Strategija adaptacija na klimatske promjene Glavnog grada Podgorice

GGLLAAVVNNII GGRRAADD PPOODDGGOORRIICCAA

SSEEKKRREETTAARRIIJJAATT ZZAA PPLLAANNIIRRAANNJJEE II UURREEEENNJJEE PPRROOSSTTOORRAA II

ZZAATTIITTUU IIVVOOTTNNEE SSRREEDDIINNEE

Podgorica, mart 2016. godina

Strategija Adaptacija na klimatske promjene Glavnog grada Podgorice

GLAVNI GRAD PODGORICA

Sekretarijat za planiranje i ureenje prostora i zatitu ivotne sredine Sektor za zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj

2

Procjena ranjivosti i akcioni plan pripremljeni u okviru projekta: Adaptacija na klimatske promjene na Zapadnom Balkanu (CCAWB) Trajanje projekta: Decembar 2013 April 2015 Implementirao: Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, u ime njemakog Saveznog ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ)

Projektni tim: Jakob Doetsch - tim lider Jelena Perunii projektni koordinator INFRASTRUKTUR & UMWELT Professor Bhm and Partner (njemaki konsultant)

Dr.ing Peter Heiland Dr.ing Birgit Haupter Dr.ing Carola Zeig




3

LOKALNI KONSULTANT: Saa Karajovi RADNA GRUPA ZA IZRADU DOKUMENTA Lazarela Kalezi, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zatitu ivotne sredine (koordinator) Dejan Mugoa, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zatitu ivotne sredine (sekretar) Veselinka Vukevi, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zatitu ivotne sredine (lan) Branka Kneevi, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zatitu ivotne sredine (lan) Tonja Rati, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zatitu ivotne sredine (lan) Vuk Boljevi, Sekretarijat za socijalno staranje (lan) Mirjana Perovi, Sekretarijat za razvoj preduzetnitva (lan) Gordana uki, Sekretarijat za kulturu i sport (lan) Milo Markovi, Sluba zatite (lan) Lazar adjenovi, Sluba zatite (lan) Milanka Baljevi, GO Golubovci (lan) Amra Pepi, GO Tuzi (lan) Tanja Drakulovi, Agencija za stanovanje (lan) Valentina Prelevi, Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice (lan) Biljana Nikosavi, Vodovod i kanalizacija doo (lan) Vuko Popovi, Zelenilo doo (lan) Simeun Zarubica, istoa doo (lan) Mladenka Vujoevi, Institut za javno zdravlje (lan) Borko Baji, Institut za javno zdravlje (lan) Mirjana Ivanovi, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju (lan) Budimir Vidakovi, tehnika podrka Konsultant Milena Spianovi, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma




4

Sadraj 1. Uvod 2. Crna Gora i klimatske promjene

2.1 Meunarodni sporazumi

2.1.1 Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC)

2.1.2 Kjoto protokol 2.1.3 Kopenhagenski sporazum

2.1.4 Namjeravani nacionalni utvreni doprinost (INDC) Crne Gore 2.1.5 Konferencija potpisnica Konvencije (Conference of the parties COP) u Parizu 2.1.6 Beka konvencija i Montrealski protokol

2.2 Nacionalna dokumenta i strategija

2.2.1 Prvi nacionalni izvetaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama. 2.2.2 Studija o ekonomskim uticajima klimatskih promjena 2.2.3 Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanje za Crnu Goru (TNA) 2.2.4 Drugi nacionalni izvetaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Drugi nacionalni komunikacioni document (SNC)) 2.2.5 Nacionalna Strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030.

3 Studija ranjivosti




5

3.1 Ciljevi i razlozi izrade procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.1 Ciljevi procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.2. Situacija i razvoj dogaaja u Podgorici 3.1.3. Obuhvat Procjene / Akcionog plana

3.2 Metodoloki pristup i proces

3.2.1. Proces rada i ukljueni akteri iz gradske uprave 3.2.2. Metodoloki pristup - pregled

3.3. Procjena ranjivosti

3.3.1. Provjera ranjivosti sadanje stanje 3.3.2. Razumijevanje znaaja uticaja klimatskih promjena 3.3.3. Procjena buduih rizika i mogunosti

3.4. Akcioni plan za adaptacije

4 Trendovi klimatskih promjena u Podgorici

4.1. Osmotrene klimatske promjene 4.2. Scenariji klimatskih promjena 4.3. Zakljuci iz trendova klimatskih promjena koje treba razmotriti za budue rizike ranjivih receptora

5. Rezultati procjene ranjivosti za Podgoricu

5.1. Ekstremni vremenski dogaaji u prolosti

5.2. Aktuelna ranjivost 5.3. Procijenjeni budui rizici i mogunosti

6. Akcioni plan za adaptacije

6.1. Ciljevi adaptacije u Podgorici 6.2. Akcije adaptacije vezane za najvee rizike / najvie pogoene receptore

7. Monitoring efekata planiranih aktivnosti, prikaz dobijenih podataka revizija akcionog plana




6

8. Umjesto zakljuka 9. Rijenik / Spisak pojmova 10. Reference ANEKSI Aneks I Procjena lokalne osjetljivosti - proli dogaaji Aneks II Pregled aktuelne ranjivosti Aneks III Oekivani budui rizici Aneks IV Katalog adaptacionih mjera SPISAK TABELA

Tabela br. 1 GHG emisije i procentualni udjeli po ekonomskim sektorima (bez LUCF) Tabela br. 2 GHG emisije i procentualni udjeli u ukupnoj emisiji po energetskim podsektorima Tabela br. 3 Pregled prioritetnih TNA podsektora Tabela br.4 Ukupna emisija direktnih GHG prikazane u CO2eq, Period 1990. 2011.(Gg) Tabela br. 5 Emisije direktnih GHG iz ekonomskih sektora prikazane u CO2eqperiod 1990. 2011. (Gg) Tabela br. 6 Emisija i ponori GHG po kljunim sektorimaza 2011. godinu Tabela br. 7 Poreenje emisija GHG u EU i svijetu sa emisijama u Crnoj Gori Tabela br. 8 Odabrani primjeri mjera prilagoavanja po sektorima Tabela br. 9 Radna grupa zastupljene institucije Tabela br.10 Matrica odreivanja klase ranjivosti receptora Tabela br.11 Evaluaciona matrica buduih rizika Tabela br.12 Kategorije opcija adaptacije (i ublaavanja) Tabela br.13 Prioritizacija odabranih mjera Tabela br.14 Prosjena godinja temperatura vazduha po dekadama i njene promjene (C) u odnosu na klimatoloku normalu 1961-1990 u Podgorici (Ivanov, 2015) Tabela br.15 Prosjena godinja koliina padavina (mm) po dekadi i njene promjene (mm) (Ivanov, 2015) Tabela br.16 Prosjean intenzitet padavina [mm] u danima sa obilnom kiom (> 20 mm) (Ivanov, 2015) Tabela br.17 Projektovane promjene temperature vazduha za podruje Podgorice tokom toplih dana i toplotnih talasa (Ivanov, 2015) i srednja godinja i sezonska temperatura (urevi, 2014) Tabela br.18 Projektovane promjene u koliini padavina za podruje Podgorice

tokom obilnih kia i suvih dana (Ivanov, 2015) i za srednje godinje i sezonske

padavine (urevi, 2014)




7

Tabela br. 19 Zakljuci o potencijalnim uticajima klimatskih promjena za podruje Podgorice za budui period Tabela br.20 Evaluacija klasa ranjivosti za stanovnitvo Tabela br. 21 Evaluacija klasa ranjivosti za infrastrukturu

Tabela br. 22 Evaluacija klasa ranjivosti za izgraeno okruenje

Tabela br. 23 Evaluacija klasa ranjivosti ekonomije Tabela br. 24 Evaluacija klasa ranjivosti za prirodne resurse

Tabela br. 25 Strukturalne mjere

Tabela br. 26 Nestrukturalne mjere Tabela br. 27 Mjere mitigacije klimatskih promjena

SPISAK SLIKA Slika br. 1 Teritorijalna podjela Glavnog grada Podgorice Slika br. 2 Radni koraci i alati Slika br. 3 Pregled metodolokog pristupa (FC, 2013) Slika br. 4 Radni koraci provjera trenutne ranjivosti Slika br. 5 90. percentil maksimalne temperature u Podgorici (Ivanov, 2015) Slika br. 6 Projektovana promjena srednje godinje maksimalne dnevne brzine vjetra

(%) u odnosu na 1961-1990. Scenario A2, period od 2071-2100 (urevi, 2014)

Slika br. 7 Potencijalno ranjive oblasti i objekti




8

1. Uvod

Klimatske promjene ve neko vrijeme predstavljaju pitanje koje je u fokusu djelovanja meunarodne zajednice u smislu pronalaenja rjeenja kako smanjiti njihov negativni uticaj. Uraene procjene ranjivosti i praenje trendova klimatskih ekstrema nedvosmisleno pokazuju na negativne uticaje i posljedice koje ove pojave imaju na zdravlje ljudi, ekosisteme, uopte na kvalitet ivota. Klimatske promjene se deavaju i predstavljaju jednu od najveih pretnji sa kojima se suoava ovjeanstvo, kako na planu ouvanja ivotne sredine, tako i na ekonomskom i drutevenom planu. Za junu Evropu se, na primjer, oekuje da e klimatske promjene pogorati uslove u regionu (visoke temperature i sue), koji je ve osjetljiv na klimatsku varijabilnost, kao i da e smanjiiti raspoloivost vodenih resursa, hidro-energetski potencijal, imati negativne posljedice po turizam i generalno posmatrajui, produktivnost usjeva. Evropska unija je posveena borbi protiv klimatskih promjena, kako na meunarodnom planu, tako i unutar Unije, o emu svjedoi injenica da se ovo pitanje nalazi meu prioritetima na politikoj agendi EU. Sagledavanjem oekivanih efekata klimatskih procjena nesporno se moe konstatovati njihova sloenost i dalekosenost to podrazumjeva da se ovom pitanju mora posvetiti duna panja kako bi se kroz definisanje mjera odgovorilo na postavljene izazove. Ublaavanje (mitigacije) su svakako prepoznate kao jedne od najvanijih aktivnosti u borbi protiv klimatskih promjena. Ujedinjene ncije (UN) definie pojam mitigacije na klimtske promene ko ljudske intervencije u cilju smnjenj izvor gsov s efektom stklene bte. Meutim, iskustva su pokazala da to nije dovoljno i da je neminovno raditi na uspostavljanju sistema kojim e se stvoriti preduslovi za identifikovanje mjera adaptacije za najugroenije receptore i sprovoenje aktivnosti koje e doprinijeti njihovoj otpornosti. Nalazi Studije izvodljivosti adaptacija na klimatske promjene u urbanim podrujima Zapadnog Balkana ukazuju da se stanovnitvo suoava sa ozbiljnim izazovima za ekonomske, ekoloke i line uslove ivota nastalim uslijed ekstremnih vremenskih dogaaja kao to su toplotni talasi, sue, nestaice vode i plavljenja naselja i poljoprivrednog zemljita, ali i vidljive promjene ustaljenih vremenskih obrazaca. Za oekivati je da e se situacija pogorati u narednim decenijama, jer klimatske projekcije za jugoistonu Evropu predviaju npr.




