedovoljna dostupnost finansijskih sredstava uopte predstavljaznaajno ogranienje.

PotrebeGeneralno govorei, neophodno je ulagati dalje napore ka institucionalizaciji rada naNacionalnim izvjetajima te razvijati kapacitete za praenje i izvjetavanje o svimelementima Izvjetaja, jaati svijest o klimatskim promjenama na svim nivoima i

mehanizame za formulisanje integralnih odgovora na klimatske promjene. Konkretnepotrebe koje su prepoznate ukljuuju:

Poboljanje dostupnosti statistikih podataka za sve sektore i po svimkomponentama Nacionalnih izvjetaja;

Razvoj kapaciteta za uspostavljanje sistema inventarisanja gasova sa efektomstaklene bate;

Razrada i primjena nacionalnih metoda za poboljanje tanosti GHG inventara;

Osiguravanje podrke za sprovoenje utvrenih mjera za smanjenje GHG emisija,preciznije definisanje mjere i utvrivanje prioriteta u okviru sektorskih politika istrategija kao i u okviru procesa izrade narednih Nacionalnih izvjetaja;

Osiguravanje finansijske podrke za poveanje energetske efikasnosti;

Kreiranje podsticaja i stvaranje preduslova za primjenu novih tehnologija kojeomoguavaju smanjenje GHG emisija;

Podizanje svijesti o problemu klimatskih promjena, unapreenje saradnje irazmjene informacija;

Utvrivanje posebno ranjivih podruja po sektorima;

Jaanje nauno-istraivakog rada u oblasti ranjivosti i adaptacije;


34/225

1. SAETAK

28

Osiguravanje odrivog upravljanja prirodnim resursima, uz integracijuproblematike klimatskih promjena;

Edukacija i irenje informacija kako bi se izgradila svijest o uticajima klimatskihpromjena na zdravlje.


35/225

29

2UVOD


36/225

30

2. UvodPrema poslednjem, etvrtom izvjetaju1

Meuvladinog panela o klimatskim promjenama

(IPPC) iz 2007. godine, zagrijavanje klimatskog sistema se ne moe porei. Na njegajasno ukazuju do sada zabiljeena poveanja globalnih prosjenih temepratura vazduha iokeana, rasprostranjeno topljenje snijega i leda i podizanje globalnog prosjenog nivoamora.

Porast temperatura je evidentan na cijeloj planeti i znaajniji je na veim sjevernimgeografskim irinama. Osmatranja koja datiraju od 1961. godine pokazuju da je prosjenatemperatura globalnog okeana porasla do dubine od najmanje 3.000 m i da okeanipreuzimaju vie od 80% dodatne toplote u klimatskom sistemu. Globalni prosjeni nivomora rastao je po prosjenoj stopi od 1,8 mm godinje u periodu 1961 2003. godine,

odnosno mnogo bre prosjeno po 3,1 mm godinje u desetljeu 1993 2003. Uperiodu 1900 2005. godine, koliina padavina se znaajno poveala u istonimdjelovima Sjeverne i June Amerike, sjevernoj Evropi i sjevernim i centralnim djelovimaAzije, dok su padavine opale u regionu Sahela2

, Mediterana, june Afrike i djelovimajune Azije. Uestalost i/ ili intenzitet nekih ekstremnih vremenskih dogaaja je takoepromijenjen u poslednjih 50 godina.

Uzroci primijeenih promjena su, vrlo vjerovatno, poveane koncentracije gasova saefektom staklene bate (GHG) prouzrokovane ljudskim aktivnostima. Ova ocjena iz

etvrtog IPCC izvjetaja (4AR) ima vei stepen sigurnosti od one date u Treemizvjetaju (TAR) iz 2001. godine da je vei dio primijeenog zagrijavanja tokomposlednjih 50 godina vjerovatnoprouzrokovan poveanim koncentracijama GHG, toznai da se stepen nesigurnosti o prirodi globalnog zagrijavanja smanjuje.

Globalne emisije GHG su samo u periodu od 1970 - 2004. godine porasle za oko 70%. U2005. godini, atmosferske koncentracije nekih od kljunih GHG kao to su ugljendioksidi metan (CO2, CH4) bile su daleko iznad prirodnih raspona tokom poslednjih 650.000godina. Globalna atmosferska koncentracija CO2 je, na primjer, porasla sa 280 ppm upred-industrijskom periodu na 379 ppm u 2005. godini.

Ako se ne preduzmu akcije da se smanje emisije GHG od ljudskih aktivnosti, 4ARprocjenjuje da e globalna prosjena temperatura do kraja ovog vijeka porasti za dodatnih

1etvrti izvjetaj o procjeni (Fourth Assessment Report ili 4AR), 20072Sahel je ekoklimatska i biogeografska zona na sjeveru afrikog kontinenta koja se nalazi na prelazu od

pustinje Sahara na sjeveru do sudanskih savana na jugu i koja se protee preko cijelog kontinenta: odAtlantika do Crvenog mora.


