izzuddin b abdusselam kuran çalışmaları 27 sh

7/31/2019 izzuddin b abdusselam kuran almalar 27 sh.

1/27

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 21 (2010/1), s. 15-42

ZZDDN b. ABDUSSELAM VE KURANALIMALARI

Izz Ibn Abd As-Salam and His Studies on Quran

Abdulmuttalip Arpa*

ZET

zzddn b. Abdusselam Hicr VII. asrda yaam ok ynl eser veren dneminin nemli

ilm ahsiyetlerindendir. lm evrelerce slam ilimlere ynelik dnce sistemi birokaratrmaya konu olurken maalesef Kurna ynelik almalar gerekli ilgiyigrmemitir. te bu almada ncelikle slam ilim ve dnce tarihinde daha ok fkhkimlii ile tannan zzddin b. Abdusselamn genel olarak hayat ve ilm dnce yapszerinde duruldu. Ardndan Kurna dair yapt almalar tantld. Sonunda iseKurn ilimleri ile ilgili baz nemli meselelere bak ve tefsirdeki metodu hakkndagenel bilgiler verilerek Kurn anlay tespit edilmeye alld.

Anahtar Kelimeler: zzddin b. Abdusselam, Kurn, tefsir, icz, tensup, mecz.

ABSTRACT

Izz ad-din b. Abd as-salam, who lived in 7th/13th Century, is one of the eminentscholars of his age. Although Izz ad-dins thought on Islamic studies has been subject tovarious studies, his works on Quran have not been thoroughly analyzed. In this study,

first, the life and ideas of Izz ad-din b. Abd as-salam shall be analyzed in broad lines.Until now, he has been largely known of his studies on law (fiqh), therefore, the secondpart of this study shall focus his works on Quran with particular emphasis on hisapproach to various issues in Quran sciences in order to get an idea about his method ofexegesis.

Keywords: Commentary on Quran, concision, harmony and metaphor.

GR

slam ilimler iin parlak bir dnem saylan bir dnemde yaayanzzddin b. Abdusselm, dneminin tm ilm imknlarn ok iyi bir ekildedeerlendirmi ve devrinin ok sekin bir ilm ahsiyeti haline gelmitir.leride deineceimiz eserlerinden de anlalabilecei gibi o, ansiklopedikbir kiilie sahip olup, hemen her konuda eserler vererek bunu ortayakoyabilmitir. er ilimlerin ounda uzmanlaan ve eserler kaleme alan zzb. Abdusselmn, kanaatimizce bu alanlardan herhangi birine hasretmekdoru olmayacaktr. Onun deiik alanlardaki eserleri mnferit olarakincelendiinde, her birinin alannda birer zgn eser olduu anlalacaktr.yle ki; onun fkh eserlerini okuyan onu fkh, tefsir eserlerini okuyantefsirci zannedecektir. Bu durum btn eserleri iin geerlidir. Ama O, slam

* Yrd. Do. Dr., rnak niversitesi lahiyat Fakltesi.


2/27

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

16 SA lahiyat

dnyasnda daha ok fkh sahasndaki meguliyetiyle n plana karlmtr.

Bunda dnemin egemen dnce ve farkl bak asyla onun yaamndastlendii grevler (kdlk-mftlk gibi) in rol oynad sylenebilir.

zz b. Abdusselm, yaad dnemde siyas iktidarlarn mezheptaassubunu olabildiince arlatrmalarna ramen, bu yndeki mihnelerealdrmam, olabildiince zgn eserler te'lif etmeye gayret etmitir. HattaO, slam ilimlerde mctehid seviyesine ykselebilen ender ahsiyetlerarasnda saylmtr. Suyt (911/1505) onun iin mrnn sonlarndamezhebe ball brakm, erevesini daha da genileterek, ictihadkanaatlerine gre hareket etmitir.1; bn Kesr (774/1323), Birok ilmevakf, yaad dnemde fi mezhebinin immdr.2; Mlik limi bn

Hcib (646/1249) ise, O, Gazlden daha byk bir limdir.

3

demitir.er ilimlerin ounda zgn eserler brakan zzddin b. Abdusselm,

Kurna ynelik nemli bir takm zgn eserler kaleme almtr. Hattakaynaklarda Msrda ilk tefsir dersleri verenin o olduu belirtilir.4 Ancakilm evrelerce onun bu yndeki almalar pek sylenemez. te biz bumakalemizde ilm evreler tarafndan ihmal edildiine inandmz zz b.Abdusselmn mfessir kimlii zerinde durarak, onun Kurnn tefsiri veilimlerine olan katklarn ortaya koymaya alacaz.

A. HAYATI VE LM KL

Ak ad, Eb Muhammed zzddn Abdulazz b. Abdusselm b. Ebil-Ksm b. Hasan b. Muhammed b. Mhezzeb es-Slemdir.5 Knyesi EbMuhammed olup lakab ise, zzddindir. ann limleri arasnda zzdiye hret bulmutur.6 Sonralar kendisine Sultanul-Ulem, Biul-Mulk ve eyhl-slam gibi lakaplar verilmitir. Sultanul-Ulem

1 Suyt, Celaleddin, el-tkn fi Ulmil-Kurn, thk. Mustafa Db Alboa, Daru bn-iKesir, Beyrut, 2002, II, 173.

2 bn Kesir, Ebl-Fida, sml b. mer, el-Bidye ven-Nihye, Kahire, 1932, VIII, 235.3 Subk, Eb Nasr Tcuddn, Tabakt-fiiyye, thk. Mahmd Muhammed et-Tnh-

Abdlfetth Muhammed el-huluv, Beyrut, 1992, VIII, 214.4 Subk, Tabakt-fiiyye, VIII, 246.5 Bkz. Subk, Tabakt-fiiyye, VIII, 209; snev, Cemleddn Abdurrahm, Tabakt-

fiiyye, thk. Abdullah Cabr, Riyad, 1981, II, 197; el-Kutubi, Muhammed b. akir b.Ahmed, Fevtul-Vefeyt, Thk. hsan Abbas, Beyrut, t.s, II, 350; Kehhale, mer Rza,Mucemul-Mellifin, Beyrut, t.s. II, 249; Eb me, ihbddn el-Makdis, ez-Zeylaler-Ravzteyn, Beyrut, 1974, s. 216; el-Mer, Abdullah Mustafa, el-Fethul-Mbn fiTabaktil-Usliyyn, Beyrut, 1974, s. 73; bn Kesr, el-Bidye ve-Nihye, VIII, 235;Syti, Hsnl-Muhdara fi Tarihi Msr vel-Kahire, thk. Muhammed ebl-Fadlbrahim, Daru hyai Kutubil-Arabiyye, Kahire, 1968, I, 314; Ebul- Felah Abdulhayy,bnl-mad, ecertuz-Zeheb fi Ahbri Men Zeheb, Beyrut, t.s., V, 301-302;Takprizade, Ebl-Hayr samddin Ahmed Efendi, Miftahus-Sade ve Misbhus-Siyde f Mevzutil-Ulm, Kahire, 1968, I, 353; Nebhn, Yusuf b. smail, CmiuKermtil-Evliy, Beyrut, 1991, II, 171.

6 Biz de bu gelenee uyarak almamzda ondan hep zz diye bahsedeceiz.


3/27

Abdlmuttalib /zzddin b. Abdusselam ve Kuran almalar

SA lahiyat 17

lakab, onun ilimde zirve oluuna, eyhl-slam lakab, fkhta ve devlet

nezdinde geldii konuma, Biul-Mulk lakab ise ilm ve siyas alandakigcne iret olarak ele alnmaktadr. Ayrca kendisine, amda doduuiin ed-Dmek, Marib (Fas) kkenli olduu iin el-Marib, Msrag edip oraya yerletii ve kabri orada bulunduu iin el-Msr, fiimezhebine mensup olmas ve bu mezhepte uzmanlamasndan dolay e-fii ve mehur Sleym kabilesine mensup olduu iin es-Slemi7

denilmitir.

Tarih boyunca kabileler arasnda sregelen kanl iktidarmcadelelerinden dolay zz b. Abdusselmn ailesinin ama yerletiigrlmektedir. Onun 577/1181de amda doduu, kaynaklar tarafndan

ittifakla kabul edilmektedir. Siyasal ve sosyal anlamda bir hayli hareketliortama sahne olan zz b. Abdusselmn domu olduu am ehri, herynden limlerin ve talebelerin aknna uram ve o dnemde slamdnyasnn en nemli ilim merkezlerinden birisi haline gelmiti. Kaynaklarnbelirttiine gre8, zz b. Abdusselm olduka yoksul ve dindar bir ailededomutur. artlar onu kk yatan itibaren ilim talebinden ziyade rzktalebiyle megul olmaya zorlamtr. Dolaysyla onun, hayatnn ilkyllarnda bu ilm ortamdan pek istifade etmedii grlmektedir. Ama budurum pek uzun srmemitir. Geceleri amdaki Emev Cmiinin kuzeykapsndaki Kellse denilen zaviyede kalrd. Belki de bu cmidegecelemesi ilim ve ibadete ynelmesinde en byk etken olmutur; nk

buras limlerin ders halkalaryla doluydu ve her taraftan ilim talebeleriburaya gelirdi. Talebeler burada Kurn okur, hadis rivyetlerini ezberler,fkh ve dier ilimleri renirlerdi. Cmi, talebe, ilim adamlar ve ilimnakledicileriyle dolup taard.

Tarihi Sbk (771/1370), babasndan naklen zz b. Abdusselmn ilimtalebeliine balama olayn yle kaydeder. eyh zzeddin hayatnn ilkdnemlerinde ok fakirdi. lim meguliyeti de ancak ya bydkten sonrabalamt. lme balama hikyesi yledir:

"Kendisi am Cmiindeki Kellsede geceliyordu. ok souk bir gecede cmide yatarkenihtilam oldu. Bunun zerine derhal cminin havuzuna inip ykand ve iddetli souktandolay kendisinde ok byk bir ac meydana geldi. Dnd, tekrar yatt ve tekrar ihtilam

oldu. Cminin kaplar kapal olduu iin dar kamyordu. Bunun zerine tekrarhavuza inip ykand. ktktan sonra iddetli souktan dolay bayld. (bns-Sbki derki: Babam bu durumun kez mi, yoksa iki kez mi vuku bulduunu anlatt,hatrlamyorum.) Son ykanta bir ses iitti. Ey bn Abdusselm! Sen ilim mi istersin,yoksa amel mi? eyh zzddin dedi ki: lim isterim nk o amele de iletir. Sabaholunca et-Tenbh adl kitb (Eb shak e-irznin fii fkhndaki nemli eseri) alp

7 Sleym kabilesi, Sleym b. Mansur b. krime b. Hasfe b. Kays Aylana nisbetleanlmaktadr. Bu kabileden birok mehur kimse yetimitir. Bkz. Suyt, Lbbl-Elbbfi Tahriril-Ensb, Badad, t.s., s. 138.

8 Bkz. Zuhayli, zz b. Abdusselm, Dmak, 1992, s. 46.


4/27


18 SA lahiyat

ksa zamanda ezberledi ve ilme yneldi. Bylece zamannn en iyi limi ve insanlarn en

bidi oldu."