9

viegodinje srednje temperature, vei broj toplih dana, promjenu u obrazcima padavina i njihovoj koliini, veu varijabilnost klime. Njemako drutvo za meunarodnu saradnju GIZ je u okviru projekta Adaptacija na klimatske promjene na zapadnom Balkanu, iniciralo i podralo komponentu adaptacija na klimatske promjene u urbanim sredinama. Navedena komponenta odnosi se na integraciju mjera adaptacije u razvojne i upravljake planove gradova, to ukljuuje ouvanje i poboljanje ivotne sredine i kvaliteta ivota graana. Predmetni projekat ukljuuje podrku odabranim gradovima Zapadnog Balkana (Podgorica, Beograd i Tirana), u pripremi i izradi procjene osjetljivosti na klimatske promjene i akcionog plana adaptacija. Kroz procjenu osjetljivosti, izvrena je analiza uticaja ekstremnih klimatskih pojava (visoke temperature, obilne padavine, poplave i dr.) na prirodne resurse i kvalitet ivota u urbanim sistemima, dok su akcionim planom definisane mjere prilagoavanja. Posebnost pitanja klimatskih promjena je u potrebi djelovanja u svim sektorima. Preporuka usvojenih Evropskih standarda je da se precizira obavezujui okvir to treba da rezultira odgovarajuim stratekim dokumentima kakva je predmetna Strategija.

2. Crna Gora i klimatske promjene

2.1 Meunarodni sporazumi Generalna skuptina UN-a je 1988. godine prepoznala klimatske promjene zajednikom brigom ovjeanstva". Shodno tome, osnovano je Meuvladino tijelo za klimatske promjene (IPCC). Zadatak ovoga tijela je izrada izvjetaja o stanju, uzrocima i posljedicama klimatskih promjena, te definisanje moguih mjera za smanjenje emisija gasova staklene bate i borbe protiv klimatskih promjena. Pored navedenog na meunarodnom nivou sprovedeno je niz aktivnosti kojima se skretala panja na izazove klimatskih ekstrema i na neophodnost definisanja moguih opcija djelovanja. Ipak, Druga konferencija UN-a o razvoju i zatiti ivotne sredine u Rio de aneiru 1992. godine moe se smatrati prekretnicom, jer je tada donesena Okvirna konvencija UN-a o promjeni klime". Ratifikovana je i stupila na snagu 1994. godine.




10

2.1.1 Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC)

Crna Gora je ratifikovala Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) sukcesijom 2006. godine i postala je lanica Konvencije kao ne-Aneks 1 zemlja 27. januara 2007. godine. Kjoto protokol je ratifikovan 2007. godine usvajanjem Zakona o ratifikaciji. Okvirna Konvencija Ujedninjenih nacija o klimatskim promjenama je sporazum kojim se tei regulisanju negativnih uticaja klimatskih promena. Cilj Konvencije je da se koncentracija GHG (gasova staklene bate) stabilizuje na novou koji e dozvoliti ekosistemima da se prilagode prirodno na klimatske promene. Konvencija se bavi zajednikim, ali i razliitim odgovornostima drava. Sutinski to znai da bi zemlje svijeta trebalo da smanje emisiju tetnih gasova u odnosu na koliinu koju su ranije isputale u atmosferu i onoliko koliko mogu sebi da dozvole u tom trenutku. Sama Konvencija ne daje ogranienja za emisiju gasova staklene bate. Umesto toga, preporuuje druge mehanizme, pa se moe rei da je Konvencija kreirala Kjoto protokol. 2.1.2 Kjoto protokol Kjoto protokol je razraen 1997. godine ali je stupio na snagu 2005. i predstavlja korak u pravcu preokretanja globalnog trenda rastuih emisija GHG. Protokol je precizirao pravno obavezujue kvantifikovane ciljeve za razvijene, industrijalizovane zemlje kako bi se njihove GHG emisije smanjile prosjeno za 5% do 2012. godine (u odnosu na 1990. godinu). I UNFCCC i Kjoto protokol zasnivaju se na principu zajednike, ali izdiferencirane odgovornosti razvijenih i zemalja u razvoju (svrstanih u razliite Anekse Konvencije/Protokola) za dosadanji porast GHG koncentracija u atmosferi i globalno zagrijavanje, kao i za budue djelovanje u pravcu rjeavanja problema klimatskih promjena.

Ratifikacija Kjoto protokola (2007. godine) omoguila je nae uestvovanje u Mehanizmu istog razvoja (Clean Development Mechanism CDM), kojim se podstie odrivi razvoj, energetska efikasnost, korienje obnovljivih izvora energije, privlaenje stranih investicija, transfer tehnologija, to bi trebalo da smanji stepen nezaposlenosti i pobolja jaanje institucionalnih kapaciteta. Da bi ispunila uslov za uee u CDM projektima, ija je svrha sniavanje trokova smanjenja emisija, odnosno trokova njihovog zadravanja unutar propisanih granica, Crna Gora je uspostavila institucionalni i zakonski okvir za procjenu i odobravanje ovih projekata formiranjem Savjeta za mehanizam istog razvoja




11

(DNA), 2008. godine. Savjet za mehanizam istog razvoja je formirao Tehniko operativno tijelo, koje funkcionie u sastavu Agencije za zatitu ivotne sredine, a zadueno je za operativne procedure.

Na Baliju je decembra 2007. godine usvojen set odluka koji se odnose na Fond za adaptaciju, redukciju emisija poumljavanjem, transfer tehnologija i jaanje kapaciteta, fleksibilne mehanizme, kao i neka finansijska i administrativna pitanja, a posebno je naglaeno pitanje dugorone saradnje. 2.1.3 Kopenhagenski sporazum Zavrni dokument 15. Konferencije o klimatskim promjenama koja je odrana u Kopenhagenu decembra 2009. godine (Kopenhagenski sporazum) izmeu ostalog odnosi se na postignuti globalni dogovor o ograniavanju rasta temperature na manje od 2C u odnosu na pred-industrijski period, ime je potvren stav naune zajednice da porast temperature ne bi trebao da pree ovu granicu. Sporazum nije zakonski obavezujui, ali predstavlja prvi korak ka postavljanju pravno obavezujuih kvantifikovanih ciljeva za smanjenje emisija za period 2013 2020 i dugorono do 2050. godine.

2.1.4 Namjeravani nacionalni utvreni doprinos (INDC) Crne Gore Ovaj dokument doneen je septembra 2015. godine i predstavlja ispunjenje obaveze Crne Gore u skladu sa odlukom 1/CP.19 i odlukom 1/CP.20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), kojima su zemlje ugovornice pozvane da dostave Sekretarijatu UNFCCC svoje namjeravane nacionalno utvrene doprinose, kako bi se ostvario cilj utvren u lanu 2 Konvencije. Shodno navedenom, doprinos Crne Gore meunarodnim naporima na spreavanju negativnih efekata klimatskih promjena izraen je u smanjenju emisija za 30% do 2030. godine u odnosu na baznu 1990. godinu. Nivo emisija gasova GHG iz sektora obuhvaenih namjeravanim doprinosom za Crnu Goru iznosio je 5239 kilotone u 1990. godini i Crna Gora se obavezuje da ga smanji, na nivo koji je nii od ili koji je jednak 3667 kilotona. Smanjenje treba ostvariti optim poveanjem energetske efikasnosti, unapreenjem industrijskih tehnologija, poveanjem uea obnovljivih izvora energije i modernizacijom u sektoru proizvodnje energije. Prema INDC Crna Gora e svoj doprinos usmjeriti kroz smanjenje emisija u odnosu na baznu godinu u cjeloj ekonomiji i isto se odnosi na sve gasove staklene bate koji nisu predmetom Montrealskog protokola. Obuhvaeni su




12

sektori Energetike (sagorijevanje goriva/odbjegle emisije iz sagorijevanja goriva, transport i skladitenje CO2); Industrijski procesi (industija minerala, hemijska industrija, neorganski proizvodi iz goriva i upotreba rastvaraa, elektronska industrija, upotrebe proizvoda kao zamjena za supstance koje oteuju ozonski omota i dr.); Poljoprivreda (stoarstvo, zbirni izvori i izvori emisija koje nisu emisije CO2, na zemljitu); Otpad. U INDC dat je prikaz procesa planiranja i uea u meunarodnim trinim mehanizmima, te kljune pretpostavke za primjenu parametara i metodologija za izradu inventara. Budui da ima relativno visok stepen nesigurnosti u pogledu emisija u sektoru umarstva, Crna Gora zadrava pravo da nakon to budu dostupni taniji podaci i poboljaju se tehniki uslovi u pogledu namjene zemljita, prenamjene zemljita i umarstva, preispita svoj INDC do 2020. godine, i izmijeni svoj nacionalno utvreni doprinos. 2.1.5 Konferencija potpisnica Konvencije (Conference of the parties COP) u Parizu

Dvadeset prvo redovno godinje zasijedanje Konferencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, koja se od 1995. godine organiziraju sa ciljem dostizanja zadataka postavljenih u Okvirnoj konvenciji o klimatskim promjenama UN-a, koja je usvojena 1992. godine na Samitu za zemlju u Rio de aneiru odrana je u Parizu, Francuska izmeu 30. novembra i 12. decembra 2015. godine. Konferencija u Parizu bila je ujedno i 11. sastanak potpisnica Protokola iz Kyota.

Po prvi puta u istoriji na Konferenciji se uspio postii univerzalni sporazum o metodama uz pomo kojih bi se ublaile klimatske promjene sa kojim su se sloile gotovo sve drave svijeta - Pariki klimatski sporazum. Sporazum e postati obavezujui ukoliko ga ratificira, usvoji, odobri ili mu pristupi najmanje 55 nacija koje zajedno proizvode najmanje 55% globalnih emisija gasova staklene bate. Po rijeima organizacionog komiteta, primarni oekivani rezultat sporazuma je ograniavanje globalnog porasta temperature na manje od 2oC do 2100. godine u poreenju sa klimatskim uslovima prije industrijske revolucije. Istraivai Meuvladinog panela o klimatskim promjenama su 2009. godine zakljuili da su takve mjere neophodne kako bi se izbjegle ozbiljne klimatske katastrofe, i da je za postizanje tih rezultata neophodno do 2050. umanjiti emisije gasova staklene bate izmeu 40% i 70% u odnosu na emisije u 2010. godini, a do 2100. godine doi do nulte stope. Pariki klimatski sporazum implicitno nastoji ograniiti porast temperature na 1.5 oC to bi zahtijevalo jo ambicioznije mjere i postizanje nulte stope isputanja gasova staklene bate u periodu od 2030. do




13

2050. godine. Ipak, ovaj cilj se eksplicitno ne spominje u finalnoj verziji sporazuma.

Prije same konferencije, 146 nacionalnih klimatskih panela javno je predstavilo planove Namjeravanih nacionalnih doprinosa u globalnom odgovoru na klimatske promjene. Predloeni nacionalni doprinosi trebali su prije same konferencije ograniiti porast globalne temperature na maksimalno 2.7oC do 2100. godine. Evrposka unija je iznijela prijedlog o smanjenju vlastitih emisija za 40% do 2030. u odnosu na emisije u 1990. godini.