37/225

2. UVOD

31

1,8 do 4,0C (zavisno od primijenjenog IPCC scenarija emisija), odnosno za 6,4C usluaju najgoreg pretpostavljenog scenarija. ak bi i poveenja temperature sa donjegkraja ovog raspona doveli do ukupnog (dosadanjeg i budueg) porasta od preko 2C uodnosu na pred-industrijski period, to je po mnogim naunicima prag iznad koga semogu oekivati nepovratne i mogue katastrofine promjene u prirodnim sistemima. Za

dekadu 2090 2099, zavisno od IPCC scenarija, poveanje nivoa mora je procijenjeno urasponu od 18 do 59 cm u odnosu na period 1980 1999.

Klimatske promjene su deavaju i predstavljaju jednu od najveih prijetnji sa kojima sesuoava ovjeanstvo, kako na planu ouvanja ivotne sredine tako i na ekonomskom idrutvenom planu. Za junu Evropu se, na primjer, oekuje da e klimatske promjenepogorati uslove (visoke temperature i sue) u regionu koji je ve osjetljiv na klimatskuvarijabilnost, kao i da e smanjiti raspoloivost vodnih resursa, hidro-energetskipotencijal, ljetnji turizam i generalno posmatrajui, produktivnost usjeva.

Drutva mogu odgovoriti na klimatske promjene smanjenjem emisija GHG, kako bi sesmanjio stepen i magnituda promjena, odnosno adaptacijom na nastale promjene. Potrebaglobalnog i sistematinog odgovora na klimatske promjene dovela je 1992. godine dousvajanja Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC).Konvencija je stupila na snagu 1994. godine, a ratifikovale su je 194 zemlje i Evropskaunija. UNFCCC predstavlja okvir za meunarodnu saradanju u oblasti klimatskihpromjena sa ciljem da se stabilizacijom koncentracije GHG u atmosferi sprijee opasniantropogeni uticaji na klimatski sistem. Do sada je odrano 15 godinjih konferencija(COPs) zemalja lanica Konvencije.

Kjoto protokol iz 1997. godine (stupio na snagu 2005.) predstavlja korak u pravcupreokretanja globalnog trenda rastuih emisija GHG. Protokol je postavio pravnoobavezujue kvantifikovane ciljeve za razvijene, industrijalizovane zemlje kako bi senjihove GHG emisije smanjile prosjeno za 5% do 2012. godine (u odnosu na 1990.godinu). I UNFCCC i Kjoto protokol zasnivaju se na principu zajednike aliizdiferencirane odgovornosti razvijenih i zemalja u razvoju (svrstanih u razliite AnekseKonvencije/ Protokola) za dosadanji porast GHG koncentracija u atmosferi i globalnozagrijavanje kao i za budue djelovanje u pravcu rjeavanja problema klimatskihpromjena.

Zavrni dokument 15. Konferencije o klimatskim promjenama koja je odrana uKopenhagenu decembra 2009. godine (Kopenhagenski sporazum) izmeu ostalogkarakterie to to:


38/225

2. UVOD

32

je po prvi put postignut globalni dogovor o ograniavanju rasta temperature namanje od 2C u odnosu na pred-industrijski period, ime je potvren stav naunezajednice da porast temperature ne bi trebao da pree ovu granicu;

nije zakonski obavezujui, ali predstavlja prvi korak ka postavljanju pravnoobavezujuih kvantifikovanih ciljeva za smanjenje emisija za period 2013 2020i dugorono do 2050. godine (to se oekuje da e se postii na narednojkonferenciji u Meksiku).

Sporazum predvia da do kraja januara 2010. godine zemlje same odrede i saopte svojenacionalne ciljeve smanjenja emisija do 2020. godine, a predviena su i znaajnafinansijska sredstava za pomo zemljama u razvoju u borbi protiv globalnog zagrijevanja.Crna Gora je ratifikovala Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskimpromjenama (UNFCCC) sukcesijom 2006. godine postavi tako lanica Konvencije kaone-Aneks 1 zemlja 27. januara 2007. godine. Kjoto protokol je ratifikovan 27. marta