9

zz b. Abdusselm tahsil hayat boyunca, birok nl limden dersleralmtr. Bata Fahruddin b. Askirden (620/1241) Fkh; Seyfddin el-midden (631/1233) Usl-i Fkh ve Kelm; el-Ksm b. Askirden(600/1221) Hads; Eb Hafs mer es-Shreverdden de (632/1234)Tasavvuf ilmini okumutur.

er ilimlerin yannda dil almalarna da ciddi arlk veren zz b.Abdusselmn, dnemin tm ilm imknlarndan yararlandgrlmektedir. Kurn ilimleri, Tefsir, Fkh ve Usl-i, Hadis, Tasavvuf,Nahiv ve Belat ilmi gibi btn ilimleri okuduu grlmektedir. Nitekimeserlerine bakldnda bu durum aka gzlemlenebilmektedir.

zz b. Abdusselm, hicr 597 veya 599 ylnda baz kaynaklara gre ilimtahsili iin, bazlarna gre ise elilik greviyle Badata gitmitir. OnunBadata iki defa gittii dnlebilirse de elilik greviyle gidip orada EbAli Hanbel b. Abdullah er-Rusafi (604/1207) ve Eb Hafs ibn Taberzed(607/1210) gibi limlerle grt ve onlardan hadis dersleri ald rivyetedilmektedir. zz, Badatta birka ay gibi ksa bir sre kaldktan sonratekrar ama geri dnmtr.10

Eb Hasan e-zel (656/1258) ile grp ondan tarikatla ilgili bilgiald11 bildirilen zz b. Abdusselmn tasavvuf hrkasn ihbuddin es-Shreverd (632/1234)den giydii ve ondan Kueyr Rislesini okuduu

nakledilmektedir. Ayrca zaman zaman skenderiyeden Kahireye gelenada sfi Ebl-Abbas el-Murs (686/1287) ile birka kez grmtr.12

Yedinci yzyln balarnda ama gelen Muhyiddin bn Arab ile tanptanmad kesin olarak bilinmemekle birlikte, Hatmul-Kurn mellifiAbdulfetth Miftah, zz b. Abdusselmn bn Arab ile yakn ilikilerierisinde olduunu, karlkl kitap alveriinde bulunduklarn belirtir.13

Ancak dnemine yakn kaynaklar onun, baz grlerinden dolay bnArabyi ar bir ekilde tenkit ettiini belirtmektedir.14 zz b.

9 Sbki, Tabakt-fiiyye, s. 214215, hikye naklen aktarlmtr.10 bnl-mad, ezertz-Zeheb, V, 302.11 Nebhani, Cmiu Kermtil-Evliya, II, 172.12 Subk, Tabakt, VIII/ 214215.13 Miftah, Abdulfettah, Hatmul-Kurn, trc. Vahdettin nce, Kitsan Yay. stanbul, 2008,s.

425.14 bn Teymiyye, Takiyyddin Ahmed, Mecmuatr-Resil, Daru lemil-Kutub, Riyad,

1991, IV, 75; Sfedi, Selahuddin Halil b. Aybek, el-Vafi bil-Vefeyt, Wiesbaden: FranzSteiner Verlag, 1974, IV, 174; Suyut, Tenbhu Gab bi-Tebrieti bnl-Arabi adlrislesinde limlerin bn Arab ye ynelik bak alarn deerlendirirken konuyla ilgilizz b. Abdusselmdan da bir anekdot aktarr. O yle der: Fakih, lim zzddin b.Abdusselm Muhyiddin bn Arabi hakknda konuur ve o zndktr, derdi. Bir gnarkadalar kendisine Bize kutubu gstermeni istiyoruz dediler. O da Muhyiddin bnArabyi gsterdi. Bunun zerine arkadalar hem ona zndktr diyorsun, hem de


5/27


SA lahiyat 19

Abdusselmn, kendi tasavvuf anlayndan ok farkl bir anlaya sahip

olan bn Arab ile uyum iinde olacana ihtimal vermek pek mmkngrnmemektedir.

zz b. Abdusselam yaad dnemin iki byk ilim ve kltr merkeziniteliini tayan am ve Kahirede eitli vazifelerde bulunmutur.Hayatnn byk bir blmn geirdii amda, Emevi Cmii hatiplii,Aziziye ve Gazzli medreselerinde mderrislik ve kdlk;15 Kahirede ise,Kdi'l-Kudt, Slihiyye Medresesi mderrislii ve Amr b. As Cmii hatipliigibi grevler stlenmitir.16

Yukarda deindiimiz zere siyas, sosyal ve ilm anlamda her ynylebirok karmakln yaand bir dnemde yaayan zz b. Abdusselm,

yaanan gelimelerden dolay zaman zaman siyas, kelm ve felseftartmalarla uramak zorunda kalm ve bu tartmalara kar bir takmtavrlar gelitirmitir. Bu fikr mcadelesinin eserlerine de yansd akagrlmektedir.

zz b. Abdusselmn eserleri fikri ahsiyet bakmndan incelendiindeok ynl bir kiilie sahip bir bilgin olduu grlmektedir. Yukarda daksmen getii zere onun mderrislik, kdlk gibi grevlerine ek olarakslama davet, bidat ve hurfelere kar mcadele etmesinin yannda, devletynetiminin yanl gidiat karsnda bir ilim adam sorumluluunugsterdiini mhede ediyoruz. O Memlk Sultanlar Muzffer SeyfuddnKutuz (658/1260) ve Zhir Rkneddin Baybars (676/1277) nezdinde bykbir nfz sahibiydi. Yneticilere kar ok cesurdu. Onlar ikaz etmekten vedoruyu sylemekten ekinmezdi. Bu yzden arptrlaca cezalardankorkusu yoktu. zz b. Abdusselmn slam tarihinde derin izler brakanbirka mihnesi yledir:

Kelmullah konusunda Hanbeliler (Selefiler)le tartmas: slamtarihinde ilk defa din/siyas eksenli ciddi tart mann hicr III. asrda Abbasiktidarndan sonra Mutezile ile selef dnceyi temsil eden nl muhaddisAhmet b. Hanbel (214/830) arasnda yaand bilinmektedir.17Buna benzer

kutuptur diyorsun. Bu nasl olur? dediler. Bunun zerine zzddin b. Abdusselm Benona zndk demekle eriat koruyorum. Kutup demekle hakkati sylyorum demitir.Suyt, Tenbhu Gab bi Tebrieti bnl-Arabi (Yazma), Enstitute Oriental Studies,Referans no: D. 539, Leningrad, vr. No:44-ab. Geni bilgi iin Bkz. Hr, Mahmut Ycer,erkeizade Mehmet Tevfik Efendi ve Levyihul-Kudsiyye fi Fedili eyhil-Ekber Adleseri, Tasavvuf/lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara, 2008, s. 21/ 28-30.

15 Subki, Tabakat, VIII, 210; Zirikli, Hayruddin, el-Alm, Beyrut, ts., Darul-lm lil-Melyn, IV, 21.

16 Makrz, Takyyuddn Ahmed b. Ali, Kitbus- Slk li Marifeti Dvelil-Mlk, thk.Sad Abdlfetth r, Kahire, 1973, I, 302; Atabek, Cemleddn Tarberd, en-Ncmuz-Zhire f Mlki Msr vel-Kahire, Kahire, ts., Vezrats-Sekfeti vel-rdil-Kavm lit-Telf vet-Tercme, VI, 338; Subk, Tabakat.,VIII, 243.

17 ehristani, Abdulkhir, el-Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Geyln,Kahire,1967, I, 118.


6/27


20 SA lahiyat

bir tartmann yine hicr VII. yzylda amda Earilerle Hanbeller

arasnda yaanmtr. Rivyetlere gre dnemin am yneticisi Melik ErefMusa b. Eyyub (662/1264), kendilerine Ehl-i Hadis ad verilen Hanbellerinkelmullah konusundaki tebihi grlerine yakn ilgi duyuyordu Bufrsat iyi deerlendirmesini bilen Hanbeller siyas gc de yanlar naekerek Earilere bask uygulatma taktiklerine baladlar. Bunda da bellibir sre baarl oldular. Hatta siyas ynetimin bir anlamda resm mezhebikonumuna geldiler. Hanbeller bu dnemde kendileri dndaki mezheplereinan ve dnce hrriyeti tanmyorlard. Melik Erefin devlet imknlarnkullanarak bu kesime Hadis Aratrma Merkezi Drul-Hadis kurmas,ynetim nezdindeki itibarlarnn ak bir gstergesiydi.18

amda Earilere yaknlyla bilinen zz b. Abdusselm, bu kesimtarafndan Melik Erefe Kelmullah konusunda selef akidesine muhlefetettii19 sulamasyla ikyet edilir. Bunun zerine emir bu konudakigrlerini almak zere kendisine mektup yazar. Bu mektup kendisineulanca zz b. Abdusselm, Anlald, bu beni imtihan etmek iin yazlmbir mektuptur. Allha yemin ederim ki doru olan eyden baka bireyyazmayacam. diyerek tarihe Mlhtl-tikd adyla geecek olannl akid rislesini kaleme alr.

Ksacas, ilh kelm sfatnn lafznn deil manasnn kadm ve ezelolduunu ispatlamaya ynelik olan bu savunma, el-Melik Eref b. Musannoluturduu ve tm mezhep temsilcilerinin katld bir mecliste tartmaya

alr. Yaplan tartmadan sonra el-Melik Eref b. Musa, zz b.Abdusselmn grlerine kni olur. zz b. Abdusselma ve onun ahsndatm Earilere, sultann yaknnda bulunan Hanbellerin kurmu olduklarkomplo teorileri bu ekilde baarszla uram olur. am emirinin izniyleartk zz b. Abdusselm ve tm Eariler inan dncelerini hr bir ortamdarahat bir ekilde savunma imkn bulurlar. Neticede din/siyas eksenli olanbu tartmadan sonra Ear ekol kazanl karken Hanbeller halk veynetim nezdinde ciddi bir itibar kaybna maruz kalrlar.

Emirleri ak arttrma yoluyla satmas: Tarih kitaplarnda mehur olanve ayn zamanda zz b. Abdusselmn Baiul-Mlk (Yneticileri satan)

lakabyla anlmasna sebep olan olay yledir:Dnemin devlet yneticisi Melik Necmeddin Eyyub, ynetimini

glendirmek iin Asya taraflarndan paralarn beytl-maldan karlamakzere devlet adna klemenler satn ald. Satn alnan bu klemenler her trlasker eitimden geirildi. Ksa zamanda bu klemenler Sultann gveninikazanacak seviyeye geldi. ok gemeden bunlarn bir ksm devlet ve ordu

18 Subk, Tabakt, VII, 218.19 Selefilerin amac, bu muhlefetten tr onun nce dinden ktn ispatlamak ve

ardndan katline cevaz vermeyi salamakt. Bkz. Zuhayli, zz b. Abdusselm, s. 165.


7/27


SA lahiyat 21

kademesinde ynetici pozisyonuna geldi. Hatta aralarndan bir tanesi

Nibul-Sultan konumuna geldi.zz b. Abdusselm Kdil-Kudt grevine atannca, idaredeki bu

yaplanmann yanllnn farkna varr. Bu emirlerin devlet adna satnalnm olmalarndan dolay er olarak hala kle hkmnde olduklarnsavunmaya balar ve ancak satlp zd edildikten sonra devlet yneticisiolabileceklerini ileri srer.