Nakon dvosedminih pregovora sporazum je odobrilo skoro 200 zemalja. Glavni elementi novog Sporazuma iz Pariza odnose se na:

dugoroni cilj: vlade su postigle dogovor da e porast prosjene svjetske temperature zadrati na nivou znatno manjem od 2C u poreenju sa predindustrijskim nivoima, te da e ulagati napore da se taj porast ogranii na 1,5C;

doprinosi: prije parike konferencije i za vrijeme njenog trajanja zemlje su podnijele sveobuhvatne nacionalne planove klimatskog djelovanja za smanjivanje emisija;

ambicija: vlade su se sloile da e svakih pet godina obavjetavati o svojim doprinosima za postavljanje ambicioznijih ciljeva;

transparentnost: takoe su prihvatile da e se izvjetavati meusobno, kao i javnost, o tome kako napreduju u sprovoenju aktivnosti i dostizanju zacrtanih ciljeva kako bi se obezbijedila transparentnost i nadzor.

solidarnost: EU i ostale razvijene zemlje i dalje e finansirati borbu protiv klimatskih promjena kako bi zemljama u razvoju pomogle da smanje emisije i izgrade otpornost na posljedice klimatskih promjena.

2.1.6 Beka konvencija i Montrealski protokol

Montrealski protokol o supstancama koje oteuju ozonski omota, usvojen u Montrealu 1987. godine. Putem sukcesije, 23. oktobra 2006. godine Crna Gora je ratifikovala Beku konvenciju, Montrealski protokol i Amandmane na Montrealski protokol. Najei uzroci oteenja ozonskog omotaa su emisije supstanci, koje u razliitim kombinacijama sadre hemijske elemente hlor, fluor, brom, ugljenik i vodonik, poznatije pod nazivom supstance koje oteuju ozonski omota. Pored freona (CFC-a i HCFC-a) i halona, tu se jo ubrajaju ugljen tetrahlorid, metil bromid, metil hloroform i bromhlorometan. Ove supstance imaju iroku primjenu kao rashladno sredstvo u friiderima, zamrzivaima i drugim rashladnim




14

ureajima, klima-ureajima i toplotnim pumpama, aerosol rasprivaima, sredstvima za stvaranje pjene, sredstvima za ienje i aparatima za gaenje poara. Supstance koje oteuju ozon se razgrauju pod uticajem kratkotalasnog zraenja sunca, uzrokujui oslobaanje hlora i broma. Ovi gasovi negativno utiu na ozon, jer katalitiki djeluju na hemijske reakcije koje ga unitavaju. Obaveza po predmetnoj Konvenciji je preduzimanje odgovarajuih mjera za zatitu ljudskog zdravlja i ivotne sredine od negativnih uticaja koji su posljedica ili mogu biti posljedica ljudskih djelatnosti kojima se modifikuje ili se moe modifikovati ozonski omota. 2.2. Nacionalna dokumenta i strategija

2.2.1 Prvi nacionalni izvetaj Crne Gore o klimatskim promjenama

prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama.

Crna Gora je lanica Konvencije kao ne-Ankes 1 zemlja i ona nema obavezu smanjivanja emisija GHG. Meutim, u obavezi smo da periodino pripremamo GHG inventar kao dio Nacionalnog izvjetaja / komunikacije prema UNFCCC, kao i da izraujemo izvjetaj o ranjivosti svojih prirodnih resursa i ekonomije uslijed klimatskih promjena. Pored navedenog, Crna Gora je lanstvom u Konvenciji preuzela i obaveze u pogledu:

Donoenja i sprovoenja programa mjera za ublaavanje posljedica klimatskih promjena;

Razvoja prakse i procesa koji kontroliu, smanjuju ili spreavaju emisiju GHG po sektorima: energetike, saobraaja, industrije, poljoprivrede, umarstva, upravljanja otpadom;

Transfera i primjene tehnologija, istraivanja i sistematskih klimatskih osmatranja (ukljuujui meteoroloka i hidroloka istraivanja), razmjenu informacija i osnivanja baze podataka, koja se odnose na klimatski sistem;

Racionalnog korienja apsorbea i rezervoara GHG ukljuujui biomasu, ume, okeane i druge kopnene i morske ekosisteme;

Ukljuivanja procjene klimatskih promjena u odgovarajue nacionalne strategije i politike drutveni-ekonomskog razvoja, u cilju minimiziranja negativnih posljedica na privredni razvoj, zdravlje stanovnitva i ivotnu sredinu;

Saradnje u oblasti obrazovanja, obuka kadrova i jaanje javne svijesti.




15

Prvi nacrti nacionalnih inventara Gasova staklene bate (GHG) za 1990. i 2003. godinu uraeni su 2005. Za potrebe ovog Izvjetaja izvrena je procjena i poboljanje inventara za 1990. godinu, koja je izabrana kao bazna godina, tako to je izvren ponovni pregled svih ulaznih podataka uz korienje novijih istraivanja i dokumenata koja nisu bila raspoloiva u trenutku izrade inventara.

U okviru Prvog nacionalnog izvjetaja prikazani su i GHG inventari za 2003. i 2006. godinu. GHG inventar za 2003. godinu uraen je primjenom IPCC metodologije uz sektorski pristup i konzistentan je sa inventarom bazne 1990. godine. GHG inventar za 2006 godinu je uraen za potrebe izvjetavanja po LRTAP konvenciji, primjenom Corinair metodologije. Emisije GHG gasova iz 2006. godine nisu uporedive sa emisijama iz 1990. i 2003. zbog djelimine konzistentnosti koritenih metodologija.

Izvjetaj je uraen u skladu sa preporukama datim u Uputstvu za pripremu nacionalnih izvetaja zemalja lanica koje nisu ukljuene u Aneks i Konvencije (17/CP.8), odgovarajuim procedurama GEF-a i relevantnim crnogorskim propisima i dokumentima. U procesu izrade Izvjetaja, zabjiljeene su potekoe koje su se odnosile na nedostatak podataka (nepostojanje pojedinih podataka ili serija podataka, nepouzdanost i sl.).

Prvi nacionalni izvjetaj se sastoji iz 5 cjelina:

Nacionalne okolnosti; Inventar gasova sa efektom staklene bate Crne Gore; Politike, mjere i procjene smanjenja emisije gasova sa efektom staklene

bate; Ranjivost i prilagoavanje klimatskim promjenama; Ogranienja, nedostaci i potrebe.

U okviru poglavlja pod naslovom Nacionalne okolnosti, dat je profil zemlje u smislu opisa stanja optih karakteristika, prirodnih resursa i ivotne sredine. Takoe, obraeni su ekonomski i razvojni prioriteti u svim sektorima (energetika, industrija, saobraaj, turizam i poljoprivreda), karakteristike drutvenog razvoja, kao i institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene.

Shodno obavezama, sastavni dio Izvjetaja je inventar gasova staklene bate kojim se generiu rezultati za ukupne ekvavilentne antropogene emisije iz izvora i odstranjenih koliina putem ponora svih gasova sa efektom staklene bate (GHG), koji se ne kontroliu Monterealskim protokolom. Pored navedenog, dat je prikaz primjenjenih metodologija, sistema prikupljanja i obrade podataka, analiza




16

kljunih kategorija tj. onih koje imaju najznaajniji uticaj na inventar gasova, glavni emisioni indikatori, kao i prorauni nesigurnosti inventara.

U dokumentu je dat i presjek rezultata za ukupne ekvivaletne emisije gasova sa efektom staklene bate (CO2eq), tj. emisije koje su dobijene korienjem potencijala globalnog zagrijavanja individualnih gasova (GWP), po ekonomskim sektorima, bez LUCF (promjena u korienju zemljita i umarstvo/Land Use Change and Forestry), za 1990. i 2003. godinu. Tabela br.1 GHG emisije i procentualni udjeli po ekonomskim sektorima (bez LUCF)

Sektor

Bazna 1990. Godina

2003. godina

Emisije u CO2eq (Gg)

Udio u ukupnoj emisiji (%)

Emisije u CO2eq (Gg)

Udio u ukupnoj emisiji (%)

Energetika 2 540,28 50,1 2 656,60 49,9

Industrijski procesi

1 642,04 32,4 1889,13 35,5

Poljoprivreda 783,59 15,4 655,16 12,3

Otpad 104,37 2,1 119,28 2,3

UKUPNO 5 070,28 100 5 320,17 100

Iz prethodne tabele se vidi da energetski sektor ima najvei udio u ukupnim emisijama, pa je u narednoj tabeli dat prikaz GHG CO2eq emisija po energetskim podsektorima. Tabela br. 2 GHG emisije i procentualni udjeli u ukupnoj emisiji po energetskim podsektorima

Energetski podsektor

Bazna 1990. godina 2003. godina

Emisije Udio u Emisije Udio u




17

u CO2eq (Gg)

ukupnoj emisiji (%)

u CO2eq (Gg)

ukupnoj emisiji (%)

Transformacija energije

1.356,07 52,8 1669,96 62,9

Industrijska proizvodnja i graevinarstvo

612,42 24,4 427,87 16,2

Saobraaj 380,92 15,2 406,86 15,3

Usluge 101,87 4,1 86,25 3,2

Domainstva 57,73 2,2 46,04 1,7

Poljoprivreda /ribarstvo/ umarstvo

31,27 1,3 19,62 0,7

UKUPNO 2.540,28 100,0 2.656,60 100,0

Sektor energetike je najznaajniji sektor sa stanovita udjela u ukupno realizovanim GHG emisijama u Crnoj Gori, odnosno podsektor transformacija energije (Termoelektrana Pljevlja). Meutim, ako se emisije analiziraju pojedinano tj. sa stanovita udjela pojedinih industrija, onda su ukupno realizovane emisije (emisije uslijed sagorijevanja goriva zajedno sa emisijama uslijed odvijanja tehnolokog procesa) najvee iz aluminijumske industrije (Kombinat alumijuma Podgorica).

Poseban dio dokumenta ine politike, mjere i procjene smanjenja emisija i isti se bavi pokazateljima u svim relevanim sektorima ukljuujui i portfolio potencijalnih CDM projekata.

U prvom Izvjetaju obraena je i tema ranjivosti i prilagoavanja na klimatske promjene u dijelu temeperature, padavina i ekstremnih vremenskih situacija, ali i moguih buduih scenarija. Ranjivost je bila predmetom analiza po sektorima.




18

Prilikom analize ranjivosti i prilagoavanja na efekte klimatskih promjena prepoznati su najosjetljiviji sektori (vodni resursi, obalno podruje, poljoprivreda, umarstvo, biodiverzitet i javno zdravlje). Tako su na primjer za sektor voda predloene mjere prilagoavanja poput izrade katastra vodnih resursa, mapiranje svakog vodnog resursa sa svim njegovim karakteristikama i identifikovanje zone potencijalne opasnosti, zatita vodoizvorita i dr.