2007. godine (Zakon o ratifikaciji objavljen je u Slubenom listu RCG br. 17/07), a CrnaGora je postala njegova lanica kao Aneks B zemlja 2. septembra 2007. godine.Ratifikacijom UNFCCC-a i Kjoto protokola Crna Gora se pridruila zemljama koje dijelezabrinutost i igraju aktivnu ulogu u meunarodnim naporima za rjeavanje problemaklimatskih promjena. Savjet za mehanizam istog razvoja (koji vri funkciju Nacionalnogovlaenog tijela) osnovan je 5. februara 2008. godine. Crna Gora je takoe podralaKopenhagenski sporazum i namjerava da na osnovu rezultata Prvog nacionalnogizvjetaja o klimatskim promjenama prema UNFCCC definie nacionalne mjere zasmanjenje emisija do 2020. godine i da ih dostavi Sekretarijatu Konvencije

Budui da je Crna Gora lanica Konvencije kao ne-Ankes 1 zemlja, ona nema obavezusmanjivanja emisija GHG. Na drugoj strani, zemlja je duna da periodino pripremaGHG inventar kao dio Nacionalnog izvjetaja/ komunikacije prema UNFCCC, kao i daizvjetava o ranjivosti svojih prirodnih resursa i ekonomije usled klimatskih promjena.Pored ovih, Crna Gora je lanstvom u Konvencijipreuzela i obaveze u pogledu:

Donoenja i sprovoenja programa mjera za ublaavanje posljedica klimatskihpromjena;

Razvoj prakse i procesa koji kontroliu, smanjuju ili spreavaju emisiju GHG po

sektorima: energetika, saobraaj, industrija, poljoprivreda, umarstvo, upravljanjeotpadom;

Transfera i primjena tehnologija, istraivanja i sistematskih klimatskih osmatranja(ukljuujui meteoroloka i hidroloka istraivanja), razmjenu informacija iosnivanja baze podataka, koja se odnosi na klimatski sistem;

Racionalnog korienja apsorbera i rezervoaraGHG ukljuujui biomasu, ume,okeane i druge kopnene i morske sisteme;


39/225

2. UVOD

33

Ukljuivanja procjene klimatskih promjena u odgovarajue nacionalne strategije ipolitike drutveno-ekonomskog razvoja, u cilju minimiziranja negativnihposledica na privredni razvoj, zdravlje stanovnitva i ivotnu sredinu;

Saradnje u oblasti obrazovanja, obuka kadrova i jaanje javne svijesti.

Za zemlje u razvoju, meu kojima je i Crna Gora, Kjoto protokol nije predvidio nikakvenove obaveze u odnosu na one koje su predviene Konvencijom (zemlja dakle nemakvantifikovani cilj smanjenja emsija GHG koji je duna postii do 2012. godine).

Proces izrade Prvog nacionalnog izvjetaja otpoeo je aprila 2008. godine uz finansijskupodrku Globalnog fonda za ivotnu sredinu (GEF-a), kroz projekat Vlade Crne Gore iUNDP/ GEF-a Aktivnosti na osposobljavanju za pripremu Prvog nacionalnogizvjetaja u skladu sa obavezama iz UNFCCC-a. Osnovni cilj projekta bio je jaanjetehnikih i institucionalnih kapaciteta za bavljenje pitanjima klimatskih promjena injihovo ukljuivanje u sektorske i nacionalne razvojne prioritete.

Prvi nacrti nacionalnih GHG inentara za 1990. i 2003. godinu su uraeni 2005. godine uokviru Memoranduma o saradnji potpisanog izmeu ministarstava ivotne sredineRepublike Italije i Crne Gore. Za potrebe ovog izvjetaja izvrena je procjena ipoboljanje inventara za 1990. godinu koja je izabrana kao bazna godina, u smisluponovnog pregleda svih ulaznih podataka, uz korienje novijih istraivanja idokumenata koja nisu bila raspoloiva kod izrade verzije inventara u toku 2005. godine

U okviru Prvog nacionalnog izvjetaja prikazani su i GHG inventari za 2003. i 2006.

godinu koji su izraeni u okviru pomenute saradnje sa italijanskim Ministarstvom zazatitu ivotne sredine, kopna i mora. GHG inventar za 2003. godinu uraen jeprimjenom IPCC metodologije uz Sektorski pristup i konzistentan je sa inventarom bazne1990. godine. GHG inventar za 2006 godinu je uraen za potrebe izvjetavanja poLRTAP konvenciji, primjenom Corinair metodologije. Emisije GHG gasova iz 2006.godine nisu uporedive sa emisijama iz 1990. i 2003. zbog djelimine konzistentnostimetodologija, pa su iz tog razloga emisije GHG za 2006. godinu, prikazane izdvojeno uPrilogu II ovog Izvjetaja.