Bunlardan biri Sultann nibi (vekili) idi. zz, durumu hemen Sultanabildirdi. Sultan, zze, kararndan dnmesi iin haber gnderdi. Ancak zzkararndan dnmedi. Bunun zerine Sultan, zze ynelik ok ar ve sertifadelerde bulundu. zz, buna fkelendi ve ihtiyac olan eyalar merkebine

ykleyerek ailesiyle birlikte Kahireden karak ama yneldi. DahaKahirenin dna kmadan halkn ou gelip ona katld. Haber derhalSultana ulatrld ve ona O giderse senin tahtn da gider denildi. Bununzerine Sultan bizzat gelip ona yetiti ve onu raz edip gnln ald. Bununzerine zz, Kahireye geri dnd. Sonra Sultan, emirlerin satlacanduyurdu. Sultann nibi bundan dnmesini istediyse de o, bu kararndandnmedi. Buna ok fkelenen Nib, adamlaryla birlikte zzi ldrmek iinevine gitti. zzin olu kp nib ve adamlarnn durumunu grnce onahaber verdi. zz, buna ne kederlendi, ne de halini deitirdi. Oluna,Olum! Baban, Allh yolunda ldrlecek kadar kymetli biri deil dedi.zz ok rahat bir ekilde onlarn karsna kt. Nibin gz ona iliince eli

kurudu ve klc elinden dt. Sonra alad ve zzden kendisi iin duaetmesini istedi. zzin sat konusundaki grne boyun edi. Akabindezze Paramz nerede harcayacaksn?diye sordu. zz, Mslmanlarnyararna olacak ilerde harcayacam diye cevaplad. Nibin Paray kimalacak? sorusunu Ben alacam diye karlk verdi. Sonunda zzinistedii oldu. zz, tm halkn huzurunda onlar, ak artrma yoluyla tekerteker isimlerini okuyarak satt. Sonra da onlar zd etti. zz, sattan eldeedilen paray devletin beytl-mal kasasna atarak Mslmanlar iin hayrilerinde kulland.20

Tarihi Subk, slam tarihinde byle bir olayn benzerinin hi

yaanmadn kaydetmektedir. Yukarda rnek olarak verdiimiz buhadiselerin benzerlerine, phesiz zz b. Abdusselmn hayatnda rastlamakpek mmkndr. O yaamnda srekli haktaki ssalbetiyle tannm,marufu emreder, mnkeri de nehyederdi.

zz. b. Abdusselm, 83 yanda iken 660/1262 ylnda Cemaziyel-evvelaynn dokuzu, Cumartesi gn ikindi vaktinden nce Msrn Salihiye

20 Subk, Tabakt, VIII, 217; Nebhni, Cmiu Kermtil-Evliya, II, 171172; Zuhayli, zzb. Abdusselm, s.181


8/27


22 SA lahiyat

Medresesinde vefat etti. Sonraki gn leden nce Karfe Mezarlnn

sonunda da eteinde bir yere, her kesimden insanlarn katld byk birkalabalk tarafndan defnedildi. Sultan Zhir Rknddin Baybars'niktidarna denk gelen zz. b. Abdusselmn vefat Sultana ok ar gelir.Ama buna ramen Baybars, Allhn takdiridir ki, zz. b. Abdusselmnvefat benim ynetimim srasnda oldu. Sanrm bugn benim iktidarmntemelleri daha bir salamlat. nk bu eyh, herkesin kendisine bavurupszn dinledii bir kimse idi. Bir iret verseydi tahtm devirirdi. Onunvefatndan sonra artk saltanatma gven duymaktaym21 demekten kendinialamad. slam dnyasnn her tarafnda, zellikle am'da -eski bir am'lolmas hasebiyle- Mslmanlar, zzin vefatna derin znt duydular.Mekke, Medine, Yemen ve am gibi birok yerde onun ardndan gyabicenaze namazlar klnd.22

B. ESERLER

Yukarda deindiimiz gibi zz b. Abdusselm, aktif bir ekilde hayatnher alannda mcadele ettii iin telif iine pek frsat bulamamtr.Dolaysyla kendisi iin ilmi, eserlerinden daha ok olanlardandrdenilmitir.23 Buna ramen kaynaklarda onun krka yakn eserindenbahsedilmektedir.24 Onun tefsir, hadis, fkh, kelm, tasavvuf, slam Tarihigibi temel slam bilimleri ve slam Kltr ve Medeniyetine dair pek okeseri bulunmaktadr. ok ynl eser veren zz b. Abdusselm, eserlerinde

genelde sade ve kolay anlalr bir dil kullanm, bu ekilde ilme dayalkltr halk arasnda yaymada byk baar salamtr. Biz imdiaratrmamzn asl alanndan uzaklamamak gayesiyle burada onun Kurnve tefsir alanndaki eserlerinin genel bir tantmn yapmaya alacaz.Tespit edebildiimiz kadaryla zz b. Abdusselm Kurn ilimleri ve tefsiriile ilgili drt nemli eser kaleme almtr. Bunlardan ikisi tefsir, biriMeczul-Kurn ve dieri de Kurndaki farkl konulara ait ihtilaflyetlerin tartld Mkilul-Kurnla ilgilidir. imdi bu eserleri ksacatanmaya geelim.

1- Muhtasaru Tefsirun-Nket vel-Uyn lil-Mverd:

sminden de anlalaca zere Mverd (450/1057)ye ait olan bu tefsirizz b. Abdusselm zetleyerek tekrar kaleme almtr. Tefsirde Mverdninyetlerin tefsiri hakknda ortaya koyduu grler arasndan tercihlerde

21 Subk, Tabakt, VIII/215; Suyt, Hsnl-Muhdara fi Tarihi Msr vel-Kahire, thk.Muhammed ebl-Fadl brahim, Daru hyai Kutubil-Arabiyye, Kahire, 1968 I, 315;Zuhayli, zz b. Abdusselam., s. 192.

22 Kutubi, Fevtl-Vefeyt, I, 595; Zuhayli, zz b. Abdusselm, s. 192.23 Faruk, zz. b. Abdusselm-Sultanul-Ulem-, s. 31.24 Bkz. Brockelmann, C.E., Supplementband (SUPPL.), Leiden, 1937-1942, I, 766.


9/27


SA lahiyat 23

bulunularak bir ihtisra gidilmitir. zz, yapt bu ihtisrda kendi dnce

anlayna ters dse de kendisine ait gr bildirmekten zelliklekanmtr. Bu da onun ilm sorumlulua verdii neme bir irettir.

zz, Mverdinin tefsirinin ihtisrna balamadan nce czul-Kurn,yedi harf, yet, sre ve Kurnn isimleri gibi konular ieren ksa birmukaddime yazmtr. Daha sonra Fatiha Sresinden balayarak NsSresine kadar Mverdnin tefsirini zetlemitir. Kendi grlerini tefsireyanstmaktan kand iin bu eser zerinden onun Kurn ve tefsirinedayal dnce yapsndan bahsetmemiz mmkn deildir. Belki yetle ilgiliortaya konan grler arasndan yapt tercihler bir nebze bize fikirverebilir. Elimizde zzin bu alanla ilgili baka eserleri olduu iin onun

grlerini br eserleri zerinden anlamaya alacaz.Eser Doktor Abdullah el-Vuheyb tarafndan doktora tezi olarak tahkkedilerek 1996 ylnda Dru bn Hazm tarafndan cilt olarak Beyruttabaslmtr.

2- Tefsirul-Kurnil-Kerm:

Ksa ve vecz ibarelerle yazlan bu tefsirde sreler srayla ele alnaraktefsirine ihtiya duyulan yetlerdeki ibareler ksa ifadelerle aklanmayaallmtr. Dolaysyla srelerdeki tm yetlerin tefsiri yaplmamtr.Tefsir esnasnda zz daha ok, kelime ve ibarelerin anlamlar, dil, nahiv vebel adan tahlilleri ve yeri gelince de fkh ynden hkmleri zerinde

durmutur. Tefsir bir tr Menl-Kurn mesbesindedir.Eserin Sleymaniye Ktphanesi bata olmak zere deiik

ktphanelerde birok nshas mevcuttur. Yaptmz aratrmalarneticesinde, Suudi Arabistan Ummul-Kur niversitesi Uslid-Dinblmnde bu tefsirin Fatiha Sresinden Tevbe Sresine kadarki blmnnYusuf Muhammed e-mis tarafndan 1998de doktora tezi olarak; YunusSresinden Kehf Sresine kadarki blmnn ise yine ayn niversitedeAbdullah b. Slim tarafndan 2000de master tezi olarak tahkik edildiinirendik.

3- el-Fevid f Mkilil-Kurn:

Rdvan Ali en-Nedvnin doktora tezi olarak tahkk ettii ve sonradannerettii (Kuveyt 1967; Kahire 1982) bu eser, aslnda zzin kaynaklarda el-Eml, el-Fevid f Ulmil-Kurn, Mesil ve Ecvibe gibi adlarla zikredileneserinin ilk ksmndan olumaktadr. Nshalarna ulaamamakla birliktekaynaklardan edindiimiz bilgilere gre zz b. Abdusselma nisbet edilenel-Eml adl bu eser, onun Msrda tefsir, hadis ve fkh gibi konulardakidersleri esnasnda vermi olduu bilgilerden olumaktadr. Muhtemelen bubilgiler kendisinden sonra talebeleri tarafndan bir araya getirilerek eser


10/27


24 SA lahiyat

haline getirilmitir. Rdvan Ali en-Nedv yapt tahkkin mukaddimesinde,

tahkik ettii ksmn zze ait olan el-Eml adl eserin sadece tefsir ksmnkapsadn belirterek bu ksmna da el-Fevid f Mkilil-Kurn diye birbalk koyduunu belirtir.25

Eser bir tr zel tefsir mesbesindedir. yle ki zz b. Abdusselm eserdeusl, nahiv, dil, itikd ve ilm ynden daha geni bir ifadeyle Mkill-Kurn diye bilinen konularda kendisince tespit ettii yetleri ele alpkendine has slbuyla ilm ve edeb bir ekilde tahlil ederek onlarhakkndaki kanaatini ortaya koymaya alr. Eserin slbu, bir ders halkasesnasndaki tartmalarn ruhunu artrmaktadr. Eser bu ynyle,kaynaklarda geen26 Onun Msrda ilk tefsir dersleri verdii bilgisini

dorular niteliktedir.Eserde gerekten birok kelm, bel ve lgat ile ilgili konu en dakk veilm bir ekilde tartlmtr. Kelm konularda genel olarak mensububulunduu Ear mezhebinin27 grlerine paralel bir ekilde grleriniserdeden zz, dier konularda genel anlamda el-Ferr, Eb Ali el-Fris, bnAtiye ve Zemaher gibi limlerin grlerine yakn tercihlerde bulunmutur.Eserde kendine has zgn bir slpla konulara yaklaan zz, bilinengeleneksel metottan farkl bir seyir izleyerek sahbe, tabin ve eskitefsirlerden pek istihadda bulunmaz.