2.2.2 Studija o ekonomskim uticajima klimatskih promjena1

Izrada Studije ekonomskog uticaja klimatskih promjena ima za cilj prepoznavanje potencijalnih uticaja klimatskih promjena u brojnim sektorima. Studija identifikuje podatake, kao i najnovije modele i metode za procjenu ekonomskih uticaja klimatskih promjena, kao i prednosti i trokove prilagoavanja takvim promjenama u sektorima poljoprivrede i umarstva, turizma, vodnih resursa i zdravstvene zatite u Crnoj Gori. Isto tako, procjenjuje obim nacionalnih kapaciteta za razvoj i primjenu pomenutih podataka, modela i metoda na situaciju u Crnoj Gori. Definie primjenu postojeih podataka, modela i metoda u Crnoj Gori kako bi se dolo do preliminarnih procjena ekonomske vrijednosti fizikih uticaja utvrenih Prvom nacionalnom komunikacijom, i konano daje prijedlog naina za unapreenje postojeih analitikih i institucionalnih kapaciteta za procjenu uticaja klimatskih promjena, te prednosti i trokove prilagoavanja promjenama u Crnoj Gori.

Klimatske promjene, utiu na kvantitet i kvalitet ivotne sredine koju ljudi koriste za proizvodnju dobara i usluga. Na tritima, klimatske promjene utiu na proizvodnju i trine cijene roba i usluga u sektorima koji su direktno pogoeni klimatskim promjenama. U modernim ekonomijama, trita su meusobno povezana meuindustrijskim tokovima roba i usluga, kao i novanih sredstava dobijenih u zamjenu za te robe i usluge. Ovi meuindustrijski tokovi imaju ulogu transportne trake za prenos uticaja klimatskih promjena, potencijalno ih irei kroz itavu ekonomiju.

Studija prepoznaje dvije vrste uticaja klimatskih promjena - na dobrobit ljudi i na indikatore nacionalne ekonomske aktivnosti.

Ekonomski sektori ili kategorije uticaja u Crnoj Gori koji su predmetom Studije odnose se na poljoprivredu i ume, turizam, vodne resurse, koji proimaju razliite ekonomske sektore, kao i zdravlje ljudi. Svako poglavlje daje pregled osnovnih metodolokih pristupa, vrsta modela i baza podataka potrebnih za

1 Ministarstvo odrivog razvoja i turizma




19

sveobuhvatnu procjenu teta uzrokovanih klimatskim promjenama, koje se razlikuju za svaki sektor i kategoriju uticaja. Studija koristi pristup izgradnji kapaciteta koji nazivamo bez aljenja. To znai da modeli, metode i podaci potrebni za procjenu fizikih i ekonomskih uticaja klimatskih promjena i donoenje odluka u javnom i privatnom sektoru o najboljem nainu da se izbjegnu uticaji putem adaptacije, u mnogim sluajevima, koristite se za donoenje planskih i upravljakih odluka vezanih za ekonomski razvoj i zatitu ivotne sredine. Drugim rijeima, razlog za izgradnju ovih modela i razvijanje novih baza podataka je da se pomogne Crnoj Gori da razvija svoju ekonomiju na razborit nain, koristan za graane Crne Gore, njihovu prirodnu sredinu i ekosisteme. Vrijedna uloga koju mogu imati u borbi protiv klimatskih promjena predstavlja dodatu vrijednost.

Studija se takoe bavi procjenom metodologija, potrebnih podataka i neophodnog razvoja analitikih i institucionalnih kapaciteta za preciznije procjene uticaja klimatskih promjena na ekonomske parametre u budunosti.

2.2.3 Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanje za Crnu Goru (TNA)

Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanja za Crnu Goru (TNA) predstavlja kljuni document koji definie prioritete i potrebe vezanim za tehnoloke inovacije, rjeenja, znanja sa glavnim ciljem smanjenja emisija GHG kao i smanjenja nivoa ranjivosti nacionalnog prirodnog i socioekonomskog sistema. Uraena je uz podrku holanske Vlade. Proces je zasnovan na revidiranom TNA Priruniku, koji su pripremili UNDP i UNFCCC, a koriene su alatke - program TNAssess i on-line baza podataka ClimateTechWiki. Primjenjen je multisektorski pristup, a kao polaznu taku uzeta je dugorona nacionalna vizuja razvoja (ekonomski, socijalni i prioriteti vezani za ivotnu sredinu). Sektori od znaaja za ublaavanje klimatskih promjena i adaptaciju identifikovani su na osnovu podataka iz Prvog nacionalnog izvjetaja. Prednost je data onim sektorima za koje se smatralo da bi tehnoloke intervencije u njima donijle koristi za postizanje razvojnih prioriteta i za smanjenje emisija gasova staklene bate i osetljivosti na klimatske promjene. Tabela br. 3 Pregled prioritetnih TNA podsektora

Prioritetni podsektori za smanjenje emisija

Prioritetni podsektori za prilagoavanje

Proizvodnja energije (41% ukupnih GHG emisija)

Vodni resursi




20

Potronja energije u stambenom I sektoru usluga (9% emisija)

Javno zdravlje

Proizvodnja aluminijuma (sintetiki gasovi 30% emisija)

Poljoprivredno zemljite

Drumski saobraaj (12% emisija) Poljoprivredna proizvodnja Obalno podruje ume

Za prioritetne podsektore identifikovane su prikladne tehnologije i klasifikovane u odgovarajue kategorije (od kratkoronih tehnologija malog obima primjene do srednjih i dugoronih tehnologija velikog obima). Prioritizacija tehnologija u okviru razliitih kategorija raena je na osnovu socijalnih, ekonomskih, klimatskih i koristi za ivotnu sredinu koje bi se ostvarile njihovom primjenom. Za tehniku podrku koriten je pomenuti program TNAssess. Ova softverska alatka omoguava analizu odluka na osnovu vie kriterijuma, tako to se ocjene zasnivaju na najmanje etiri kriterijuma razvojne koristi za ivotnu sredinu, ekonomiju i drutvo, kao i koristi za redukciju gasova staklene bate i smanjenje osetljivosti. U pojedinim sluajevima ukljueni su i dodatni kriterijumi, kakav je npr. trini potencijal. Postavljeni su specifini ciljevi za prioritetne tehnologije i identifikovane barijere koje usporavaju ili onemoguavaju primjenu i irenje tehnologija do eljenog obima. Kao pandam barijerama predloena su rjeenja i definisane mjere za stvaranje povoljnog okruenja i ubrzanje primjene i irenja tehnologija. Pored navedenog, sastavni dio TNA strategije su porfelji prioritetnih tehnologija za smanjenje emisija, specifini ciljevi odnosno eljeni nivoi primjene pojedinih tehnologija I set mjera za ubrzanje trensfera, primjene I irenja tehnologija, koje ine akcioni plan za sprovoenje strategije.

2.2.4 Drugi nacionalni izvetaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Drugi nacionalni komunikacioni dokument (SNC))

Drugi nacionalni izvjetaj raen je u svijetlu injenice da meunarodni nauni krugovi vie ne postavljaju pitanje da li e doi do klimatskih promjena ili ne, ve da dokazi govore da se klimatske promjene ve deavaju. Svjesni smo svi pojava zagrijevanja klime, topljenje lednika, rasta nivoa mora, poveane koncentracija gasova sa efektom staklene bate.

Obim i sadraj Izvjetaja odgovara utvrenoj metodologiji i predstavlja odgovor na obavezu koja proizilazi iz odredbi Konvencije o klimatskim promjenama. Drugi nacionalni komunikacioni dokument (SNC) je aurirao i pojaao sadraj koji se




21

odnosi na prilike u zemlji, registar gasova sa efektom staklene bate, ublaavanje klimatskih promjena, osjetljivost na klimatske promjene i na korake koje treba preduzeti da bi se prilagodili klimatskim promjenama, kao i na informacije o svijesi javnosti, obrazovanju, obuci, sistemskim istraivanjima i opservacijama, i transferu tehnologija.

Prvi dio Izvjetaja obrauje opte nacionalne okolnosti kroz prikaz trendova u periodu izmeu dva izvjetaja dajui osvrt na klimatske karakteristike, demografske podatke, ekonomske i razvojene prioritete, prirodne resurse i dr.

Osmotreni ekstremni vremenski i klimatski dogaaji do 2010. godine ukazuju na:

Uestalije ekstremno visoke maksimalne i minimalne temperature; ei i dui toplotni talasi; Vei broj vrlo toplih dana i noi; Manji broj mraznih dana i vrlo hladnih dana i noi; ea pojava sua;

Poseban dio dokumenta tie se Inventara gasova sa efektom staklene bate i to prikazom emisija pojedinano po gasovima, ali i po sekorima (energetika industija, poljoprivreda i td.)

Tabela br.4 Ukupna emisija direktnih GHG prikazane u CO2eq, period 1990. 2011. (Gg)

CO2eq (Gg)/god

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Ukupni CO2eq(Gg) bez ponora

5.556.8 6.280.2 4.759.3 3.199.9 2.267.3 1.615.2 4.171.9 4.225.6 4.599.5 4.774.1 5.300.5

Ukupni CO2eq(Gg) sa ponorima

3.922.2 4.770.9 2.932.4 1.133.1 233.2 -104.1 2.232.4 2.201.4 2.213.8 2456.3 3.146.4

CO2eq (Gg)/god

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

Ukupni CO2eq(Gg) bez ponora

4.976.4 5.507 4987.0 4.778.0 4.382.6 4.643.9 4.655.7 4.366.5 3.084.5 4.022.3 3.865.71*

Ukupni CO2eq(Gg) sa ponorima

2.826.5 3.197.8 2.828.7 2.814.5 2.183.5 2.779.3 2.291.4 2.096.8 679.2 1.759.4 1.698.8

* procjena direktnih emisija GHG za 2011. godinu prikazana u CO2eq(Gg)ukljuuje i SF6 emisije dok za ostale godine iz posmatranog vremenskog perioda, shodno podacima koji su bili na raspolaganju to nije sluaj




22

Tabela br.5 Emisije direktnih GHG iz ekonomskih sektora prikazane u CO2eqperiod 1990. 2011. (Gg)

Sektor/godina 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Energetika 2.360.7 2.466.8 2.057.6 1.698.6 1.349.6 490.3 1.987.7 1.841.9 2.252.2 2.329.0 2.429.7


2.307.7 2.926.5 1.859.2 690.1 96.0 281.3 1344.8 1.567.6 1.550.7 1.653.2 2.096.2

Poljoprivreda 783.3 781.9 737.4 706.2 716.6 738.5 734.4 711.1 691.6 686.8 669.6

Otpad 105 105 105 105 105 105 105 105 105 105 105

Sektor/godina 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

Energetika 2.019.1 2502.4 2.413.1 2.404.4 2.247.1 2.439.3 2.373.6 2.943.0 2.043.5 2.818.6 2.653.0


2.202.4 2.250.8 1.812.0 1.629.1 1.556.1 1.635.1 1.747.2 918.2 601.6 714.4 747.3

Poljoprivreda 649.8 648.9 656.9 639.5 474.4 464.4 429.8 421.3 355.3 378.2 380.6

Otpad 105 105 105 105 105 105 105 84 84 84 84

Teme koje su bile predmetom razrade Izvjetaja odnose se na ranjivost i adaptacije u smislu varijabilnosti klime i osmotrenih klimatskih promjena do 2010. godine, naroito u dijelu analize osmotrenih ekstremnih dogaaja. Prema Izvjetaju uticaji klimatskih promjena na prirodne i drutvene sisteme manifestuju se kao: gubici u prinosu poljoprivrednih usjeva; smanjena raspoloivost pijae vode kao i njen kvalitet; porast i irenje bolesti; poveana opasnost od poplava, sua, itd. Projekcije budue klime ukazuju na dalji rast ovih uticaja, naroito ako se nastavi s rastom antopogenih emisija gasova s efektom staklene baste. Pojedini od tih buduih uticaja ve se ne mogu izbjei, zbog ivotnog vijeka GHG gasova i prirode klimatskog sistema. Juni djelovi Evrope prepoznati su kao najranjivije oblasti, pored Arktika, a sektorske analize ranjivosti odnosile su se na vodne resurse; obalu i obalni pojas; poljoprivredu i umarstvo; zdravlje ljudi.