Za izradu inventara gasova sa efektom staklene bate, programa mjera za obezbjeivanje

adekvatne adaptacije na izmjenjene klimatske uslove i programa mjera za ublaavanjeklimatskih promjena angaovani su multi-disciplinarni timovi sa oko 20 domaihstrunjaka za razne oblasti. Vanu ulogu u porecesu imalo je Ministarstvo ureenjaprostora i zatite ivotne sredine (kao Fokalna taka Konvencije i Protokola), kao i ostalarelevantna ministarstva (Ministarstvo ekonomije, Ministarstvo poljoprivrede,vodoprivrede i umartstva itd.) i institucije (Agencija za zatitu ivotne sredine,Hidrometeoroloki zavod itd.). Formirani su i Upravni i Savjetodavni odbori za praenje


40/225

2. UVOD

34

izrade Prvog nacionalnog izvjetaja iji su lanovi bili predstanici svih relevantnihministarstava, naunih i strunih institucija, Akademije, nevladinog i biznis sektora iUNDP-a. Planirano je da dokument bude zavren i podnesen Sekretarijatu Konvencije dooktobra 2010. godine. U okviru istog projekta, pokrenuta je i izrada studije oekonomskim uticajima klimatskih promjena na osjetljive sektore crnogorske ekonomije,

iji je zavretak planiran paralelno sa zavretkom rada na Prvom nacionalnom izvjetaju.

Izvjetaj koji slijedi uraen je u skladu sa preporukama datim u Uputstvu za pripremunacionalnih izvetaja zemalja lanica koje nisu ukljuene u Aneks I Konvencije(17/CP.8), odgovarajuim procedurama GEF-a i relevantnim crnogorskim propisima idokumentima. U procesu izrade Izvjetaja, struni i upravni/ savjetodavni timovi susrelisu se i sa izvjesnim potekoama. One su se prije svega odnosile na nedostatak podataka(nepostojanje pojedinih podataka ili serija podataka, nepouzdanost i sl.) ali i naneodovoljan stepen znanja i svijesti o klimatskim promjenama te relativno nizak nivo

institucionalnih kapaciteta.

Bez obzira na pomenute potekoe, proces izrade Prvog nacionalnog izvjetaja i samdokument su veoma i viestruko znaajni za Crnu Goru. Prije svega, proces je dopriniorazvoju kapaciteta za sistematsko praenje emisija GHG i izvjetavanje o njima. Poredtoga, Izvjetajem je po prvi put identifikovan spektar mjera za ublaavanje klimatskihpromjena i adaptaciju, utvrena su generalna ogranienja, nedostaci i potrebe sa kojimase zemlja suoava u definisanju adekvatnih odgovora na klimatske promjene i naglaenaneophodnost integracije klimatskih promjena u sektorske politike i programe. Studija oekonomskim uticajima klimatskih promjena na osjetljive sektore crnogorske ekonomije

rezultirala je preliminarnom, grubom procjenom ekonomskih efekata oekivanih fizikihuticaja koji su identifikovani Prvim nacionalnim izvjetajem u pojedinim sektorima usledklimatskih promjena. Studija se takoe bavi procjenom metodologija, potrebnih podatakai neophodnog razvoja analitikih i institucionalnih kapaciteta za preciznije procjeneuticaja klimatskih promjena na ekonomske parametre u budunosti. Oekuje seda ce onabiti od koristi za dalju integraciju klimatakih promjena u sektorske politike i za izraduDrugog nacionalnog izvjetaja.

Prvi nacionalni izvjetaj predstavlja vaan strateki dokument za odrivi razvoj CrneGore. To je dokument kojim zemlja operacionalizuje prinicpe i ciljeve koje je prihvatilapotvrujui UNFCCC i Kjoto protokol odnosno podravajui Kopenhagenski sporazum,kao i one koji slijede iz procesa Stabilizacije i pridruivanja EU. Polazei od ovogvanog poetnog koraka u bavljenju problematikom klimatskih promjena, Crna Goraplanira pripremu Drugog nacionalnog izvjetaja i nastavie da igra aktivnu ulogu uglobalnim i regionalnim partnerstvima.


41/225

3

NACIONALNE OKOLNOSTI

Sadraj3.1 Profil zemlje

3.1.1. Geografske odlike

3.1.2. Klima3.1.3.Namjena povrina i prostorno planiranje3.1.4. Prirodni resursi od posebnog znaaja za razmatranje o klimats

promjenama3.1.4.1. Vodni resursi3.1.4.2. ume3.1.4.3. Rude i mineralne sirovine

3.1.5. Obalno podruje3.1.6. ivotna sredina

3.1.6.1. Vazduh3.1.6.2. Voda3.1.6.3. Zemljite3.1.6.4. Priroda i biodiverzitet3.1.6.5. Otpad

3.2. Ekonomija i razvojni pripriteti3.2.1. Energetika3.2.2. Industrija i rudarstvo3.2.3. Saobraaj

3.2.3.1. Drumski saobraaj3.2.3.2. eljezniki saobraaj3.2.3.3. Vazduni saobraaj3.2.3.4. Pomorski saobraaj

3.2.4. Turizam3.2.5. Poljoprivreda

3.3. Karakteristike drutvenog razvoja3.3.1. Stanovnitvo3.3.2. Obrazovanje3.3.3. Zdrastvo

3.4.Institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene3.4.1. Praenje i istraivanje klime3.4.2. Politika klimatskih promjena