4- el-re ilal-cz f Bazi Envil-Mecz:

Eserin ismi baz kaynaklarda Meczul-Kurn diye de gemektedir.Ancak biz, kaynaklardaki arlkl gr ve eserde ilenen konular itibariyleel-re ilal-cz f Bazi Envil-Mecz adn daha uygun grdk. Gerieserin birinci blmn oluturan cz konusu da zzin bakyla mecznbir eidini oluturduu iin, eser en genel anlamda bir Meczul-Kurnanmsatmaktadr. Dolaysyla eserin ismi etrafndaki ihtilafn ze mteallikolmayp, ekilsel olduunu sylememiz mmkndr.

Eser, genel anlamda Arap dilinin beyn konusunu tekil eden meczkonusunu ele alrken, zel olarak da Kurndaki mecz kullanm veeitlerini ortaya koymay amalamaktadr. Kurndaki mecz ifadelerin

adeta bir haritasn ortaya koyan eser, ksa bir mukaddime ve iki blmdenolumaktadr. Birinci blmde cz ve czn bir eidi olan hazif konusuele alnrken, ikinci blmde mecz ve eitleri zerinde durulmutur. Sonblmde meczn krk sekizinci blm ad altnda Kurnda muzfnhazfine dayal meczlar sre sralamasna gre batan sona kadar bir sistem

25 Nedvi, Rdvan Ali, Mukaddime, el-Fevid fi Mkilil-Kurn li-zz b. Abdusselm,"Mukaddime" , Kuveyt, 1967

26 bn Subk, Tabkt, VIII, 246.27 Bkz. Apaydn, Yunus, bn Abdusselam, zzeddin, DA,stanbul, 2001, XIX, 285.


11/27


SA lahiyat 25

ierisinde sunulmutur. Eserin sonunda Meksidul-Kitab bal altnda

bir blm alarak arl tefsir olmak zere bir takm tefsir ve fkh uslile ilgili bilgiler verilmitir.

Sbk, zzin bu eseri ile Kavidul-Ahkm adl eserini, onun erilimlerdeki stnlk ve ehliyetinin bir belgesi olarak kabul eder.28 HacHalife, hakkat ve meczn bir Kurn ilmi olduunu ve zzin bu konuda bireser kaleme aldn belirtirken29, Suyt de bu eseri baz eklemelerlezetlediini ifade ederek ona Kitbu Meczl-Fursn ila Meczl-Kurnismini verdiini belirtir.30 Ancak Suytnin bu eseri maalesef gnmzekadar varln koruyamamtr.

Meczul-Kurn alannda en kapsaml alma vasfn haiz olan eser,31

ilk olarak 1313/1895te stanbulda basld. Eserin u anda birok tahkiklibasks piyasada mevcuttur.

C. Kurn limleri ile lgili Baz nemli Konulara Bak

1. czul-Kurn

Szlkte G yetirememek, yapamamak anlamndaki acz kkndentretilen icz kelimesi aciz brakmak anlamna gelmektedir.32 Terimolarak genellikle Kurnn, sahip bulunduu edeb stnlk ve muhtevazenginlii sebebiyle benzerinin meydana getirilememesi diye tarif edilir.33

Bu tarifte yer alan edeb stnlk ifadesi ncelikle Arap diline vakf olanedipleri ilgilendirirken, muhteva stnl ise bunlarla birlikte btn akl-selim ve ilim sahibi insanlar ilgilendirmektedir. te bu ynleriyle Kurnevrensel bir ilh mesaj haline gelmektedir.

Kurnda czul-Kurn terkibi gememekle birlikte Kurn- Keriminbeer sz deil insanlarn benzerini meydana getirmekten aciz kaldklarilh bir kelm olduu hususu srarla vurgulanmaktadr. Hz. Peygamberinnbvvetini inkr edenlere kar Kurn, bu kiilere Kurnn yeterli birmucize olduunu aklam (Ankebt 29/50-51), eer gleri yetiyorsa btn

28 Subk, Tabkt, VIII, 247.29 Hac Halife, Mustafa b. Abdullah Katip elebi,Mifthus-Sede, Tahran, 1387h., II, 450.30 Suyt, el-tkn fi Ulmil-Kurn, thk. Mustafa Db Alboa, Daru bn-i Kesir, Beyrut,

2002, II, 95.31 Suyuti, a.g.e, II/95; Hac Halife, Mifthus-Sede,, II, 450; Abdulcelil, Abdurrahim,

Lugatl-Kurnil-Kerim, Mektebetur-Risletil-Hadse, Amman, 1981, s. 526;Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi; D..B. Yay. Ankara, 1988, s. 178; Demirci, Muhsin,Tefsir Usl ve Tarihi, stanbul, 1998, s. 195; Ayrca bu eserin tantm iin bkz. Arpa,Abdulmuttalip, zz b. Abdusselam ve el-re ilal-cz f Bazi Envil-Mecz adl eseri,yaynlanmam doktora tezi, Seluk niv. Sos. Bil. Enst. Konya, 2009.

32 el-sfahn, Rab, el-Mfredt, thk. Muhammed Halefullah, Darul-Klem, Dmak,2002, s. 547.

33 Abbas, Fadl Hasan, tknul-Burhn f Ulmil-Kurn, Darul-Furkn, Amman, 1997,s.110.


12/27


26 SA lahiyat

destekilerini de yanlarna alarak ona benzer bir eser meydana getirmelerini

istemi, fakat onlara bunu asla yapamayacaklarn da ifade ederekkendilerine meydan okumutur.

Eer doru sylyorlarsa onun szlerinin bir benzerini meydana getirsinler.34 De ki,insanlar ve cinler bu Kurnn bir benzerini meydana karmak iin toplansalar onunbenzerini meydana getiremezler35

Kurnda icz konusu sklkla vurgulanmakla birlikte sahbe ve tabindevirlerinde konu zerinde hi durulmam, ancak hicri nc yzylnbalarndan itibaren birtakm haric etkenler vesilesiyle limlerin zerindenemle durduu bir konu haline gelmitir. Nitekim bu asrla birlikte czul-Kurn sadedinde, Menil-Kurn, Meczul-Kurn ve Nazmul-Kurn trnde eserler kaleme alnmtr. Nihayetinde hicri V. ve VI.

asrlarda Bkilln, Hattb, Kd Abdulcebbr, Abdulkhir el-Crcn ve zzb. Abdusselmn srdrd almalar sayesinde czul-Kurnaratrmalar altn ana kavumutur.36

Kurnda iczn varl hususunda slam limleri arasnda bir tereddthsl olmamtr. Ancak onun hangi adan benzerini meydana getirmeyedavet ettii hususunda bir gr birlii salanamamtr. Suyt el-tkndabu konuda ileri srlen grleri 22 maddede toplamaktadr.37Bu grlerincelendiinde ounun birbiriyle balantl ve i ie olduu, genel birtasnife tabi tutulduunda ise bu grlerin; sarfe, gaybi haberler verme,beyn slbu, psikolojik etkileme ve ilm muhteva etrafnda ekillendii

grlr.Bu ynlerden her biri, yalnz bana btn yetlerde bulunmad

gerekesiyle limler tarafndan eitli eletirilere tabi tutulmutur. Bunlardansarfe ve beyn uslubu tm Kurn iin geerli olabilecek iken ayn durumbr icz ynleri iin mmkn grlmemitir. Yine sarfe yn daha okMutezil limler arasnda benimsenirken, beyn slbu ise daha ok Ehl-iSnnet limleri tarafndan benimsenmitir.38

Kurnn hangi ynden muciz olduu hususunda zz b. Abdusselmdier birok lim gibi farkl bir gr ileri srmemitir. O da dier seleflerigibi Kurnn birok ynden muciz olduunu sylemekle yetinmitir. O,

icz iin yle der:cz, Sizin iin ksasta hayat vardr39 yetindeki

gibi cz ve belat; (Ey Muhammed) Emrolduuneyi aka

34 Tr, 52/3435 sr, 17/1836 Geni bilgi iin bkz. eyhn, Mahmud es-Seyyid, el-cz f Nazmil-Kurn,

Mektebetul-Kuliyyatil-Ezheriyye, Kahire, 1978, s. 25-61.37 Suyt, el-tkn, II, 311-319.38 Abbas, Fadl Hasan, czul-Kurnil-Kerim, Darul-Furkn, Amman, 1991, s. 38.39 Bakara, 2/179


13/27


SA lahiyat 27

ortaya koy (syle)40 yetindeki gibi beyn ve feshat; br kitaplarn

aksine, okunduka sahibine doyumsuz haz verme; gemi ve gelecekolaylardan haber verme; yksek muhteva zenginlii; sarfe veya Kurnbtn bu ynleri kapsad iin btn bu hususlardan ibarettir.41

Kanaatimizce zz b. Abdusselm burada seleflerini takld ederek Kurnyceltme duygular eliinde byle bir genellemeye gitmitir. zz, her nekadar icz ile ilgili tercihini bu ekilde bir genellemeyle belirtmi olsa daifadelerinden ve genel olarak almalarndan onun, bu ynler arasnda dahaok Kurnn slbu yn zerinde durduu grlmektedir. ZatenKurnn slbuyla mucize oluu, limlerin ounun tercihine mazharolmutur.42

zzin el-re ilal-cz f Bazi Envil-Mecz adl eserinin balndanonun Kurnn iczn genel olarak belatte, zelde de cz ve meczekseninde arad grlmektedir. zz, anlan eserinin hemen bandaKurnn Cevmiul-Kelim vasfna temas ederek, onun ksa ve veczifadelerle en gzel manay ortaya koyduunu vurgular ve cz ve meczkullanmlarnn da bu amaca hizmet ettiini belirtir.

cz ve mecz hakkndaki gayretlerinden sonra ayrca zz, Kurnnslbu noktasnda, lafzlarn gzellii ve seicilii, terkiplerindeki dakiklikve anlamlarndaki derinlik gibi genel olarak nazmul-Kurn diye nitelenenyne dikkat eker. Ona gre Kurn, en gzel lafzlarla en uygun bir terkibierisinde, en geni ve derin anlam tayan ibarelerden olumutur. zz bunamisl olarak u ifadeleri verir:

ki cennetin meyveleri de yan balarndadr43 yetininyerine eer ifadesi kullanlsayd hem terkib hem de manaasndan onun yerini tutamazd. kinci ifadede yetteki terkib itibariyleve arasndaki cins zerinden salanan edeb gzellik olmad gibi,mana ynyle de ayn manay salayamaz. Ayrca sre ierisindeki yetlerarasndaki yap (estetik) ynyle uyum da zedelenmi olacakt.

Eer (dnyaya) geri dndrlseler, yinekendilerine yasak edileneylere dnerler44yeti iin ifadesi kullanlm olsayd, onun yerini iki adan tutamazd.

Birincisi, ifadesi, bir nceki yetteki Keke (dnyaya) tekrr

40 Hicr, 15/9441 zz b. Abdusselam, Tefsirul-Kurn htisrun-Nketi lil-Mverd- thk. Abdullah el-

Vuheybi, Dru bn Hazm, Beyrut, 1996, I, 84-85; el-re ilel-cz f Bazi Envil-Mecz,(Meczul-Kurn) thk. Mustafa Hseyin Zehebi, Messesetl-Furkan lit-Turasil-slami, London, 1999, s. 504505.