Analize su pokazale da e klimatske promjene u budunosti imati znaajan uticaj na bilans i reim povrinskih i podzemnih voda to je uslovilo sprovoenje nekoliko aktivnosti vezanih za vodne resurse u Crnoj Gori, poput detaljne procjene sektora voda i prijedlog katastra, te analiza uticaja klimatskih promjena na vodni reim rijeka Lim i Tara. Svrha izrade katastra jeste da ukae da fundmentalni vodni resursi moraju biti identifikovani kao takvi i zatieni od nekontrolisane eksploatacije i klimatskih promjena. Isto tako, potrebno je da se ukae na potrebu uspostavljanja visokog nivoa razmjene informacija izmeu razliitih institucija koje se bave vodama kako bi se pravovremeno evidentirale promjene i preduzele adekvatne mjere zatite.

Prema dokumentu, poljoprivreda je vrlo osjetljiva na klimatske promjene, poto je klima jedan od najvanijih prirodnih faktora za poljoprivrednu proizvodnju. Porast koncentracije CO2 moe da stimulie fotosintezu, povea proizvodnju biomase i povea ekasniju upotrebu vode (Pinter et al., 1996; Kimball et al., 1993). Porast temperature moe da ima razliite efekte. One mogu da poveaju produktivnost biljaka i da smanje rizik od smrzavanja. S druge strane, u toplim i sunim uslovima, porast temperature moe da dovede do vodnog stresa i zbog




23

toga do smanjenja prinosa. Promjene koliine i raspodjele padavina mogu da utiu pozitivno i negativno na poljoprivredu, u zavisnosti od regionalnih uslova i regionalnog trenda padavina. Drugi uticaji klimatskih promjena ukljuuju: vii rizik od loe etve zbog eih i intenzivnijih vremenskih ekstrema, kao to su sue, poplave, zatim klimatski povoljne uslove za razvoj biljnih tetoina i bolesti, smanjenje kvaliteta roda zbog vee koncentracije CO2 (IPCC, 2001b). Dakle, polazei od postojeih poljoprivrednih prilika u Crnoj Gori, a na osnovu osmotrenih i projektovanih klimatskih promjena i ekstrema, moe se zakljuiti da je sektor poljoprivrede ranjiv na:

sue zbog projektovanog porasta uzastopnih dana bez kie, smanjenja ukupnih koliina padavina i formiranja sunije klime u budunosti dolazi do erozije zemljita i gubitka poljoprivrednih povrina;

pomjeranje vegetacionog perioda ka poetku godine zbog mogue pojave mrazeva, naroito u prvih 30 godina 21. vijeka; ovo moe izazvati naglo zaustavljanje vegetacije i gubitka roda, naroito kod voarskih kultura;

porast toplih dana u toku godine, trajanje i uestalost toplotnih talasa zbog mogueg ubrzavanja aktivnosti tetoina i insekata i dr..

U cilju procjene uticaja klimatskih promjena na ume u Crnoj Gori, izraene su dvije studije za pripremu Drugog nacionalnog izvjetaja: Osetljivost umarskog sektora Crne Gore na tetoine i biljne bolesti i Analize i projekcije uticaja klimatskih promjena korienjem regionalnog klimatskog modela na budue rasprostranjenje i rast glavnih vrsta drvea u Crnoj Gori. Sintezom mjera za adaptaciju uma na klimatske promjene, koje su predloene u stratekim umarskim dokumentima u Crnoj Gori, moe se uoptiti da se veina odnosi na nain budueg gazdovanja umama. U osnovi, odgovarajuim izborom naina upravljanje umama moe se ublaiti negativan uticaj potencijalnih klimatskih promjena koje predviaju razliiti klimatski modeli. Izrada Drugog nacionalnog izvjetaja pomogla je jaanje kapaciteta i dala prijedlog za mehanizam sistema bioprognoze, kako bi se napravila osnova za kvantitativnu procjenu uticaja vremena i klime na zdravlje ljudi u Crnoj Gori. Potreba za uspostavljanjem sistema bioprognoze postoji, na ta ukazuju kako direktni (npr. ei toplotni talasi, poplave, sue, umski poari) tako i indirektni pokazatelji (poveane frekvencije hranom i vodom prenosivih bolesti, alergijske bolesti disajnih organa izazvane polenom, naroito kod djece, uestalije pojave sranog i modanog udara tokom niskog vazdunog pritiska, velikih kolebanja temperature, kao i sparnih vruih dana). Ideja je da se u cilju prevencije i adaptacije na izmijenjene klimatske uslove, uz pomo sistema biometeoroloke prognoze, formira baza podataka o uticaju vremena i klime na obolijevanja i




24

umiranja u Crnoj Gori. Denisana su dva pravca prikupljanja podataka: putem anketnih listia s meteoropatskim reakcijama i putem liste specinih bolesti na koje vremenske prilike mogu da utiu. Svi prikupljeni podaci bili bi arhivirani i analizirani u Institutu za javno zdravlje Crne Gore (IJZ). Za poetak, prikupljanje podataka i istraivanja radili bi se samo za Glavni grad Podgoricu. U izvjetaju evidentna je injenica da je ljudski faktor svojom djelatnou lokalno modikovao klimu u gradovima u odnosu na njihovu okolinu (npr. zbog sve veeg broja povrina prekrivenih trotoarima, kao i zbog betonskih zgrada, dnevna akumulacija toplote u gradu vea je u odnosu na okolinu prekrivenu travom, zatim, vei je povrinski oticaj prilikom padavina, vee je zagaenje vazduha itd.. Gradska klima i uticaj klimatskih promjena u urbanim sredinama do sada se nijesu detaljno prouavali u Crnoj Gori. Izvjetaj obuhvata i detaljan uvid u usvojene (i nacrte) sektorske strateke razvojne politike i planove, kako bi se sprovela njihova analiza na bazi klimatskih scenarija i identifikovale mogunosti smanjenja emisija GHG. Analize se odnose na glavne sektore emitere emisija GHG: energetiku, industriju, poljoprivredu, korienje zemljita, promjene korienja zemljita i umarstvo i otpad, a koji predstavljaju antropogene izvore ili ponore emisija GHG. Sastavni dio ovog dijela dokumenta ine i analize emisija iz prolosti, uraene na osnovu nacionalnog inventara emisija GHG za period 2008.2011., kao i projekcije emisija GHG, prema unaprijed denisanim scenarijima za period 2014.2020., a koje se temelje na pretpostavkama stope rasta privrede, iz razliitih strategija (npr. SRE do 2030.) uz identifikovanje moguih prepreka i neizvjesnosti, koje bi mogle sprijeiti efektivnost sprovoenja predloenih mjera smanjenja emisija GHG. Nacionalni inventar emisija GHG za period 1990. 2011. jasno pokazuje da je sektor energetike glavni izvor emisija GHG (dominantno CO2), to se zapravo odnosi na proizvodnju elektrine energije i potronju energenata u industriji i saobraaju. Drugi vaan izvor emisija GHG (sintetiki gasovi) jeste sektor industrije. Uzimajui navedeno u obzir moe se zakljuititi da se smanjenje emisija GHG prvenstveno mora fokusirati na ova dva sektora.

Tabela br.6 Emisije i ponori GHG po kljunim sektorima za 2011. godinu Emisije

(ponori) GHG (Gg)/sektor

CO2 CH4 N20 CF4 C2F6 CO2eq

Energetika 2.526,93 4,205 0,124 2.653,68

Industrija 158,79 0,076 0,01 744,79

Poljoprivreda 9,27 0,6 380,67




25

Otpad 4 84,00

umarstvo -2.166,88 -2.166,88

Pomenuta sektorska analiza odnosi se na procjenu definisanih razvojnih prioriteta koja se za energetiku prepoznaju kao sigurnost u snadbjevanju energijom, razvoj konkuretnog trita energije i odrivi energetski razvoj. Za potrebe analize ovog sektora uzete su u razmatranje tri osnovna (visoki, srednji i niski) scenarija razvoja osnovnih odrednica energetske potronje Crne Gore. Korienjem softverskog alata LEAP za potrebe ocjene smanjenja emisije GHG izraunate su projekcije istih za svaki od scenarija. Na osnovu predmetnih pretpostavki u dokumentu su razvijena dva scenarija razvoja buduih proizvodnih kapaciteta elektrine energije i potronje energije i to: osnovni i mitigacioni scenario.

Kada su u pitanju indistrijski procesi u dokumentu je konstatovano da ne postoji politika koja se bavi detaljnom analizom industrijskog sektora, te da Strategija razvoja preraivake industrije (2014. 2018.) obuhvata analizu postojeeg stanja i industrijske proizvodnje sa posebnim osvrtom na sektor metalne i drvne industrije (kao strateke sektore). Analizom postojeih stratekih i planskih dokumenata predvieni pravci industrijskog razvoja usmjereni su na podizanje tehnolokog nivoa obrade, modernizaciju u postojeim i razvoj nove industrije zasnovano na znanju, inovacijama i savremenim tehnikama uz primjenu odgovarajuih standarda odrivog razvoja i zatite ivotne sredine. Prema dokumentu trenutno se emisije GHG iz sektora industije praktino svode na emisije sintetikih GHG iz tehnolokog procesa Kombinata aluminijuma, jer ostali industrijski procesi (eljezara niki i proizvodnja krea) emituju manje od 2% GHG. U toku procesa topljenja aluminijuma, procesom elektrolize, dolazi do emisija dva gasa iz grupe perfluorougljovodonika: ugljen-tetrafluorida (CF4) i ugljen-heksafluorida (C2F6). U nacionalnom inventaru iz 2011. godine emisije ovih sintetikih gasova zastupljene su odmah iza ugljen dioksida u ukupnom iznosu od 586 Gg CO2eq. U dokumentu su se razmatrala dva pristupa:

KAP radi punim instalisanim proizvodnim kapacitetom (120.000 tona livenog aluminijuma godinje),

KAP radi smanjenim instalisanim proizvodnim kapacitetom (70.000 tona livenog aluminijuma godinje).

Kao mjere smanjenja sintetikih GHG u tehnolokom procesu industrije aluminijuma navedene su: poveanje efikasnosti i radne temperature u elektrolizerima, takasto doziranje glinice i bolja procesna kontrola i korienje inertnih anoda.