42/225

36


3.1. Profil zemljeCrna Gora je planinska zemlja na jugoistoku Evrope koja je obnovila dravnusamostalnost 2006. godine. Geografske koordinate krajnjih taaka dravne teritorije su43 32 (Moevii, Pljevlja) i 41 52 (Ada, Ulcinj) sjeverne geografske irine, odnosno18 26 (Sutorina, Herceg Novi) i 20 21 (Jablanica, Roaje) istone geografske duine.Kopnene granice drave su sa Hrvatskom na zapadu (14 km), Bosnom i Hercegovinomna zapadu/sjeverozapadu (225 km), Srbijom i Kosovom na sjeveru i sjeveroistoku (203km), te sa Albanijom na istoku/jugoistoku (172 km). Duina obale Jadranskog mora uzemlji iznosi 293 km.

Ukupna povrina dravne teritorije je 13.812 km2, a povrina morskog akvatorija oko2.540 km2. Prema popisu iz 2003. godine, Crna Gora je imala 620.145 stanovnika, todaje gustinu naseljenosti od 44,9 stanovnika po km2. U administrativnom smislu, dravnateritorija je podijeljena na 21 optinu/jedinicu lokalne samouprave.

3.1.1. Geografske odlike

Terene Crne Gore izgrauju stijene mlaeg paleozioka, mezozoika i kenozoika. Kada jerije o hidro-geolokim karakteristikama, dominiraju veoma vodopropusne karbonatnestijene. Sastav stijena ini da atmosferske padavine brzo poniru prihranjujui vodomrazbijene karstne i zbijene izdani koje se prazne u zonama erozionih bazisa, priobaljumora, Skadarskom jezeru sa obodom Zetsko-bjelopavlike ravnice, Nikikom polju idu korita vodotoka.

Kao posljedica duge geoloke evolucije terena i promjenljivih endogenih i egzogenih sila,reljef Crne Gore je veoma raznovrstan. Na sjeveru dominiraju visoke planine, u

sredinjem dijelu se nalazi predio karsta sa veim depresijama/ ravniarskimpovrinama, dok se uz morsku obalu protee priobalna ravnica irine od nekoliko stotinametara do nekoliko kilometara. Priobalnu zonu od kopna odvajaju planine Orjen, Loveni Rumija, ije se padine ponekad, kao to je sluaj kod Boko-kotorskog zaliva, strmosputaju do same obale. Najnii dio sredinjeg kopnenog dijela su doline rijeka Zete idonjeg toka Morae koje ine Zetsko-bjelopavliku ravnicu sa Skadarskim jezerom najveim jezerom na Balkanu. Planinski lanci na sjeveru imaju 37 vrhova sa visinom


43/225


37

iznad 2.000 m, od kojih su najvii Bobotov kuk (Durmitor) i Maja Rozit (Prokletije) sapo 2.522 m. Planinski vrhovi Crne Gore spadaju meu one djelove Balkanskogpoluostrva koji su bili najvie erodirani ledom tokom poslednjeg glacijalnog perioda. Usjevernom planinskom regionu se nalazi i najdublji kanjon u Evropi kanjon rijeke Taresa dubinom do 1.300 m.

Cijelo podruje Crne Gore, a posebno obalni i sredinji dio, su seizmiki aktivnapodruja. Zemljotres intenziteta IX stepeni MCS skale poslednji put je zabiljeen 1979.godine kada je posebno bilo pogoeno obalno podruje.

3.1.2. Klima

Klima Crne Gore je, pored geografske irine i nadmorske visine, odreena i prisustvom

velikih vodenih povrina (Jadransko more, Skadarsko jezero), dubokim zalaenjem morau kopno (Bokokotorski zaliv), umjereno visokim planinskim zaleem u blizini obale(Orjen, Loven, Rumija), Ulcinjskim poljem na krajnjem jugoistoku i planinskimmasivom Durmitora, Bjelasice i Prokletija.

Na osnovu podataka baznog klimatskog perioda 1961 1990. godina, u Crnoj Gori su,prema klasifikaciji po Kppen-u, zastupljena dva klimata: umjereno topli C i umjerenohladni D. Umjereno topli klimat obuhvata nie predjele, dok je u unutranjim planinskimoblastima, uglavnom iznad 1.000 m nadmorske visine, zastupljen D klimat.