42 Abbas, Fadl Hasan, czu'l-Kur'ni'l-Kerim,.s. 29.43 Rahmn, 55/5444 Enm, 6/28


14/27


28 SA lahiyat

dndrlsek45 ifadesiyle konu ve lafz asndan uyum birlii ierisindedir.

kinci olarak da, eer lafz yerine ifadesi kullanlsayd hemestetii bozard hem de dile daha arlk kazandracakt. zz, lafzlararasndaki bu durumu gndelik hayattan yle bir benzetme ile aklamayaalr: Ayn lafzlardan olumu ifade, ayn rnlerden yaplm yemeebenzer. Ayn manann farkl lafzlarla salanmas, ayn yemei farklrnlerle yapmaya almak gibidir. Nasl ki farkl rnlerden oluan yemekdaha lezzetli ise, farkl lafzlarla olumu ifade de zenginlik anlamndaifadeye gzellik katar. 46

Sen bundan nce bir kitaptan okumudeildin47 yeti iin zz, lafznn lafzndaki hemzenin lafza katt

arlktan dolay daha uygun ve gzel olduu iin tercih edildiini belirtir.Yine bu duruma benzer olarak Kurnda geen ibaresi, ,ibaresi, , ibaresi ve ibaresi de ibaresinden

daha hafif ve dile kolay geldii iin tercih edildiini syler.48

zzin, Kurn lafzlarnn birbiriyle uyumu ve tercih durumlarhususundaki bu farkl bak, dikkate deer bir durumdur. Beyn limlerinin

/ , / ilikisindeki gibi, mecz bir yolla masdarn fil vemefl anlamnda kullanlmas ameliyesini sadece anlamsal bir baka dayalolarak mblaa eklinde deerlendirmeleri, konunun tek boyutlu kalmasnasebebiyet vermitir. zzin buradaki mecza bavurulma sebebini tamamenibareye hafiflik ve kolaylk salama amacna dayandrmas, konuya ciddi ve

farkl bir boyut katmtr.zzin icz anlay ile ilgili yukarda ksaca vermeye altmz bu

grlerinden, onun Kurnn iczn slbunda aradn sylememizmmkn grnmektedir.

2. Tensup

Szlkte, yaknlk, iki ey arasndaki iliki anlamna gelen mnsebetkavram49 bir tefsir terimi olarak ise bir yette mevcut kelime ve cmlelerarasndaki veya bir sre ile dier sreler arasndaki uyumu ve irtibat ifadeeder.50

Tefsir ilminde bu disipline el-Mnsebetu beynel-yt, et-Tensubbeynel-yt ves-Suver, Mnsebtul-Kurn denilmektedir. Tensubkonusu, Kurnn yet ve sreleriyle bir btn olduu dncesininilendii Nazmul-Kurn konusuyla yakn iliki ierisinde olduu gibi,

45 Enm, 6/2746 zz, el-re ilal-cz, s. 480.47 Ankebt, 29/4848 zz, el-re, 480.49 el-sfahn,Mfredt, s. 801.50 es-Salih, Subh, el-Mebhis f Ulmil-Kurn, Dmak, 1962/1381, s. 152.


15/27


SA lahiyat 29

yetler ve sreler arasnda sistematik ilikiler bulunduu ve bundan dolay

Kurnn lafz gibi tertibinin de muciz olduu dncesi ynyle deczul-Kurn ilmiyle yakn bir iliki ierisindedir.

Tefsir ilmi konusunda ok eser telif edilmesine ramen ne yazk ki yetve sreler arasndaki mnsebet konusunda yeterince eser kalemealnmamtr. Bunda bu ilmin zorluu ve incelii ile daha ok belat ilmiierisinde mtalaa edilmesi gibi sebeplerin etkili olduu belirtilmektedir.51

yetler ve sreler arasnda ilikiler bulunduu ynndeki dnce ilk defahicri IV. asrda Badatta Eb Bekr en-Nisbur (324/936) tarafndan ifadeedilmitir. Daha ok edebiyatl ile tannan en-Nisbur, tefsir dersleriverirken yet ve sreler arasndaki hikmeti de aklamay ihmal etmemi,

yeri geldike u yet unun yanna niin konmu, u srenin ununardndan gelmesindeki hikmet nedir? tarznda sorular sorarak, yet vesreler arasndaki mnsebeti aklamaya almtr.52

yetler arasndaki irtibat tespit etmenin byk bir ilim olduunu ve buhususta kendisinden nce sadece bir limin bu konuya eildiini syleyenEb Bekr bnl-Arab (543/1148), Kurn- Kerimdeki yetlerin irtibat okadar salamdr ki btn Kurnn, lafzlarnn dizilii, manalarnnyeknesakl ile tek bir kelime gibi olduunu belirtir. Ancak halkn tensupleilgili fikirlerini yanl deerlendirmesinden dolay bu yndeki almalarndurdurduunu ve neticeyi Allha havale ettiini syler.53

Son derece hassas bir i olmas ve gayet stn bir dikkatgerektirmesinden dolay, mfessirlerin byk bir ksm bu konuya temasetmekten kanmtr. Crullah ez-Zemaher (538/1143) tensup konusundafikir beyn eden ilk mfessir saylmakla birlikte, konuyu sistematik birekilde tefsirinde ileyen ilk kii olarak Fahruddin er-Rz (606/1208)yigryoruz. Celaluddin es-Suyt (911/1506), Fahruddin er-Rzye kadarmnsebet ilmi sahasnda bir adm dahi atan yoktur diyerek, Raznin buyndeki gayretlerine dikkat ekmek istemitir.54 Ayrca yine bu alanla ilgiliolarak Burhaneddin el-Bik (885/1480) Nazmud-Drer f Tensubil- yives-Suver adl tefsirinde btn sreler ve yetler arasnda manaya dayalirtibatlar kurduu gibi yetleri oluturan cmleler, hatta kelimeler arasnda

da mnsebetler bulunduunu gstermeye gayret etmitir.55

51 Tuncer, Faruk, Kurn Sreleri Arasndaki Esiz Ahenk, Ik yay. stanbul, 2003, s. 39.52 Zerke, Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr, el-Burhn f Ulmil-Kurn,

Daru hyail-Kutubil-Arabiyye, Kahire, 1958, I, 36; Suyt, el-tkn, II, 976.53 Zerke, el-Burhn, I, 36.54 Suyt, Tensikud-Drer f Tensubis-Suver, thk. Abdulkadir Ahmed Ata, Beyrut,

1406/1986, s. 40.55 Bkz. Bik, Burhaneddin brahim b. mer, Nazmud-Durer f Tensubil-Ayi ves-Suver,

Haydarabad, 1398/1978 adl eserine.


16/27


30 SA lahiyat

Mnsebtl-yt ves-Suveri, Kurnn nazmndaki icz ispat

sadedinde tefsir ilminin bir dal sayanlarn yannda bu gre kar kan vebyle bir disiplinin gereksizliini ileri sren tefsir limleri de vardr.Tensub ilmini kabul etmeyenlerin banda zz b. Abdusselm gryoruz.Onunla birlikte yine bu grupta, e-tb (790/1388), Fethl-Kadr sahibi e-evkn (1250/1833) ve Muhammed Abdullah el-Gaznev (1296/1878) gibiisimler zikredilmektedir.56 Bu gruba gre, Kurn metninde balamasndan birbiriyle hemen hibir ilgisi bulunmayan ok sayda pasajnmevcudiyeti inkr edilemez bir gerektir. zz b. Abdusselm bu konuyuyle dillendirir:

yetler arasndaki mnsebeti bilmek, gzel bir ilimdir. Ancak kelmdaki irtibatgzelliinin bulunmas iin, szkonusu kelmn bayla sonunun, konu birlii ve btnlk

ierisinde birbiriyle irtibatl olmas arttr. eitli sebepler zerine nzil olmu birkelmda irtibat bulunmas art deildir. Hal byleyken, eitli sebeplere binen inenyetler arasnda irtibat kurmak isteyenler, altndan kalkamayacaklar bir iesoyunmulardr. Kurn yirmi ksur ylda deiik sebepler ve deiik vesileler zerineindi. Bu itibarla, onun yetleri arasnda burada ngrlen tarzda bir irtibat szkonusudeildir. Kurnn yetleri arasnda irtibat kurma giriimi, yakksz bir itir.

zz, tenasuple ilgili yukardaki grlerini desteklemek iin insanlarngnlk hayatndan bir birka farkl tavrlaryla konuyu aklamaya alr.Bunlardan birisi yledir: Bir hkim grevi esnasnda eitli vakalarzerinde birbirine zt hkmler verir. zz, burada herhangi birisine verilenhkmle, bir bakasna deiik sebepten tr verilen hkm arasnda bir

iliki kurmann zorluuna dikkat ekerek bunun mmkn olamayacanbelirtir. Yine ayn kii, farkl zaman ve artlar ierisinde ayn konu zerindefarkl yarglara varabilir. Hatta her insan da hayatnn deiik dnemlerindeayn konu hakknda farkl tavrlarda bulunabilir. Varlan bu farkl tasarruflararasnda irtibat kurmaya almak doru deildir.57

Ancak zzin bu dncesi Veliyddin Mahmud b. Ahmed Melev(774/1372) tarafndan yetlerin zaman ve vukuat hasebiyle para para,fakat hikmet cihetinden tertip zerine indii, bugnk mushafn Levh-iMahfuzda olana muvafk bulunduu, yet ve srelerin tertibinin tevfkiolduu gerekesiyle tenkid edilmitir.58Yine ada aratrmaclardan NasrHamid Eb Zeyd, zzin yanlgsnn, yukarda Veliyyddin Ahmet

Melevinin belirttii gibi, sadece Kurnn tertibindeki hikmet boyutunu gzard ettiinde deil, bundan da te, onun Kurnn genel tasarruf ile dilseltasarrufu birbirine kartrdn belirtir. Eb Zeyd, dilin, olguyu dile getirenkendine has zel bir takm meknik unsurlara sahip olduunu ifade ederek,

56 Geni bilgi iin bkz. Tuncer, Faruk, Kurn Sreleri Arasndaki Esiz Ahenk, s. 52-54:ztrk, Mustafa, Kurn Kendi Tarihinde Okumak, Ankara Okulu Yay. Ankara, 2004, s.56-58.

57 zz, el-re, s. 515.58 Zerkei, el-Burhn I, 37; Bik,Nazmud-Drer, I, 7-8.


17/27


SA lahiyat 31

dilin bu unsurlar sayesinde dilsel kurallar erevesinde olaylar resmedip,

sembolik bir tarzda formle ettiini belirtir. Bundan dolay bazen hariciolaylar arasndaki iliki kaybolabilir gibi grnr. Fakat dil, bu olaylar dilsel ilikiler ierisinde kalba dker. Her ne kadar bu olaylar farkl grlsede, Kurn metni, dilsel bir metindir ve pasajlar arasndaki ilikilerigelitirme ve onlara yeni bir boyut katma gcn elinde bulundurmaktadr.59

Netice olarak nazm eksenli parac yorum anlayna kar kan zz,szn zaman ve mekna gre farkllk arzettiini, bu yzden yorumcununyorumlama faaliyeti esnasnda bu unsurlar gz nnde bulundurarakbtncl bir yaklamla hareket etmesi gerektiini belirtir. zz budnceleriyle bylece tensub ve insicm konusunda ilk muhlefet yapan

kii olarak literatre geer. Zaten kendisinden sonra gelen limler onun ilerisrd gerekelere benzer gerekelerle bu ilmin varl ve zorluuna dikkatekmileridir.60

3. Yedi Harf Meselesi

Bilindii gibi Kurn yetleri Cebrail (a.s.) vastasyla Hz. Peygambereindiriliyor ve onlarn nasl okunaca da kendisine retiliyordu. Ey Resl!Onu arabuk ezberlemek iin okuyup durma. phesiz onu hafzandatoplamak ve okutmak bize aittir. O halde onu okuduumuz zaman sen onunokunuunu takip et.61 Hz. Peygamber de kendisine indirilen ve okunuuretilen yetleri ashabna retiyor ve doru okunmasn salyordu.