26

Za oba pristupa raen je proraun smanjenja emisija prema osnovnom (BaU) scenariju, koji pretpostavlja da se u tehnolokom procesu KAP-a nee dogoditi promjene i scenariju smanjenja GHG emisija, koji pretpostavlja da e se u tehnolokom procesu KAP-a primjeniti odabrane mjere smanjenja emisija GHG. Prema pokazateljima nivo GHG emisija u sektoru industrije (s punim kapacitetom proizvodnje KAP-a) u 2020. godini smanjie se za 658 Gg CO2eq u odnosu na nivo iz 1990. godine osnovni scenarion, a za 1.296 Gg CO2eq u scenariju smanjenja emisija GHG. Nivo GHG emisija u ovom sektoru (sa smanjenim kapacitetom proizvodnje KAP-a) u 2020. godini u odnosu na 1990 bie manji za 1.916 Gg CO2eq (osnovni scenario) odnosno 1.669 Gg CO2eq (scenario smanjenja emisija GHG). U sektoru poljoprivrede sagledani je vei broj stratekih dokumenata (Strategija razvoja poljoprivrede i ruranog podruja (2015 2020), Nacionalni program proizvodnje hrane i dr..). Poljoprivredni sektor predstavlja izvor emisija metana (CH4) i azot-suboksida (N2O), koje potiu iz stoarstva i upotrebe azotnih ubriva u ratarskoj proizvodnji. Mogue mjere koje se mogu sprovesti u cilju smanjenja GHG u sektoru poljoprivrede su: smanjenje paljenja zemljita poslije etve, tj. sprovoenje prakse zaoravanja ili odmaranja zemljita, proizvodnja bez upotrebe hemijskih sredstava, upravljanje poljoprivrednim otpadom (odnosno njegovo korienje u energetske svrhe, npr. biogas iz farmi svinja i krava ili biomasa).

Dokument se bavi i sektorom umarstva tako da su analizom Nacionalne umarske strategije s planom razvoja uma i umarstva, kroz Viziju do 2023. godine konstatovana dva opta cilja i to:

Unaprijediti ume i odrivost gazdovanja poveanjem drvne zalihe u privrednim umama sa 104 na 115 miliona m3 bruto drvne mase;

Poveanje BDP sektora umarstva, drvne industrije i drugih djelatnosti koje zavise od uma sa 2% na 4 % ukupnog BDP.

Iz inventara GHG emisija vidi se da su CO2 ponori u 2011. godini iznosili 2.166,90 Gg CO2eq. Postoji vie mjera, koje bi sigurno poveale umske kapacitete, a time i ponore CO2 emisija u sektoru umarstva i odnose se na praktine naine primjene umskouzgojnih metoda ime se poveava zaliha ugljenika u biomasi stabla, proirenje umskih podruja poumljavanjem goleti, odrivo planiranje i upravljanje umama i dr.. Razmatrani scenariji pokazali su da e nivo ponora GHG u sektoru umarstva u 2020. godini u odnosu na 1990. biti vei za 811 Gg CO2eq (osnovni scenario) odnosno 923 Gg CO2eq (scenario poveanja ponora GHG).




27

Dokumentom su se analizirali i posebne komponente od znaaja za predmetnu tematiku poput podzemnih voda u dijelu njihovih rezervi, korienje, zatita i problemi. Cilj je da se analizom utvrdi specifina ranjivost podzemnih voda na klimatske promjene. Izvjetaj dotie i temu ureenja i planiranja prostora u kontekstu klimatskih promjena u smislu potreba smanjenja raskoraka izmeu potencijala i uloge prostornog planiranja u adaptaciji na klimatske promjene. Konstatovana su pojedina ogranienja i nedostaci tehnike i metodoloke prirode, institucionalna ogranienja, nedostaci kapaciteta, kao i nedostatak finansijskih resursa za sprovoenje mjera mitigacije i adaptacije. Izvjetaj daje i kratak osvrt na izvrenu procjenu tehnolokih potreba u kontekstu klimatskih promjena, pregled tekuih projekata koji adresiraju pitanje klimatskih promjena u Crnoj Gori, kao i prijedloga konkretnih projekata.

2.2.5 Nacionalna Strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030. U Izvjetaju o napretku Crne Gore u procesu pristupanja EU za 2013. godinu (nakon eksplanatornog i bilateralnog skrininga) eksplicitno je navodeno da je neophodno donoenje nacionalne politike i strategije u oblasti klimatskih promjena, te integracija ovog pitanja u relevantne sektorske politike i strategije. Izradu Strategije pomogla je Evropska komisija posredstvom Delegacije Evropske unije u Podgorici kroz projekat EuropeAid/127054/C/SER/multi - SC N 2014/34464 finansijskom podrkom u visini od 200 000 . Za izradu Strategije u oblasti klimatskih promjena do 2030. godine je tokom 2014. godine odabran konzorcijum AGRECO. Uvodno poglavlje Strategije daje analizu postojee situacije kroz pregled najznaajnijih instrumenata stratekog i pravnog okvira koji se do neke mjere bave pitanjem klimatskih promjena poput dokumenata: Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanje za Crnu Goru, Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. Godine, Nacionalnog stratekog okvira za obnovljive izvore energije i energetsku efikasnost, Nacionalne umarske strategije, Nacionalne strategije odrivog razvoja, Strategije za razvoj poljoprivrede i ruralnih podruja 2014.-2020., Nacionalne strategije upravljanja kvalitetom vazduha 2013.-2016., Strategije upravljanja otpadom. Cilj razrade zasniva se na potrebi da se ukae da se Strategija u oblasti klimatskih promjena ne moe implementirati bez integracije njenih ciljeva u relevantne sektorske strategije i politike.




28

Strategija se bavi i pitanjima ciljeva politike EU u ovoj oblasti, kao i nainima i mehanizmima dostizanja zacrtanih standarda u borbi protiv klimatskih promjena. Vaan element Strategije odnosi se na razmatranje projekcije emisija GHG po sektorima iz kojih se mogu prepoznati najznaajniji uticaji cjelokupne privrede na emitovanje gasova sa efektom staklene bate. Emisija zagaujuih materija od kljunog je znaaja za efikasno upravljanje ivotnom sredinom, jer se podaci o emisijama iz inventara koji se odnose na specifinu (baznu) godinu mogu, uz korienje standardizovane metodologije, koristiti za predvianje emisija u budunosti. Inventar emisija u Crnoj Gori se redovno aurira i priprema se u skladu sa IPPC smjernicama. Za potrebe rada na Strategiji za klimatske promjene2 emisije GHG iz svih ekonomskih sekora su se obraivale kroz dva scenarija i to:

Sa postojeim mjerama WEM Sa dodatnim mjerama WAM

Da bi se dolo do projekcije emisija GHG za itavu dravu neophodno je izraditi projekcije emisija za sve relevantne privredne sektore. U skladu sa podacima, procijenjeno je da dominantan udio u emisijama GHG u Crnoj Gori ima sektor energetike, koji obuhvata i proizvodnju i potronju energije, zatim sektor industrijskih procesa, (proizvodnja aluminijuma zbog emitovanja sintetikih gasova).

Posebni djelovi dokumenta posveeni su mjerama mitigacije, odnosno ublaavanja posljedica klimatskih promjena kroz smanjenje emisija GHG. Na osnovu projekcija emisija gasova GHG izraene su ukupne projekcije koje za sve privredene sektore iznose 3542 GgCO 2eq za koje se po scenariju sa dodatnim mjerama (WAM) oekuje da e biti emitovani u Crnoj Gori 2030. godine. U dokumentu pregled mjera mitigacije uraen je za sektor energetike (podsektor proizvodnja energije, podsektor preraivakih industrija, podsektor saobraaja - prevoz tereta i prevoz putnika, podsektor ostale potronje i to prema oba scenarija WEM i WAM), sektor industrijskih procesa oba scenarija WEM i WAM, sektor poljoprivrede, sektor umarstva, takoe oba scenarija i dr..

2 Poglavlje: Metodologija i Scenariji projekcija emisija po sektorima




29

Tabela br.7 Poreenje emisija GHG u EU i svijetu sa emisijama u Crnoj Gori 1990 2000 2010 2030

Ukupne emisije u svijetu Gg

38,232,170.06

40,563,437.00 50,911,113.68

EU 28 5,636,933.47 5,103,281.75 4,834,156.78 3,382,160,08

Stanovnitvo EU 28 475,160,781.00 486,958,178.00 503,234,845.00 518,499,055.00 Emisije u EU/po glavi stanovnika

11.86

10.48

9.61

6.52

Stanovnitvo Crne Gore

608,816.00

603,152,00

619,001.00

607,757.00

Emisije Crne Gore Gg CO2eq

5,278.83

5,195,54

943.94

3486

Emisija u Crnoj Gori/po glavi stanovnika

8.67

8.61

6.37

5,73

Emisije Crne Gore kao procenat emisija na svjetskom nivou

0.012

0.011

0.007

Prilagoavanje ili adaptacije na klimatske promjene predstavlja vano polje djelovanja i u okviru Strategije je uraena ocjena potreba i preduslova kako bi se identifikovale odgovarajue mjere i aktivnosti. Mjere ublaavanja kao odgovor na izazove klimatskih promjena ne mogu u potpunosti anulirati uticaje i posljedice istih zato je neophodno osmisliti adekvatne mjere adaptacije. Prema Strategiji bavljenje izazovima povezanim sa klimatskim promjenama zahtijeva integrisan pristup, kojim se ujedno ograniava obim i stopa promjena i razmatraju ostali uticaji i mogunosti. Prilagoavanje je proces stalnih usaglaavanja odgovora na direktne i indirektne pokretae klimatskih promjena. Meuvladin panel o klimatskim promjenama (IPCC) definie prilagoavanje kao prilagoavanja prirodnih ili ljudskih sistema kao odgovor na postojee ili oekivane klimatske stimulanse ili njihove posljedice, koji ublaavaju tetu ili iskoriavaju povoljne mogunosti. Negativni klimatski uticaji (ili prijetnje) nastaju onda i gdje se dogaaji pribliavaju ili prelaze postojei limit tolerancije ili gornju granicu. Pozitivni uticaji (ili mogunosti) nastaju onda i gdje prethodni ograniavajui faktori (npr. toplotni limiti ili led/snijeg) vie ne ograniavaju razvoj ili aktivnosti. Kako se limiti ili gornje granice u okviru upravljanih i prirodnih sistema esto definiu ili podrazumijevaju na osnovu prolog iskustva, projekcije klimatskih promjena, ukljuujui njihove varijacije i ekstreme, zahtijevaju panju: da li moemo minimizirati negativan uticaj i da li moemo iskoristiti pozitivan uticaj? Odgovori i odluke o prilagoavanju se mogu kategorisati kao mjere i strategije koje doprinose:

Izgradnji kapaciteta prilagoavanja stvaranje informacija (istraivanje, prikupljanje podataka i praenje, podizanje svijesti), podravajue drutvene strukture (organizacioni razvoj, rad u partnerstvima, institucije), i podravajue upravljanje (regulative, zakonodavstvo, i voenje) to je potrebno kao osnova za realizaciju




30

akcija prilagoavanja; Realizaciji akcija prilagoavanja akcije koje pomau da se smanji

ranjivost na klimatske rizike ili iskoriste mogunosti.

Uzimajui u obzir prirodu projektovanih promjena klime, djelotvoran pristup prilagoavanju treba da se sastoji od poveanja fleksibilnosti ili otpornosti ulaganja koja je teko povratiti, posebno ona za koja se oekuje da e imati dug rok trajanja (npr. komunalna infrastruktura, saobraajna infrastruktura, objekti, kao i zasadi uma) i od poboljanja informacija i njihove dostupnosti i korisnosti.