Juni dio Crne Gore i Zetsko-bjelopavlika ravnica su oblasti mediteranske klime, kojukarakteriu duga, vrela i suva ljeta i relativno blage i kiovite zime. Podgorica je grad sanajviim srednjim mjesenim temperaturama tokom ljeta, i sa najveim prosjenimbrojem tropskih dana. Znatno otriju klimu imaju kraka polja ija su dna duboko ispodokolnih planinskih vrhova i koja su od Jadrana udaljena 40 do 80 km, kao i polja koja sudosta blizu Jadrana (oko 20 km) ali su od mora odvojena visokim planinama. Centralni isjeverni dio Crne Gore imaju neke karakteristike planinske klime, ali je evidentan i uticajSredozemnog mora, to se ogleda kroz reim padavina i u vioj srednjoj temperaturinajhladnijeg mjeseca. Krajnji sjever Crne Gore ima kontinentalni tip klime, koji osim

velikih dnevnih i godinjih amplituda temperature karakterie mala godinja koliinapadavina uz prilino ravnomjernu raspodjelu po mjesecima. U planinskim oblastima nasjeveru ljeta su relativno hladna i vlana, a zime duge i otre, sa estim mrazevima iniskim temperaturama, koje naglo opadaju sa visinom. Najnia srednja godinjatemperatura je na abljaku (basen Tare).


44/225


38

Pregled prosjenih godinjih temepratura vazduha (koje se kreu od oko 15.80 C na jugudo 4.60 C na abljaku) prikazan je na Slici 3.1. Srednja godinja oblanost se poveavaod juga prema sjeveru Crne Gore. Najnie vrijednosti imaju crnogorsko primorje, Zetsko-bjelopavlika ravnica i podruje Nikia. Oblanost se na primorju kree od 44 do 47%, uPodgorici iznosi 48%, a u Nikiu 50%. Najveu srednju godinju oblanost imaju

planinski krajevi na sjeveru, u prosjeku od 56 do 62%. Gledano po mjesecima, najniaoblanost se javlja na jugu tokom ljetnjih mjeseci, a najvia na sjeveru u periodunovembar februar.

Zabljak

B.Polje

Rozaje

Plav

Podgorica

Kolasin

Niksic

Cetinje

Ulcinj

Bar

Budva

Kotor

Crkvice

H.Novi

Slika 3.1.: Godinja raspodjela temperature vazduha (0C) za period osrednjavanja 1961-1990

Godinje trajanje grijanja sunca na primorju iznosi od 2.400 do 2.600 asova, a uplaninskim krajevima od 1.600 do 1.900 asova. Podruje Ulcinja ima najdue srednjetrajanje sijanja sunca od 2.557 asova godinje. U svim krajevima, jul i avgust imaju zaoko 4 do 5 puta due trajanje sijanja sunca nego zimski mjeseci.

Prosjean godinji broj dana sa padavinama je oko 115 130 na primorju odnosno do172 na sjeveru. Najkiniji mjeseci u prosjeku imaju 13 17, a najsuniji 4 10 kinihdana. Broj dana sa neto obilnijim dnevnim padavinama (preko 10 mm) kree se od 25(Pljevlja) do 59 (Kolain). Ipak, izrazito najvei broj dana sa obilnim padavinama javljase na Cetinju i iznosi 74 dana.Snijeni pokriva se formira na nadmorskim visinama iznad 400 metara. Na nadmorskimvisinama iznad 600 m moe se oekivati snijeni pokriva vei od 30 cm, a na onim


45/225


39

iznad 800 m i preko 50 cm. Prosjean broj dana sa snijenim pokrivaem veim od 50 cmje 76 na abljaku i 10 dana u Kolainu.

Godinja koliina padavina je veoma neravnomjerna i kree se u rasponu od oko 800 mmna krajnjem sjeveru, do oko 5.000 mm na krajnjem jugozapadu (Slika 3.2.). Na padinama

Orjena u mjestu Crkvice (940 m nadmorske visine) u rekordnim godinama padne i do7.000 mm, to ovo mjesto ini najkiovitijim u Evropi.

Crkvice

Cetinje

Pljevlja

Slika 3.2.: Godinja raspodjela padavina (mm) za period osrednjavanja 1961-1990

Pregled osnovnih klimatskih parametara (broj sunanih sati na jedan dan, koliinapadavina, temperatura, broj dana sa padavinama) za Podgoricu, Bar i abljak dat je naSlici 3.3.


46/225


40

Slika 3.3.: Broj sunanih sati na jedan dan (uokviren utom bojom), srednja koliina padavina(uokvirena plavom bojom), srednja maksimalna i minimalna temperatura vazduha i srednji brojdana sa padavinama 0.1 mm (predstavljen zelenim takama). Period osrednjavanja 1961-1990.