Bylece Kurnn lafz ve okunuu vahiy tarafndan tespit ediliyordu.Bir sre sonra sahbiler arasnda Kurnn okunuu hususunda

anlamazlklar ortaya kt. Buhari ve Mslim bata olmak zere birokhadis kaynanda rivyet edilen Hz. mer ile Him b. Hakem arasndageen olay vb. olaylar, bu ihtilaflarn iyice aa kmasna vesile olmutur.Bu rivyete gre Hz. mer, Him b. Hakemin Furkn sresinin okuyuekline itiraz etmi; kan mnakaa zerine durum Hz. Peygambere intiklettirilmitir. Hz. Peygamber ikisinin de okuyuunu onaylayarak ylebuyurmutur: Kurn yedi harf zere indirilmitir.62 Bu hadis yaklak

59 Eb Zeyd, Nasr Hamid, lahi Hitbn Tabiat, ev. M. Emin Maal, Kitbiyat, Ankara,2001, s. 198-199.

60 Bkz. evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethul-Kadr el-Cmiu beyne Fennir-Rivyeti ved-Diryeti minlmit-Tefsir, Kahire, 1964, I, 72-73.

61 Kymet, 75/16-1862 Buhar, Eb Abdullah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhari, thk. Mustafa Db Alboa,

el-Yemme lit-Tibae, Dmak, 1990, Husumt, no. 2287; Mslim, Ebl-Huseyn el-Kueyr en-Nisbr b. el-Haccac, Sahih Mslim, Daru Tba, Riyad, 2006, Saltul-Msafirin ve Kasriha, no. 818.


18/27


32 SA lahiyat

yirmi sahbeden rivyet edilmi olup, sahihlii hadisiler tarafndan tespit

edilmitir.63

Yukarda grdmz gibi, sbutu hadislerle tescil edilen el-Ahrufs-Seba meselesi, Kurn ilimleri arasnda nemli bir konu olup Kurnnnzlunden bu yana Kurn ve tefsir aratrmaclarnn gndemini hepmegul etmitir. zerinde birok aratrma ve alma yaplmasna ramen,slam limlerinin nnde zlmeyi bekleyen bir konu olarak hayatiyetinihala srdrmektedir.

Kurn- Kerimin krat ve manasnn anlalmasyla dorudan ilgiliolan Yedi Harfin ne olduu konusunda ulem arasnda bir gr birliisalanamamtr. Kimilerine gre bu durum, farkl Arap lehelerine sahip o

dnemin Mslmanlarna salanm bir kolaylktr. Hz. Osman dnemindeKurey lehesi esas alnarak Kur'n'n tek Mushaf haline getirilmesiyle bukonu kapanmtr. Kimilerine gre ise, lafzlardaki farkl okuyu ekilleridir.Bu konuda krka yakn gr ileri srlmtr. Geri bu grlerincelendiinde ounun birbiriyle i ie olduu grlr.64 Ancak bumeseleden dolay Kurnla ilgili farkl okuma ekillerinin ve hkmlerinortaya kt bir vakadr. Bu ihtilaflarn kaynann Yedi Harf ya daKraatler olduu noktasnda da bir fikir karmakl szkonusudur. Bizburada fazla detaya girmeden konumuz zzin konuyla ilgili grlerinegemek istiyoruz.

zz b. Abdusselm, el-Ahrufs-Sebanin iki manaya geldiini ve her ikimanann da Kurnda bulunduunu belirtir:

Birincisi; Yedi harf, Emir, Nehiy, Terb, Terhb, Ksas, Cedel ve Meselgibi Kurnn muhtevas ve anlamna ynelik olan konulardr. Kurnnomurgas incelendiinde daha ok bu konulardan olutuu akagrlmektedir.

kincisi; Yedi harften maksat, manay etkilemeksizin hareke ynyleayn kelime zerinde meydana gelen farkl Arap lehelerine ait farkl okumavecihleridir. zze gre bu vecihler u ekilde belirir:

Hemzenin tahkki ve tahffi, med ve kasr, feth ve imle, kelimeyezamirin konup konmamas, izhr ve idm, ve kelimelerindeki nn kesre veya zammeli okunmas, ve kelimelerindeki gibi n bu tr kelimelere ilhkl bir ekilde okunmasve yine nn ve kelimelerindeki gibi bu tr kelimelereilhk olunmas.

63 Bu rivyetler iin bkz. el-Cezir, Tahir, et-Tibyn li Bazil-Mebhisil-Muteallikati bil-Kurn ala Tarikil-Etkn, Mektebetl-Matbuatil- slamiyye Beyrut, 1991, s. 65-68.

64 Bkz. el-Kattn, Menna, Mebhis f Ulmil-Kurn, Messesetr-Risle, Beyrut, 1986,s. 158-168.


19/27


SA lahiyat 33

zz b. Abdusselm, Kurn yetlerinin Arap kabilelerine ait olan bu tr

fash vecihlerle indirildiini belirttikten sonra bu duruma sebep tekil edenamilin, Mslmanlarn Kurn iyi ve rahat bir ekilde okumalar veanlamalar salamak olduunu beyn eder. phesiz Kurn yetlerinin teklehe zerinden okunmas onlardan istenseydi, mm olan o toplum iin budurum bir sknt ve karmaaya yol aacakt.te bu geici ruhsat sayesindeKurnn sratle yaylmas ve Mslmanlarn dini kolayca anlaypbenimsemeleri salanm oldu65

zz b. Abdusselm konu ile ilgili hadislerde de bu durumun a kagrldn ifade eder. Nitekim konu ile ilgili bir rivyete gre Cebril(a.s.) Hz. Peygamberden mmetinin Kurn tek bir harf (vech) zere

okumasn emretmi, bunun zerine Hz. Peygamber bu durumun mmetinezor geleceini ve bu vecihleri arttrmasn istemitir. Bunun zerine Cebrilbu vecihleri artrarak saysn yediye karmtr.66

zz ayrca Eb Ubeyde ve birok limin, Kurnn yedi Arap kabilesilehesiyle indiini ve bu durumun kendilerine hem bir kolaylk hem dedilleri iin bir terif deeri tadn belirttiklerini aktarr.67

4. Kurndaki Tekrrlar, Emsl ve Kssalar

Bir eyi birden fazla zikretmek, ide etmek ve bir sz bir kimseyemkerreren aktarmak eklinde birok tanmlar yaplan tekrr kavram68

Zerke tarafndan ki anlatm arasndaki zamann uzamasndan dolay,

birinci anlatmn unutulmas korkusuyla ve anlam daha da kkletirmek iinlafzn veya mradifinin tekrr edilmesi eklinde tarif edilmitir.69

Muasr aratrmaclardan Fadl Hasan Abbas, genel olarak birbirine yaknolarak klasik kaynaklardaki tekrr kavram etrafnda yaplan tanmlara70

katlmadn belirterek tekrr kavram iin u zhatlarda bulunur. Tekrr,ayn lafzn ayn balamda ayn manay ifade etmek iin tekrr edilmesidir.Bu iki art bir araya gelmezse yani tekrrlanan ayn lafz olmazsa yahut birlafz bir defadan fazla zikredilip de her birinin kendine has konteksi vemanas olursa kesinlikle biz bunu tekrr olarak isimlendirmiyoruz. tetekrrn ince tarifi buekildedir.71

65 zz, el-re, s. 503; Tefsirul-Kurn, I, 83.66 Buhari, Fedilul-Kurn , no.4805; Mslim, Salatul-Musfirn, no. 819.67 zz, el-re, s. 503.68 Zemaher, Ebl-Kasm Carullah Mahmud b. mer, Essul-Bela, Beyrut, 1965, s.

539540.69 Zerke, el-Burhn, III, 13.70 Bu tanmlar iin bkz. Seyyid Hasan, Abdlmn'im, Esrru't-Tekrr fi'l-Kur'ni'l-Kerim,

Kahire, 1980, s. 10.71 Abbas, Fadl Hasan, el-Kasasul-Kurn, Amman, 1987, s. 19.


20/27


34 SA lahiyat

Sz iinde tekrr, Arap dilinde mevcut olan bir kullanm ekliydi.

Cahiliye edebiyatnn muhtelif rnlerinde mhede edilen tekrr keyfiyeti,Kurn nazmnda daha farkl mana ve maksatlara geit olmutur. Cahiliyedegenel olarak manay kuvvetlendirici ve daha tebarz ettirici maksatlar iinkullanlm olan tekrr72, Kurnda bir yandan lafzlarn veya cmlelerin,dier yandan da baz manalarn tekrr edilmesi eklinde olmak zere, ikiekilde uygulanmtr. Kurndaki tekrrlarla ilgili bu yn dikkatealndnda da, Kurn iin szkonusu olann, yaln anlamda bir tekrrndeil, bir tekrr olduudur. Zira tekrr, sz kuvvetlendirmek, ifadeyeiddet vermek iin yaplan tekrrdr.

Klasik tefsirlerdeki rivyete dayal mevris gz nne alndnda,

vahyin nzlune tanklk eden mriklerin Kurnda bir takm tekrrlarbulunduu ve bu durumun bir ifade kusuru sayld dncesinden hareketleHz. Peygamberi eletirdiklerine iret eden herhangi bir kaydn mevcutolmad grlr. Bu tespitten hareketle, muhtelif yet ve srelerdekitekrrlarn eletiriye konu olmas, mteakip dnemlerde ortaya km birolgu olarak karmza kmaktadr. Sz konusu eletirilerin slam kartlartarafndan gndeme getirildii kesin olmakla birlikte, konunun ilk defa nezaman tartmaya aldn tam olarak tespit etmek pek mmkngzkmemektedir. Ancak Kurndaki tekrrlarn hicri III. asrda slamlimleri tarafndan mstakil bir balk altnda ele alnp incelenmesinigerektirecek kadar ciddi bir tartma konusu haline geldii msellem bir

haldir. Nitekim bn Kuteybe (276/889)nin, slam kart evrelerinKurndaki tekrrlar, eliki gzken ifadeler ve daha baka konularla ilgilieletiri ve itirazlarna cevap vermek maksadyla kleme ald TevluMkilil-Kurn adl eseri bunun nemli bir gstergesi saylr. zelliklebaz mekk srelerde rnein Rahmn ve Mrselt sresi- dikkat ekentekrr slbunun gerekte faydasz ve anlamsz olduu noktasndayounlaan eletiriler, daha sonraki dnemlerde de devam etmi ve nihyetgnmze kadar gelmitir.