Upravo izrada stratekih dokumenata ukljuuje odluke i izbor izmeu mogunosti adaptacija. Jedan vid kategorisanja prepoznaje tri pristupa prilagoavanju i to kao pristup socijalne ranjivosti (koja se bavi osnovnom socijalnom ranjivou), pristup otpornosti (upravljanje za poboljanje otpornosti ekosistema) i ciljni pristup prilagoavanju (usmjerenost na akcije prilagoavanja konkretnim rizicima klimatskih promjena). Kroz procjenu mogunosti prilagoavanja u dokumentu se naglaava potreba prepoznavanja odrivih opcija koje za rezultat imaju djelotvornu adaptaciju koja minimizira rizike povezane sa implementacijom. Ove opcije oznaavamo kao korisne opcije prilagoavanja, neupitno korisne low-regrets opcije, opcije korisne za obije strane i fleksibilne ili prilagodljive opcije upravljanja Korisne opcije prilagoavanja mjere prilagoavanja koje su vrijedne truda (npr. one koje donose neto socio-ekonomske koristi) kakav god bio stepen buduih klimatskih promjena. Ove vrste mjera ukljuuju one opravdane (ekonomine) u okviru postojeih klimatskih uslova (ukljuujui i one koje se bave klimatskom promjenjljivou i ekstremima) i dalje su opravdane kada je njihovo uvoenje konzistentno sa bavljenjem rizicima povezanim sa projektovanim klimatskim promjenama. Izvodljivost sprovoenja ovih vrsta opcija treba da se uzme u obzir u svijetlu postojeih barijera i potencijalnih konflikata (kao to je ranije diskutovano). Osim toga, fokusiranje na neupitne no regrets opcije je posebno adekvatno za blii period, jer je vie vjerovatno da e se implementirati (oigledni i neposredni benefiti) i mogu pruiti iskustvo na koje e se graditi dalje procjene klimatskih rizika i mjera prilagoavanja. Primjeri obuhvataju akcije ili aktivnosti usmjerene na izgradnju kapaciteta za prilagoavanje kao dijela sveobuhvatne strategije prilagoavanja; Izbjegavanje izgradnje u visoko-rizinim podrujima (npr. ravnice sklone plavljenju); Smanjenje gubitaka iz vodovodne infrastrukture; Izgradnju/projektovanje imovine i objekata da bi se svelo na minimum pregrijavanje u ljetnjim mjesecima; Smanjenje posljedica poplava kroz korienje vodootpornih materijala za podove, zidove i postavljanje elektrinih kontrola, kablova i ureaja na vii od




31

normalnog nivoa i uvoenje rekreativnih viesezonskih sadraja. Ovakve mjere/strategije e generalno gledano zahtijevati investicije, ali su neutralne u pogledu trokova kada se uzme u obzir neposrednost ciljnih rizika i ostvarenih benefita.

Neupitno korisne low-regrets opcije mjere prilagoavanja za koje su povezani trokovi relativno niski i za koje benefiti, iako prvenstveno ostvareni u okviru projektovane budue klimatske promjene, mogu biti relativno vei. Primjeri obuhvataju izgradnju dodatnog klimatskog prostora u novim objektima da bi se obezbjedile dodatne modifikacije (npr. poveana ventilacija, odvod) u skladu sa projektovanim promjenama u temperaturi i padavinama; Ograniavanje vrste i stepena razvoja u podrujima koja su sklona poplavama; Promovisanje stvaranja i ouvanja prostora (npr. granice, poljoprivredno zemljite, zelena gradska podruja, ukljuujui krovove) kao podrka ciljevima biodiverziteta; Uestvovanje u razvoju i radu dodatnih objekata za skladitenje vode (npr. i zgradnja grupnih vodnih objekata i zajednikih rezervoara za vodu). Navedene korisne no-regrets i low regrets opcije imaju prednosti u tome da su usmjerene na maksimizaciju povratka ulaganja kada je izvjesnost povezanog rizika niska. Opcije korisne za obije strane odnosi se na mjere prilagoavanja koje imaju eljene rezultate u smislu minimiziranja klimatskih rizika ili iskoriavanja potencijalnih mogunosti, ali imaju i druge drutvene benefite, benefite za ivotnu sredinu ili ekonomske benefite. U okviru konteksta klimatske promjene, opcije korisne za obje strane su esto povezane sa onim mjerama i aktivnostima koje se bave klimatskim posljedicama, ali koje takoe doprinose ublaavanju ili drugim drutvenim ciljevima i ciljevima ivotne sredine. Ove vrste mjera ukljuuju one koje su prvenstveno uvedene iz drugih razloga osim bavljenja klimatskim rizicima, ali takoe proizvode eljene benefite prilagoavanja. Primjeri ukljuuju upravljanje poplavama koje podrazumjevaju stvaranje ili ponovno uspostavljanje plavnih ravnica koje poveavaju kapacitet upravljanja poplavama i podravaju ciljeve ouvanja biodiverziteta i stanita; Unaprijeenje spremnosti i planiranje nepredvienih planova u cilju bavljenja rizicima (ukljuujui klimu); Unaprijeenje kapaciteta hlaenja objekata kroz poveanje zamraivanja i/ili kroz strategije za alternativno hlaenje sa manje energije; Zeleni krovovi i zeleni zidovi koji imaju viestruke koristi u smislu smanjenja temperature objekata i skupljanja kinice sa objekata i smanjivanju njenog oticanja po betonskim povrinama (ulice, putevi), poveanja zelenih povrina u okviru gradskih sredina, ali takoe smanjuju korienje energije i za grijanje i za hlaenje.




32

Fleksibilne ili prilagodljive opcije upravljanja obuhvataju uspostavljanje postepenih opcija prilagoavanja, prije preduzimanja zahtjevnih aktivnosti u jednom mahu. Ovaj pristup smanjuje rizike, jer omoguava postepeno prilagoavanje. Mjere se uvode korienjem postojeih resursa, ali na nain da omogue nadogradnju u smislu primjene novih znanja, iskustva i tehnologije. Odloeno uvoenje specifine mjere prilagoavanja (ili paketa mjera) moe biti dio strategije fleksibilnog upravljanja dok god je to u skladu sa posveenou da se nastavi sa izgradnjom potrebnih kapaciteta i evaluaciju nastajuih rizika. Odluka da se odloi uvoenje specifine akcije se esto donosi kada su klimatski rizici ispod definisanih gornjih granica ili kada zahtijevani prilagodljivi kapaciteti (npr. regulatorne ili institucionalne okolnosti) nijesu dovoljni da dozvole djelotvornu akciju. Primjeri ukljuuju: Odlaganja u sprovoenju specifinih akcija prilagoavanja dok se istrae opcije i definiu neophodni standardi i regulatorni okvir; Uvoenje progresivnog povlaenja iz priobalnih podruja i stvaranje ili ponovno stvaranje poplavljenih ravnica; Razvoj u skladu sa projektovanim promjenama klime.

Mjere prilagoavanja moemo klasifikovati na osnovu sektora ili na osnovu vremena, cilja i motiva implementacija. Sektorske mjere imaju za cilj akcije za individualne sektore na koje mogu uticati klimatske promjene poput poljoprivrede. Npr. smanjenje padavina i poveanje stope isparavanja zahtjevalo bi nove naine navodnjavanja, te izradu odgovarajuih stratekih okvira djelovanja. Viesektorske mjere oznaavaju akcije povezane sa razliitim sektorima, npr. Integrisano upravljanje vodama, slivovima. Meusektorski pristup je holistiki i podrazumjeva npr. istraivanje i razvoj, tehnoloke inovacije kao to je razvoj sorti usjeva otpornih na suu.

Tabela br.8 Odabrani primjeri mjera prilagoavanja po sektorima

Sektor Opcija / Strategija za prilagoavanje

Osnovni okvir politike

Vode Proireno sakupljanje vode; skladitenje vode i tehnike uvanja; korienje vode i efikasnost navodnjavanja;

Nacionalana politika o vodama i integrisano upravljanje vodnim resursom;upravljanje hazardima za vode.

Poljoprivreda Prilagoavanje datuma sjetve i raznovrsnost sjetve; premjetanje usjeva; unaprijeeno upravljanje zemljom, npr. kontrola erozija i zatita zemljita sadnjom drvea.

Politika ruralnog razvoja; osiguranje usjeva; finansijski podsticaji, npr. subvencije

Zdravlje ljudi Akcioni planovi za zatitu od toplote; unaprijeena kontrola i nadgledanje bolesti na koje utiu klimtske promjene; bezbjedna voda za pie i unaprijeen sanitarni

Politike javnog zdravlja koje prepoznaju klimatski rizik; ojaane zdrastvene usluge; regionalna i meunarodna saradnja.




33

sistem.

Saobraaj Usklaivanje/premijettanje; standardi projektovanja i izgradnje puteva, eljeznice i ostale infrastrukture

Integrisanje pitanja klimatskih promjena u nacionalne politike u oblasti saobraaja

Energija Jaanje ukupne infrastrukture za prenos i snadbijevanje; postavljanje podzemnih kablova; energetska efikasnost, korienje obnovljivih izvora energije

Nacionalne politike o energetici, propisi i fiskalni i finansijski posticaji za korienje alternativnih izvora, Ukljuivanje pitanja klimatskih promjena u standarde projektovanja.

Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama i odredbama Odluke o mehanizmu monitoringa EU, preporuuje izradu Nacionalnog plana adaptacije. Na Konferenciji ugovornica UNFCCC-a dogovoreno je da poboljane akcije prilagoavanja treba da se preduzmu u skladu sa odredbama Konvencije, da prate pristup transparetnosti i da uzme u obzir naroito potrebe ranjivih grupa, zajednica i ekosistema. Isto tako, treba da budu zasnovane na najbolje dostupnim tehnikama i saznanjima, ukljuujui i tradicionalno znanje, te rodno senzitivan u smislu integrisanja svih drutvenih kategorija. Za potrebe Stretegije uraena je i detaljna analiza domaeg pravnog okvira i njegove usklaenosti sa relevantnim propisima EU u oblasti klimatskih promjena, kao i preporuke za dalje korake harmonizacije i implementacije evropskih propisa, okvirnu procjenu administrativnih kapaciteta i trokova koji proistiu iz primjene evropskog zakonodavstva u ovoj oblasti. Iscrpna analiza brojnih akata EU u ovoj oblasti pokazuje da u javnoj administraciji na poslovima povezanim sa pravnim okvirom EU u dijelu klimatskih poslova biti potrebno najmanje 20-tak osoba tako da e trokovi administracije u ovoj oblasti koji obuhvataju brojne obaveze (prikupljanja podataka, izvjetavanja, uee u sistemu trgovine emisijama i dr.) iznositi oko 0,5 miliona eura na godinjem nivou.

U poglavlju Strategije pod nazivom Put za implementaciju (Akcioni plan) rezimiraju se aktivnosti, ciljevi i mjere u najvanijim sektorima privrednog sistema (proizvodnja energije, preraivaka industrija, saobraaj, umarstvo, upravljanje otpadom i dr.), a koje treba sprovesti u periodu 2015.-2030. godina, sa ciljem smanjenja negativnih uticaja klimatskih promjena kroz integrisano sprovoenje identifikovanih aktivnosti. Sastavni dio dokumenta ini i izjava o namjeravanom doprinosu Crne Gore meunarodnim naporima na spreavanju negativnih efekata klimatskih promjena




34

koji je izraen u smanjenju emisija za 30% do 2030. godine u odnosu na baznu 1990. godinu.