Najtoplija godina na podruju Crne Gore bila je 2003. kada je u Podgorici zabiljeenperiod od 100 tropskih dana (dana sa maksimalnom temperaturom veom ili jednakom300C) u kontinuitetu. Najvia dnevna temperatura od 44.80C izmjerena je avgusta2007.godine u Podgorici, a najnia dnevna temperatura od -320C je izmjerena uRoajama, na istoku Crne Gore, januara 1985. godine.


47/225


41

Najvee poplave zabiljeene su na podruju gornjeg toka Tare i Lima 1963. i 1979.godine, a zatim krajem 1999. i u prvoj polovini 2000. godine. Posljednja dekada 20.vijeka bila je toplija u odnosu na viegodinji niz mjerenja (od 1949. godine do sada).

3.1.3. Namjena povrina i prostorno planiranjePoljoprivredno zemljite se prostire na oko 5.145 km i ini 37% ukupne dravneteritorije, ume obuhvataju oko 6.225 km ili 45%, dok naselja, putevi, vode, kamenjar idruge kategorije zauzimaju 2.442 km ili 18% teritorije (podaci iz Prostornog plana,2008). Vie detalja o strukturi uma i umskog zemljita te o poljoprivrednom zemljitudato je u poglavljima 3.1.4.2. i 3.2.5.

Ukupan broj naselja je 40 urbanih i 1.216 seoskih. Najgua mrea naselja je u

primorskom dijelu sa prosjeno 15 naselja na 100 km

2

, a najrjea na sjeveru sa prosjeno7,8 naselja na 100 km2. Optine sredinjeg podruja imaju oko 8,8 naselja na 100 km2,to je priblino prosjenoj gustini mree naselja na nacionalnom nivou od 8,98 naselja na100 km2. Urbanistikim (detaljnim) planovima je obuhvaena teritorija od 66,74 km2.

Postojee i planirane namjene povrina utvruju se kroz proces prostornog planiranja.Prostorni planovi se donose na nacionalnom (Prostorni plan Crne Gore, prostorni planovipodruja posebne namjene kao to su morsko dobro i nacionalni parkovi, detaljniprostorni planovi i dravne studije lokacije) i lokalnom nivou (prostorno - urbanistikiplanovi lokalnih samouprava, detaljni urbanistiki planovi, urbanistiki projekti i lokalne

studije lokacije).

3.1.4. Prirodni resursi od posebnog znaaja zarazmatranja o klimatskim promjenama

3.1.4.1. Vodni resursi

U Crnoj Gori postoje znaajne razlike u rasprostranjenosti i izdanosti vodnih resursa

poev od bezvodnih karstnih podruja do onih koja obiluju kako povrinskim tako ipodzemnim vodama. U cjelini posmatrano, sa prosjenim godinjim oticajem od 624m3/s (odnosno zapreminom od 19,67 milijardi m3), crnogorska teritorija spada meupodruja bogata vodom. Prosjeno specifino oticanje je oko 43litara/s/km2. Od ukupnogoticaja, oko 95% su unturanje vode dok preostalih 5% optada na tranzitne vode.


48/225


42

Rijeke otiu u dva sliva: crnomorski, sa ukupnom povrinom oko 7.260 km2(ili 52,5%teritorije), i jadranski sa oko 6.560 km2(ili 47,5%). Glavne rijeke crnomorskog sliva suLim (najdua rijeka sa tokom od 220 km), Tara (146 km), ehotina (125 km) i Piva (78km), a jadranskog Moraa (99 km), Zeta (65 km) i Bojana (40 km).

Znaajan vodni resurs su i prirodna jezera od kojih su najznaajnija Biogradsko (povrineod 0,23 km2), Plavsko (1,99 km2), Crno (0,52 km2), asko (3,6 km2) i Skadarsko.Povrina Skadarskog jezera, zavisno od visine vodostaja, varira od oko 360 do preko 500km2, pri emu se zapremina jezera kree od 1,7 do 4,0 km3. Ukupna povrina slivnogpodruja Skadarskog jezera je oko 5.500 km2 (4.470 km2 u Crnoj Gori i 1.030 km2 uAlbaniji). Prirodna jezera se nalaze na nadmorskim visinama u rasponu od 1,4 m (asko)do 1.418 m (Crno jezero), a tri od njih Biogradsko, Crno i Skadarsko su u sastavunacionalnih parkova. Najvee vjetako akumulaciono jezero je Pivsko jezero saukupnom akumulacijom od 880 x 106m3. Pored njega, znaajne akumulacije su jo i

jezera Slano, Krupac i Vrtac (225 x 106 m

3

) i akumulacija Otilovii (18 x 106m

3

).