zz b. Abdusselm da Kurndaki tekrrlar konusuna Meksidul-Kurnn bir konusu zaviyesinden yaklaarak konuyla ilgili tartmalara

katlr. Meksidul-Kurnn 13. blmn Kurndaki tekrrlar konusunaayran zz, konuyla ilgili unlar syler: Tekrr, teden beri Arap dilislbunda var olan bir eydi. Araplar ancak nem verdikleri eylerde tekidebavururlard. Bir eye nem verilmise o eyin zikri de o oranda artard.Dolaysyla ihtimm-tekid arasnda karlkl bir etkileim sz konusuydu.Kurn da teden beri Araplarn alk olduklar bu slbu, daha seviyeli,

72 Ebl-Futh Muhammed, Hseyin, Uslbut-Tevkd fil-Kurnil-Kerim, Lbnan, 1995,s. 21-23.


21/27


SA lahiyat 35

daha gzel ve daha cazip bir tarzda srdrmtr.73 zz szlerini yle

srdrr:Bir eyi tekrr etme ve detayl olarak anlatma o eyin kalplere yerlemesine sebep olur.Ksaca ve zet olarak bir defa sylemek ise ayn etkiyi yaratmayabilir. Kurnn t vetavsiyelerini tekrr eden kimse onlar iyice benimser. Allh (c.c.) emir ve nasihatlerinikullarnn doru yola ynelmesine vesile olacan bildii iin tekrr etmitir. nktekrrn byk ounlukla byle bir faydas vardr. Kul haklaryla ilgili olarak nsanlariin hayrl olan her eyi yapp, zararl olan her eyi izle etmektir deseydim, bu cmletm insan haklarn kapsayan genel bir ifade olurdu. Ancak byle bir ifade kullanmameseleyi detaylca tekrr tekrr anlatma ile elde edilecek sonucu vermez. Yine Allhhakknda sylenen Ona itaat edin, isyan etmeyin ifadesi zl, umumi bir ifadedir.Ancak tafsilatyla uzun uzun anlatma ile elde edilecek sonucu vermez. Baz cahil, ahmakkimseler, konunun zl bir ekilde ksaca ele alnmasnn, detayl olarak uzun uzun elealnmasndan daha iyi olduunu zannederler. Byle zanneden kimse hata etmitir. Zira

Kurnda birok tekrr vardr. Ayrca rf ve adet de bu kimsenin hata ettiinigstermektedir.74

Yine daha iyi bilinsin ve gerei ile amel edilsin diye Allhn esma vesfatlarn; uyarmak, ibret ve t alnmasn temin etmek, tlericanlandrmak ve glendirmek maksadyla da Kurn, kssalarn tekrretmitir. nk bu kssalarn bir ksm Allha kul olmaya tevik ederkendier bir ksm ise Allha isyan ve kfrden men etmektedir. Vad ifadeeden yetlerin tekrr, sevaba tevik ederek, ibadetlerin yaplmasnnnemine dikkat ekmektedir. Tehdit ifade eden yetlerin tekrr ise, cezalarlakorkutarak, gnahlar ilemenin kt sonularn gl bir ekildehatrlatmaktadr.75

Vad ve tehdit yetlerinin mukayesesinin tekrr, kulun korku ile mitarasnda bulunmasn, Allhn ltuf ve rahmetinden mit kesmemesini, okhzl bir ekilde cezalandrlmayacan, kendisine bir sre verilmesininhikmetini anlamasn salar. Ahkm yetlerinin tekrr, ibadet etmeye,yasaklardan kanmaya nem verildiini gsterir. Temsli anlatmlarntekrr da, bir konuyu daha ak bir ekilde anlatmann ve aklamannnemini vurgular. Tekrr tekrr nimetlerin hatrlatlmas ise o nimetlerdendolay Allha kretmenin gerekli olduuna iret eder.

Kurndaki Darb- Mesellere gelince, zz b. Abdusselm bunlarn ikiekilde kullanldn belirtir:

Birincisi, hayrlara tevik kabilinden olanlar ki bunun da iki rnei vardr.Birinci rnek u yettir: Allh yolunda mallarn harcayanlarn misli, yedibaak bitiren bir dane gibidir ki her baakta yz dane vardr. Allh dilediinekat kat verir.76 yet insanlarn bakmakla ykml olduu kimselerin

73 zz, el-re, s. 508-509.74 zz, Kavidl-Ahkm fislahil-Enm. Thk. Nezih Kemal Hammad-Osman Dumeyriyye,

Darul-Klem, Dmak, 2000, I, 231-237.75 zz, el-re, s. 509.76 Bakara, 2/261


22/27


36 SA lahiyat

nafakalarn vermeye ynlendirmek ve bata bulunmaya tevik etmek iin

gelmitir.kinci misl ise u yetir: Grmedin mi Allh nasl bir misl getirdi;

gzel bir sz, kk yerde sbit, dallar gkte olan gzel bir aaca benzetti.O aa, Rabbinin izniyle her zaman yemiini verir.77 Bu yet kelime-itevhidin sylenmesini tevik iin gelmitir.

Darb- mesellerin ikincisi, ktlklerden nefret ettirmek iin olanlardr.Bunun da iki misli vardr: Birincisi u yettir: O mnafklarn durumu,karanlk gecede ate yakan kimse mislidir.78 yet mnafklktansakndrmak iin gelmitir. kinci yet udur: Kt bir szn misli,gvdesi yerden koparlm, o yzden ayakta durma imkn olmayan bir

aaca benzer.79

yet, irk ifade eden szden sakndrmak iindir.80

zz, yukardaki misllerde de grld gibi, Kurnda emslle ilgili pekok yetin varlndan bahsederek bunlarn daha ok; vaaz ve t verme,hatrlatma, tevik ve men etme, ibret alnmasn salama ve maksadanlalr hale getirme gibi amalarla kullanldn belirtir.

Kurndaki kssalarn tekrr meselesi hakknda da zz unlar syler:Kurn metni iinde geen muhtelif kssalardan maksat, eski peygamberlerlekavimlerinin memleketlerinin ve muhtelif olay ve kiilerin tarihe vebilgilerini izmek ve hikye etmek deildir. Eer byle bir ama gdlseyditekrra gerek kalmazd. Fakat bunlarn tekrrndan asl maksat, gemite

yaanm bu olaylarla daha ak bir ekilde mstakbel milletlere ibret vet vermektir.

Mesela zalimlerin ve kfirlerin akbetleri, dtkleri feci durumlar vebuna benzer hususlarn neler ve nasl olduklarn kssalar yoluyla renmekmmkndr. Bu hususlar muhtelif vesilelerle tebarz ettirebilmek iin icapettike bu gibi kssalar Kurn- Kerimde tekerrr etmitir.81

D. Tefsir lmine Bak

1. Genel Yaklam

zz b. Abdusselmn Kurnn tefsirine dayal almalarnabakldnda da diryet tefsir ynnn daha arlkl olduu grlr. Dil vebelat eksenli Kurn nasslarna yaklaan zzin Kurn tefsirine dairgayretleri daha ok Menl-Kurna ynelik bir tarzda olmutur. zz, el-re ilal-cz adl eserinin sonunda Kurnn tefsiri iin lzm olan baz

77 brahim, 24-2578 Bakara, 2/1779 brahim, 14/2680 zz, Kavidul-Ahkm, I, 233; el-re, s. 487.81 zz, Kavidul-Ahkm, I, 233.


23/27


SA lahiyat 37

kural ve dikkat edilmesi gereken konular hakknda tespitlerde bulunur. zzin

ayn zamanda tefsir anlayn da oluturan bu tespitler, tefsir ilmi iin oknemli kaideler mesbesindedir. zzin Kurn tefsiri iin belirledii bukurallar genel olarak u balklar altnda sralayabiliriz:

1-Arap dilini bilmek: zz bu kural iin yle der: "Kurnn anlalpyorumlanmas ancak onun dilini ve irabn iyi bilmekle mmkndr.Nitekim bn Abbas: Kurndan bir ey size mkil gelirse onun zmniirde araynz. nk o, Araplarn dvandr, demitir".82 Yine zz, amelgerektiren hususlarda hd ve iirden bir veya iki beyitle itihddabulunmay ciz karlarken, ilim gerektiren konularda byle bir istihdaonay vermez.

2-Lafzlarn manasn bilmek: zz bu konuda yle der: "Bil ki tefsirinbirok kural ve yolu vardr. Onlardan biri de lafzlarn manasn bilmektir.Kurndaki lafzlar mana itibariyle ksmdr. Birincisi, havs ve ummunherkesin bildii, arz, sem, dalar, aalar ve yamur gibi lafzlar. kincisi,havsn ounluunun bildii, el-med (dnlecek yer) ve el-melz (snmayeri) gibi lafzlar. nc ksm ise, havstan aznn bildii, er-rafraf(dalgalanma, rpma) ve es-safsaf (metruk, bo arazi) gibi lafzlar."83

3- ok ynl manalar arasnda uygun tercihte bulunmak: zze gre,tefsir trlerinden biri de lafzn birden fazla manaya ihtimal vermesidir. Budurumda, eer manalardan birinin zhir anlam nzl dnemindebiliniyorsa, sahbe ve tabinin szleri de esas alnarak zhir yn zerinehamledilir. Eer btn manay destekleyen bir delil varsa zhir manaterkedilip mana, btn yne hamledilir. Eer iki ihtimal eit halde ise, nzlsebebi belli olana hamledilir. ki ihtimal eit olup aralarnda tercih yapmakmmkn deilse, bu durumda her iki mana da kendi artlar ierisindedeerlendirilip, aralarnda tercihte bulunulmaz. Beklemek en efdal yoldur.

zz, manalar arasndaki tercih durumlarnda Kurn, Snnet ve cm gibikaynaklarn yannda siyk gibi yntemlere bavurmann en salkl yololduunu ifade ettikten sonra baz nahiv limlerinin er delillere uymadhalde nahiv kurallarna gre takdirlerde bulunduunu belirtir. Bu durumdabu takdirler terk edilerek, mana, lafz ve siyk itibariyle ere en uygun bir

takdire gidilir.84

4- Kurn lafzlarnn manalarn delletleri ynyle belirlemek: zz,Lafzlar mana itibariyle iki ksmdr der. Birincisi, sadece tek manayagelen lafzlar ki bu durumda mana onlara hamledilir. kincisi ise, iki veyadaha fazla manaya gelen lafzlar. Eer iki ihtimal arasnda zhir yn daha

82 zz, el-re, s.51883 zz, el-re, s.51284 zz, el-re, s.519


24/27


38 SA lahiyat

belirgin ise ve ona engel bir delil de yoksa bu durumda mana zhir yne

hamledilir. Eer iki mana zhir ve btn ynyle eit durumda ve lafzlardanbiri lgav dieri rf ise, rf mana esas alnr. Yine lafzlardan biri rf veyalgav dieri er ise, mana er olana hamledilir. Eer lafzlar lgat-rfveya rf- er ynnden eit durumda ve aralarn da cem etme imkan yoksabu durumda mctehid mevcut artlar ierisinde kendisince belirlediimanalardan birisinde karar klar. Eer farkl iki mctehid farkl iki manadakarar klmsa Allhn murd her ikisine de hamledilir.85

5- Arap dili kurallarna gre tercihte bulunmak: zz, tefsirinkurallarndan birisinin de lafzn hakkat veya mecz ynyle aklakavuturulmas olduunu syler. Yine bu anlamda zz, iki hakkat arasnda

tercih, iki mecz arasnda tercih, hakkatin mecza tercihi veya aksi, tensupve tetbuk ynyle lafzlar arasnda tercih, irblar arasnda tercih, takdm vetehrin beyn, hazfin beyn ve hazfe dayal muzflar arasnda tercih gibihususlar Arap dili kurallar erevesinde deerlendirmenin lzumuna ireteder.