3. Studija ranjivosti

3.1. Ciljevi i razlozi izrade procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.1 Ciljevi procjene ranjivosti na klimatske promjene Opti cilj projekta Adaptacija na klimatske promjene na Zapadnom Balkanu, pod kojim je uraena Procjena ranjivosti sa akcionim planom je integracija adaptacija na klimatske promjene u procese upravljanja i planiranja u razliitim sektorima gradske uprave, naroito u prioritetne kao to su prostorno planiranje i razvoj stratekih projekata. Projekat je usmjeren na kratkorone, srednjerone i dugorone perspektive. Pod pokroviteljstvom Gradonaelnika Podgorice, koji je imenovao Sekretarijat za planiranje i ureenje prostora i zatitu ivotne sredine za koordinaciju predvienih aktivnosti, radna grupa sastavljena od predstavnika svih relevantnih institucija uradila je predmetni dokument. Adaptacija na klimatske promjene je kontinuirani dugoroni proces koji nema stvarni datum poetka ili kraja. Stoga rezultate date u ovom dokumentu treba posmatrati kao privremene na dugom putu adaptacija. Oni e omoguiti gradskoj upravi da na adekvatan nain uzmu u obzir potencijalne uticaje klimatskih promjena i unaprijede odluke vezane za planove i programe razvoja. U svakom sluaju, dobijeni rezultati posluie kao preporuka i smjernica donosiocima odluka u obavljanju njihovih administrativnih zaduenja. Mora se imati u vidu da mjere iz Akcionog plana ovog dokumenta ne mogu biti samostalna politika, ve je njegova implementacija u sinergijskoj vezi sa sektorskim planovima i projektnim inicijativama. Shodno tome, svrha izrade ovog dokumenta je da se na osnovu dostupnih podataka, informacija i rezultata njihovih analiza, identifikuju, kreiraju i kroz Akcioni plan dokumentuju intervencije adaptacija na klimatske promjene.

3.1.2. Situacija i razvoj dogaaja u Podgorici Podgorica je glavni i najvei grad Crne Gore koji zahvata povrinu od 1.508 km2, odnosno 10,7% teritorije Crne Gore. Podaci sa poslednjeg popisa 2011. godine govore da u Podgorici ivi 187.085 stanovnika, to predstavlja 30% ukupnog crnogorskog stanovnitva.




35

Na teritoriji Glavnog grada nalaze se i dvije gradske optine (Tuzi i Golubovci) i 141 seosko naselje sa 66 mjesnih zajednica. Podgorica je glavna raskrsnica puteva u Crnoj Gori. Ima vrlo pogodan poloaj na uu rijeke Ribnice u Morau u Zetsko-bjelopavlikoj ravnici. Grad je blizu skijakim centrima na sjeveru zemlje i ljetovalitima na Jadranskom moru. U blizini se nalazi i Nacionalni park Skadarsko jezero. Prostorno urbanistiki plan Podgorice Prostor Glavnog grada Podgorice obraen je Prostorno-urbanistikim planom (PUP), koji je usvojen 2014. godine i koji je doneen za ukupnu teritoriju Glavnog grada. Opti ciljevi PUP-a Glavnog grada su:

Podsticanje ravnomjernijeg teritorijalnog razvoja, racionalna organizacija, rezervacija i zatita prostora;

Unaprjeenje kvaliteta ivljenja koje e se ostvariti sprjeavanjem prevelike koncentracije stanovnitva u Glavnom gradu, tako to e Tuzi i Golubovci postati dio urbane aglomeracije Podgorice;

Poveanje dostupnosti disperzne mree naselja, razvoj gradskih optina Tuzi i Golubovci, sekundarnih centara, ravnomjerniji socioekonomski razvoj i posebno razvoj ruralnog podruja;

Obezbjeenje uslova za ureenje i izgradnju prostora i naselja; Promocija, aktiviranje i odgovorno upravljanje raspoloivim prirodnim i

stvorenim resursima, ivotnom sredinom i kulturnim dobrima; Zatita naselja i zemljita od poplava; Zatita podzemnih voda u regionu radi vodosnabdijevanja stanovnitva; Zatita od zemljotresa; Zatita javnog interesa, podruja i objekata od javnog interesa,

identifikacija i zatita javnih dobara; Ukljuivanje svih aktera i interesnih grupa u donoenje i implementaciju

stratekih planskih rjeenja, itd. (javni, privatni, nevladin sektor); Pravilno korienje ljudskih, prirodnih i izgraenih (antropogenih)

potencijala u socioekonomskom, prostornom i ekolokom pogledu; Uspostavljanje efikasnog geografskog informacionog sistema PUP-a

Glavnog grada Podgorice za potrebe implementacije plana, monitoringa zatite, korienja i izgradnje prostora i dr.




36

Dosadanji prostorni razvoj Dosadanji prostorni razvoj Podgorice ima izrazite karakteristike urbano-ruralnog kontinuuma:

Centralni dio grada je velikih gustina stanovanja, preteno, planski urbanizovan, sa bulevarima, parkovima, monumentalnim mostovima i objektima koji odaju izgled velegrada, dok je u preostalim djelovima Grada prisutna izrazito ratrkana gradnja malih gustina, sa velikim procentom bespravno podignutih gradjevina u prigradskim naseljima;

este promjene (planske i neplanske) namjene prostora, slaba rjeenja i diskontinuitet razvoja fizikih struktura grada, uoljiviji su poslije 1991. godine;

Segregacija stanovanja poslije 1991. godine je jo vie izraena. Sa jedne strane elitne stambene zone (Nova varo - Gorica; Novi grad - Kruevac), i sa druge preteno radnika naselja sa velikim procentom bespravnih objekata (Malo brdo, Zagori, Kakaricka gora, Dajbabska gora, Masline, Konik - Vrela ribnika), neformalna naselja (Zagori - park-uma, Zagori - Stara Zlatica) i izbjegliko naselje Konik - Vrela ribnika sa izrazito niskim standardom stanovanja;

Slabo odravanje stambenih naselja i objekata kolektivne gradnje, sa kraja sedamdesetih-osamdesetih godina (npr. Blok 5, Blok 6 Kruevac, stambeni blokovi Dra-Zagori) i neadekvatni projekti za njihovu revitalizaciju, odnosno reurbanizaciju;

Devastacija poljoprivrednog zemljita (Ljekopolje, Momiiko polje, Dajbabsko polje...);

Neafirmisanost prirodne sredine i kulturnog nasljedja, devastacije obala rijeka Morae i Ribnice, park-uma Zagori, bespravne gradnje, propadanje istorijskog jezgra grada, odnosno neadekvatne tipologije (do)gradnje, neadekvatno tretiranje kulturnih dobara (Duklja, tvrava Ribnica...).

Budua prostorna organizacija Koncepcija prostorne organizacije grada tei ka otklanjanju glavnih problema uz ouvanje i razvijanje postojeih vrijednosti i specifinosti Glavnog grada Podgorica, koje smo definisali kao prostorne konstante. Tei se evoluciji, a ne radikalnoj transformaciji postojeih gradskih prostora. Osnovni ciljevi razvoja urbanizacije i mree naselja su:

Manji, odnosno umjereniji rast Podgorice, usmjeren na razvoj unutar postojeeg graevinskog zemljita (brownfield development), tako da se ostvari znaajan kvalitativni napredak urbanih struktura i ivotne sredine;




37

Preusmjeravanje procesa neravnomjernog razvoja u mrei naselja; Prestrukturiranje mree seoskih naselja racionalnijim aglomeriranjem

stanovnitva i aktivnosti, te podsticanje razvoja seoskih i planinskih podruja ka potpunijem korienju prirodnih potencijala;

Ubrzani razvoj ruralnih podruja, stvaranjem uslova za povraaj stanovnitva.

Graevinsko zemljite bie planirano na principima odrivog razvoja, zatite prirodnih potencijala i karakteristika predjela uz uvaavanje sljedeih smjernica:

Prednost dati gradnji unutar postojeeg graevinskog zemljita, a posebno zavretku nedovrenih djelova, sve u skladu sa kapacitetima postojee infrastrukture i objekata javnih funkcija;

Prilagoavanje gustine stanovanja i gustine stanovnitva prema tipu naselja;

Oblikovanje graevinskog zemljita primjerenog geomorfolokim i hidrolokim preduslovima kao posebne cjeline naselja.

umske povrine su najzastupljenija opta kategorija na podruju Glavnog grada (48,18%). Druga kategorija po zastupljenosti su ostale prirodne povrine (16,33%). Povrine naselja (graevinsko, negraevinsko i izdvojeno graevinsko zemljite) zauzima 6,29% teritorije Podgorice. Povrine i koridori saobraajne infrastrukture zauzimaju 3,11% ukupne teritorije Glavnog grada. Poljoprivredno zemljite, sa obradivim poljoprivrednim zemljitem i drugo obradivo zemljite zauzima 14,60% od ukupne teritorije Glavnog grada. Zatita i unapredjenje ivotne sredine Paralelno sa izradom PUP-a tekla je i izrada Strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu. U kontekstu izrade i implementacije PUP-a, te sagledavanjem onoga to danas predstavlja prioritetna pitanja politika i strategija u oblasti ivotne sredine, kao posebno znaajni, izdvojeni su sledei opti ciljevi: Unaprjeenje svih segmenata i djelova ivotne sredine, Efikasna borba na polju klimatskih promjena, Smanjenje gubitka biodiverziteta do 2020. godine (Aichi Biodiversity

Targets), Dostizanje ciljeva 20-20-20 - smanjenje emisije gasova staklene bate za

20%, poveanje energetske efikasnosti takoe za 20%, kao i poveanje udjela energije iz obnovljivih izvora u istom procentu.

Polazei od postavljenih ciljeva ije dostizanje podrazumijeva poboljanje ukupnog kvaliteta ivotne sredine, a shodno prirodi i obimu prepoznatih moguih negativnih uticaja do kojih moe dovesti realizacija PUP-a, definisane su opte




38

mjere odrivog razvoja po sektorima i posebne mjere za pojedine segmente i pojave. Izmedju ostalih, izdvajaju se i sljedee mjere: Mjere ublaavanja i adaptacije na klimatske promjene: Izrada studije osjetljivosti Glavnog grada na klimatske promjene; Izrada Adaptacione strategije sa akcionim planom za Glavni grad; Izrada procjene ugroenosti podruja naroito izloenih poplavama (kao

evidentnog problema); Proirenje urbanih zelenih povrina u smislu njihovog kvantitativnog i

kvalitativnog poveanja u gradskim etvrtima i formiranja zatitnog zelenila oko infrastrukturnih objekata;

Procjena mogunosti razvoja i primjene sistema navodnjavanja kap po kap za odravanje javnih povrina (parkovi, dvorita gradskih ustanova i dr.);

Sprovedene mjere ublaavanja i adaptacije na klimatske promjene; Smanjenje proizvodnje metana na divljim deponijama uklanjanjem odloenog

otpada.

Mjere energetskog menadmenta: Izrada metodologije i studije i primjena p

Documents

Strategija adaptacija na klimatske promjene Glavnog grada Podgorice