Movarna podruja se uglavnom javljaju u oblastima oko jezera i u manjem obimu uobalnom podruju. Najznaajnije movarno podruje je u okolini Skadarskog jezera i nalisti je meunarodno vanih podruja (po osnovu Ramsarske konvencije).Podaci o podzemnim vodama su nepotpuni budui da su dosadanja ispitivanja bilarijetka i ogranienog obima.

Korienje vodaNe raunajui vodu koja se korisiti za proizvodnju elektrine energije3

3Koliine vode koriene u hidroelektranama su se tokom poslednjih 5 godina kretale na nivou od 2,5 do4,6 milijardi m3.

, najvei potroa

je stanovnitvo. Za snabdijevanje naselja vodom je u 2005. godini zahvaeno oko 102miliona m3vode (od toga oko 90% iz podzemnih i izvorskih voda). Slijedila je industrijasa oko 49 miliona m3, dok poljoprivreda sa potronjom manjom od 7 miliona m3godinjenije bila znaajan korisnik. Pregled zahvaenih koliina (po mjestima zahvata) za potrebeindustrije i poljoprivrede dat je u Tabeli 3.1.


49/225


43

Tabela 3.1: Korienje voda u industriji i za navodnjavanje 2003-2007 (u 000 m3)

2003 2004 2005 2006 2007Industrija 51 350 50 137 48 730 42 097 55 162

Podzemne i izvorske vode 34 107 21 674 21 877 16 309 19 393

Javni vodovodi 2 252 1 499 1 494 1 464 1 393Povrinske vode 14 991 26 964 25 359 24 324 34 376

Navodnjavanje 13 307 6 641 6 290 8 826 6 642

Podzemne i izvorske vode 13 282 6 638 6 281 8 800 6 603

Povrinske vode 25 3 9 26 39Izvor: Statistiki godinjak 2008

Grafiki prikaz zahvaenih koliina vode u 2005. godini za razliite kategorije potronje vodosnabdijevanje, industriju i navodnjavanje, dat je na Slici 3.4, ukljuujui i izvorezahvatanja.

Slika 3.4: Zahvaene koliine vode u 2005. godini po sektorima i izvorima

Do sada su izgraene dvije hidroelektrane velikog kapaciteta HE Peruica sainstalisanom snagom od 307 MW i prosjenom godinjom proizvodnjom od oko 900

GWh i HE Piva sa instalisanom snagom od 342 MW i prosjenom godinjomproizvodnjom od oko 750 GWh. Strategijom razvoja energetike do 2025. godinepredvien je vei broj velikih hidro-elektrana, ukljuujui i sistem vie uzastopnihakumulacija na rijeci Morai.


50/225


44

3.1.4.2. ume4

Crnogorske ume i umsko zemljite predstavljaju izuzetno vaan ekosistem i ekonomski

resurs sa viestrukom ulogom: znaajni su proizvoai biomase, izvori zdravog ivisokokvalitetnog umskog voa, ljekovitog bilja i peurki, vano stanite divljih biljnih iivotinjskih vrsta, glavni faktor za ouvanje i regulisanje hidrolokog reima, pruajuzatitu od klizita i erozije, vezuju znaajne koliine ugljenika i glavni su preistavazduha. Zbog injenice da su uglavnom nastale prirodnim podmlaivanjem, kao i zbogkarakteristika klime i reljefa, ume u Crnoj Gori se odlikuju visokim biodiverzitetom(3.136 taksona na nivou vrsta i podvrsta, od ega 47 endemskih vrsta).

Od ukupne povrine, na ume i umsko zemljite otpada 743.609 ha ili 54% dravneteritorije: pod umskom vegetacijom je 620.000 ha ili 45%, dok neobraslo umsko

zemljite ini preostalih 123.000 ha (9%). Stepen umovitosti od 0,9 ha po stanovnikusvrstava Crnu Goru u grupu najumovitijih zemalja u Evropi. U umskoj vegetaciji seuoavaju razliiti pojasevi ukljuujui zimzelenu mediteransku vegetaciju,submediteranske termofilne listopadne ume, brdsko-planinske hrastove ume, brdsko-planinske mezofilne bukove ume, i etinarske ume.

Kada je rije o vlasnikoj strukturi, 67% uma i umskog zemljita ili 500.041 ha je udravnom vlasnitvu dok je preostalih 243.568 ha u privatnom posjedu. Od povrine kojaje u dravnom vlasnitvu, privredne ume (namijenjene uzgoju drveta) pokrivaju oko348.000 ha ili 81%, oko 66.000 ha (16%) su zatitne ume dok na ume u nacionalnimparkovima otpada 12.975 ha ili 3% od ukupne povrine.

Visoke i komercijalno najvr

Documents

Izvjestaj Klimatske Promjene - I