6- Kelmdaki rabt ve tensuba dikkat etmek: zz b. Abdusselm, lafzve mana itibariyle yetler arasndaki mnsebet kelmn gzelliklerindendir,demektedir. Ancak kelmda irtibat gzelliinin bulunmas iin, szkonusukelmn bayla sonunun, konu birlii ve btnlk ierisinde birbiriyleirtibatl olmas arttr. Ona gre eitli sebepler zerine nzil olmu birkelmda irtibat bulunmas art deildir. Hal byleyken, eitli sebeplere

binaen inen yetler arasnda irtibat kurmak isteyenler, altndankalkamayacaklar bir ie soyunmu olurlar. nk Kurn yirmi ksr yldadeiik sebepler ve deiik vesileler zerine indi.86

7- Rey ile tefsir yapmaktan saknmak: zz, bu durumdan sakndrarakbn Abbas yoluyla Hz. Peygamberin konuyla ilgili u szn aktarr. KimKurn kendi reyi ile tefsir ederse cehennemdeki yerini hazrlasn. Yinee-abnin u szn hatrlatr. Kurna kar bir yalan szdebulunacama, Hz. Peygambere kar yz yalan szde bulunmay tercihederim. nk Kurna kar yalan, Allha kar yalan demektir.87

8- Kur'n'dan tefsir edilebilecek miktar bilmek: zz, Kurn

yetlerinin tefsir edilebilme imkn hususunda bn Abbasn konuyla ilgili uszlerini aktarr: Drt tr tefsir vardr. Bunlar: Herkesin bildii tefsir,Araplarn bildii tefsir, limlerin bildii tefsir ve tevlini sadece Allhnbildii tefsir trdr ki kim onu bildiini iddia ederse yalan sylemi olur.

85 zz, el-re, s.51386 zz, el-re, s.51587 zz, el-re, s.520


25/27


SA lahiyat 39

9- Kurnn Kurnla tefsirine ncelik vermek: zz, Kurn

yetlerinin tefsiri esnasnda karlalan mkil durumlarda zmhususunda ncelikle Kurnn dier yetlerine mracaat edilmesigerektiini savunur. Konuyla ilgili zz b. Abdusselm /Manann takdirinde Kurn eksenli yaklamnncelii diye bir kaide belirleyerek yle zh eder: Bir kelime veyaibarenin manas iin takdirde bulunulurken, ncelikle o kelimenin lafz veanlam itibariyle Kurn yetlerindeki dier kullanm tarzlarn gz nndebulundurmak gerekir. Takdir edilen mana, ayn ya da ona yakn terkiplerlebaka yerlerde geebilir. Dolaysyla ncelikle manalarn takdiri, Kurnierisinde aranmaldr. Eer lafz ve anlam itibariyle benzer kullanmlarvarsa ncelikle o kullanmlar esas alnmaldr. Bu anlaya gre hareketetmeyenlerin durumu, Kurnn aslndan uzaklama ve bir anlamda dazorlamac bir tutumdan ibaret olur.88

Ksa ve genel hatlar itibariyle zzin daha ok dil eksenli olan tefsiranlayn ekillendiren bu tespitlerinden sonra imdi onun tefsirde takipettii metod ve kulland kaynaklar incelemeye geelim.

2. Tefsirdeki Metodu

Yukarda zz b. Abdusselmn eserlerine deinirken onun iki tefsirsahibi olduunu belirtmitik. Bunlardan birinin kendisine ait zgn tefsiriTefsrul-Kurnil-Kerm, dierinin ise Mverdye ait olan en-Nket vel-

Uyn adl tefsire yapt ihtisrl tefsir. Bizim burada zzin tefsirde takipettii metod hakknda vereceimiz bilgiler, zzin kendisine ait olan tefsirineynelik olacaktr. Bu noktaya dikkat ekmemizin sebebi, bu iki tefsirinaratrmaclar tarafndan zaman zaman kartrlmasdr.89 Yine zzinmetoduna gemeden nce bir makale almasnn snrlarn dikkate alarakonun metodu hakknda genel bilgiler vermekle yetineceiz.

zz b. Abdusselm, Kurn batan sona kadar tefsir etmeyi gerekligrmemitir. nk ona gre Kurnn baz yetleri herkes tarafndanbilindii iin kendiliinden anlalr ve tefsir edilmelerine ihtiyalar yoktur.Bunun yannda tefsirine ihtiya duyulan yetlerin ounu da mfessirlerzaten yeterince tefsir etmilerdir. Dolaysyla zz, tefsir zerindekigayretlerini daha ok kendisince mkil ve mulak grd, tefsir edilmeyibekleyen yet veya yetteki baz kelime ve ifadeler zerinde srdrmtr.Tefsirinde sre sralamasna dikkat eden zz, bazen yetin tamam bazen de

88 zz, el-re, s.1989 Mesel D..A. bn Abdusselm maddesinde zze ait olan tefsirinden bahsedilmemi,

iki tefsir tek tefsir eklinde alglanmtr. Bkz. Apaydn, Yunus, bn Abdusselm,D..A., XIX, 286.


26/27


40 SA lahiyat

gerekli grd ilgili kelimeler zerinde durmu, hi temas etmeden getii

yetler de yer yer olmutur.Diryet arlkl bir tarzda tefsire yaklaan zzin metodu daha ok bir

Garb/Menl-Kurn andrmaktadr. Siyk-sibk metodunun ok gzel birekilde uyguland tefsirinde yetlerin tefsiri kelime kelime ele alnm vesadece zh gerekli grlen kelimeler zikredilerek farkl anlamlarbelirtilmitir. Bu arada ok ynl ve derinlemesine dil tahlilleri yap lm,irb zerinde durulmu, bazen de kraat farklar kurie lafz ilebelirtilmitir. yetlerin nzl sebepleri zerinde de yer yer durulan tefsirindetoplu bir manaya pek gidilmemitir. Yine zzin ihtisrc anlayndan olsagerek, tefsirde ihtilaflara hep (denildi ki) lafzyla iret edilmitir.

Ayrca tefsirde ksmen rivyetlerden istifade edilmi, bn Abbas ve tabinmfessirlerinin tefsir zhlarndan ve szlerinden alntlar yaplm, bu aradabaz tarihi olaylara, isril rivyetlere temas edilmi ve yer yer fazla kaynakbelirtilmeden hadislerden blmlerle ihticcta bulunulmutur. Tefsirde yineksmen ahkm yetlerinden sudr eden hkmlere temas edilmi, baz fkhve kelm konular vecz bir ekilde tartlm ve yer yer mensuh yetlere deirette bulunulmutur.

zz, genel olarak Kur'n ve Tefsir almalarnda;

Dil ve nahiv tahlillerinde; Ebu Ubeyde, el-Ferr, ez-Zeccc en-Nahhs,ve bn Kuteybe;

Tefsirde; Taberi, Zemaher; bn Arab, Mverd ve Zadul-Mesr sahibiAli bnl-Cevz;

Hadis rivyetinde; daha ok es-Sahheyn bata olmak zere Ktb-i Sittemellifleri;

Kraatte ise; daha ok bn Cinn ve bn Mcahid gibi limlerineserlerinden istifade etmitir.

Deerlendirme ve Sonu

zz b. Abdusselam hicr VII. yzyl slam Dnyasnn nde gelen; hemEyyubiler ve hem de Memlukler dneminde gr, dnce ve karizmatik

kiiliiyle hret bulmu nemli bir slam limidir. slm ilimlerin hemenhemen tm alanlarnda eserler kaleme alarak ilim dnyasndaki arlnhissettirirken br taraftan da dnemindeki sosyal ve siyasal gelimelerdenuzak kalmayarak iktidarlar zerinde olduka etkin bir nfuz sahibi olmu veslam tarihinde nemli saylacak baz doru kararlar almalarn salamtr.Mezhep taassubunun zirvede olduu, zgr dnce ortamlarnn askyaalnd ve hiye, hlasa ve erhilie dayal bir ilim anlaynn hkimolduu bir dnemde mihnelere bile aldrmadan bir mctehid tavryla hareket


27/27


SA lahiyat 41

ederek zgn eserler yazabilmi olmas, zz b. Abdusselam ayrcalkl klan

hususlardandr.Genel olarak slam ilimlerde zel olarak da Kuran ve tefsir alannda

durgunluun yaand byle bir dnemde zz b. Abdusselamn kendine hasslubuyla Msrda ilk defa kendisince mkil grd ayetleri kelm,hukuk, tarih ve dilsel adan ele alp tartmas dikkatleri bir hayli zerineekmitir. Szkonusu ayetle ilgili mkil grlen husus ya da hususlarnortaya konulmas ve sonrasnda onlarn anlalmasna ynelik zmlerinretilmesi kendine has zgn bir ifade tarz olarak saylabilir. zzinalmas bu ynyle, sadece dilsel problemleri zmeye matuf bnKuteybenin Tevlu Mkilil-Kuran adl eserinden farkllk arzetmektedir.

Kurann anlalmas faliyetleri esnasnda ortaya kan ihtilaflarnounun tevl ve onun en nemli enstrman konumunda bulunan mecazanlayna dayal olduu kabul edilen bir gerektir. phesiz mecazkavramnn mhiyeti, artlar ve snrlarnn iyi tespiti burada nemini sonderece hissettirmektedir. te bu boluu ve hassasiyeti fark eden zz b.Abdusselm, kendisinden nce henz olgunlamayan ve daha ok dilselerevede teorik dzeyde tartlan mecz kavramn en teferruatl bir ekildeinceleyerek bir anlamda konuya son eklini verir. Kurndaki tm meczformlar inceleyen zz, kendisinden nce daha ok teorik dzeyde incelenenmecza bir anlamda hem pratik bir boyut kazandrm, hem de konuyu dilselalandan karp Kurn sahasna ekmitir. zzin Kurndaki btn mecz

ifadeleri en dakk ve ilm bir ekilde ortaya kard bu almayla ilk defamecz, Kurn ekseninde tm tezhrleriyle aranmaya balamtr.Dolaysyla beyn limleri tarafndan teorik erevesi zzden ncebelirlenen mecz kavramnn pratik erevesi zzin bu almasyla itmamakavumutur. Bylece zzin bu almasyla mecz kavram yedinci asrdahem teorik hem de pratik anlamda tm eitleriyle byk oranda vzhakavumutur. Eser Kurndaki tm mecz kullanmlar iermekleMecazul-Kurn sahasnda ilk ve tek olma vasfna sahip olmann yannda,yine ierdii konular itibariyle tefsir ve fkh usul, kelm ve dilciler iin denemli bir kaynak mesbesindedir.

Ksacas zz b. Abdusselam yukarda deindiimiz Kuran ilimlerineynelik farkl yaklam tarz ve kaleme ald eserleriyle Kuran ve tefsirtarihinde kendine has bir anlay ve slup ortaya koymu, vard netice vefaaliyetleriyle bu sahaya nemli katklarda bulunmutur.

Documents

izzuddin b abdusselam kuran çalışmaları 27 sh